००५

• देवता - इध्मः समिद्धोग्निर्वा
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

सु꣡समिद्धाय शोचि꣡षे
घृतं꣡ तीव्रं꣡ जुहोतन
अग्न꣡ये जात꣡वेदसे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
śocíṣe ← śocís- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

súsamiddhāya ← súsamiddha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juhotana ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tīvrám ← tīvrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jātávedase ← jātávedas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सुऽस॑मिद्धाय । शो॒चिषे॑ । घृ॒तम् । ती॒व्रम् । जु॒हो॒त॒न॒ ।
अ॒ग्नये॑ । जा॒तऽवे॑दसे ॥

• susamiddhāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susamiddhāya ← samiddhāya ← samindh ← √indh
• [verb noun], dative, singular
• “kindle; blaze.”

• śociṣe ← śocis
• [noun], dative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• tīvraṃ ← tīvram ← tīvra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “intense; severe; pungent; acute; potent; loud.”

• juhotana ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jātavedase ← jātavedas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

सुसमिद्धाय सुष्ठु समिद्धायैतन्नामकायाग्नये शोचिषे दीप्तिमते घृतम् आज्यं तीव्रं प्रभूतं जुहोतन हे ऋत्विजः अग्नये अङ्गनादिगुणयुक्ताय जातवेदसे जातधनाय ॥

English translation:

“Offer abundant butter to the replendent Susamiddha, to Agni, to Jātavedas.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Susamiddha, an epithet of Agni

To the well-kindled flame offer sharp ghee,
to Agni Jātavedas.

To Agni, Jatavedas, to the flame, the well-enkindled God,
Offer thick sacrificial oil.

Sacrifice sharp ghrita to the well-kindled light, to Agni Gâtavedas.

Der wohlentzündeten Feuersglut opfert das scharfwirkende Schmalz, dem Agni Jatavedas!

Dem Licht, dem hellentzündeten, dem Wesenkenner Agni giesst Die kräft’ge Opferbutter zu.

Прекраснозажженному
пламени
Возливайте резко действующий жир –
Агни – Джаведасу.

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब ग्यारह ऋचावाले पञ्चम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग (जातवेदसे) उत्पन्न हुए पदार्थों में विद्यमान (सुसमिद्धाय) उत्तम प्रकार प्रदीप्त और (शोचिषे) पवित्र करनेवाले (अग्नये) अग्नि के लिये (तीव्रम्) उत्तम प्रकार शुद्ध अर्थात् साफ किये (घृतम्) घृत का (जुहोतन) होम करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक जन पवित्र अन्तःकरणवालों में विद्या का संस्कार डालते हैं, वे सूर्य्य के सदृश प्रताप से युक्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं जातवेदसे सुसमिद्धाय शोचिषेऽग्नये तीव्रं घृतं जुहोतन ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुसमिद्धाय) सुप्रदीप्ताय (शोचिषे) पवित्रकराय (घृतम्) आज्यम् (तीव्रम्) सुशोधितम् (जुहोतन) (अग्नये) पावकाय (जातवेदसे) जातेषु विद्यमानाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - येऽध्यापकाः शुद्धान्तःकरणेषु विद्यां वपन्ति ते सूर्य इव प्रतापयुक्ता भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विद्वान, राजा, गृहस्थाश्रम, राजा, प्रजा व विद्याग्रहण यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक पवित्र अन्तःकरणाच्या लोकांना विद्येचे संस्कार देतात ते सूर्याप्रमाणे पराक्रमी होतात. ॥ १ ॥

• देवता - नराशंसः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

न꣡राशं꣡सः सुषूदति
इमं꣡ यज्ञ꣡म् अ꣡दाभियः
कवि꣡र् हि꣡ म꣡धुहस्तियः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
nárāśáṁsaḥ ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣūdati ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhuhastyaḥ ← mádhuhastya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

नरा॒शंसः॑ । सु॒सू॒द॒ति॒ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । अदा॑भ्यः ।
क॒विः । हि । मधु॑ऽहस्त्यः ॥

• narāśaṃsaḥ ← narāśaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• suṣūdatīmaṃ ← suṣūdati ← sūd
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sweeten; prepare.”

• suṣūdatīmaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• madhuhastyaḥ ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhuhastyaḥ ← hastyaḥ ← hastya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand(a).”

नराशंसः नरैः शंसनीयोऽयमग्निः इमं यज्ञम् इदं हविः वा ‘सुषूदति सुष्ठु प्रेरयति । स देवः सुष्टु अदाभ्यः अहिंस्यः केनापि कविः मेधावी मधुहस्त्यः मधुरहस्त्यः ॥

English translation:

“Narāśaṃsa animates this sacrifice he who is uninjurable, who verily is wise and sweet-handed.”

The undeceivable Narāśaṃsa will sweeten this sacrifice,
for he is the poet with honey in his hands.

He, Narasamsa, ne’er beguiled, inspiriteth this sacrifice:
For sage is he, with sweets in hand.

May the unbeguiled Narâsamsa make this sacrifice ready; for he is a sage with honey in his hand.

