००३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - विराट्

तुव᳓म् अग्ने व᳓रुणो जा᳓यसे य᳓त्
तुव᳓म् मित्रो᳓ भवसि य᳓त् स᳓मिद्धः
तुवे᳓ वि᳓श्वे सहसस् पुत्र देवा᳓स्
तुव᳓म् इ᳓न्द्रो दाशु᳓षे म᳓र्तियाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jā́yase ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । वरु॑णः । जाय॑से । यत् । त्वम् । मि॒त्रः । भ॒व॒सि॒ । यत् । सम्ऽइ॑द्धः ।
त्वे इति॑ । विश्वे॑ । स॒ह॒सः॒ । पु॒त्र॒ । दे॒वाः । त्वम् । इन्द्रः॑ । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• jāyase ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• bhavasi ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे अग्ने त्वं वरुणः तमसां वारको रात्र्यभिमानी देवोऽपि त्वमेव यत् यदा जायसे । किंच त्वं मित्रः अहरभिमानी देवः प्रमीतेस्त्राता यत् यदा समिद्धः । त्वमुत्पन्नमात्रः सन् तमो निवारयसि प्रवृद्धः सन् हितकारी भवसीत्यर्थः । त्वे त्वयि विश्वे सर्वेऽपि देवाः वर्तन्ते । त्वद्दत्तेन हविषा तेषां जीवनात् ।’ ते देवा बिभ्यतोऽग्निं प्राविशन्’ (तै. सं. ६. २. २. ६) इति हि श्रुतेः। हे सहसस्पुत्र बलेन मथ्यमानत्वात् । किंच त्वम् इन्द्रः स्वामी दाशुषे हविर्दात्रे मर्त्याय यजमानाय ॥

English translation:

“You, Agni, are born Varuṇa, you become Mitra when kindled; in you, son of strength, are all the gods; you are Indra, son of strength, to the mortal who presents (oblations).”

You, o Agni, are Varuṇa when you are born. You become Mitra when you are kindled.
In you are the all the gods, o son of strength. You are Indra for the pious mortal.

THOU at thy birth art Varuna, O Agni; when thou art kindled thou becomest Mitra.
In thee, O Son of Strength, all Gods are centred. Indra art thou to man who brings oblation.

Thou, O Agni, art Varuna, when born; thou becomest Mitra when kindled. In thee, O son of strength, the Visvedevâs (dwell). Thou art Indra for the mortal worshipper.

Du, Agni, bist Varuna, wenn du geboren wirst, du bist Mitra, wenn entzündet. In dir, du Sohn der Kraft, sind alle Götter; du bist Indra für den opferwilligen Sterblichen.

Geboren, bist du Varuna, o Agni, und Mitra bist du, wenn du hellentflammt bist, In dir, o Sohn der Kraft, sind alle Götter, dem sterblichen Verehrer bist du Indra;

Ты, о Агни, – Варуна, когда рождаешься,
Ты становишься Митрой, когда зажжен.
В тебе, о сын силы, – все боги.
Ты – Индра для почитающего (тебя) смертного.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब बारह ऋचावाले तीसरे सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा के कर्त्तव्य को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बल के (पुत्र) पालन करनेवाले (अग्ने) विद्या का अभ्यास किये हुए विद्वान् ! (यत्) जिसके (त्वम्) आप (मित्रः) सखा और (यत्) जिससे (समिद्धः) प्रकाशयुक्त (भवसि) होते हो और जो (त्वम्) आप (वरुणः) दुष्टों के बन्ध करनेवाले श्रेष्ठ (जायसे) होते हो और जो (त्वम्) आप (इन्द्रः) ऐश्वर्य्य के दाता (दाशुषे) देने योग्य (मर्त्याय) मनुष्य के लिये धन देते हो उन (त्वे) आप में (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् जन प्रसन्न होते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जिसके आप मित्र वा जिससे आप विरुद्ध और उदासीन होते हैं, वह आपके साथ सदैव मित्रता रक्खे और आप भी उसके साथ रक्खें ॥१॥

अन्वय: हे सहसस्पुत्राग्ने ! यत्त्वं मित्रो यत्समिद्धो भवसि यस्त्वं वरुणो जायसे यस्त्वमिन्द्रो दाशुषे मर्त्याय धनं ददासि तस्मिँस्त्वे विश्वे देवाः प्रसन्ना जायन्ते ॥१॥

अथ राजकर्तव्यकर्म्माह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) कृतविद्याभ्यास (वरुणः) दुष्टानां बन्धकृच्छ्रेष्ठः (जायसे) (यत्) यस्य (त्वम्) (मित्रः) सखा (भवसि) (यत्) येन (समिद्धः) प्रदीप्तः (त्वे) त्वयि (विश्वे) सर्वे (सहसः) (पुत्रः) बलस्य पालक (देवाः) विद्वांसः (त्वम्) (इन्द्रः) ऐश्वर्यदाता (दाशुषे) दातुं योग्याय (मर्त्याय) ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यस्य त्वं सखा यस्माद्विरुद्ध उदासीनो वा भवसि स त्वया सह सदैव मित्रतां रक्षेत् त्वमपि ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजेला चोरी व अन्य अपराध इत्यादींचे निवारण सांगितल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे राजा! ज्याच्याबरोबर तू मैत्री ठेवतोस किंवा जो तुझा शत्रू आहे त्याच्याशी तू असा वाग, की त्याने तुझ्याबरोबर सदैव मैत्री करावी व तूही त्याच्याबरोबर मैत्री ठेवावीस. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्व᳓म् अर्यमा᳓ भवसि य᳓त् कनी᳓नां
ना᳓म स्वधावन् गु᳓हियम् बिभर्षि
अञ्ज᳓न्ति मित्रं᳓ सु᳓धितं न᳓ गो᳓भिर्
य᳓द् द᳓म्पती स᳓मनसा कृणो᳓षि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kanī́nām ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bibharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

svadhāvan ← svadhā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

añjánti ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

súdhitam ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dámpatī ← dámpati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

kr̥ṇóṣi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sámanasā ← sámanas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । अ॒र्य॒मा । भ॒व॒सि॒ । यत् । क॒नीना॑म् । नाम॑ । स्वधाऽव॑न् । गुह्य॑म् । बि॒भ॒र्षि॒ ।
अ॒ञ्जन्ति॑ । मि॒त्रम् । सुऽधि॑तम् । न । गोभिः॑ । यत् । दम्प॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती । सऽम॑नसा । कृ॒णोषि॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• bhavasi ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• kanīnāṃ ← kanīnām ← kanī
• [noun], genitive, plural, feminine

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

• svadhāvan ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• guhyam ← guhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• añjanti ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• sudhitaṃ ← sudhitam ← sudhita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sudhita [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• dampatī ← dampati
• [noun], accusative, dual, masculine
• “couple.”

• samanasā ← samanas
• [noun], accusative, dual, masculine
• “consentaneous.”

• kṛṇoṣi ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अग्ने त्वमर्यमा भवसि । सर्वेषां नियमितासि । यत् यदा कनीनां कन्यकानां संबन्ध्यसि । किंच हे स्वधावन् हविर्लक्षणान्नवन् गुह्यं गोपनीयं नाम बिभर्षि वैश्वानर इति तन्नाम । सुधितं सुष्ठु निहितं मित्रं न मित्रमिव त्वां गोभिः । विकारे प्रकृतिशब्दः । गोविकारैः क्षीरादिभिः अञ्जन्ति । यत् यस्मात् दम्पती जायापती समनसा समानमनस्कौ कृणोषि करोषि ॥

English translation:

“You are Aryaman in relation to maidens; you bear, enjoy of sacrificial food, a mysterious name; they anoint you, like a welcome friend, with milk and butter, when you make husband and wife of one mind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You are Aryaman in relation to maidens: tvam aryamā yat kanīnām: as regulator of the ceremony the nuptial fire may be regarded as Aryaman; a mysterious name: that of Vaiśvānara, the friend of all, viśva, men, nara; with milk and butter: añjanti mitram sudhitam na gobhiḥ: gobbhiḥ: liṭ, with cows, used by metonymy for the products of the cow

You become Aryaman when you belong to young girls (at marriage). You bear a secret name, o you of independent will. They anoint (you as) Mitra with cows [=milk/butter], like a
well-established (ally), when you make the lord and lady of the
household to be of one mind.

Aryaman art thou as regardeth maidens mysterious, is thy name, O Self-sustainer.
As a kind friend with streams of milk they balm thee what time thou makcst wife and lord one-minded.

Thou becomest Aryaman when thou bearest 1 the secret name of the maidens, O self-dependent one. They anoint (thee) with cows 2 like the well-established Mitra 3, when thou makest husband and wife one-minded.

Du bist Aryaman, wenn du der Vertraute der Mädchen bist, du führst diesen Geheimnamen, du Selbstherrlicher. Wie Mitra ein Freund wohlaufgenommen, salben sie dich mit Kuhschmalz, da du die beiden Ehegatten einig machst.

