००२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कुमार᳓म् माता᳓ युवतिः᳓ स᳓मुब्धं
गु᳓हा बिभर्ति न᳓ ददाति पित्रे᳓
अ᳓नीकम् अस्य न᳓ मिन᳓ज् ज᳓नासः
पुरः᳓ पश्यन्ति नि᳓हितम् अरतउ᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kumārám ← kumārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sámubdham ← √ubh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yuvatíḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bibharti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gúhā ← gúhā (invariable)

ná ← ná (invariable)

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

minát ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

arataú ← aratí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

níhitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

paśyanti ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purás ← purás (invariable)

कु॒मा॒रम् । मा॒ता । यु॒व॒तिः । सम्ऽउ॑ब्धम् । गुहा॑ । बि॒भ॒र्ति॒ । न । द॒दा॒ति॒ । पि॒त्रे ।
अनी॑कम् । अ॒स्य॒ । न । मि॒नत् । जना॑सः । पु॒रः । प॒श्य॒न्ति॒ । निऽहि॑तम् । अ॒र॒तौ ॥

• kumāram ← kumāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prince; male child; child; Skanda; son; kumārabandha; kumāra [word]; young person.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• yuvatiḥ ← yuvati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; woman.”

• samubdhaṃ ← samubdham ← samubh ← √ubh
• [verb noun], accusative, singular

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• bibharti ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• anīkam ← anīka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• minaj ← minat ← mī
• [verb noun], accusative, singular
• “transgress; damage.”

• janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• puraḥ ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• paśyanti ← paś
• [verb], plural, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• nihitam ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• aratau ← arati
• [noun], locative, singular, masculine
• “charioteer.”

शाट्यायनब्राह्मणोक्त इतिहास इहोच्यते । राजा त्रैवृष्ण ऐक्ष्वाकः त्र्यरुणोऽभवदस्य च ॥ पुरोहितो वृशो जान ऋषिरासीत्तदा खलु । संगृह्णन्ति रथान् राज्ञां रक्षणाय पुरोहिताः ॥ त्र्यरुणस्य वृशो रश्मिं संजग्राह पुरोहितः । कुमारो वर्त्मनि क्रीडन्रथचक्रेण घातितः॥ छिन्नः कुमारश्चक्रेण ममाराथ पुरोहितः । त्वं हन्तास्येति राजानं राजा चापि पुरोहितम् ॥ त्वं हन्तास्य कुमारस्य नाहमित्यब्रवीत्तदा । यतस्त्वं रथवेगस्य नियन्तातस्त्वया हतः ॥ रथस्वामी यतो राजन् तस्मात्त्वं तस्य घातकः । एवं विवदमानौ ताविक्ष्वाकून्प्रष्टुमागतौ ॥ तौ पप्रच्छतुरिक्ष्वाकून् केनासौ निहतो द्विजः। तेऽब्रुवन्रथयन्तारं हन्तारं वृशसंज्ञकम् ॥ स वृशो वार्शसाम्ना तं कुमारं समजीवयत् । एवमाख्याय तत्रैव पुनरन्यदुदीरितम् ॥ यत इक्ष्वाकवो रागात् हन्तारमृषिमब्रुवन् । तस्मात्तेषां गृहेष्वग्नेस्तेजो निर्गतमेषु च ॥ गृहे पाकादयो नासन् तत्कारणमचिन्तयन् । वृशं कुमारहन्तारं यदवोचाम तेन नः ॥ अपाक्रमद्धरो वहेराह्वयाम वृशं वयम् । इति संचिन्त्य तमृषिमाह्वयामासुरादरात् ॥ समागत्य ततः शीघ्रं तेषामग्नेर्हरो भवेत् । इति वार्शेन साम्नासावकामयत पूर्ववत् ॥ एवं गायन् स ऋषिर्ब्रह्महत्यां भार्याजातां त्रसदस्योर्नृपस्य । पिशाचवेषां हर आदाय चाग्नेर्गृहान्नीत्वा कशिपौ स्थापयन्तीम् ॥ दृष्ट्वा सम्यक् तद्धरस्तोषयित्वा साम्ना पश्चाद्योजयामास चाग्निम् । ततः सतेजाः संजातोऽभवत्पाकादि पूर्ववत् ॥ एवं शाट्यायनेनोक्तं ताण्डकोक्तमथोच्यते । वृशः पुरोधा अभवत्त्रसदस्योर्महीपतेः ॥ स रथं धावयन्नाजा ब्राह्मणस्य कुमारकम् । चिच्छेद रथचक्रेण प्रमादात्सोऽब्रवीद्वशम् ॥ पुरोहिते वर्तमाने त्वयि मां हन्तिरागता। एषा त्वयापनेतव्या ऋषिमित्यब्रवीन्नृपः ॥ स ऋषिर्वार्शसाम्रा तं कुमारमुदजीवयत् ॥ माता कुमारस्योत्पादयित्री युवतिः यौवनोपेता कुमारं पथि संचरन्तं समुब्धं चक्रेण हतं गुहा गुहायां बिभर्ति धारयति । न ददाति पित्रे तस्य जनकाय । यद्वा । माता सर्वस्य निर्मात्री पृथिवी समुब्धं सम्यक् निगूढं गुहा बिभर्ति न ददाति पित्रे । अस्य कुमारस्य अनीकं रूपं मिनत् हिंसितं जनासः जनाः न पश्यन्ति । किंतु अरतौ अरमणे देशे निहितं स्थितं पुरः पुरोदेशे पश्यन्ति । अथवायं वृशेन पुनरुज्जीवितः कुमार आत्मानमपरोक्षतया वक्ति कथयति । जानः वा तं जीवयित्वा वक्ति। अथवा। सूक्तस्य आग्नेयत्वात् कुमार इत्यग्निरुच्यते । तं माता अरणिर्युवतिर्मिश्रयन्ती समुब्धं निगूढं गुहायां बिभर्ति पित्रे उत्पादकाय यजमानाय न ददाति । अस्याग्नेर्मिनत् हिंसत् दाहकमनीकं तेजो जना न पश्यन्ति । किंतु अरतौ अरण्यां हितं पश्यन्ति ॥

English translation:

“The young mother cherishes her mutilated boy in secret, and gives him not up to the father; men behold not his mutilated form, but (see him) when plural ced before (them) in an unresting (position).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A metaphorically obscure allusion to the lighting of the sacrificial fire; the mother is the two pieces of torch-wood, which retain the fire, the child, and will not spontaneously give it up to the father, the yajamāna, until forced by attrition; till then, also, people, the priests, do not behold it, but they see it when bursting into ignition. Legend from Śāṭyāyana Brāhmaṇa: Rājā Trayaruṇa, the son of Trivṛṣṇa, of the lineageof Ikṣvākus had Vṛṣa, son of Jāra, as his purohit. When the Rājā and his purohit went out in the same chariot, the latter driving. The chariot ran over a brāhmaṇa boy who was plural ying on the road and killed the boy. A dispute arose as to who was the murderer; Rājā accusative ed the purohit because the latter was the driver; the purohit retorted that the chariot-owner was the Rājā and hence the latter became responsible. The dispute was referred to an assembly of Ikṣvākus, who decided that the purohit was the murderer. Vṛṣa restored the boy to life by the prayer hence-forth called the Varṣa-sāman. Offended by the biased verdict of the Ikṣvākus, the fire ceased to perform its functions in the dwellings of the ikṣvākus; thus cooking of food ceased in the ikṣvāku households. The ikṣvākus respectfully invoked the presence of the ṛṣi; using the same mantra, the ṛṣi prayed that the energy of fire be restored to them; this energy or activity is designated by the unusual term: haras = agner haras. So singing, the Ṛṣi, having seen distinctly the brahmanicide became the wife of king Trasadasyu, in the garb of a piśācī; she, having taken the Haras away from the fire-chamber, was concealing it in her regal clothing (kaśipau) he, having propitiated that Harasby the Varṣa Sāma, reunited it with Agni, upon which the offices of fire, in cooking and the like, were discharged as before. A variant version of the legend also occurs in the Bṛhaddevatā

In secret the young mother carries the child who is swaddled; she does not give him to his father.
His face is not one that changes (its face): the peoples see it in front, set down in the circle of spokes.