Narasamsa, der Unbeirrte, macht dies Opfer schmackhaft, denn er ist der Weise, mit Honig in der Hand.

Der Männerpreis vollendet schön dies Opfer, der untrügliche; Denn Süsses hat er in der Hand.

Нарашанса
, не поддающийся обману,
Пусть сделает вкусной эту жертву:
Ведь он поэт с медом в руке.

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अदाभ्यः) निष्कपट (मधुहस्त्यः) मधुर हस्तवालों में श्रेष्ठ (नराशंसः) मनुष्यों से प्रशंसा किया गया (कविः) बुद्धिमान् जन (हि) जिस कारण (इमम्) इस (यज्ञम्) विद्या के प्रचारनामक व्यवहार को (सुषूदति) अमृत के सदृश टपकाता है, इस कारण वह पूर्ण सुखयुक्त होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे गौ सब के सुख के लिये दुग्ध देती है, वैसे सब के सुख के लिये सत्यविद्या के उपदेशों को निरन्तर वर्षाइये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽदाभ्यो मधुहस्त्यो नराशंसः कविर्जनो हीमं यज्ञं सुषूदत्यतः सोऽलंसुखो जायते ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नराशंसः) यो नरैः प्रशस्यते (सुषूदति) अमृतं क्षरति (इमम्) (यज्ञम्) विद्याप्रचाराख्यं व्यवहारम् (अदाभ्यः) निष्कपटः (कविः) मेधावी (हि) यतः (मधुहस्त्यः) मधुहस्तेषु साधुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यथा गौः सर्वेषां सुखाय दुग्धं क्षरति तथा सर्वेषां सुखाय सत्यविद्योपदेशान् सततं वर्षय ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! गाय जशी सर्वांच्या सुखासाठी दूध देते तसे सर्वांच्या सुखासाठी सत्यविद्येचा निरंतर उपदेश कर. ॥ २ ॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

ईळितो꣡ अग्न आ꣡ वह
इ꣡न्द्रं चित्र꣡म् इह꣡ प्रिय꣡म्
सुखइ꣡ र꣡थेभिर् ऊत꣡ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īḷitáḥ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthebhiḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sukhaíḥ ← sukhá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ई॒ळि॒तः । अ॒ग्ने॒ । आ । व॒ह॒ । इन्द्र॑म् । चि॒त्रम् । इ॒ह । प्रि॒यम् ।
सु॒ऽखैः । रथे॑भिः । ऊ॒तये॑ ॥

• īﾱito ← īﾱitaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahendraṃ ← vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahendraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• sukhai ← sukhaiḥ ← sukha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “pleasant; easy; lukewarm; comfortable; sukha [word]; successful; easy; content(p).”

• rathebhir ← rathebhiḥ ← ratha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे अग्ने ईळितः स्तुतः सन् आ वहेन्द्रं चित्रं चायनीयं प्रियम् इह अस्मिन् यज्ञे सुखैः रथेभिः रथैः ऊतये अस्मद्रक्षणाय ॥

English translation:

“Agno, who are Īḷita, bring hither the wonderful and friendly Indra, with his easy going chariots for our protection.”

When invoked, o Agni, convey here dear shimmering Indra
with his easy running chariots, to help us.

Adored, O Agni, hither bring Indra the Wonderful, the Friend,
On lightly-rolling car to aid.

1 Agni, magnified by us, bring hither to our help the bright, beloved Indra, with easy-going chariots.

Berufen fahre du, Agni, den prächtigen lieben Indra hierher auf leichtem Wagen zur Gunsterweisung!

Gepriesner Agni fahre du den lichten, lieben Indra her Auf schnellen Wagen zum Genuss.

Призванный
, о Агни, привези
Сюда Индру, яркого, любимого,
На легкоходных колесницах – для поддержки!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) आत्मप्रकाशस्वरूप (ईळितः) प्रशंसा किये गये आप (इह) इस संसार में (सुखैः) सुखकारक (रथेभिः) वाहनों से (ऊतये) रक्षण आदि के लिये (चित्रम्) अद्भुत (प्रियम्) मनोहर (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य को (आ, वह) सब प्रकार से प्राप्त कीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप बड़े ऐश्वर्य्य को प्राप्त होके प्रजा के रक्षण के लिये सर्वत्र भ्रमण कीजिये ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने ! ईळितस्त्वमिह सुखै रथेभिरूतये चित्रं प्रियमिन्द्रमा वह ॥३॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ईळितः) प्रशंसितः (अग्ने) प्रकाशात्मन् (आ) (वह) समन्तात् प्राप्नुहि (इन्द्रम्) परमैश्वर्यम् (चित्रम्) अद्भुतम् (इह) संसारे (प्रियम्) कमनीयम् (सुखैः) सुखकारकैः (रथेभिः) यानैः (ऊतये) रक्षणाद्याय ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजँस्त्वं महैश्वर्य्यं प्राप्य प्रजारक्षणाय सर्वत्र भ्रम ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू अत्यंत ऐश्वर्य प्राप्त करून प्रजेच्या रक्षणासाठी सर्वत्र भ्रमण कर. ॥ ३ ॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