Bist Arjaman beim Werben um die Jungfrau’n; verborgnes Wesen trägst du Machtbegabter; Als lieben Hausfreund salbt man dich mit Butter, wenn du versöhnst die beiden Hausgebieter.

Ты бываешь Арьяманом, когда (связан) с девицами.
Ты носишь тайное имя, о следующий своему обычаю.
Как (друга-)Митру, хорошо принимаемого, (тебя) мажут (струями) коровьего (масла),
Когда ты делаешь едиными духом домохозяина (и его жену).

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वधावन्) अच्छे अन्न से युक्त राजन् ! (यत्) जिससे (त्वम्) आप (कनीनाम्) कामना करनेवालों के (अर्यमा) न्यायाधीश (भवसि) होते हो और (गुह्यम्) गुप्त (नाम) नाम को (बिभर्षि) धारण करते हो और (यत्) जो (दम्पती) विवाहित स्त्री पुरुषों को (समनसा) तुल्य मन और दृढ़ प्रीतियुक्त (कृणोषि) करते हो उन आप को सम्पूर्ण विद्वान् जन (गोभिः) वाणी आदि पदार्थों से (सुधितम्) सुन्दर प्रसन्न (मित्रम्) मित्र के (न) सदृश (अञ्जन्ति) प्रकट करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। वही राजा श्रेष्ठ है, जो प्रजाओं का यथार्थ न्याय करता है और जैसे मित्र मित्र को प्रसन्न करता है, वैसे ही राजा प्रजाओं को प्रसन्न करे ॥२॥

अन्वय: हे स्वधावन् राजन् ! यत् त्वं कनीनामर्यमा भवसि गुह्यं नाम बिभर्षि यद्दम्पती समनसा कृणोषि तं त्वां विश्वे देवा गोभिः सुधितं मित्रं नाञ्जन्ति ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अर्यमा) न्यायाधीशः (भवसि) (यत्) यस्मात् (कनीनाम्) कामयमानानाम् (नाम) (स्वधावन्) प्रशस्तान्नयुक्त (गुह्यम्) रहस्यम् (बिभर्षि) (अञ्जन्ति) व्यक्तीकुर्वन्ति (मित्रम्) सखायम् (सुधितम्) सुष्ठुप्रसन्नम् (न) इव (गोभिः) वागादिभिः (यत्) यः (दम्पती) विवाहितौ स्त्रीपुरुषौ (समनसा) समानमनस्कौ दृढप्रीती (कृणोषि) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । स एव राजा श्रेष्ठोऽस्ति यः प्रजानां यथार्थं न्यायं विधत्ते यथा मित्रं मित्रं प्रीणाति तथैव राजा प्रजाः प्रीणीत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो प्रजेला यथार्थ न्याय देतो तोच राजा श्रेष्ठ असतो. जसा मित्र मित्राला प्रसन्न करतो तसेच राजाने प्रजेला प्रसन्न करावे. ॥ २ ॥

• देवता - मरुद्रुद्रविष्णवः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓व श्रिये᳓ मरु᳓तो मर्जयन्त
रु᳓द्र य᳓त् ते ज᳓निम चा᳓रु चित्र᳓म्
पदं᳓ य᳓द् वि᳓ष्णोर् उपमं᳓ निधा᳓यि
ते᳓न पासि गु᳓हियं ना᳓म गो᳓नाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marjayanta ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jánima ← jániman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rúdra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nidhā́yi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gónām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

तव॑ । श्रि॒ये । म॒रुतः॑ । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । रुद्र॑ । यत् । ते॒ । जनि॑म । चारु॑ । चि॒त्रम् ।
प॒दम् । यत् । विष्णोः॑ । उ॒प॒ऽमम् । नि॒ऽधायि॑ । तेन॑ । पा॒सि॒ । गुह्य॑म् । नाम॑ । गोना॑म् ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• marjayanta ← marjay ← √mṛj
• [verb], plural, Present injunctive

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• janima ← janiman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• cāru
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], nominative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “like; alike(p); colored; similar; like; comparable; equal.”

• nidhāyi ← nidhā ← √dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• guhyaṃ ← guhyam ← guhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• gonām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

अनयाग्नेर्माध्यमिकी मूर्तिरुच्यते । हे अग्ने तव श्रिये श्रयणाय मरुतः अपः अन्तरिक्ष्याः मर्जयन्त मार्जयन्ति । हे रुद्र वृष्ट्या रुद्रवद्वर्धितरग्ने ते तव यत् जनिम जन्म वैद्युतलक्षणं चारु चरणीयं चित्रं चायनीयं च । तत्कथमिति चेदुच्यते । विष्णोः व्यापनशीलस्य देवस्य उपमं गुह्यम् अगम्यं यत् पदं निधायि । अनेनान्तरिक्षमुक्तम् । उपमेयमिव विष्णोर्मध्यमं पदं तस्मानान्तरिक्षं पश्यन्ति’ इति ब्राह्मणम् । तेन गोनाम् उदकानां गुह्यं नाम नामानि पासि रक्षसि ॥

English translation:

“For your glory the Maruts sweep (the firmament), when your birth, Rudra, is beautiful and wonderful; the middle step of Viṣṇu has been plural ced, so you cherish the mysterious name of the waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your birth is beautiful and wonderful: Agni as the lightning; cherish the mysterious name of the waters: pāsi guhyam nāma gonām = udakānām guhyam nāmāni rākṣasi

For your splendor the Maruts groomed themselves, o Rudra, when you came to beloved, shimmering birth.
The track of Viṣṇu that was set down as the highest, by that you protect the secret name of the cows.

The Maruts deck their beauty for thy glory, yea, Rudra! for thy birth fair, brightly-coloured.
That which was fixed as Visnu’s loftiest station-therewith the secret of the Cows thou guardest.

For thy glory the Maruts have cleansed themselves 1, who are thy fair and brilliant offspring, O Rudra 2! The footprint of Vishnu which is put down in the highest place: therewith thou protectest the secret name of the cows.

Zu deiner Herrlichkeit putzen sich die Marut, wenn deine schöne, wunderbare Geburt stattfindet, o Rudra. Was die höchste Fußspur des Vishnu ist, die er hinterlassen hat, mit dieser wahrest du den geheimen Namen der Kühe.

Zu deinem Glänze, o Rudra, schmücken sich die Maruts, welche dein schönes, glänzendes Geschlecht sind; was als die höchste Fussspur des Vischnu gesetzt ist, mit dem beschützest du das verborgene Wesen der Kühe.

Маруты украшаются для твоего блеска,
О Рудра, когда (наступает) твое милое яркое рожденье.
Когда запечатлен высший след Вишну,
Им ты хранишь тайное имя коров.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों के रुलानेवाले ! जो (मरुतः) मनुष्य (तव) आपकी (श्रिये) लक्ष्मी के लिये (मर्जयन्त) शुद्ध करें (ते) आपका (यत्) जो (चारु) सुन्दर (चित्रम्) अद्भुत (पदम्) प्राप्त होने योग्य (जनिम) जन्म उसको शुद्ध करें और (यत्) जो आप (विष्णोः) व्यापक ईश्वर का (उपमम्) उपमायुक्त और (गोनाम्) इन्द्रियों वा किरणों का (गुह्यम्) गुप्त (नाम) नाम (निधायि) धारण करें (तेन) इसी हेतु से उनका आप (पासि) पालन करते हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! इसी से आपके जन्म का साफल्य होवे, जिससे आप ईश्वर के सदृश पक्षपात का त्याग करके प्रजाओं का पालन करो ॥३॥

अन्वय: हे रुद्र ! यो मरुतस्तव श्रिये मर्जयन्त ते यच्चारु चित्रं पदं जनिम तन्मर्जयन्त यत्त्वया विष्णोरुपमं गोनां गुह्यं नाम निधायि तेन ताँस्त्वं पासि तस्मात् सत्कर्त्तव्योऽसि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (श्रिये) लक्ष्म्यै (मरुतः) मनुष्याः (मर्जयन्त) शोधयन्तु (रुद्र) दुष्टानां रोदयितः (यत्) (ते) तव (जनिम) जन्म (चारु) सुन्दरम् (चित्रम्) अद्भुतम् (पदम्) प्राप्तव्यम् (यत्) (विष्णोः) व्यापकस्येश्वरस्य (उपमम्) (निधायि) ध्रियेत (तेन) (पासि) (गुह्यम्) (नाम) (गोनाम्) इन्द्रियाणां किरणानां वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्तेनैव तव जन्मसाफल्यं भवेद्येन त्वमीश्वरवत्पक्षपातं विहाय प्रजाः पालयेः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जेव्हा तू ईश्वराप्रमाणे भेदभावाचा त्याग करून प्रजेचे पालन करशील तेव्हा तुझा जन्म सफल होईल. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓व श्रिया᳓ सुदृ᳓शो देव देवाः᳓
पुरू᳓ द᳓धाना अमृ᳓तं सपन्त
हो᳓तारम् अग्नि᳓म् म᳓नुषो नि᳓ षेदुर्
दशस्य᳓न्त उशि᳓जः शं᳓सम् आयोः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sudŕ̥śaḥ ← sudŕ̥ś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sapanta ← √sap- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

seduḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

daśasyántaḥ ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

तव॑ । श्रि॒या । सु॒ऽदृशः॑ । दे॒व॒ । दे॒वाः । पु॒रु । दधा॑नाः । अ॒मृत॑म् । स॒प॒न्त॒ ।
होता॑रम् । अ॒ग्निम् । मनु॑षः । नि । से॒दुः॒ । द॒श॒स्यन्तः॑ । उ॒शिजः॑ । शंस॑म् । आ॒योः ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• sudṛśo ← sudṛśaḥ ← sudṛś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fine-looking.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• dadhānā ← dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• sapanta ← sap
• [verb], plural, Imperfect