THE youthful Mother keeps the Boy in secret pressed to her close, nor yields him to the Father.
But, when he lies upon the arm, the people see his unfading countenance before them.

The young mother carries in secret the boy confined 1; she does not yield him to the father. People do not see before them his fading 2 face laid down with the Arâti 3.

Die jugendliche Mutter trägt heimlich den verhüllten Knaben und gibt ihn nicht dem Vater. Die Leute sehen sein verändertes Antlitz nicht vor sich, das bei dem Rosselenker aufbewahrt ist.

Die junge Mutter trägt im Schooss das Knäblein verborgen noch, nicht gibt sie es dem Vater; Doch sehn sein ewig helles Antlitz vor sich, die Menschen, wenn er auf den Arm gesetzt ist.

Юная мать тайно уносит
Укутанного мальчика (и) не дает отцу.
Лика его измененного люди перед (собой)
Не видят – он сокрыт в (солнечном) диске.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बारह ऋचावाले द्वितीय सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में युवावस्था में विवाह करने के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (युवतिः) पूर्ण अवस्था अर्थात् विवाह करने योग्य अवस्थावाली होकर जिस स्त्री ने विवाह किया ऐसी (माता) माता (समुब्धम्) तुल्यता से ढपे हुए (कुमारम्) कुमार को (गुहा) गर्भाशय में (बिभर्ति) धारण करती और (पित्रे) उस पुत्र के पिता के लिये (न) नहीं (ददाति) देती है (अस्य) इस पिता के (अनीकम्) समुदायबल को अर्थात् (न) जो नहीं (मिनत्) नाश करनेवाला होता हुआ (अरतौ) रमणसमय से अन्यसमय में (निहितम्) स्थित उसको (जनासः) विद्वान् जन (पुरः) पहिले (पश्यन्ति) देखते हैं, वैसा ही आप लोग आचरण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो कुमार और कुमारी ब्रह्मचर्य्य से विद्या पढ़के और सन्तान के उत्पन्न करने की रीति को जान के पूर्ण अवस्था अर्थात् विवाह करने के योग्य अवस्था होने पर स्वयंवर नामक विवाह को करके सन्तान की उत्पत्ति करते हैं तो वे सदा आनन्दित होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा युवतिर्माता समुब्धं कुमारं गुहा बिभर्ति पित्रे न ददात्यस्यानीकं न मिनदरतौ निहितं जनासः पुरः पश्यन्ति तथैव यूयमाचरत ॥१॥

अथ युवावस्थायां विवाहविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कुमारम्) (माता) (युवतिः) पूर्णावस्था सती कृतविवाहा (समुब्धम्) समत्वेन गूढम् (गुहा) गुहायां गर्भाशये (बिभर्ति) (न) (ददाति) (पित्रे) जनकाय (अनीकम्) बलं सैन्यम् (अस्य) (न) निषेधे (मिनत्) हिंसत् (जनासः) विद्वांसः (पुरः) (पश्यन्ति) (निहितम्) स्थितम् (अरतौ) अरमणवेलायाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि कुमाराः कुमार्यश्च ब्रह्मचर्य्येण विद्यामधीत्य सन्तानोत्पत्तिं विज्ञाय पूर्णायां युवावस्थायां स्वयंवरं विवाहं कृत्वा सन्तानोत्पत्तिं कुर्वन्ति तर्हि ते सदाऽऽनन्दिता भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात युवावस्थेत विवाह व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जर युवक व युवतींनी ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या शिकून संतानोत्पत्तीसाठी युवावस्थेत स्वयंवर विवाह केल्यास संतानोत्पत्तीमुळे ते सदैव आनंदित राहतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वृशो जानः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क᳓म् एतं᳓ तुवं᳓ युवते कुमार᳓म्
पे᳓षी बिभर्षि म᳓हिषी जजान
पूर्वी᳓र् हि᳓ ग᳓र्भः शर᳓दो वव᳓र्ध
अ᳓पश्यं जातं᳓ य᳓द् अ᳓सूत माता᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kumārám ← kumārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yuvate ← yuvatí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

bibharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

máhiṣī ← máhiṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

péṣī ← péṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vavárdha ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ápaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ásūta ← √sū- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

कम् । ए॒तम् । त्वम् । यु॒व॒ते॒ । कु॒मा॒रम् । पेषी॑ । बि॒भ॒र्षि॒ । महि॑षी । ज॒जा॒न॒ ।
पू॒र्वीः । हि । गर्भः॑ । श॒रदः॑ । व॒वर्ध॑ । अप॑श्यम् । जा॒तम् । यत् । असू॑त । मा॒ता ॥

• kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yuvate ← yuvati
• [noun], vocative, singular, feminine
• “girl; woman.”

• kumāram ← kumāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prince; male child; child; Skanda; son; kumārabandha; kumāra [word]; young person.”

• peṣī
• [noun], nominative, singular, feminine

• bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• mahiṣī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “female buffalo; Mahiṣī; queen; mahiṣī [word]; mahiṣī; Old World buffalo.”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• śarado ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• vavardhāpaśyaṃ ← vavardha ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vavardhāpaśyaṃ ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• jātaṃ ← jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asūta ← sū
• [verb], singular, Imperfect
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

अत्राग्नेरुत्पाद्यमानत्वात् कुमारशब्देन व्यवहारः । हे युवते त्वं कमेतं कुमारं पेषी हिंसिका पिशाचिका सती बिभर्षि । एवं वृशाख्यो महर्षिः कशिपुनाच्छन्नम् अग्नेर्हरो ब्रूते । त्वयानुत्पादितत्वात् धारणमनुचितमित्यर्थः। महिषी महती पूजनीयारणिः एनं जजान अजनयत् । तदेवाह। गर्भः शिशोर्ग्राहकोऽरण्याः संबन्धी गर्भः हि यस्मात् पूर्वीः शरदः गताननेकान् संवत्सरान् ववर्ध ववृधे । अहं च ततो जातम् अपश्यम् । यत् यस्मात् माता अरणिः असूत उदपादयत् । राजकुमारपक्षे हे युवते भूदेवि कमेतं कुमारं पेषी सती बिभर्षि । अवशिष्टं कुमारजननपरतया योज्यम् । एवमुत्तरत्रापि कुमाराग्निहरसोः परत्वेन यथोचितं व्याख्येयम् ॥

English translation:

“Young mother, what boy is this whom you, (become) a malevolent spirit, foster? The mighty (queen) has given him birth; the embryo has thrived through many years; I have seen him born as the mother brought him forth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The allusion to the product of fire by attrition is blended with reference to the circumstances narrated in the legend described in the notes of the previous verse

Young woman, who is this child whom you carry as his wet nurse? The chief wife has given birth to him,
for the embryo grew strong through many autumns, and I saw him
(newly) born, when his mother bore him.