ऊ꣡र्णम्रदा वि꣡ प्रथस्व
अभि꣡ अर्का꣡ अनूषत
भ꣡वा नः शुभ्र सात꣡ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
prathasva ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ū́rṇamradāḥ ← ū́rṇamradas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

abhí ← abhí (invariable)
{}

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

arkā́ḥ ← arká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

śubhra ← śubhrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ऊर्ण॑ऽम्रदाः । वि । प्र॒थ॒स्व॒ । अ॒भि । अ॒र्काः । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
भव॑ । नः॒ । शु॒भ्र॒ । सा॒तये॑ ॥

• ūrṇamradā ← ūrṇamradāḥ ← ūrṇamradas
• [noun], nominative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• prathasvābhy ← prathasva ← prath
• [verb], singular, Present imperative
• “be known; expand; expand; boom.”

• prathasvābhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• arkā ← arkāḥ ← arka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• bhavā ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śubhra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

हे ऊर्णम्रदाः ऊर्णाकम्बलवत् मृदु हे बर्हिः वि प्रथस्व प्रथय । अर्काः स्तोतारः अभि अनूषत स्तुवन्ति । हे शुभ्र दीप्त सातये धनाय तद्दानाय वा नः अस्माकं भव ॥

English translation:

“(Grass), soft as wool, be spread; the worshippers praise you; be to us radiant (grass the source of) liberality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

(Grass): the barhis

Having the softness of wool, spread widely, (o ritual grass): the chants have cried out to you.
Be here to win gain for us, beautiful one.

Spread thyself out, thou soft as wool The holy hymns have sung to thee.
Bring gain to us, O beautiful!

Soft like wool 1 spread thyself (O Barhis). The hymns have been sung to thee. Be to us for success, O beautiful (Barhis)!

Weich wie Wolle breite dich aus - die Gesänge sind angestimmt worden - sei uns, du sauberes Barhis zu Gewinn behilflich!

Breit aus dich, wollenweicher Sitz, dir sind Gesänge angestimmt; Sei, reiner, hold uns zum Empfang.

Мягкая, как шерсть, растелись!
Напевы зазвучали в лад.
Будь на пользу, о нарядная
(жертвенная солома)

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• पिपीलिकामध्यागायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुभ्र) शुद्ध आचरण करनेवाले राजन् ! आप (सातये) दाय विभाग के लिये (वि, प्रथस्व) प्रसिद्ध कीजिये और हम लोगों के लिये सुखकारी (भवा) हूजिये। हे (ऊर्णम्रदाः) रक्षकों के सहित मर्दन करने और (अर्काः) मन्त्र और अर्थ के जाननेवाले आप लोगो ! (नः) हम लोगों को सम्पूर्ण विद्याओं से सम्पन्न (अभि, अनूषत) कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजा और राजपुरुष विभाग करके अपने-अपने अंश अर्थात् हिस्से को ग्रहण करें और प्रजाओं के भाग प्रजाओं के लिये देवें ॥४॥

अन्वय: हे शुभ्र राजँस्त्वं सातये वि प्रथस्व नोऽस्मभ्यं सुखकारी भवा। हे ऊर्णम्रदा अर्का ! यूयं नोऽस्मान्त्सर्वा विद्या अभ्यनूषत ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्णम्रदाः) य ऊर्णै रक्षकैर्मृद्नन्ति (वि) (प्रथस्व) प्रख्याहि (अभि) (अर्काः) मन्त्रार्थविदः (अनूषत) (भवा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (शुभ्र) शुद्धाचरण (सातये) दायविभागाय ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजा राजपुरुषाश्च विभज्य स्वमंशं गृह्णीयुः प्रजाभागाँश्च प्रजाभ्यो दद्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजा व राजपुरुष यांनी करविभागणी करून आपापला भाग ग्रहण करून प्रजेचा भाग प्रजेला द्यावा. ॥ ४ ॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

दे꣡वीर् द्वारो वि꣡ श्रयध्वं
सुप्रायणा꣡ न ऊत꣡ये
प्र꣡-प्र यज्ञ꣡म् पृणीतन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

dvāraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

śrayadhvam ← √śri- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suprāyaṇā́ḥ ← suprāyaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

prá-pra ← prá (invariable)
{}

pr̥ṇītana ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

देवीः॑ । द्वा॒रः॒ । वि । श्र॒य॒ध्व॒म् । सु॒प्र॒ऽअ॒य॒नाः । नः॒ । ऊ॒तये॑ ।
प्रऽप्र॑ । य॒ज्ञम् । पृ॒णी॒त॒न॒ ॥

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], vocative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• dvāro ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], vocative, plural, feminine
• “door; means.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayadhvaṃ ← śrayadhvam ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• suprāyaṇā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprāyaṇā ← prāyaṇāḥ ← prāyaṇa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beginning; beginning.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pṛṇītana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

हे द्वारः यज्ञस्य द्वाराभिमानिन्यो हे देवीः देव्यः वि श्रयध्वं वियुक्ता भवत । सुप्रायणाः शोभनगमनसाधनाः नः अस्माकम् ऊतये रक्षायै यज्ञं यजमानं प्रप्र पृणीतन पूरयत कामैर्यज्ञमेव वा फलैः ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“Open divine doors, our passages to preservation; fill full the sacrifice (with its rewards).”