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedur ← ṣeduḥ ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• daśasyanta ← daśasyantaḥ ← daśasy
• [verb noun], nominative, plural

• uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

हे देव अग्ने सुदृशः तव श्रिया समृद्ध्या देवाः इन्द्रादयः पुरु अत्यधिकं दधानाः त्वयि प्रीतिं धारयन्तः अमृतं सपन्त स्पृशन्ति । होतारं होमनिष्पादकम् अग्निं मनुषः मनुष्याः नि षेदुः परिचरन्ति ऋत्विजः । किं कुर्वन्तः । दशस्यन्तः हविर्वितरन्तः शंसं फलम् उशिजः कामयमानस्य आयोः मनुष्यस्य यजमानस्यार्थम् ॥

English translation:

“Divine (Agni), gods, (made) comely by your glory, and bearing (the) great (affection), sip the ambrosia; men adore Agni, the conveyer of theburnt-offering, presenting oblations on behalfof the instrumental tutor of the rite, desirous of (its) reward.”

By the splendor of you (who are lovely to see), the gods are lovely to see, o god. Receiving many things for themselves, they serve the
immortal one.
The fire-priests have seated Agni as the Hotar of Manu, giving homage to him as the “Recitation of Āyu.”

Gods through thy glory, God who art so lovely! granting abundant gifts gained life immortal.
As their own Priest have men established Agni; and serve him fain for praise from him who liveth.

By thy beauty, O god, the gods are beautiful to behold 1. Assuming many (powers or goods) they attached themselves to immortality. Men have set down Agni as the Hotri, the Usigs, honouring (him), the praise of Âyu 2.

Durch deine, des Schönen, Herrlichkeit, o Gott, mehren und wahren die Götter die Unsterblichkeit. Als des Manu Opferpriester haben den Agni eingesetzt die willfährigen Usij, ihn den Preis des Ayu.

Durch deinen Glanz sind schön, o Gott, die Götter, viel Gaben nehmend ehrten sie den ew’gen; Als Priester setzten Agni ein die Menschen, mit Lust das Lob des emsigen betreibend.

Благодаря блеску, который свойствен тебе, прекрасному на вид, о бог, боги
Приобщаются к амрите, помещая (ее) во многих местах.
Как хотара человеческого посадили Агни
Услужливые Ушиджи, как хвалу Аю.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजाकृत्य को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) दानशील राजन् ! (तव) आपकी (श्रिया) लक्ष्मी वा शोभा से (सुदृशः) उत्तम प्रकार देखने और (पुरू) बहुत (अमृतम्) मृत्युरहित अर्थात् अविनाशी पदवी को (दधानाः) धारण करते और (उशिजः) कामना करते हुए (आयोः) जीवन के (शंसम्) कहाने और (होतारम्) ग्रहण करनेवाले (अग्निम्) अग्नि को (दशस्यन्तः) विस्तारते हुए (देवाः) विद्वान् (मनुषः) मनुष्य (सपन्त) आक्रोशी रहे अर्थात् चिल्ला-चिल्ला उसका उपदेश दे रहे हैं, वे मृत्युरहित पदवी को (नि, षेदुः) प्राप्त होवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप यथार्थवक्ता विद्वानों के सङ्ग से विद्याओं को ग्रहण कर लक्ष्मीवान् हों और इस संसार में सुख भोगकर अन्त अर्थात् मरणसमय में मुक्ति को भी प्राप्त होओ ॥४॥

अन्वय: हे देव ! राजंस्तव श्रिया सुदृशः पुर्वमृतं दधाना उशिज आयोः शंसं होतारमग्निं दशस्यन्त देवा मनुषः सपन्त तेऽमृतं नि षेदुः ॥४॥

अथ प्रजाकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (श्रिया) शोभया लक्ष्म्या वा (सुदृशः) ये सुष्ठु पश्यन्ति (देव) दातः (देवाः) विद्वांसः (पुरू) बहु (दधानाः) धरन्तः (अमृतम्) मृत्युरहितम् (सपन्त) आक्रोशन्ति (होतारम्) आदातारम् (अग्निम्) पावकम् (मनुषः) मनुष्याः (नि, षेदुः) निषीदेयुः (दशस्यन्तः) विस्तारयन्तः (उशिजः) कामयमानाः (शंसम्) शंसन्ति येन तम् (आयोः) जीवनस्य ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयमाप्तानां विदुषां सङ्गेन विद्यां सङ्गृह्य श्रीमन्तो भूत्वेह सुखं भुक्त्वाऽन्ते मुक्तिमपि लभध्वम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही आप्त विद्वानांच्या संगतीने विद्या संपादित करून धनवान बना. या जगात सुख भोगून मृत्यूसमयी मुक्तीही प्राप्त करा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ त्व᳓द् धो᳓ता पू᳓र्वो अग्ने य᳓जीयान्
न᳓ का᳓वियैः परो᳓ अस्ति स्वधावः
विश᳓श् च य᳓स्या अ᳓तिथिर् भ᳓वासि
स᳓ यज्ञे᳓न वनवद् देव म᳓र्तान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pū́rvaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kā́vyaiḥ ← kā́vya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

parás ← parás (invariable)

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhávāsi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

viśáḥ ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yásyāḥ ← yá- (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanavat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yajñéna ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

न । त्वत् । होता॑ । पूर्वः॑ । अ॒ग्ने॒ । यजी॑यान् । न । काव्यैः॑ । प॒रः । अ॒स्ति॒ । स्व॒धा॒ऽवः ।
वि॒शः । च॒ । यस्याः॑ । अति॑थिः । भवा॑सि । सः । य॒ज्ञेन॑ । व॒न॒व॒त् । दे॒व॒ । मर्ता॑न् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvaddhotā ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• tvaddhotā ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pūrvo ← pūrvaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kāvyaiḥ ← kāvya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• paro ← paraḥ ← para
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• svadhāvaḥ ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• viśaś ← viśaḥ ← viś
• [noun], genitive, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yasyā ← yasyāḥ ← yad
• [noun], genitive, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• atithir ← atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• bhavāsi ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñena ← yajña
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vanavad ← vanavat ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

हे अग्ने त्वत् त्वत्तोऽन्यः न अस्ति होता पूर्वः पूरकः पुराणो वा यजीयान् यष्टा वा । काव्यैः स्तोत्रैः स्तुत्यः परः परस्तात् परस्मिन्नपि काले न अस्ति । हे देव हे स्वधावः अन्नवन् यस्याः विशः प्रजाया ऋत्विग्रूपायाः अतिथिः भवासि-अतिथिवत्पूज्यः भवसि । सः यज्ञेन मर्तान् अस्मद्वेष्टॄन वनवत् वृश्चति हिनस्ति । यद्वा । मर्तान् परिचारकान् वनवत् संभजेत् ॥

English translation:

“There is no more venerable offerer of oblation, Agni, than you, nor (one) prior to you; neither, giver of food, is any one subsequent (tobe more glorified by hymns); the man of whom you are the guest destroys hostile men by sacrifice.”

No ancient Hotar was a better sacrificer than you, o Agni. There is no one higher in poetic arts, o you of independent will.
One belonging to the clan of which you will become a guest will
vanquish mortals through the sacrifice, o god.

There is no priest more skilled than thou in worship; none Self-sustainer pass thee in wisdom.
Ile man within whose house as guest thou dwellest, O God, by sacrifice shall conquer mortals.

There is no (other) Hotri before thee, a better sacrificer 1; no one surpasses thee, O self-dependent one, by wisdom. And that house of which thou art the guest, he 2, O god, will overcome the mortals by his sacrifice.

Kein Opferpriester vor dir hat besser geopfert, o Agni, keiner steht an Sehergaben höher, du Selbstherrlicher. Und wes Clanes Gast du sein wirst, der wird mit seinem Opfer die anderen Sterblichen überbieten, o Gott.

Nie war ein bessrer Opfrer als du, Agni; an Weisheit ist dir keiner vor, o Mächt’ger; In wessen Haus, o Gott, als Gast du weilest, der wird durch Opfer alles Volk besiegen.