What child is this thou carriest as handmaid, O Youthful One? The Consort-Queen hath bome him.
The Babe unborn increased through many autumns. I saw him born what time his Mother bare him.

Who is that boy, O young woman, whom thou, the Peshî 1, carriest? It is the queen who has borne him. Through many autumns the fruit of the womb has increased. I saw him born when his mother gave birth to him.

Was für einen Knaben trägst du da, o Jugendliche, als Stiefmutter? Die Fürstgemahlin hat ihn erzeugt, denn viele Herbste ist die Leibesfrucht gewachsen. Ich sah den Neugeborenen, als die Mutter ihn zur Welt brachte.

Wie trägst du junge bergend noch dies Knäblein als Pflegerin? die Büffelin gebar es; Denn viele Jahre wuchs die Frucht im Leibe, ich sah das Kind, als es gebar die Mutter.

Что это за мальчика ты несешь, молодка,
Как злоумышленница? Это главная жена (его) родила,
Ведь много осеней возрастал зародыш.
Я видел новорожденного, когда мать произвела (его) на свет.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (युवते) ब्रह्मचर्य्य से पढ़ी विद्या जिसने ऐसी पूर्ण अवस्थावाली (पेषी) पेष्याकार अर्थात् डिब्बी के आकार करि गर्भाशय में वीर्य्य को स्थित करनेवाली (महिषी) महान् रूप, बल और उत्तम स्वभाव आदि के योग से आदर करने योग्य (त्वम्) तू (कम्) किस (एतम्) किया है ब्रह्मचर्य्य जिसने ऐसे इस (कुमारम्) बालक का (बिभर्षि) पालन करती है और (माता) माता (यत्) जिसको (असूत) उत्पन्न करती तथा (जातम्) उत्पन्न हुए को मैं (अपश्यम्) देखता हूँ वह (गर्भः) गर्भाशय में प्राप्त (पूर्वीः) प्राचीन (शरदः) शरद् ऋतुओं तक निरन्तर (हि) जिससे (ववर्ध) बढ़ता है, उससे (जजान) उत्पन्न होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे कन्याओ ! तुम बाल्यावास्था में सोलह वर्ष के प्रथम और पच्चीस वर्ष के प्रथम कुमारजनो ! विवाह को न करो। जो इस प्रकार से ब्रह्मचर्य्य के करने के अनन्तर विवाह को करें उनके सन्तान उत्तम रूप और गुणों से युक्त बहुत कालपर्य्यन्त जीवनेवाले और शिष्ट जनों से उत्तम प्रकार मान पानेवाले होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे युवते पेषी महिषी ! त्वं कमेतं कुमारं बिभर्षि माता यद्यमसूत जातमहमपश्यं स गर्भः पूर्वीः शरदो हि ववर्धातो जजान ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कम्) (एतम्) कृतब्रह्मचर्य्यम् (त्वम्) (युवते) ब्रह्मचर्य्येणाधीतविद्ये पूर्णयुवावस्थे (कुमारम्) बालकम् (पेषी) पेष्याकारं गर्भाशयस्थं वीर्यं कृतवती (बिभर्षि) (महिषी) महारूपबलशीलादियोगेन पूजनीया (जजान) जायते (पूर्वीः) प्राचीनाः (हि) यतः (गर्भः) गर्भाशयं प्राप्तः (शरदः) शरदृतून् (ववर्ध) वर्धते (अपश्यम्) पश्यामि (जातम्) उत्पन्नम् (यत्) यम् (असूत) सूते (माता) जननी ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे कन्या ! यूयं बाल्यावस्थायामाशेषषोडशाद् वर्षात् प्रागापञ्चविंशाद् वर्षाच्च कुमारा विवाहं मा कुरुत। य एवं ब्रह्मचर्यानन्तरं विवाहं कुर्युस्तेषामपत्यानि रूपगुणान्वितानि चिरञ्जीवीनि शिष्टसम्मतानि जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे युवतींनो तुम्ही सोळा वर्षांपूर्वी व हे युवकांनो तुम्ही पंचवीस वर्षांपूर्वी विवाह करू नका. या प्रकारे ब्रह्मचर्य पाळून त्यानंतर विवाह केल्यास रूपगुणसंपन्न, दीर्घजीवी, सभ्य व उत्तम प्रतिष्ठा प्राप्त करणारी अपत्ये जन्मतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि᳓रण्यदन्तं शु᳓चिवर्णम् आरा᳓त्
क्षे᳓त्राद् अपश्यम् आ᳓युधा मि᳓मानम्
ददानो᳓ अस्मा अमृ᳓तं विपृ᳓क्वत्
कि᳓म् मा᳓म् अनिन्द्राः᳓ कृणवन्न् अनुक्थाः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ārā́t ← ārā́t (invariable)

híraṇyadantam ← híraṇyadant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcivarṇam ← śúcivarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ā́yudhā ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kṣétrāt ← kṣétra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mímānam ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dadānáḥ ← √dā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

vipŕ̥kvat ← vipŕ̥kvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anindrā́ḥ ← anindrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anukthā́ḥ ← anukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇavan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

हिर॑ण्यऽदन्तम् । शुचि॑ऽवर्णम् । आ॒रात् । क्षेत्रा॑त् । अ॒प॒श्य॒म् । आयु॑धा । मिमा॑नम् ।
द॒दा॒नः । अ॒स्मै॒ । अ॒मृत॑म् । वि॒पृक्व॑त् । किम् । माम् । अ॒नि॒न्द्राः । कृ॒ण॒व॒न् । अ॒नु॒क्थाः ॥

• hiraṇyadantaṃ ← hiraṇyadantam ← hiraṇyadat
• [noun], accusative, singular, masculine

• śucivarṇam ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivarṇam ← varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• ārāt
• [adverb]
• “far; ārāt [word].”

• kṣetrād ← kṣetrāt ← kṣetra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• āyudhā ← āyudha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• mimānam ← mā
• [verb noun], accusative, singular
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• dadāno ← dadānaḥ ← dā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• vipṛkvat
• [noun], accusative, singular, neuter

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• anindrāḥ ← anindra
• [noun], nominative, plural, masculine

• kṛṇavann ← kṛṇavan ← kṛ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• anukthāḥ ← anuktha
• [noun], nominative, plural, masculine

हिरण्यदन्तं हिरण्यसदृशदन्तस्थानीयज्वालोपेतं शुचिवर्णं प्रदीप्तवर्णम् आयुधा आयुधानि आयुधस्थानीयान् स्फुलिङ्गान् ज्वाला वा मिमानं निर्मिमाणमग्निम् आरात् समीपे क्षेत्रात् क्षेत्रे देशे अपश्यं पश्येयम् । एवं वृशः कामयते । अहम् अस्मै अग्नये अमृतम् अविनाश्यमृतत्वसाधनं वा विपृक्वत् सर्वतो व्याप्तं हविः स्तोत्रं वा ददानः दातास्मि । माम् अनिन्द्राः । इन्द्रः परमैश्वर्योऽग्निः । तद्रहिता अनिन्द्राः । इन्द्रमयजन्त इत्यर्थः । अनुक्थाः अस्तुतय इन्द्रमस्तुवन्तश्च किं कृणवन् किं कुर्युः ॥

English translation:

“I have seen him from a near plural ce, golden-toothed, bright-coloured, wielding (flames like) weapons, (when) offering to him the ambrosial, all-diffusing (oblation); what can those who acknowledge not Indra, who repeat not his praise, do unto me.”