Divine doors, gape open, giving easy access to help us.
Fill the sacrifice, further and further.

Open yourselves, ye Doors Divine, easy of access for our aid:
Fill, more and more, the sacrifice.

O divine, easily passable doors, open yourselves for our protection. Fill the sacrifice (with bliss) further and further!

Ihr göttlichen Tore, tut euch auf, gut zu betreten, uns zur Gunst! Machet das Opfer recht vollständig!

O Götterthore, öffnet euch vorschreitend schön zur Hülfe uns; Das Opfer machet vollbereit.

О божественные
врата
, растворитесь,
Легкопроходимые, нам для поддержки!
Сделайте жертву совсем полной!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब गृहाश्रमविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुषो ! तुम (सुप्रायणाः) उत्तम प्रकार गृहों में प्रवेश हो जिनसे ऐसी (देवीः) श्रेष्ठ और शुद्ध (द्वारः) द्वारों के सदृश सुख की कारणभूत उत्तम स्त्रियों का (वि, श्रयध्वम्) विशेष करके सेवन करो और (नः) हम लोगों के (ऊतये) रक्षण आदि के लिये (यज्ञम्) गृहाश्रमव्यवहार को (प्रप्र, पृणीतन) पुष्ट करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि तुल्य गुण, कर्म, स्वभाववाले स्त्री-पुरुष विवाह करके गृहाश्रम का आरम्भ करें तो पूर्ण सुख पावें ॥५॥

अन्वय: हे पुरुषा ! यूयं सुप्रायणा देवीर्द्वार इवोत्तमाः पत्नीर्वि श्रयध्वं न ऊतये यज्ञं प्रप्र पृणीतन ॥५॥

अथ गृहाश्रमविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवीः) दिव्याः शुद्धाः (द्वारः) द्वाराणीव सुखनिमित्ताः (वि) (श्रयध्वम्) विशेषेण सेवध्वम् (सुप्रायणाः) सुष्ठु प्रकृष्टमयनं गमनं याभ्यस्ताः (नः) अस्माकम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (प्रप्र) (यज्ञम्) गृहाश्रमव्यवहारम् (पृणीतन) अलं कुरुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि तुल्यगुणकर्म्मस्वभावाः स्त्रीपुरुषा विवाहं कृत्वा गृहाश्रमारभेरंस्तर्हि पूर्णं सुखं लभेरन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जर समान गुण कर्म स्वभावाच्या स्त्री-पुरुषांनी विवाह करून गृहस्थारंभाचा आरंभ केला तर पूर्ण सुख प्राप्त होईल ॥ ५ ॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

सुप्र꣡तीके वयोवृ꣡धा
यह्वी꣡ ऋत꣡स्य मात꣡रा
दोषा꣡म् उषा꣡सम् ईमहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
suprátīke ← suprátīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

vayovŕ̥dhā ← vayovŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yahvī́ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

doṣā́m ← doṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सु॒प्रती॑के॒ इति॑ सु॒ऽप्रती॑के । व॒यः॒ऽवृधा॑ । य॒ह्वी इति॑ । ऋ॒तस्य॑ । मा॒तरा॑ ।
दो॒षाम् । उ॒षस॑म् । ई॒म॒हे॒ ॥

• supratīke ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīke ← pratīke ← pratīka
• [noun], accusative, dual, feminine
• “face; surface.”

• vayovṛdhā ← vayaḥ ← vayas
• [noun], neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• vayovṛdhā ← vṛdhā ← vṛdh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “increasing.”

• yahvī ← yahva
• [noun], accusative, dual, feminine
• “youngest; youthful; active.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• doṣām ← doṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “night.”

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

हे अह्नो रात्रेश्च अभिमानिदेव्यौ सुप्रतीके सुरूपे शोभनाङ्गे वा वयोवृधा अन्नस्य वर्धयित्र्यौ यह्वी महत्यौ ऋतस्य यज्ञस्योदकस्य वा मातरा निर्मात्र्यौ तयोर्मध्ये प्रत्येकं दोषां रात्रिदेवीम् उषसम् अहर्देवीम् ईमहे स्तुमः ॥

English translation:

“We glorify the evening and the morning lovely, food-bestowing, mighty, the mothers of sacrifice.”

The two of beautiful appearance, increasing vigor, the young mothers of truth,
Evening and Dawn—them we beseech.

Fair strengtheners of vital power, young Mothers of eternal Law,
Morning and Night we supplicate.

We approach (with prayers) Night and Morning, whose face is beautiful, the increasers of vital strength, the two young mothers of Rita.

Die schön von Aussehen das Lebensalter mehren, die jüngsten Töchter des Gesetzes, Nacht und Morgen, gehen wir an.