Ни один хотар до тебя не жертвовал лучше, о Агни,
Никто не выше (тебя) по (своим) поэтическим силам, о следующий своему обычаю.
И у какого племени ты бываешь гостем,
Жертвой оно превзойдет смертных, о бог.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजधर्म को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वधावः) बहुत धन और धान्य से युक्त (देव) सुख के देनेवाले (अग्ने) विद्वान् वा राजन् ! आप (यज्ञेन) प्रजापालनरूप व्यवहार से (मर्त्तान्) मनुष्यों का (वनवत्) सेवन करते हो (न) न (त्वत्) आपके समीप से (पूर्वः) प्राचीन (होता) दाता (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञ करनेवाला (अस्ति) है और (न) न (काव्यैः) कवियों के बनाये हुओं से (परः) श्रेष्ठ है (यस्याः) जिस (विशः) प्रजा के (च) भी (अतिथिः) आदर करने योग्य जो आप (भवासि) होवें (सः) वह आप उस प्रजा के सत्कार करने योग्य हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा धर्मयुक्त व्यवहार से प्रजाओं का पालन करे, वही राज्य करने के योग्य होता है ॥५॥

अन्वय: हे स्वधावो देवाग्ने ! त्वं यज्ञेन मर्त्तान् वनवन्न त्वत्पूर्वो होता यजीयानस्ति न काव्यैः परोऽस्ति यस्या विशश्चातिथिर्यस्त्वं भवासि स भवांस्तस्याः सत्कर्तुं योग्योऽस्ति ॥५॥

पुना राजधर्ममाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (त्वत्) तव सकाशात् (होता) दाता (पूर्वः) (अग्ने) विद्वन् राजन् वा (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा (न) निषेधे (काव्यैः) कविभिर्निर्मितैः (परः) श्रेष्ठः (अस्ति) (स्वधावः) बहुधनधान्ययुक्त (विशः) प्रजायाः (च) (यस्याः) (अतिथिः) पूजनीयः (भवासि) भवेः (सः) (यज्ञेन) प्रजापालनव्यवहारेण (वनवत्) सेवयसि (देव) सुखप्रदातः (मर्त्तान्) मनुष्यान् ॥५॥

भावार्थभाषाः - यो राजा धर्म्येण प्रजाः पालयेत् स एव राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा धर्मयुक्त व्यवहाराने प्रजेचे पालन करतो तोच राज्य करण्यायोग्य असतो. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वय᳓म् अग्ने वनुयाम तुवो᳓ता
वसूय᳓वो हवि᳓षा बु᳓ध्यमानाः
वयं᳓ समर्ये᳓ विद᳓थेषु अ᳓ह्नां
वयं᳓ राया᳓ सहसस् पुत्र म᳓र्तान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvótāḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vanuyāma ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

búdhyamānāḥ ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vasūyávaḥ ← vasūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

samaryé ← samaryá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

व॒यम् । अ॒ग्ने॒ । व॒नु॒या॒म॒ । त्वाऽऊ॑ताः । व॒सु॒ऽयवः॑ । ह॒विषा॑ । बुध्य॑मानाः ।
व॒यम् । स॒ऽम॒र्ये । वि॒दथे॑षु । अह्ना॑म् । व॒यम् । रा॒या । स॒ह॒सः॒ । पु॒त्र॒ । मर्ता॑न् ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vanuyāma ← van
• [verb], plural, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• tvotā ← tvotāḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• vasūyavo ← vasūyavaḥ ← vasūyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• budhyamānāḥ ← budh
• [verb noun], nominative, plural
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• samarye ← samarya
• [noun], locative, singular, neuter

• vidatheṣv ← vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ahnāṃ ← ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

हे अग्ने वयं यजमानाः त्वोतः त्वया रक्षिताः सन्तः वनुयाम । शत्रून् पीडयाम संभजेमहि वा धनम् । कीदृशा वयम् । वसूयवः वसुकामाः हविषा त्वां बुध्यमानाः बोधयन्तः वयं समर्ये समरणे जयेम शत्रूनिति शेषः । विदथेषु यागेषु प्राप्नुयाम बलम् । यद्वा । वनुयामेत्येतदनुषज्यते । अह्रां सर्वेष्वहःसु । किंच वयं हे सहसस्पुत्र बलस्य पुत्र पालक वाग्ने राया धनेन सह मर्तान पुत्रभृत्यादीन् लभेमहि ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“May we, desirous of wealth, Agni,and arousing you by oblations, secure in your protection, acquire (riches); may we (be victorious) in battle, (successful) in sacrifices every day; and may we, son of strength, obtain with riches male (descendants).”

Helped by you, o Agni, we would vanquish mortals—we, striving after goods and awakening with our offering;
we, in the competition and in the ritual distributions of the days; we, with our wealth, o son of strength.

Aided by thee, O Agni may we conquer through our oblation, fain for wealth, awakened:
May we in battle, in the days’ assemblies,O Son of Strength, by riches conquer mortals.

May we overcome the mortals, O Agni, protected by thee, striving for wealth, awaking (thee) with offerings; may we (overcome mortals) in the contest, in the distribution 1 of days; may we (overcome them) by wealth, O son of strength!

Wir wollen von dir, o Agni, begünstigt, nach Gut strebend, mit Opfer dich heranwachend, wir in dem Wettbewerb bei den täglichen Opfern, wir durch Reichtum, o Sohn der Kraft, die anderen Sterblichen überbieten.

Von dir begünstigt mögen wir besiegen, nach Gut verlangend und mit Opfer regsam, Im Wettkampf, Agni, und in Rathversammlung durch Reichthum auch, o Sohn der Kraft, die Menschen.

Мы, о Агни, поддержанные тобой, хотим превзойти смертных,
Стремясь к добру, пробуждая (тебя) жертвенным возлиянием,
Мы (хотим превзойти их) в состязании на ежедневных жертвенных раздачах,
Мы – с помощью богатства, о сын силы!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• स्वराट्पङ्क्ति
• धैवतः

फिर प्रजाविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्पुत्र) बल की पालना करनेवाले (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी राजन् ! (त्वोताः) आपसे रक्षा किये गये (वसूयवः) अपने धन की इच्छा करनेवाले (हविषा) दान से (बुध्यमानाः) बोध को प्राप्त होते हुए (वयम्) हम लोग आपसे रक्षा की (वनुयाम) याचना करें और (वयम्) हम लोग (अह्नाम्) दिनों के (विदथेषु) विशेष ज्ञानसम्बन्धी व्यवहारों में (समर्ये) संग्राम के बीच प्रवृत्त होवें और (वयम्) हम लोग (राया) धन से (मर्त्तान्) मनुष्यों को याचें अर्थात् मनुष्यों से माँगें ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! विद्वानों से श्रेष्ठ गुणों की आप लोग प्रार्थना करें तो स्वयं प्रजायें धनवती होवें ॥६॥

अन्वय: हे सहसस्पुत्राग्ने ! त्वोता वसूयवो हविषा बुध्यमाना वयं त्वत्तो रक्षणं वनुयाम वयमह्नां विदथेषु समर्ये प्रवर्त्तेमहि वयं राया मर्त्तान् वनुयाम ॥६॥

पुनः प्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (अग्ने) अग्निरिव राजन् (वनुयाम) याचेमहि (त्वोताः) त्वया रक्षिताः (वसूयवः) आत्मनो धनमिच्छवः (हविषा) दानेन (बुध्यमानाः) (वयम्) (समर्ये) सङ्ग्रामे (विदथेषु) विज्ञानव्यवहारेषु (अह्नाम्) (वयम्) (राया) धनेन (सहसस्पुत्र) बलस्य पालक (मर्त्तान्) मनुष्यान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! विद्वद्भ्यः सद्गुणान् भवन्तो याचेरंस्तर्हि स्वयं प्रजा धनाढ्या भवेयुः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! विद्वानांजवळ तुम्ही श्रेष्ठ गुणांची याचना करा. ज्यामुळे प्रजा धनवान व्हावी. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ न आ᳓गो अभि᳓ ए᳓नो भ᳓राति
अ᳓धी᳓द् अघ᳓म् अघ᳓शंसे दधात
जही᳓ चिकित्वो अभि᳓शस्तिम् एता᳓म्
अ᳓ग्ने यो᳓ नो मर्च᳓यति द्वये᳓न

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ā́gaḥ ← ā́gas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhárāti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

énaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

aghám ← aghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agháśaṁse ← agháśaṁsa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhāta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

abhíśastim ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

etā́m ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dvayéna ← dvayá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

marcáyati ← √mr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । नः॒ । आगः॑ । अ॒भि । एनः॑ । भरा॑ति । अधि॑ । इत् । अ॒घम् । अ॒घऽशं॑से । द॒धा॒त॒ ।
ज॒हि । चि॒कि॒त्वः॒ । अ॒भिऽश॑स्तिम् । ए॒ताम् । अ॒ग्ने॒ । यः । नः॒ । म॒र्चय॑ति । द्व॒येन॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āgo ← āgaḥ ← āgas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; evildoing; mistake.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• eno ← enaḥ ← enas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• bharāty ← bharāti ← bhṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• adhīd ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• adhīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• agham ← agha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aghaśaṃse ← agha
• [noun], neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aghaśaṃse ← śaṃse ← śaṃsa
• [noun], locative, singular, masculine
• “speaking.”