I saw him with golden teeth and flaming color far away from his homeland, showing the measure of his weapons,
as I gave to him my immortal (soma) without impurity. What can those without Indra, without recitations, do to me?

I saw him from afar gold-toothed, bright-coloured, hurling his weapons from his habitation,
What time I gave him Amrta free from mixture. How can the Indraless, the hymnless harm me?

I saw him the gold-toothed, brilliant-coloured preparing his weapons far from his dwelling-place 1. After I have offered to him the ambrosia cleared (from all impure mixture) 2—what may the Indra-less, the hymnless do to me?

Ich sah den Goldzahnigen von reinem Aussehen fern von seiner Flur, wie er die Waffen erprobte. Ich gebe ihm das befreiende Lebenselixier. Was können die mir anhaben, die keinen Indra, keine Lieder kennen?

Den goldgezahnten, lichtgefärbten sah ich aus ferner Gegend, seine Waffen rüstend, Nachdem ich lautern Göttertrank ihm reichte; was thun Ungläub’ge mir und Liederlose.

Я видел златозубого, обладающего чистым цветом,
Далеко от (своего) поля примеряющего оружие,
Когда я давал ему освобождающую амриту.
Что сделают мне (люди,) не знающие Индры, не знающие гимнов?

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो मैं, किया ब्रह्मचर्य्य जिन्होंने ऐसे स्त्री पुरुषों में से (क्षेत्रात्) संस्कार की हुई भार्या स्त्री से उत्पन्न हुए (हिरण्यदन्तम्) सुवर्ण वा तेज के तुल्य दाँतवाले (शुचिवर्णम्) पवित्र स्वरूपयुक्त अतिसुन्दर और (आयुधा) शस्त्र और अस्त्रों को (मिमानम्) धारण करनेवाले को (आरात्) समीप से (अपश्यम्) देखूँ और (अस्मै) इसके लिये (विपृक्वत्) विशेष करके सम्बद्ध (अमृतम्) मोक्षसुख को (ददानः) देता हुआ मैं हूँ उस (माम्) मुझ को (अनिन्द्राः) ऐश्वर्य्य से रहित (अनुक्थाः) अविद्वान् जन (किम्) क्या (कृणवन्) करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! पूर्ण शास्त्र नियत ब्रह्मचर्य्य, शिक्षा, विद्या, युवावस्था और परस्पर प्रीति के बिना सन्तानों का विवाह न करें । इस प्रकार करते हुए सब जन अति उत्तम सन्तानों को प्राप्त होकर अति ही आनन्द को प्राप्त होते हैं, जो इस प्रकार प्रसिद्ध होते हैं, उनके समीप दारिद्र्य मूर्खता वा दरिद्री और अविद्वान् जन कुछ भी विघ्न नहीं कर सकते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽहं कृतब्रह्मचर्य्ययोः क्षेत्राज्जातं हिरण्यदन्तं शुचिवर्णमायुधा मिमानमारादपश्यमस्मै विपृक्वदमृतं ददानोऽहमस्मि तं मामनिन्द्रा अनुक्थाः किं कृणवन् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यदन्तम्) हिरण्येन सुवर्णेन तेजसा वा तुल्या दन्ता यस्य तम् (शुचिवर्णम्) पवित्रस्वरूपमतिसुन्दरं वा (आरात्) समीपात् (क्षेत्रात्) संस्कृताया भार्यायाः (अपश्यम्) पश्येयम् (आयुधा) आयुधानि (मिमानम्) धर्त्तारम् (ददानः) दाता (अस्मै) (अमृतम्) मोक्षसुखम् (विपृक्वत्) विशेषेण सम्बद्धम् (किम्) (माम्) (अनिन्द्राः) अनैश्वर्य्याः (कृणवन्) कुर्युः (अनुक्थाः) अविद्वांसः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! पूर्णब्रह्मचर्य्यशिक्षाविद्यायुवावस्थापरस्परप्रीतिभिर्विना सन्तानानां विवाहं मा कुर्वन्त्वेवं कुर्वाणाः सर्वेऽत्युत्तमान्यपत्यानि प्राप्यातीवानन्दं लभन्ते य एवं जायन्ते तत्समीपे दारिद्र्यं मूर्खता दरिद्रा अविद्वांसो वा जनाः किमपि विघ्नं कर्त्तुं न शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो, पूर्ण ब्रह्मचर्य, शिक्षण, विद्या, युवावस्था व परस्पर प्रेम याशिवाय संतानांचा विवाह करू नये. याप्रमाणे वागल्यास सर्वांना उत्तम संतान प्राप्त होऊन ते अतिशय आनंदी होतात. या प्रकारे वागल्यास त्यांच्याजवळ दारिद्र्य व मूर्खपणा फिरकत नाही व अविद्वान लोक कोणतेही विघ्न आणू शकत नाहीत. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क्षे᳓त्राद् अपश्यं सनुत᳓श् च᳓रन्तं
सुम᳓द् यूथं᳓ न᳓ पुरु᳓ शो᳓भमानम्
न᳓ ता᳓ अगृभ्रन्न् अ᳓जनिष्ट हि᳓ षः᳓
प᳓लिक्नीर् इ᳓द् युवत᳓यो भवन्ति

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cárantam ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kṣétrāt ← kṣétra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sanutár ← sanutár (invariable)

ná ← ná (invariable)

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śóbhamānam ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sumát ← sumát ~ smat- (invariable)

yūthám ← yūthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agr̥bhran ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

ájaniṣṭa ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

ná ← ná (invariable)

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhavanti ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

páliknīḥ ← palitá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yuvatáyaḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

क्षेत्रा॑त् । अ॒प॒श्य॒म् । स॒नु॒तरिति॑ । चर॑न्तम् । सु॒ऽमत् । यू॒थम् । न । पु॒रु । शोभ॑मानम् ।
न । ताः । अ॒गृ॒भ्र॒न् । अज॑निष्ट । हि । सः । पलि॑क्नीः । इत् । यु॒व॒तयः॑ । भ॒व॒न्ति॒ ॥

• kṣetrād ← kṣetrāt ← kṣetra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• apaśyaṃ ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• sanutaś ← sanutar
• [adverb]
• “away.”

• carantaṃ ← carantam ← car
• [verb noun], accusative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• sumad ← sumat
• [adverb]
• “together.”

• yūthaṃ ← yūtham ← yūtha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “herd; troop; battalion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• śobhamānam ← śubh
• [verb noun], accusative, singular
• “look; shine; beautify.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agṛbhrann ← agṛbhran ← grah
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• ajaniṣṭa ← jan
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣaḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• paliknīr ← paliknīḥ ← paliknī
• [noun], nominative, plural, feminine

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yuvatayo ← yuvatayaḥ ← yuvati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “girl; woman.”