Die grossen Mütter frommen Werks, erquickend, schön von Angesicht, Die Nacht, den Morgen flehn wir an.

К двум прекрасноликим, увеличивающим жизненную силу
Юным (дочерям и) матерям закона –
Ночи и Ушас
мы идем с просьбой.

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (सुप्रतीके) उत्तम विश्वास करने (वयोवृधा) सुन्दर जीवन को बढ़ाने और (यह्वी) बड़े (ऋतस्य) सत्य के (मातरा) आदर देनेवाले (दोषाम्) रात्रि और (उषासम्) दिन की (ईमहे) याचना करते हैं, वैसे इन की आप लोग भी याचना करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे रात्रि और दिन एक साथ ही वर्त्तमान हैं, वैसे ही जिन्होंने विवाह किया, ऐसे स्त्री पुरुष वर्त्ताव करें ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं सुप्रतीके वयोवृधा यह्वी ऋतस्य मातरा दोषामुषासमीमहे तथैते यूयमपि याचध्वम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुप्रतीके) सुष्ठु प्रतीतिकरे (वयोवृधा) ये वयः कमनीयं जीवनं वर्धयतः (यह्वी) महत्यौ (ऋतस्य) सत्यस्य (मातरा) मान्यप्रदे (दोषाम्) रात्रीम् (उषासम्) दिनम्। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (ईमहे) याचामहे ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथा रात्रिदिने सहैव वर्त्तेते तथैव कृतविवाहौ स्त्रीपुरुषौ वर्त्तेयाताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - जसे रात्र व दिवस बरोबरच असतात तसाच व्यवहार विवाहित स्त्री- पुरुषांनी करावा ॥ ६ ॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

वा꣡तस्य प꣡त्मन् ईळिता꣡
दइ꣡व्या हो꣡तारा म꣡नुषः
इमं꣡ नो यज्ञ꣡म् आ꣡ गतम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
īḷitā́ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

pátman ← pátman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hótārā ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वात॑स्य । पत्म॑न् । ई॒ळि॒ता । दैव्या॑ । होता॑रा । मनु॑षः ।
इ॒मम् । नः॒ । य॒ज्ञम् । आ । ग॒त॒म् ॥

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• patmann ← patman
• [noun], locative, singular, neuter
• “flight.”

• īﾱitā ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• daivyā ← daivya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• hotārā ← hotṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Hotṛ.”

• manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

वातस्य पत्मन् । लुप्तोपमैषा । वायुगमनसदृशगमनार्थम् ईळिता अस्माभिः स्तुतौ । यद्वा । वातस्य पतनसाधनेऽन्तरिक्षे गच्छन्तौ दैव्या देवादग्नेरादित्याच्च समुद्भूतौ होतारा देवानामाह्वातारौ युवां मनुषः मनुष्यस्य इमं नः अस्माकं यज्ञमा गतम् आगच्छतम् । नो मनुषो यज्ञमिति व्यधिकरणे षष्ठ्यौ । अस्माकं यजमानस्य यज्ञमित्यर्थः ॥

English translation:

“Praised (by us), divine invokers of the gods, come moving on the path of the wind, to this sacrifice of our patron.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

On the path of the wind: vātasya patman = with the swiftness of the wind, or through the firmament; to this sacrifice of our patron: manuṣo no yajñam = liṭ, to the sacrifice of our man, i.e. of the yajamāna

On the wind’s flight let the two divine Hotars of Manu, being invoked, come to this our sacrifice.

On the wind’s flight come, glorified, ye two celestial Priests of man
Come ye to this our sacrifice.

On the wind’s flight, magnified, ye two divine Hotris of man, come hither to this our sacrifice.

Im Flug des Windes kommet, ihr beiden göttlichen Hotri des Manu, berufen zu unserem Opfer!

Zu diesem Opfer kommet her im Windes Flug, gepriesene, Des Menschen Götterpriester ihr.

В полете ветра примчитесь,
О два божественных
хотара
Мануса,
Призванные на эту нашу жертву!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ईळिता) प्रशंसित (दैव्या) श्रेष्ठ गुणों में उत्पन्न (होतारा) दाता जनो ! आप दोनों (वातस्य) वायु के (पत्मन्) गिरते हैं जिसमें उस मार्ग में (नः) हम लोगों के (इमम्) इस (यज्ञम्) मिलने योग्य व्यवहार को (मनुषः) और मनुष्यों को (आ, गतम्) प्राप्त होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्री-पुरुषो ! आप दोनों धर्म्मसम्बन्धी कर्म्म के आचरण से प्रशंसित होकर इस गृहाश्रमव्यवहार को सिद्ध करो ॥७॥