• dadhāta ← dhā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jahī ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• cikitvo ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• abhiśastim ← abhiśasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• etām ← etad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• marcayati ← marcay ← √mṛc
• [verb], singular, Present indikative
• “harm.”

• dvayena ← dvaya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “two; pair; couple; falsification; Saṃsarga.”

यः मर्त्यः आगः अपराधम् एनः पापं च नः अस्मभ्यम् अभि भराति अभितः करोति । तस्मिन् अघशंसे अघं पापम् अधि दधात ददात्वग्निः । इत् इति पूरणः । आगोऽपराधं यो मह्यमिदं करोति तस्मा एवाग्निस्तत्करोत्वित्यर्थः। अथ प्रत्यक्षेणोच्यते । हे अग्ने एताम् अभिशस्तिं जहि । उत्तरत्र यच्छब्दश्रवणात्तदानुगुण्येनैनमभिशंसकमिति व्याख्येयम् । यः अभिशस्ता नः अस्मान् द्वयेन उक्तेन आगसा एनसा वा मर्चयति बाधते । तमिति ॥

English translation:

“May Agni inflict (evil) upon the evil-doer, who commits offence, or wickedness against us; destroy, sagacious Agni, the calumniator who injures us in these two ways.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The calumniator: abhiśastim etam = this calumny; the antecent of yaḥ, he who, is in the masculine, hence abhiśastri = accusative er or calumniator is identified; in these two ways: offence, āgas or aparādha, and sin or wretchedness, enas or pāpa

The one who will bring offense or blame against us—all of you: set evil upon him, the speaker of evil.
O watchful Agni, smash this curse (of him) who harms us with
duplicity.

He shall bring evil on the evil-plottcr whoever turns against us sin and outrage.
Destroy this calumny of him, O Agni, whoever injures us with double-dealing.

If a man should turn upon us sin or guilt, bring ye the evil on him who pronounces evil spells (against us). Destroy, O knowing one, such a curse, O Agni, (of a man) who injures us by falsehood.

Wer auf uns Sünde und Unrecht bringen möchte, auf diesen Verleumder ladet das Übel ab! Schlag nieder, du kundiger Agni, die Beschuldigung des, der uns durch Doppelzüngigkeit schädigt!

Wer Sünd’ und Frevel wider uns will üben, wer Unheil sinnt, der ernte selbst das Unheil; O weiser, tödte diesen argen Schmäher, und den, der uns durch Trug verletzt, o Agni.

Кто хочет наслать на нас грех, вину,
Кладите зло на (этого) злоречивого!
Разбей, о внимательный, этот наговор
(У того,) о Агни, кто нам вредит двоедушием!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर चोरी आदि अपराधनिवारण प्रजापालन राजधर्म को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) विज्ञानवान् (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रतापी पृथिवी के पालनेवाले ! (यः) जो (नः) हम लोगों के (आगः) अपराध और (एनः) पाप को (अभि, भराति) सन्मुख धारण करता है उस (अघशंसे) चोरीरूप कर्म में जो (अघम्) पाप (इत) ही को (अधि, दधात) अधिस्थापन करे और (यः) जो (द्वयेन) पाप और अपराध से (नः) हम लोगों को (मर्चयति) बाधता है और (एताम्) इस (अभिशस्तिम्) सब ओर से हिंसा को करता है, उसका आप (जही) त्याग कीजिए ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो प्रजा को दोष देनेवाले होवें, उनको सदा ही दण्ड दीजिये और जो श्रेष्ठ आचरण करनेवाले होवें, उनको मानो अर्थात् सत्कार करो ॥७॥

अन्वय: हे चिकित्वोऽग्ने ! यो न आग एनोऽभि भराति तस्मिन्नघशंसे योऽघमिदधि दधात यो द्वयेन नोऽस्मान् मर्चयति। एतामभिशस्तिं विधत्ते तं त्वं जही ॥७॥

पुनश्चौर्य्याद्यपराधनिवारणप्रजापालनराजधर्ममाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (नः) अस्माकम् (आगः) अपराधम् (अभि) (एनः) पापम् (भराति) धरति (अधि) (इत्) (अघम्) किल्विषम् (अघशंसे) स्तेने (दधात) दध्यात् (जही) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (चिकित्वः) विज्ञानवन् (अभिशस्तिम्) अभितो हिंसाम् (एताम्) (अग्ने) पावक इव महीपते (यः) (न) अस्मान् (मर्चयति) बाधते (द्वयेन) पापापराधाभ्याम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये प्रजादूषकाः स्युस्तान् सदैव दण्डय, ये श्रेष्ठाचारा भवेयुस्तान् मानय ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जे प्रजेला दोष देतात त्यांना नेहमी दंड द्यावा व जे श्रेष्ठ आचरण करणारे असतात त्यांचा सन्मान करावा. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा᳓म् अस्या᳓ विउ᳓षि देव पू᳓र्वे
दूतं᳓ कृण्वाना᳓ अयजन्त हव्यइः᳓
संस्थे᳓ य᳓द् अग्न ई᳓यसे रयीणां᳓
देवो᳓ म᳓र्तैर् व᳓सुभिर् इध्य᳓मानः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vyúṣi ← vyúṣ- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ayajanta ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyaíḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

kr̥ṇvānā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ī́yase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

saṁsthé ← saṁsthā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idhyámānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

mártaiḥ ← márta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

त्वाम् । अ॒स्याः । वि॒ऽउषि॑ । दे॒व॒ । पूर्वे॑ । दू॒तम् । कृ॒ण्वा॒नाः । अ॒य॒ज॒न्त॒ । ह॒व्यैः ।
स॒म्ऽस्थे । यत् । अ॒ग्ने॒ । ईय॑से । र॒यी॒णाम् । दे॒वः । मर्तैः॑ । वसु॑ऽभिः । इ॒ध्यमा॑नः ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vyuṣi ← vyuṣ
• [noun], locative, singular, feminine
• “dawn.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], locative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• kṛṇvānā ← kṛṇvānāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ayajanta ← yaj
• [verb], plural, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• havyaiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• saṃsthe ← saṃstha
• [noun], locative, singular, neuter
• “located; ending in; formed.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īyase ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martair ← martaiḥ ← marta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man.”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• idhyamānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

हे अग्ने त्वामस्याः रात्रेः व्युषि । व्युष्टायामुषसीत्यर्थः । पूर्वे पुरातना यजमानाः दूतं देवानां प्रेरकं कृण्वानाः कुर्वाणाः अयजन्त हव्यैः हर्विभिः साधनैः रयीणां हविर्लक्षणानां संस्थे संस्थाने आसादने सति हे अग्ने यत् यदा ईयसे गच्छसि। देवः द्योतमानः मर्तैः मनुष्यैर्ऋत्विग्भिः वसुभिः वासकैः इध्यमानः समिध्यमानः सन् ॥

English translation:

“Former (worshippers) constituting you, divine (Agni), the messenger (of the gods), have worshipped you with oblations at the dawn of day; when you proceed to the plural ce (of the aggregation) of the wealth (of sacrifice), bright-shining, kindled by the mortals who have given you an abode.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Proceed to the wealth of sacrifice: saṃsthe yad agni iyase rayīṇām = liṭ,to the heap of riches, but the riches here are those of the oblation, havirlakṣanānām; kindled by mortals: martair vasubir idhyamānaḥ: the second is an epithet of the first, meaning, vasakiḥ, plural cing or fixing in an abode or plural ce of the dwelling, i.e., either the altar, or the chamber of sacrifice

At the dawning of this (dawn), o god, the ancients, making you their messenger, offered you sacrifice with oblations,
when, o Agni, you speed amid the gathering of riches as the god being kindled by mortals and by the good (gods).

At this dawn’s flushing, God! our ancient fathers served thee with offerings, making thee their envoy,
When, Agni, to the store of wealth thou goest, a God cnkindled with good things by mortals.

Thee, O god, the ancient (mortals) have made their messenger at the break of this (dawn), and have sacrificed with their oblations, when thou goest along, O Agni, in the abode of wealth, a god kindled by the mortals and by the Vasus.

Dich machten im Aufleuchten dieser Morgenröte die Vorfahren zu ihrem Boten, o Gott; und sie verehrten dich mit Opfergaben, da du, Agni, dorthin kommst, wo sich Reichtümer ansammeln, du der Gott, der von den Sterblichen, von den Göttern entzündet wird.

Bei Tages Anbruch ehrten dich die Väter, o Gott, durch Opfer, dich zum Boten machend, Weil du ja wandelst mitten unter Schätzen, Gott Agni du, entflammt von guten Menschen.

Делая тебя вестником при зажигании этой (зари),
О бог, предки почитали (тебя) жертвенными возлияниями,
Потому что, о Агни, ты движешься к месту стечения богатств,
Бог, зажигаемый смертными, (как) (богами-) Васу.