• bhavanti ← bhū
• [verb], plural, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

अहं वृश इदानीं क्षेत्रात् क्षेत्रे सनुतः । अन्तर्हितनामैतत् । निगूढं चरन्तम् अरण्यां यूथं न गवां समूहमिव सुमत् स्वयमेव पुरु बहु शोभमानम् अपश्यं पश्यामि । पुरा हरसः पिशाच्याक्रमणकाले ताः ज्वाला निर्वीर्याः न अगृभ्रन् नागृह्णन्त नराः । इदानीं ‘सः अग्निः अजनिष्ट हि । हरसा प्रादुरभूत् खलु। अत एव हेतोः पलिक्नीरित् पलिक्न्यः पलिता जीर्णाः ज्वाला एवेदानीं युवतयो भवन्ति ॥

English translation:

“I have seen him passing secretly from plural ce (to plural ce) like a herd (of cattle), shining brightly of his own accord; they apprehended not those (flames of his), but he has (again) been born, and they who had become grey-haired are (once more) young.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Passing like a herd of cattle: going from pasture to pasture; grey-haired are young: paliknīr id yuvatayobhavanti: the flames which had so often produced may be considered as aged;or liṭ, grey-headed; or, an allusion is intended to the suspension of the functions of fire, as in the legend

I saw him moving from his homeland into the distance, going in beauty in many ways like a herd (moving) together.
They did not keep hold of him. Because he has been born, the young women become gray.

I saw him moving from the place he dwells in, even as with a herd, brilliantly shining.
These seized him not: he had been born already. They who were grey with age again grow youthful.

I saw him, the highly shining (Agni), walking far from his dwelling-place, like (a bull) together with the herd 1. Those (women) have not held him, for he has been born. The young women become grey 2.

Ich sah ihn von seiner Flur sich entfernen, ich fand seine schöne Herde nicht mehr stattlich aussehend. Nicht haben sie ihn festgehalten, denn jetzt ist er geboren. Die Ergrauten wurden wieder jung.

Aus ferner Gegend sah ich her ihn wandern wie mit der Heerde, ihn, der hell erstrahlte; Nicht hielt man fest ihn, denn er ward geboren, und wieder werden jung die alten Kühe

Я видел, как он уходит прочь со (своего) поля,
(А) само стадо не очень-то пылает (без него).
Они не удержали (его): вот он и родился.
Юные жены (от этого) становятся совсем седыми.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विवाहसम्बन्धी सन्तानविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो मैं जिस (क्षेत्रात्) संस्कार की हुई स्त्री से उत्पन्न (चरन्तम्) व्यवहार करते हुए (सुमत्) आप ही (पुरु) बहुत (शोभमानम्) शोभायुक्त के (न) समान वा (यूथम्) सेनासमूह के (न) समान बलिष्ठ को (सनुतः) सनातन से (अपश्यम्) देखता हूँ (सः) वह सुखी (अजनिष्ट) होता है और जो ब्रह्मचारिणी कन्यायें उत्तम नियमोंवाली हुई युवावस्था के प्रथम पतियों को (अगृभ्रन्) ग्रहण करती हैं (ताः) वे (हि) ही (युवतयः) युवति हुईं पुत्र पौत्रों के अतिसुख के युक्त (इत्) और (पलिक्नीः) श्वेत केशोंवाली अर्थात् वृद्धावस्थायुक्त (भवन्ति) होती हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! यदि आप लोग अपने सन्तानों को अतिकाल पर्यन्त ब्रह्मचर्य्य करावें तो वे धर्मिष्ठ बुद्धियुक्त और चिरञ्जीवी हुए आप लोगों के लिये अतीव सुख देवें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्यहं यं क्षेत्राज्जातं चरन्तं सुमत् पुरु शोभमानं न यूथं न बलिष्ठं सनुतोऽपश्यं स सुख्यजनिष्ट या ब्रह्मचारिण्यः कन्याः सुनियमाः सत्यो युवावस्थायाः प्राक् पतीनगृभ्रँस्ता हि युवतयः पुत्रपौत्रातिसुखयुक्ता इत् पलिक्नीर्भवन्ति ॥४॥

पुनर्विवाहसम्बन्धिसन्तानविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षेत्रात्) संस्कृताया भार्यायाः (अपश्यम्) पश्यामि (सनुतः) सनातनात् (चरन्तम्) व्यवहरन्तम् (सुमत्) स्वयमेव (यूथम्) सेनासमूहम् (न) इव (पुरु) बहु (शोभमानम्) (न) (ताः) (अगृभ्रन्) गृह्णन्ति (अजनिष्ट) जायते (हि) (सः) (पलिक्नीः) श्वेतकेशाः (इत्) एव (युवतयः) (भवन्ति) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यदि भवन्तः स्वसन्तानान् दीर्घं ब्रह्मचर्य्यं कारयेयुस्तर्हि ते धर्मिष्ठाः प्रज्ञायुक्ताश्चिरञ्जीविनः सन्तो युष्मभ्यमतीव सुखं प्रयच्छेयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जर तुम्ही आपल्या संतानांना दीर्घकालपर्यंत ब्रह्मचर्य पाळण्यास शिकविले तर ते धार्मिक बुद्धिमान व दीर्घायू बनून तुम्हाला अत्यंत सुख देतील. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

के᳓ मे मर्यकं᳓ वि᳓ यवन्त गो᳓भिर्
न᳓ ये᳓षां गोपा᳓ अ᳓रणश् चिद् आ᳓स
य᳓ ईं जगृभु᳓र् अ᳓व ते᳓ सृजन्तु
आ᳓जाति पश्व᳓ उ᳓प नश् चिकित्वा᳓न्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

maryakám ← maryaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yavanta ← √yu- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

áraṇaḥ ← áraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́sa ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

áva ← áva (invariable)

īm ← īm (invariable)

jagr̥bhúḥ ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sr̥jantu ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ā́ ← ā́ (invariable)

ajāti ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

के । मे॒ । म॒र्य॒कम् । वि । य॒व॒न्त॒ । गोभिः॑ । न । येषा॑म् । गो॒पाः । अर॑णः । चि॒त् । आस॑ ।
ये । ई॒म् । ज॒गृ॒भुः । अव॑ । ते । सृ॒ज॒न्तु । आ । अ॒जा॒ति॒ । प॒श्वः । उप॑ । नः॒ । चि॒कि॒त्वान् ॥

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• maryakaṃ ← maryakam ← maryaka
• [noun], accusative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yavanta ← yu
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “keep away; separate; ward off.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yeṣāṃ ← yeṣām ← yad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• araṇaś ← araṇaḥ ← araṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “foreign; unrelated.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• āsa ← as
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• jagṛbhur ← jagṛbhuḥ ← grah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sṛjantv ← sṛjantu ← sṛj
• [verb], plural, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• ājāti ← āj ← √aj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• paśva ← paśvaḥ ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naś ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

के मे मदीयं मर्यकं मर्त्यसंघं राष्ट्रं गोभिः सह वि यवन्त वियुक्तमकुर्वन् । गा भृत्यांश्च व्ययोजयन्। येषां गोपाः अस्माकं गोपयिता: अरणश्चित् अभिगन्ता न आस बभूव। सोऽयमग्निः । ये द्वेषिणः ईम् एनं जनसंघं राष्ट्रं जगृभुः गृह्णन्ति । ते अव सृजन्तु नश्यन्तु । किंच चिकित्वान् चेतनावान् अस्मद्विषयज्ञानवानग्निः नः अस्माकं पश्वः पशून् उप आजाति उपागच्छति ॥

English translation:

“Who have disunited my people from the cattle? was there not for them an invincible protector? may they who have seized upon that (people) perish, for he who knows (our wishes) approaches to (protect) the cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who have disunited my people from the cattle: ke me maryakam viyavanta gobhiḥ = what enemies have despoiled my kingdom; an invincible protector: Agni

Who will keep my little young blood separate from the cattle, which have never had a stranger as their herdsman?
They who have kept hold of him, let them release him. The watchful one will drive the animals to us.