अन्वय: हे ईळिता दैव्या होतारा ! युवां वातस्य पत्मन्न इमं यज्ञं मनुषश्चाऽऽगतम् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वातस्य) वायोः (पत्मन्) पतन्ति यस्मिन् मार्गे तस्मिन् (ईळिता) प्रशंसितौ (दैव्या) देवेषु दिव्यगुणेषु भवौ (होतारा) दातारौ (मनुषः) मनुष्यान् (इमम्) (नः) अस्माकम् (यज्ञम्) सङ्गन्तव्यं व्यवहारम् (आ) (गतम्) आगच्छतम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्रीपुरुषौ ! युवां धर्म्यकर्माचरणेन प्रशंसितौ भूत्वेतं गृहाश्रमव्यवहारं साध्नुतम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्री-पुरुषांनो ! तुम्ही प्रशंसित धर्मकर्म करून गृहस्थाश्रमाचा व्यवहार करा ॥ ७ ॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

इ꣡ळा स꣡रस्वती मही꣡
तिस्रो꣡ देवी꣡र् मयोभु꣡वः
बर्हिः꣡ सीदन्तु अस्रि꣡धः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asrídhaḥ ← asrídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sīdantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इळा॑ । सर॑स्वती । म॒ही । ति॒स्रः । दे॒वीः । म॒यः॒ऽभुवः॑ ।
ब॒र्हिः । सी॒द॒न्तु॒ । अ॒स्रिधः॑ ॥

• iﾱā ← iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• mahī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; Earth; land; real property; heaven and earth; space; Mahī; soil; earth; estate; area.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, feminine

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sīdantv ← sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• asridhaḥ ← asridh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “unfailing.”

इळा पृथिवी सरस्वती । सर उदकम् । तस्मात् सरस्वान् वायुः । तस्य स्त्री सरस्वती । मही महती भारती भरतस्यादित्यस्य पत्नी । अत्र यद्यप्येषा नोक्ता तथापि सर्वत्र सह दृष्टत्वात् त्रिसंख्याश्रवणाच्च सा गृह्यते । अथवैता: क्षित्यन्तरिक्षद्युस्थाना वाग्देव्यः । एताः मयोभुवः सुखस्य भावयित्र्यः अस्रिधः अहिंसिकाः सत्यः बर्हिः बर्हिषि सीदन्तु उपविशन्तु ॥

English translation:

“May Iḷā, Sarasvatī, Mahī, the three goddesses who are the sources of happiness, sit down, benevolent, upon the sacred grass.”

Iḍā, Sarasvatī, and Mahī, the three goddesses who are joy itself— let them, unfailing, sit upon the ritual grass.

Ila, Sarasvati, Mahi, three Goddesses who bring us weal,
Be seated harmless on the grass.

1 Ilâ, Sarasvatî, and Mahî, the three comfort-giving goddesses, they who do not fail, shall sit down on the sacrificial grass.

Ila, Sarasvati, Mahi, die drei erfreulichen Göttinnen, sollen sich ohne Verzug auf das Barhis setzen!

Ida, Sarasvati, Mahi, die drei Göttinnen, labungsreich, Sie setzen hold sich auf die Streu.

Ида, Сарасвати, Махи –
богини
, приносящие радость,
Садитесь на жертвенную солому, безошибочные!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (अस्रिधः) नहीं नाश करनेवाली (इळा) प्रशंसित विद्या (सरस्वती) वाणी (मही) भूमि (मयोभुवः) सुख को करानेवाली (तिस्रः) तीन (देवीः) श्रेष्ठ गुणवती (बर्हिः) उत्तम गृहाश्रम को (सीदन्तु) प्राप्त हों, वैसे ही आप लोग भी प्राप्त होओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्री और पुरुषो ! आप लोग विद्या उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी और भूमि के राज्य को सुख के लिये प्राप्त हूजिये ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽस्रिध इळा सरस्वती मही मयोभुवस्तिस्रो देवीर्बर्हिः सीदन्तु तथैव यूयमपि सीदत ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इळा) प्रशंसिता विद्या (सरस्वती) वाक् (मही) भूमिः (तिस्रः) (देवीः) दिव्यगुणाः (मयोभुवः) सुखं भावुकाः (बर्हिः) उत्तमं गृहाश्रमम् (सीदन्तु) प्राप्नुवन्तु (अस्रिधः) अहिंस्राः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्रीपुरुषा ! यूयं विद्यां सुशिक्षितां वाचं भूमिराज्यं च सुखाय प्राप्नुत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्री-पुरुषांनो तुम्ही सुखासाठी विद्या, सुशिक्षित वाणी व भूमीचे राज्य प्राप्त करा ॥ ८ ॥

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

शिव꣡स् त्वष्टर् इहा꣡ गहि
विभुः꣡ पो꣡ष उत꣡ त्म꣡ना
यज्ञे꣡-यज्ञे न उ꣡द् अव

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)
{}

śiváḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvaṣṭar ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

póṣe ← póṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vibhúḥ ← vibhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

út ← út (invariable)
{}

yajñé-yajñe ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

शि॒वः । त्व॒ष्टः॒ । इ॒ह । आ । ग॒हि॒ । वि॒ऽभुः । पोषे॑ । उ॒त । त्मना॑ ।
य॒ज्ञेऽय॑ज्ञे । नः॒ । उत् । अ॒व॒ ॥

• śivas ← śivaḥ ← śiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• tvaṣṭar ← tvaṣṭṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vibhuḥ ← vibhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• poṣa ← poṣaḥ ← poṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

हे त्वष्टः देव शिवः सुखकरः सन् इहा गहि अस्मद्यज्ञमागच्छ । विभुः व्याप्तस्त्वं पोषे पोषकरणे । ‘उत आगत्य च त्मना आत्मना स्वयमेव यज्ञेयज्ञे सर्वेषु यज्ञेषु नः अस्मान् उदव उत्कृष्टं रक्ष ।

English translation:

“Tvaṣṭā, being propitious, you who are diffusive in kindness, come to your own accord protect us in repeated sacrifices.”