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजधर्म को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) श्रेष्ठ गुणों से युक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान ! (देवः) विद्वान् होते हुए आप (यत्) जिससे (अस्याः) इस प्रजा के मध्य में (संस्थे) उत्तम प्रकार स्थित होते हैं, जिसमें उसमें (रयीणाम्) धनों के बीच (वसुभिः) धन आदि पदार्थों से युक्त (मर्तैः) मरणधर्मवाले मनुष्यों से (इध्यमानः) प्रकाशित किये गये (ईयसे) प्राप्त होते वा जाते हो और पालन का (व्युषि) सेवन करते हो उन (त्वाम्) आपको (हव्यैः) प्रशंसा करने योग्य पदार्थों से (दूतम्) शत्रुओं के नाश करनेवाले (कृण्वानाः) करते हुए (पूर्वे) पालन करनेवाले विद्वान् जन (अयजन्त) मिलें ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप विद्या और विनय से न्यायपूर्वक प्रजाओं का निरन्तर पालन करें तो आप को यश, धन, राज्य की उन्नति और उत्तम पुरुष प्राप्त होवें ॥८॥

अन्वय: हे देवाग्ने ! देवस्त्वं यदस्याः संस्थे रयीणां वसुभिर्मर्तैरिध्यमान ईयसे पालनं व्युषि तं त्वां हव्यैर्दूतं कृण्वानाः पूर्वे विद्वांसोऽयजन्त ॥८॥

पुना राजधर्म्ममाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अस्याः) प्रजाया मध्ये (व्युषि) सेवसे (देव) दिव्यगुणसम्पन्न (पूर्वे) पालनकर्त्तारः (दूतम्) यो दुनोति शत्रूँस्तम् (कृण्वानाः) (अयजन्त) सङ्गच्छेरन् (हव्यैः) पूजितुमर्हैः (संस्थे) सम्यक् तिष्ठन्ति यस्मिँस्तस्मिन् (यत्) यस्मात् (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (ईयसे) प्राप्नोषि गच्छसि वा (रयीणाम्) धनानाम् (देवः) विद्वान् सन् (मर्त्तैः) मरणधर्म्मैर्मनुष्यैः (वसुभिः) धनादियुक्तैः (इध्यमानः) देदीप्यमानः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि भवान् विद्याविनयाभ्यां न्यायेन प्रजाः सततं पालयेत्तर्हि त्वां कीर्त्तिर्धनं राज्योन्नतिरुत्तमाः पुरुषाश्च प्राप्नुयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू विद्या व विनय या द्वारे न्यायाने प्रजेचे सतत पालन केलेस तर तुला यश, धन, राज्याची उन्नती व उत्तम पुरुष मिळतील. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓व स्पृधि पित᳓रं यो᳓धि विद्वा᳓न्
पुत्रो᳓ य᳓स् ते सहसः सून ऊहे᳓
कदा᳓ चिकित्वो अभि᳓ चक्षसे नो
अ᳓ग्ने कदाँ᳓ ऋतचि᳓द् यातयासे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áva ← áva (invariable)

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

spr̥dhi ← √spr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yódhi ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ūhé ← √vāh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

cakṣase ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

kadā́ ← kadā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kadā́ ← kadā́ (invariable)

r̥tacít ← r̥tacít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yātayāse ← √yat- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

अव॑ । स्पृ॒धि॒ । पि॒तर॑म् । योधि॑ । वि॒द्वान् । पु॒त्रः । यः । ते॒ । स॒ह॒सः॒ । सू॒नो॒ इति॑ । ऊ॒हे ।
क॒दा । चि॒कि॒त्वः॒ । अ॒भि । च॒क्ष॒से॒ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । क॒दा । ऋ॒त॒ऽचित् । या॒त॒या॒से॒ ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• spṛdhi ← spṛ
• [verb], singular, Aorist imperative

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• yodhi ← yudh
• [verb], singular, Aorist imperative
• “fight; overcome.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• putro ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sūna ← sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• ūhe ← ūh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “diagnose.”

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• cikitvo ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• cakṣase ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kadāṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ṛtacid ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtacid ← cit
• [noun], nominative, singular, masculine

• yātayāse ← yātay ← √yat
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “endeavor; settle.”

हे सहसः सूनो बलस्य पुत्राग्ने त्वम् अव स्पृधि पारय । योधि पृथक्कुरु पापात् । यः पुत्रः पुत्रस्थानीयः तव यो यजमानः ते त्वां पितरं पालकं पितृभूतं विद्वान् जानन ऊहे वहति हविः । तमेवं कुरु इत्यृषिरात्मानं परोक्षेणाह । ‘ हव्यवाळग्निरजरः पिता नः’ (ऋ. सं. ५. ४. २) इति हि वक्ष्यति । यद्वा । पितृपुत्रभावो व्यत्यस्तः । पितरं पितृवद्रक्षकं यजमानमव स्पृधि योधि च यस्त्वं पुत्रः पुत्रवत्सदा रक्षणीयः । त्वं पुत्रो भवसि यस्तेऽविधत् ’ (ऋ. सं. २. १. ९) इति हि श्रुतिः । हे चिकित्वः चेतनावन् अग्ने कदा नः अस्मान् अभि चक्षसे अभिपश्यसि । कदा च ऋतचित् यज्ञस्योदकस्य वा चेतयिता यातयासे प्रेरयसि सन्मार्गेण

English translation:

“Convey him (to safety) in war, son of strength, who like a wise son offers to you (reverence) as to a father; when, sagacious Agni do you look upon us; when, director of sacrifice, do you direct us (to good ways).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As to a father: may the bearer of the oblation, the undecaying Agni, be a father to us; or, the relationship may be reversed; protect him, Agni, who, like a father, cherishes you as a son, Agni being genitive rated and maintained by the sacrificer

Fight! since you know how. Rescue your father [=the priest], who considers himself your son, o son of strength!
Watchful one, when will you look toward us? O Agni, when will you, perceiving the truth, take your place?

Save, thou who knowest, draw thy father near thee, who counts as thine own son, O Child of Power.
O sapient Agni, when wilt thou regard us? When, skilled in holy Law, wilt thou direct us?

Protect the father—drive away (evil) as the knowing one—(the father) who is considered 1 as thy son, O son of strength 2. When, O sapient (Agni), wilt thou look upon us? When wilt thou, who knowest Rita, requite (human deeds)?

Nimm den Vater in Schutz, wehre kundig die Feinde von ihm ab, der sich als deinen Sohn betrachtet, du Sohn der Kraft! Wann wirst du Achtsamer nach uns sehen, wann, o Agni, als Rechtskundiger Vergeltung üben?

Errett den Vater, kett an dich, erfahr’ner, ihn, der dir gilt als Sohn, o Spross der Stärke; Wann wirst du, weiser, gnädig auf uns blicken, und wann vergelten, Agni, du gerechter?

Защити отца! Как знаток отврати (зло)
(От того,) кто считается твоим сыном, о сын силы!
Когда, о внимательный, ты заметишь нас?
Когда, о Агни, зная закон, ты наведешь порядок?

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सन्तानशिक्षाविषयक प्रजाधर्म को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) ब्रह्मचर्य्यबल से युक्त पुरुष के (सूनो) पुत्र (चिकित्वः) बुद्धियुक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्विन् (ते) तेरे लिये मैं (ऊहे) विशेष तर्क करता हूँ (यः) जो तू (विद्वान्) विद्यावान् (पुत्रः) दुःख से रक्षा करनेवाला है सो (पितरम्) पिता अर्थात् अपने पालनेवाले की (अव, स्पृधि) अभिकाङ्क्षा कर और दुःख को (योधि) दूर कर तथा (ऋतचित्) सत्य का संचय करनेवाले तुम (नः) हम लोगों को (कदा) कब (अभि, चक्षसे) उपदेश दोगे और (कदा) कब अच्छे कामों में (यातयासे) प्रेरणा करोगे ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो कन्या और बालकों को माता-पिता ब्रह्मचर्य से विद्या प्राप्त करावें और पूर्ण युवावस्था में विवाह करावें तो वे अत्यन्त सुख को प्राप्त होवें ॥९॥

अन्वय: हे सहसस्सूनो चिकित्वोऽग्ने ! ते तुभ्यमहमूहे यस्त्वं विद्वान् पुत्रस्स पितरमव स्पृधि दुःखं योधि। ऋतचित्त्वं नोऽस्मान् कदाऽभि चक्षसे सत्कर्मसु कदा यातयासे ॥९॥

पुनः सन्तानशिक्षाविषयकं प्रजाधर्ममाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अव) (स्पृधि) अभिकाङ्क्ष (पितरम्) पालकम् (योधि) वियोजय (विद्वान्) (पुत्रः) (यः) (ते) (सहसः) ब्रह्मचर्यबलयुक्तस्य (सूनो) अपत्य (ऊहे) वितर्कयामि (कदा) (चिकित्वः) (अभि) (चक्षसे) उपदिशेः (नः) अस्मान् (अग्ने) (कदा) (ऋतचित्) य ऋतं चिनोति सः (यातयासे) प्रेरयेः ॥९॥