Who separate my young bull from the cattle, they whose protector was in truth no stranger?
Let those whose hands have seized upon them free them. May he, observant, drive the herd to us-ward.

Who have separated my young bull from the cows that 1 had no cow-herd, not even a stranger? May those who have held him, let him loose. May he, the knowing one, lead the cattle towards us.

Wer sind die, welche mir das Männchen von den Kühen getrennt haben, die keinen Hirten, auch keinen fremden hatten? Freigeben sollen sie ihn, die ihn festhielten. Er soll die Herde zu uns eintreiben als Kundiger.

Wer hält mein Stierlein fest zusammt den Kühen, die keinen Hirten hatten, nah noch ferne? Die fest ihn hielten, sollen frei ihn geben; der Weise treibe her zu uns die Heerde.

Кто те, (что) разъединили моего мужичка с коровами,
У которых не было пастуха, даже чужого?
Да отпустят (его) те, что захватили его!
Он пригонит к нам скот, зная (в этом) толк.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (के) कौन (गोपाः) गौओं के पालन करनेवाले (गोभिः) गौओं के (न) सदृश (मे) मेरे (मर्यकम्) अल्प मनुष्य को (वि, यवन्त) दूर करें और (येषाम्) जिनका वह (चित्) निश्चित (अरणः) मिलनेवाला (आस) होता है और (ये) जो (पश्वः) पशुओं को (जगृभुः) ग्रहण करें (ते) वे (आ, अजाति) अच्छे प्रकार सन्तानों की उत्पत्ति जिस कुल में उसको (उप, सृजन्तु) उत्पन्न करें और जो (ईम्) विद्या ग्रहण करें, वे दुःख को (अव) दूर करें और जो (चिकित्वान्) बुद्धिमान् उत्पन्न करता है वह (नः) हम लोगों का हितैषी है, यह समझाओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के प्रति यह पूछें कौन हम लोगों के थोड़े ज्ञानवाले सन्तानों को उत्तम बुद्धिवाले कर सकें, वे विद्वान् यह उत्तर देवें कि जो यथार्थवादी हों, वे ही उक्त काम को कर सकें, अन्य जन नहीं ॥५॥

अन्वय: हे विद्वांसः ! के गोपा गोभिर्न मे मर्यकं वि यवन्त येषां स चिदरण आस ये पश्वो जगृभुस्त आजात्युप सृजन्तु य ईं जगृभुस्ते दुःखमव सृजन्तु यश्चिकित्वानुपसृजतु सो नोऽस्माकं हितैषी वर्त्तत इति विज्ञापयत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (के) (मे) मम (मर्यकम्) मर्यम् (वि) (यवन्त) वियोजयेयुः (गोभिः) (न) इव (येषाम्) (गोपाः) गवां पालकाः (अरणः) सङ्गन्ता (चित्) अपि (आस) भवति (ये) (ईम्) विद्याम् (जगृभुः) गृह्णीयुः (अव) (ते) (सृजन्तु) (आ) (अजाति) समन्ताज्जातिर्जननं यस्मिन् कुले तत्। (पश्वः) पशून् (उप) (नः) अस्माकम् (चिकित्वान्) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोमालङ्कारः। मनुष्यैर्विदुषः प्रतीदं तावत्प्रष्टव्यं केऽस्माकमल्पप्रज्ञानान् सन्तानान् विशालधियः कर्त्तुं शक्नुयुस्त इदं समादध्युर्य आप्तास्त एवैतत्कर्त्तुं शक्नुयुर्नेतरे ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांना विचारावे की आमच्या अल्पज्ञान असणाऱ्या संतानांना उत्तम बुद्धिमान कोण करू शकतील? तेव्हा विद्वानांनी उत्तर द्यावे की, जे आप्त विद्वान असतील तेच हे काम करू शकतील, इतर नव्हे! ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वसां᳓ रा᳓जानं वसतिं᳓ ज᳓नानाम्
अ᳓रातयो नि᳓ दधुर् म᳓र्तियेषु
ब्र᳓ह्माणि अ᳓त्रेर् अ᳓व तं᳓ सृजन्तु
निन्दिता᳓रो नि᳓न्दियासो भवन्तु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vasā́m ← vás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vasatím ← vasatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

árātayaḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

átreḥ ← átri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sr̥jantu ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ninditā́raḥ ← ninditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

níndyāsaḥ ← níndya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

व॒साम् । राजा॑नम् । व॒स॒तिम् । जना॑नाम् । अरा॑तयः । नि । द॒धुः॒ । मर्त्ये॑षु ।
ब्रह्मा॑णि । अत्रेः॑ । अव॑ । तम् । सृ॒ज॒न्तु॒ । नि॒न्दि॒तारः॑ । निन्द्या॑सः । भ॒व॒न्तु॒ ॥

• vasāṃ ← vasām ← vas
• [noun], genitive, plural, masculine

• rājānaṃ ← rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• vasatiṃ ← vasatim ← vasati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• arātayo ← arātayaḥ ← arāti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• brahmāṇy ← brahmāṇi ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• atrer ← atreḥ ← atri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sṛjantu ← sṛj
• [verb], plural, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• ninditāro ← ninditāraḥ ← ninditṛ
• [noun], nominative, plural, masculine

• nindyāso ← nindyāsaḥ ← nind
• [verb noun], nominative, plural
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• bhavantu ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

वसां वसतां प्राणिनां राजानं स्वामिनं जनानां प्राणिनां वसतिम् आवासभूतं त्र्यरुणमुक्तलक्षणमग्निं वा अरातयो नि दधुः अगोपयन् मर्त्येषु लोकेषु मध्ये। अत्रेः अत्रिगोत्रस्य वृशस्य ब्रह्माणि मन्त्राः स्तोत्राणि वा तं कुमारम् अग्निं वा अव सृजन्तु । अथवा अत्रेः अत्रिगोत्रस्य कुमारं ब्रह्माणि । यद्वा । वृशस्य ब्रह्माण्यत्रेत्रिगोत्रम् ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ तं कुमारमव सृजन्तु विसृजन्तु । निन्दितारः अस्मन्निन्दकाः निन्द्यासः अस्माभिर्निन्द्याः भवन्तु । अत्रेर्ब्रह्माणीत्येतत् उपजीव्य वृशमप्यात्रेयं वदन्ति। आत्रेयः कुमार इति पक्षे स एव प्राणमयम् आत्मानमवसृजन्त्वित्याशास्ते ॥१४॥

English translation:

“Enemies have secreted amongmortals, the king of living beings, the asylum of men; may the prayers of Atri set him free; may those who revile be reviled.”

Hostilities have set down the king of dwellings, the dwelling place of the peoples, among mortals.
Let the formulations of Atri release him. Let them who scorn become those to be scorned.

Mid mortal men godless have secreted the King of all who live, home of the people.
So may the prayers of Atri give him freedom. Reproached in turn be those who now reproach him.

Him, the king of dwellings (?) 1, the dwelling-place of people, the Arâtis have laid down 2 among men. May the spells of Atri loose him. May the reproachers become reproachable (themselves).