Tvaṣṭar, come here as the kind one, far-ranging in the prosperity (you bring), and in your own person
help us at every sacrifice.

Rich in all plenty, Tvastar, come auspicious of thine own accord
Help us in every sacrifice.

Come hither as a friend, Tvashtri and mighty in welfare, and also by thyself, protect us in every sacrifice.

Komm wohlwollend hierher, o Tvastri, wirksam bei der Aufzucht hilf uns selbst bei jedem Opfer auf!

O Tvaschtar komme segnend her an Nahrung reich aus eigner Lust, Bei jedem Opfer sei uns hold.

Приди сюда благосклонно, о
Тваштар
Радея о (нашем) процветании, и сам
Помогай нам при каждой жертве!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब राजप्रजाविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (त्वष्टः) सब दुःखों के नाश करनेवाले राजन् ! (इह) इस स्थल में (पोषे) कि जिसमें पुष्ट हों (विभुः) व्यापक परमेश्वर के सदृश (शिवः) मङ्गलकारी होते हुए (त्मना) आत्मा से (यज्ञेयज्ञे) मेल करने योग्य व्यवहार में (आ, गहि) प्राप्त होओ (उत) और (नः) हम लोगों की (उत्, अव) उत्तम प्रकार रक्षा करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! आप लोग परमेश्वर के सदृश वर्त्ताव करके सब के कल्याण को करो ॥९॥

अन्वय: हे त्वष्टा राजन्निह पोषे विभुरिव शिवः सँस्त्मना यज्ञेयज्ञे आ गहि उत न उदव ॥९॥

अथ राजप्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शिवः) मङ्गलकारी (त्वष्टः) सर्वदुःखछेत्तः (इह) अस्मिँस्थले (आ) (गहि) (विभुः) व्यापकः परमेश्वर इव (पोषे) पुष्यन्ति यस्मिँस्तस्मिन् (उत) (त्मना) आत्मना (यज्ञेयज्ञे) सङ्गन्तव्ये व्यवहारे (नः) अस्मान् (उत्) (अव) उत्कृष्टतया रक्ष ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयं परमेश्वरवद्वर्त्तित्वा सर्वेषां कल्याणं कुरुत ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो । परमेश्वराप्रमाणे वागून सर्वांचे कल्याण करा. ॥ ९ ॥

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

य꣡त्र वे꣡त्थ वनस्पते
देवा꣡नां गु꣡ह्या ना꣡मानि
त꣡त्र हव्या꣡नि गामय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
vanaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

véttha ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)
{}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gúhyā ← gúhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

nā́māni ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gāmaya ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tátra ← tátra (invariable)
{}

यत्र॑ । वेत्थ॑ । व॒न॒स्प॒ते॒ । दे॒वाना॑म् । गुह्या॑ । नामा॑नि ।
तत्र॑ । ह॒व्यानि॑ । ग॒म॒य॒ ॥

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• vettha ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• guhyā ← guhya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “secret; concealed.”

• nāmāni ← nāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• gāmaya ← gāmay ← √gam
• [verb], singular, Present imperative

हे वनस्पते यूपाभिमानिदेव यत्र यस्मिन् स्थाने वेत्थ देवानां गुह्या गुह्यानि नामानि नामकानि रूपाणि तत्र हव्यानि गमय प्रापय ॥

English translation:

“Wherever you know, Vanaspati, the secret forms of the gods to be, thither convey the oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yatra vettha devānām guhyā nāmāni: nāmāni = rūpāṇi, forms; it is not soecufued as a faculty of vanaspati in any preceding hymn to the āpris, although vanaspati, in the preceding hymns and also here represents Agni, as identified with the sacrificial post, or yūpa, or the deity presiding over the post: yūpābhimānī deva

Where you know, o Lord of the Forest, to be the hidden names of the gods, there make our oblations go.

Vanaspati, wherever thou knowest the Gods’ mysterious names,
Send our oblations thitherward.

Where thou knowest, O tree (i. e. sacrificial post), the secret names of the gods, to that place make the offerings go.

Wo du, Baum, der Götter geheime Namen weißt, dorthin bringe die Opfer!

Wo du der Götter Wesen weisst, o Waldherr, das verborgene, Dahin lass unsre Opfer gehn.

Где знаешь ты, о
дерево
Тайные имена богов,
Туда отправь жертвы!