भावार्थभाषाः - यदि कन्या बालकाँश्च पितरौ ब्रह्मचर्य्येण विद्याः प्रापयेयुः पूर्णयुवावस्थायां विवाहयेयुस्तर्हि तेऽत्यन्तं सुखमाप्नुयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - जर बालक व बालिका यांना माता व पिता यांनी ब्रह्मचर्याने विद्या प्राप्त करून दिली व युवावस्थेत विवाह करून दिला तर ते अत्यंत सुखी होतील. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भू᳓रि ना᳓म व᳓न्दमानो दधाति
पिता᳓ वसो य᳓दि त᳓ज् जोष᳓यासे
कुवि᳓द् देव᳓स्य स᳓हसा चकानः᳓
सुम्न᳓म् अग्नि᳓र् वनते वावृधानः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vándamānaḥ ← √vandⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

joṣáyāse ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)

cakānáḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vanate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

भूरि॑ । नाम॑ । वन्द॑मानः । द॒धा॒ति॒ । पि॒ता । व॒सो॒ इति॑ । यदि॑ । तत् । जो॒षया॑से ।
कु॒वित् । दे॒वस्य॑ । सह॑सा । च॒का॒नः । सु॒म्नम् । अ॒ग्निः । व॒न॒ते॒ । व॒वृ॒धा॒नः ॥

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• vandamāno ← vandamānaḥ ← vand
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; laud.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• taj ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• joṣayāse ← joṣay ← √juṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• cakānaḥ ← kan
• [verb noun], nominative, singular
• “like; delight; desire.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vanate ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

भूरि प्रभूतं नाम त्वदीयं नाम वन्दमानः सन् दधाति धारयति । सामर्थ्याद्धविः । अथवा नामकं हविः प्रभूतं धारयति दातुम् । पिता पालकस्त्वं हे वसो वासकाग्ने यदि तत् हविः जोषयासे सेवसे । देवस्य व्यवहर्तुर्यजमानस्य कुवित् बहु हविः सहसा बलेन युक्तः सन् चकानः कामयमानः । यद्वा कर्मणि षष्ठी । देवं यजमानं कामयमानः अग्निः ववृधानः वर्धमानो यजमानं वर्धयन् वा सुम्नं वनते प्रयच्छति ॥

English translation:

“Glorifying you, he offers the copious oblation, if, bestower of dwellings, you as a father are plural ased to accept it; Agni, ever augmenting, and desirous (to be friend), by hismight, the devout (worshipper, offering) copious oblations, bestows upon him happiness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He offers the copious oblation: bhūri nāma vandamāno dadhāti: nāma may mean oblation, havis; or, the rendering may be: praising your many names he offers oblations

Your father sets many names (on you) as he sings praises, good one, if you will find pleasure in this.
Desiring this, Agni will gain (divine) favor (for us) with the strength of a god, having become full grown, will he not?

Adoring thee he gives thee many a title, when thou, Good Lord! acceptest this as Father.
And doth not Agni, glad in strength of Godhead, gain splendid bliss when he hath waxen mighty?

The father 1 adoring gives many names to thee, O Vasu, if thou shouldst take pleasure therein. Will not Agni, delighting in his divine power, grant us his favour, he who has grown strong?

Viele Namen gibt dir der Vater lobend, du Guter, wenn du daran Gefallen finden solltest. Gewiß wird Agni durch seine Gottesmacht gern die Gunst der Götter gewinnen, wenn er erstarkt ist.

Viel Namen gibt der Vater dir verehrend, o guter, wenn du daran hast Gefallen; Wird Agni wol, der Gotteskraft sich freuend, uns Gunst erweisen, da er nun gestärkt ist?

Многие имена дает (тебе), прославляя,
Отец, о Васу, если ты наслаждаешься этим.
Разве Агни, подкрепленный (возлиянием), радуясь (своей) силе,
Не завоюет (для нас) расположение бога?

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) निवास करनेवाले ! जो आपकी (वन्दमानः) स्तुति करता हुआ (देवस्य) विद्वान् के (सहसा) बल से (सुम्नम्) सुख की (चकानः) कामना करता और (अग्निः) अग्नि के सदृश (वावृधानः) निरन्तर बढ़ता हुआ (पिता) उत्पन्न करनेवाला (यदि) यदि (भूरि) बहुत (कुवित्) बड़े जिस (नाम) नाम को (दधाति) धारण करता और (वनते) सेवन करता है और (तत्) उसका तो आप (जोषयासे) सेवन करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे सन्तानो ! जो आप लोगों के माता-पिता दूसरे विद्यारूप जन्म नामक द्विज ऐसा नाम विधान करते हैं, उनका सेवन निरन्तर तुम लोग करो ॥१०॥

अन्वय: हे वसो ! यस्ते वन्दमानो देवस्य सहसा सुम्नं चकानोऽग्निरिव वावृधानः पिता यदि भूरि कुविद्यन्नाम दधाति वनते तत्तर्हि त्वं जोषयासे ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरि) बहु (नाम) संज्ञाम् (वन्दमानः) स्तुवन् (दधाति) (पिता) जनकः (वसो) वासयितः (यदि) (तत्) (जोषयासे) सेवयेः (कुवित्) महत् (देवस्य) विदुषः (सहसा) बलेन (चकानः) कामयमानः (सुम्नम्) सुखम् (अग्निः) पावक इव (वनते) सम्भजति (वावृधानः) अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदैर्घ्यम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे सन्ताना ! ये युष्माकं पितरो द्वितीयं विद्याजन्माख्यं द्विजेति नाम विदधति तेषां सेवनं सततं यूयं कुरुत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे संतानांनो! तुमचे माता-पिता द्विज नावाचा दुसरा विद्यारूपी जन्म देतात त्याचे तुम्ही निरंतर सेवन करा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अङ्ग᳓ जरिता᳓रं यविष्ठ
वि᳓श्वानि अग्ने दुरिता᳓ति पर्षि
स्तेना᳓ अदृश्रन् रिप᳓वो ज᳓नासो
अ᳓ज्ञातकेता वृजिना᳓ अभूवन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)

jaritā́ram ← jaritár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

parṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

adr̥śran ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ripávaḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stenā́ḥ ← stená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ájñātaketāḥ ← ájñātaketa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥jinā́ḥ ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

त्वम् । अ॒ङ्ग । ज॒रि॒तार॑म् । य॒वि॒ष्ठ॒ । विश्वा॑नि । अ॒ग्ने॒ । दुः॒ऽइ॒ता । अति॑ । प॒र्षि॒ ।
स्ते॒नाः । अ॒दृ॒श्र॒न् । रि॒पवः॑ । जना॑सः । अज्ञा॑तऽकेताः । वृ॒जि॒नाः । अ॒भू॒व॒न् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• jaritāraṃ ← jaritāram ← jaritṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “singer.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• duritāti ← duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• duritāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• stenā ← stenāḥ ← stena
• [noun], nominative, plural, masculine
• “thief; stena [word].”

• adṛśran ← dṛś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ripavo ← ripavaḥ ← ripu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “punic; deceitful; unfriendly.”

• janāso ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ‘jñātaketā ← ajñāta
• [noun]
• “unknown; unexpected.”

• ‘jñātaketā ← ketā ← keta
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wish; will; purpose; expectation; house.”

• vṛjinā ← vṛjināḥ ← vṛjina
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deceitful; crooked; bent.”

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे अङ्ग स्वामिन् यविष्ठ युवतम अग्ने जरितारं स्तोतारम् अनुग्रहीतुं विश्वानि दुरिता दुरितानि अति पर्षि अतिपारयसि । स्तेनाः तस्कराः अदृश्रन् दृश्यन्ते । रिपवो जनासः शत्रुभूता मनुष्याः अज्ञातकेताः अज्ञातचिह्नाः वृजिनाः अस्माभिर्वर्जिताः अभूवन् भवन्ति ॥

English translation:

“Agni, young (of the gods), verily you bear your adorer (safe) beyond all calamities; thieves have been detected, and hostile men with cover evil intentions, have been avoided (by us).”

Certainly, o youngest Agni, carry the singer beyond all difficulties. Thieves have appeared and cheating peoples. Devious ones of unknown intention have come.

Most Youthful Agni, verily thou bearest thy praiser safely over all his troubles.
Thieves have been seen by us and open foemen: unknown have been the plottings of the wicked.

Thou indeed, O Agni, youngest one, bringest thy praiser across all dangers. Thieves have been seen and deceitful men; dishonest people have come with unknown designs.

Du allein wirst dem Sänger über alle Fährlichkeiten hinweghelfen, o jüngster Agni. Diebe haben sich gezeigt, falsche Leute; Ränkesüchtige mit unbekannten Absichten sind erschienen.

Du wahrlich führst, o jüngster, deinen Sänger hindurch durch alles Misgeschick, o Agni; Es zeigten Diebe sich und falsche Menschen und Uebelthäter voll geheimer Ränke.