Den König der Wohnungen, die Heimat der Menschen, ihn haben die Unholdinnen unter den Sterblichen verborgen. Die Beschwörungen des Atri sollen ihn befreien; die Schmäher sollen der Schmähung verfallen.

Der Häuser König, ihn, der Menschen Wohnsitz, ihn hielten fest bei Sterblichen die Bösen; Des Atri Lieder mögen frei ihn machen; die Schmäher mögen selbst der Schmach verfallen.

Царя жилищ, жилье людей
Враждебные силы спрятали среди смертных.
Молитвы Атри да освободят его!
Да встретят хулу хулители!

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वसाम्) वसते हुए प्राणियों और (जनानाम्) सज्जन पुरुषों के (राजानम्) न्याय करनेवाले को और (वसतिम्) निवास को प्रकट करे, (तम्) उसको विद्वान् जन (अव, सृजन्तु) न निकाल दें और जो (निन्दितारः) गुणों में दोषों और दोषों में गुणों का स्थापन करनेवाले (निन्द्यासः) अधर्म के आचरण से निन्दा करने योग्य और (अरातयः) अन्याय से ग्रहण करनेवाले शत्रुजन (मर्त्येषु) मरणधर्म्मा मनुष्यों में (ब्रह्माणि) बड़े धनों को (नि, दधुः) स्थापन करें वे (अत्रेः) तीन प्रकार के दुःख से रहित के भी दूर स्थित (भवन्तु) हों ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो निकृष्ट कर्म्म करने और दूसरे के द्रव्य के हरनेवाले द्वेषकर्त्ता हों, उनको दण्ड देकर निर्जन देश में बाँधो और जो स्तुति करनेवाले धर्म्मिष्ठ होवें, उनको समीप में निवास देकर सदा सत्कार करो ॥६॥

अन्वय: यो वसां जनानां राजानं वसतिं जनयतु तं विद्वांसोऽव सृजन्तु ये निन्दितारो निन्द्यासोऽरातयो मर्त्येषु ब्रह्माणि नि दधुस्तेऽत्रेरपि दूरस्था भवन्तु ॥६॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसाम्) वसतां प्राणिनाम् (राजानम्) न्यायकारिणम् (वसतिम्) निवासम् (जनानाम्) सज्जनानाम् (अरातयः) अन्यायेनादातारः शत्रवः (नि) (दधुः) दधीरन् (मर्त्येषु) (ब्रह्माणि) महान्ति धनानि (अत्रेः) अविद्यमानत्रिविधदुःखस्य (अव) निषेधे (तम्) (सृजन्तु) निःसारयन्तु (निन्दितारः) गुणेषु दोषान् दोषेषु गुणान् स्थापयन्तः (निन्द्यासः) अधर्माचरणेन निन्दितुं योग्याः (भवन्तु) ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये कुत्सितकर्माचाराः परद्रव्यापहर्त्तारो द्वेष्टारः स्युस्तान् दण्डयित्वा निर्जने देशे बध्नन्तु। ये च स्तावका धर्मिष्ठाः स्युस्तान् समीपे निवास्य सदा सत्कुर्वन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे निकृष्ट कर्म करणारे, परद्रव्य हरण करणारे, द्वेष करणारे असतील तर त्यांना दंड देऊन निर्जन स्थानी ठेवा व जे स्तुती करणारे धार्मिक असतील, तर त्यांना जवळ ठेवून सदैव सत्कार करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शु᳓नश् चिच् छे᳓पं नि᳓दितं सह᳓स्राद्
यू᳓पाद् अमुञ्चो अ᳓शमिष्ट हि᳓ षः᳓
एवा᳓स्म᳓द् अग्ने वि᳓ मुमुग्धि पा᳓शान्
हो᳓तश् चिकित्व इह᳓ तू᳓ निष᳓द्य

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

níditam ← √dā- 4 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sahásrāt ← sahásra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

śépam ← śépa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúnaḥ ← śván- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

amuñcaḥ ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áśamiṣṭa ← √śamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yū́pāt ← yū́pa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

evá ← evá (invariable)

mumugdhi ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

pā́śān ← pā́śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

hótar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

tú ← tú (invariable)

शुनः॒ऽशेप॑म् । चि॒त् । निऽदि॑तम् । स॒हस्रा॑त् । यूपा॑त् । अ॒मु॒ञ्चः॒ । अश॑मिष्ट । हि । सः ।
ए॒व । अ॒स्मत् । अ॒ग्ने॒ । वि । मु॒मु॒ग्धि॒ । पाशा॑न् । होत॒रिति॑ । चि॒कि॒त्वः॒ । इ॒ह । तु । नि॒ऽसद्य॑ ॥

• śunaś ← śunaḥ ← śvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “dog; śvan [word].”

• cicchepaṃ ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• cicchepaṃ ← śepam ← śepa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “penis.”

• niditaṃ ← niditam ← nido ← √do
• [verb noun], accusative, singular

• sahasrād ← sahasrāt ← sahasra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• yūpād ← yūpāt ← yūpa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “column; stake.”

• amuñco ← amuñcaḥ ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• aśamiṣṭa ← śam
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣaḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• evāsmad ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evāsmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mumugdhi ← muc
• [verb], singular, Perfect imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• pāśān ← pāśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• hotaś ← hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• cikitva ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• niṣadya ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

हे अग्ने निदितं नितरां बद्धं शुनःशेपम् ऋषिं सहस्रात् अनेकरूपात् यूपात् अमुञ्चः अमोचयः। चित् इति पूरणः। शुनःशेपमिति पदस्य मध्ये पदान्तरस्य संहितायां व्यत्ययेनावस्थितिः । सः ऋषिः अशमिष्ट हि शान्तवान् खलु । यद्वा । स हि यस्मादशमिष्ट । स्तुतिकर्मैतत् । अस्तावीत् । तस्मादमुञ्च इति संबन्धः। एव एवम् अस्मत् अस्मत्तः पाशान् वि मुमुग्धि विमोचय । हे होतः हे चिकित्वः चेतनावन् अग्ने इह तु वेद्यां निषद्य अवस्थाय ॥

English translation:

“You have liberated the fettered Śunahśepa from a thousand stakes, for he was patient in endurance; so Agni, free us from our bonds, having sat down here (at our sacrifice), intelligent offerer of oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śunahśepa: the text divides the two parts of the name, as śunaścicchepa, interposing cit, a genitive ral particle

You loosed even Śunaḥśepa, who was bound, from his thousand (bonds), from the sacrificial post, since he exhausted himself (in sacrifice).
So unloose the fetters from us, o Agni, watchful Hotar, after having taken your seat here.

Thou from the stake didst loose e’en Sunahsepa bound for a thousand; for he prayed with fervour.
So, Agni, loose from us the bonds that bind us, when thou art seated here, O Priest who knowest.

Thou hast loosed the bound Sunahsepa from the thousand sacrificial posts; for he toiled (worshipping thee). Thus, O Agni, loose from us the fetters, O knowing Hotri, sitting down here.

Selbst den Sunahisepa, der um ein Tausend angebunden war, hast du von dem Pfahle losgemacht, denn er war schon für das Opfer hergerichtet. So nimm doch auch von uns die Fesseln, o Agni, kundiger Hotri, dich hier niedersetzend!