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब विद्याग्रहणविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वनस्पते) वन के पालन करनेवाले आप (यत्र) जिसमें (देवानाम्) विद्वानों के (गुह्या) गुप्त (नामानि) नाम (वेत्थ) जानते हैं (तत्र) वहाँ (हव्यानि) देने और लेने योग्य वस्तुओं को (गामय) पहुँचाइये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के हृदयों में स्थित और विद्या के प्रभाव से उत्पन्न हुए नामों को जानते हैं, वे बहुत सुख मनुष्यों को प्राप्त कराते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे वनस्पते ! त्वं यत्र देवानां गुह्या नामानि वेत्थ तत्र हव्यानि गामय ॥१०॥

अथ विद्याग्रहणविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) अस्मिन् (वेत्थ) जानासि (वनस्पते) वनस्य पालक (देवानाम्) (गुह्या) गुप्तानि (नामानि) (तत्र) (हव्यानि) दातुमादातुमर्हाणि वस्तूनि (गामय) प्रापय। अत्र तुजादीनामिति दीर्घः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये विदुषामन्तःस्थानि विद्याप्रभावेन जातानि नामानि जानन्ति ते पुष्कलं सुखं जनान् प्रापयन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे विद्येच्या प्रभावामुळे विद्वानांच्या अन्तःकरणात उत्पन्न झालेली नावे जाणतात ते माणसांना खूप सुख प्राप्त करवून देतात ॥ १० ॥

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

स्वा꣡हाग्न꣡ये व꣡रुणाय
स्वा꣡हे꣡न्द्राय मरु꣡द्भियः
स्वा꣡हा देवे꣡भियो हविः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)
{}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

svā́hā ← svā́hā (invariable)
{}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)
{}

स्वाहा॑ । अ॒ग्नये॑ । वरु॑णाय । स्वाहा॑ । इन्द्रा॑य । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ।
स्वाहा॑ । दे॒वेभ्यः॑ । ह॒विः ॥

• svāhāgnaye ← svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• svāhāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• svāhendrāya ← svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• svāhendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

अग्न्यादिविश्वेदेवाः। तेभ्यः देवेभ्य इदं हविः स्वाहा करोमीति शेषः । स्वाहुतं करोमीत्यर्थः । एवं स्वाहाकृतेः स्तुतिः ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“The oblation is offered with reverence to Agni, to Varuṇa; with reverence to Indra, to the Maruts; with reverence to the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To Agni: the term is svāhā, who is an āpri, or person nification of Agni

Svāhā to Agni and to Varuṇa, svāhā to Indra and to the Maruts, svāhā to the gods—the offering!

To Agni and to Varuna, Indra, the Maruts, and the Gods,
With Svaha be oblation brought.

Svâhâ to Agni and Varuna! Svâhâ to Indra and the Maruts! Svâhâ to the gods for our offering!

Unter Svaharuf vollziehe ich für Agni, für Varuna, unter Svaharuf für Indra, für die Marut, unter Svaharuf für die Götter das Opfer.

Sei Heil dem Agni, Varuna, dem Indra und der Marutschar, Der Guss zum Heil der Götterwelt.

(Под возглас)
Свага!
для Агни, для Варуны,
Свага! для Индры, для Марутов,
Свага! для богов (идет) жертвенное возлияние.

• आप्रियः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोगों को चाहिये कि (वरुणाय) श्रेष्ठ के और (अग्नये) बिजुली आदि की विद्या के लिये (स्वाहा) सत्य वाणी (इन्द्राय) ऐश्वर्य्य और (मरुद्भ्यः) मनुष्यों के लिये (स्वाहा) सत्य क्रिया तथा (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये (हविः) देने योग्य वस्तु और (स्वाहा) श्रेष्ठ कर्म्म का प्रयोग करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य विद्या और श्रेष्ठ कर्म्म से अग्नि की विद्या को ग्रहण कर विद्वानों का सत्कार करके मनुष्यों के हित को निरन्तर करें ॥११॥ इस सूक्त में विद्वान्, राजा, गृहाश्रम, राजप्रजाविषय और विद्याग्रहण का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पाँचवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! युष्माभिर्वरुणायाग्नये स्वाहेन्द्राय मरुद्भ्यः स्वाहा देवेभ्यो हविः स्वाहा प्रयोक्तव्या ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वाहा) सत्या वाक् (अग्नये) विद्युदादिविद्यायै (वरुणाय) श्रेष्ठाय (स्वाहा) सत्या क्रिया (इन्द्राय) ऐश्वर्याय (मरुद्भ्यः) मनुष्येभ्यः (स्वाहा) सत्क्रिया (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (हविः) दातव्यवस्तु ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या विद्यासत्क्रियाभ्यामग्निविद्यां गृहीत्वा विदुषः सत्कृत्य मनुष्याणां हितं सततं कुर्वन्त्विति ॥११॥ अत्र विद्वद्राजगृहाश्रमराजप्रजाविषयविद्याग्रहणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चमं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्या व श्रेष्ठ कर्माने अग्निविद्या ग्रहण करून विद्वानांचा सत्कार करून निरंतर माणसांचे हित साधावे ॥ ११ ॥