Перевези же ты, о самый юный Агни,
Певца через все злоключения!
Воры объявились, враждебные люди,
С непонятными замыслами возникли, извилистые!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब चोरी आदि दोषनिवारण, सन्तानशिक्षाकरण, प्रजाधर्मविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अतिशय करके युवा (अङ्ग) मित्र (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान जिससे (त्वम्) आप (जरितारम्) विद्या और गुण की स्तुति करनेवाले पिता की (अति, पर्षि) अत्यन्त पालना करते हो (विश्वानि) सम्पूर्ण (दुरिता) दुःख के प्राप्त करानेवाले कर्म्म वा फलों का त्याग करते हो और जो (अज्ञातकेताः) नहीं जानी बुद्धि जिन्होंने वे मूर्ख (वृजिनाः) पापाचरणयुक्त वर्जने योग्य (स्तेनाः) चोर (रिपवः) शत्रु (अभूवन्) होते हैं और जिनको (जनासः) विद्वान् जन (अदृश्रन्) देखते हैं, उनका आप परित्याग करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे उत्तम सन्तानो ! आप लोग दुष्ट आचरणों का त्याग, माता-पितादि का सत्कार और चौरी कर्म्म आदि का निवारण करके पुण्य यशवाले हूजिये ॥११॥

अन्वय: हे यविष्ठाङ्गाग्ने ! यतस्त्वं जरितारमति पर्षि विश्वानि दुरिता त्यजसि येऽज्ञातकेता वृजिनाः स्तेना रिपवोऽभूवन् याञ्जनासोऽदृश्रँस्तांस्त्वं परित्यज ॥११॥

अथ चौर्यादिदोषनिवारणसन्तानशिक्षाकरणप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अङ्ग) मित्र (जरितारम्) विद्यागुणस्तावकं पितरम् (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (विश्वानि) अखिलानि (अग्ने) (दुरिता) दुःखप्रापकाणि कर्माणि फलानि वा (अति) (पर्षि) अत्यन्तं पालयसि (स्तेनाः) चोराः (अदृश्रन्) पश्यन्ति (रिपवः) शत्रवः (जनासः) विद्वांसः (अज्ञातकेताः) अज्ञातः केतः प्रज्ञा यैस्ते मूढाः (वृजिनाः) पापाचारा वर्जनीयाः (अभूवन्) भवन्ति ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे सुसन्ताना ! यूयं दुष्टाचारं त्यक्त्वा पितॄन् सत्कृत्य स्तेनादीन्निवार्य पुण्यकीर्त्तयो भवत ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे उत्तम संतानांनो! तुम्ही दुष्टाचरण सोडून माता-पित्याचा सत्कार किंवा चोरी इत्यादी कर्माचे निवारण करून पुण्यरूपी कीर्ती मिळवा. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमे᳓ या᳓मासस् तुवद्रि᳓ग् अभूवन्
व᳓सवे वा त᳓द् इ᳓द् आ᳓गो अवाचि
ना᳓हाय᳓म् अग्नि᳓र् अभि᳓शस्तये नो
न᳓ री᳓षते वावृधानः᳓ प᳓रा दात्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvadrík ← tvadrík (invariable)

yā́māsaḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́gaḥ ← ā́gas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avāci ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

ít ← ít (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vásave ← vásu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhíśastaye ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

párā ← párā (invariable)

rī́ṣate ← √riṣ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

इ॒मे । यामा॑सः । त्व॒द्रिक् । अ॒भू॒व॒न् । वस॑वे । वा॒ । तत् । इत् । आगः॑ । अ॒वा॒चि॒ ।
न । अह॑ । अ॒यम् । अ॒ग्निः । अ॒भिऽश॑स्तये । नः॒ । न । रिष॑ते । व॒वृ॒धा॒नः । परा॑ । दा॒त् ॥

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yāmāsas ← yāmāsaḥ ← yāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• tvadrig ← tvadrik
• [adverb]

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vasave ← vasu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• āgo ← āgaḥ ← āgas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sin; evildoing; mistake.”

• avāci ← vac
• [verb], singular, Aorist passive
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• nāhāyam ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāhāyam ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• nāhāyam ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• abhiśastaye ← abhiśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rīṣate ← riṣ
• [verb noun], dative, singular
• “suffer; harm.”

• vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• dāt ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

इमे यामासः गन्तारः स्तोमाः त्वद्रिक् त्वदभिमुखाः अभूवन् भवन्ति । वा अथवा वसवे वासकाय तत् आगः अपराधमाशासनरूपम अवाचि उक्तवानहमग्निम्। इदं देहीति याचनमेवापराधः । इत् इति पूरणः । यद्वा । तदिदं वक्ष्यमाणं शत्रुभिः कृतमागोऽवाचि। किंच अयमग्निः ववृधानः स्तुत्या वर्धमानः सन् नाह नैव अभिशस्तये निन्दकाय नः अस्मान् परा दात् परादद्यात् । तथा रिषते हिंसकाय नैव परा दात् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“These (encomiums) are directed towards you, but perhaps an offence has thereby been uttered to (you), the giver of dwellings;may Agni,augmenting (by our praise), yield us not up to the maligner or the malevolent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Perhaps an offence has: vasave vā tadid āgo avāci = that which is an offensive expression has been spoken to Vasu, giver of dwellings, by our saying or intimating, idam dehi, give this; or, this offence which has been offered to us by our enemies, has been reported to Agni

These pleas have come toward you, or rather this very offense has been spoken to (you), the good one.
Having become full grown, this Agni here will not betray us to the curse nor to him doing harm.

To thee these eulogies have been directed: or to the Vasu hath this sin been spoken.
But this our Agni, flaming high, shall never yield us to calumny, to him who wrongs us.

These our processions have been directed towards thee. Yes, to thee, the Vasu, this guilt has been confessed. Verily this Agni, grown strong, will never surrender us to the curse nor to him who does harm to us.

Zu dir sind diese Bittgänge unternommen worden, oder dem Gott ward dieses Unrecht gemeldet. Niemals soll uns dieser Agni der üblen Nachrede noch dem Schädiger preisgeben, der Erstarkte.

Auf dich hin zielten diese Opferfeste, dem guten ward auch diese Noth gemeldet; Dem Schmäher gebe nimmer dieser Agni noch dem Verletzer hin uns der gestärkte.

К тебе были направлены эти хождения,
Или (- более того – тебе) Васу был объявлен этот самый грех.
Но никогда этот Агни, подкрепленный (возлиянием),
Пусть не выдаст нас ни наговору, ни тому, кто хочет навредить!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर प्रजाधर्मविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे श्रेष्ठ सन्तान जो (अयम्) यह (अग्निः) अग्नि के सदृश वर्त्तमान (नः) हम लोगों को (अभिशस्तये) सब प्रकार के हिंसा करने के लिये (न) नहीं (अह) निश्चय (परा, दात्) दूर पहुँचावे और (वावृधानः) निरन्तर बढ़ता हुआ (न) नहीं (रीषते) हिंसा करता और (त्वद्रिक्) आपके प्रति यत्न कराता (वसवे) धन के लिए (अवाचि) कहा गया (वा) वा (तत्) वह (आगः) अपराध (इत्) ही कहा गया उसको (इमे) जो (यामासः) यम और नियमों से युक्त जन पढ़ाने और उपदेश से पवित्र करें, वे आनन्दित (अभूवन्) होते हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो विद्वान् जन किसी को भी बिना अपराध के नहीं दोष देते हैं, उनको अपने समीप से दूर मत निकालो ॥१२॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा को चोरी और अन्य अपराध आदि के निवारण आदि के कहने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तीसरा सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सत्सन्तान ! योऽयमग्निरिव नोऽभिशस्तये नाऽह परा दाद् वावृधानः सन्न रीषते त्वद्रिक् सन् वसवेऽवाचि वा तदाग इदवाचि तमिमे यामासोऽऽध्यापनोपदेशाभ्यां शोधयन्तु त आनन्दिता अभूवन् ॥१२॥

पुनः प्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) (यामासः) यमनियमान्विताः (त्वद्रिक्) त्वां प्रति यतमानः (अभूवन्) भवन्ति (वसवे) धनाय (वा) (तत्) (इत्) एव (आगः) अपराधः (अवाचि) (न) (अह) (अयम्) (अग्निः) पावक इव (अभिशस्तये) अभितो हिंसनाय (नः) अस्मान् (न) (रीषते) हिनस्ति (वावृधानः) वर्धमानः (परा, दात्) दूरं गमयेत् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! ये विद्वांसः कश्चिदपि विनाऽपराधेन नाऽपराध्नुवन्ति तान् स्वसमीपाद्दूरे मा निःसारयेतेति ॥१२॥ अत्र राजप्रजास्तेनापराधनिवारणाद्युक्तत्वादस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति तृतीयं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे विद्वान कुणालाही अपराधाशिवाय दोष देत नाहीत, त्यांना आपल्या जवळून दूर करू नका. ॥ १२ ॥