Den Çunaççepa, den gebundnen, löstest von tausend Pfosten du; denn dringend bat er; so lös von uns auch, Agni, ab die Stricke, o lichter Priester, setze hier dich nieder.

Даже связанного Шунахшепу ты освободил
От тысячи жертвенных столбов: ведь он потрудился (на жертвоприношении).
Также и нас, о Агни, освободи от петель,
Усевшись здесь, о знающий хотар!

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! आप (सहस्रात्) असंख्य (यूपात्) मिले वा न मिले हुए बन्धन से (निदितम्) निन्दित (शुनःशेपम्) सुख के प्राप्त कराने और इन्द्रियाराम अर्थात् इन्द्रियों में रमण रखनेवाले को (चित्) भी (अमुञ्चः) त्याग करो (हि) जिससे (सः) वह (अशमिष्ट) शान्त होता (एव) ही है। हे (होतः) हवन करनेवाले (चिकित्व) बुद्धिमान् ! (इह) यहाँ युक्तधर्म्म सम्बन्धी व्यवहार में (निषद्य) प्रवृत्त होकर (अस्मत्) हम लोगों से (पाशान्) संसाररूप बन्धनों को (तू) फिर (वि, मुमुग्धि) काटिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों का यही आवश्यक कर्म्म है, जो सब मनुष्यों को अविद्या और अधर्म्माचरण से अलग कर विद्वान् धार्मिक बना उनका दुःखबन्धन छुड़ाना निरन्तर करना चाहिये ॥७॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वँस्त्वं सहस्राद् यूपान्निदितं शुनःशेपं चिदमुञ्चो हि यतः सोऽशमिष्टैव। हे होतश्चिकित्व ! इह निषद्याऽस्मत् पाशाँस्तू वि मुमुग्धि ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनःशेपम्) सुखस्य प्रापकमिन्द्रियारामम् (चित्) अपि (निदितम्) निन्दितम् (सहस्रात्) असङ्ख्यात् (यूपात्) मिश्रितादमिश्रिताद् बन्धनात् (अमुञ्चः) मुच्याः (अशमिष्ट) शाम्यति (हि) यतः (सः) (एव) (अस्मत्) (अग्ने) विद्वन् (वि) (मुमुग्धि) विमोचय (पाशान्) बन्धनानि (होतः) (चिकित्वः) बुद्धिमन् (इह) युक्ते धर्म्ये व्यवहारे (तू) पुनः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (निषद्य) निषण्णो भूत्वा ॥७॥

भावार्थभाषाः - विदुषामिदमेवावश्यकं कृत्यमस्ति यत्सर्वान् मनुष्यानविद्याऽधर्म्माचरणात् पृथक्कृत्य विदुषो धार्मिकान् सम्पाद्य तेषां दुःखबन्धनान्मोचनं सततं कर्त्तव्यमिति ॥७॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांना अविद्या व अधर्माचरणापासून पृथक करून विद्वान धार्मिक बनवून त्यांना निरन्तर दुःखबंधनातून मुक्त करावे. हेच विद्वानांचे कर्तव्य आहे. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हृणीय᳓मानो अ᳓प हि᳓ म᳓द् अइ᳓येः
प्र᳓ मे देवा᳓नां व्रतपा᳓ उवाच
इ᳓न्द्रो विद्वाँ᳓ अ᳓नु हि᳓ त्वा चच᳓क्ष
ते᳓नाह᳓म् अग्ने अ᳓नुशिष्ट आ᳓गाम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aíyeḥ ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

hí ← hí (invariable)

hr̥ṇīyámānaḥ ← √hr̥ṇīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)

uvāca ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vratapā́ḥ ← vratapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

cacákṣa ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

agām ← √gā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ánuśiṣṭaḥ ← √śās- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

हृ॒णी॒यमा॑नः । अप॑ । हि । मत् । ऐयेः॑ । प्र । मे॒ । दे॒वाना॑म् । व्र॒त॒ऽपाः । उ॒वा॒च॒ ।
इन्द्रः॑ । वि॒द्वान् । अनु॑ । हि । त्वा॒ । च॒चक्ष॑ । तेन॑ । अ॒हम् । अ॒ग्ने॒ । अनु॑ऽशिष्टः । आ । अ॒गा॒म् ॥

• hṛṇīyamāno ← hṛṇīyamānaḥ ← hṛṇīy
• [verb noun], nominative, singular

• apa
• [adverb]
• “away.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• mad ← mat ← mad
• [noun], ablative, singular
• “I; mine.”

• aiyeḥ ← i
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vratapā ← vrata
• [noun], neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vratapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• uvāca ← vac
• [verb], singular, Perfect indicative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• cacakṣa ← cakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “watch; look.”

• tenāham ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tenāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• anuśiṣṭa ← anuśiṣṭaḥ ← anuśās ← √śās
• [verb noun], nominative, singular
• “order; govern; teach.”

• āgām ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

हे अग्ने हृणीयमानः क्रुध्यंस्त्वं मत् मत्तः अप ऐयेः हि अपागाः खलु ॥ ‘ ई गतौ’ इत्यस्मात् श्यन्विकरणात् लङि मध्यमे छान्दसे परस्मैपद आडागमे वृद्धौ व्यत्ययेन श्यनोऽकारस्य एकारे च कृते रूपम् ॥ मे मह्यं देवानां व्रतपाः कर्मणः पालकः इन्द्रः प्र उवाच हि । स एव विद्वान् त्वा अनु चचक्ष त्वां ददर्श । तेन अनुशिष्टः अहं हे अग्ने त्वाम् आगाम् इति । एवं वृश आह ॥

English translation:

“When angered, (Agni), depart from me; the protector of the worship of the gods, (Indra), has spoken to me; the wise Indra has looked upon you, and instrumental ucted by him, I have come, Agni, to you.”

Because, becoming angry, you had gone from me, the protector of the commandments of the gods announced (that) to me.
Because the knowing Indra has kept you in his sights, instructed by him have I come here, o Agni.664 V.3

Thou hast sped from me, Agni, in thine anger: this the protector of Gods’ Laws hath told me.
Indra who knoweth bent his eye upon thee: by him instructed am I come, O Agni.

1 For thou hast gone away 2 from me, because thou wert angry; (this) the protector of the laws of the gods 3 has told me. (But) Indra, the knowing one, has looked after thee. Instructed by him, O Agni, I have come hither.

Denn grollend warst du von mir fortgegangen, so hat mir der Gesetzeshüter unter den Göttern gesagt. Denn der wissende Indra hat dich entdeckt; von ihm zurechtgewiesen bin ich gekommen, Agni.

Wol gingst du fort von mir von Zorn entflammet, das that mir kund der Götter Rechtbeschirmer, Der kund’ge Indra, denn dich hat erblickt er, von ihm belehrt, o Agni, kam ich her nun.

Ведь ты ушел от меня, сердясь –
(Это) сказал мне хранитель закона богов.
Ведь это Индра-знаток тебя обнаружил.
Наученный им, о Агни, я пришел.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) तीन दोषों के नाश करनेवाले ! (हृणीयमानः) क्रोध करते हुए आप (हि) ही (मत्) मेरे समीप से (अप, ऐयेः) जाइये और जो (हि) निश्चय (इन्द्रः) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त (विद्वान्) विद्वान् (त्वा) आपको (अनु, चचक्ष) अनुकूल कहे और जो (मे) मेरे लिये (देवानाम्) विद्वानों के बीच (व्रतपाः) सत्य की रक्षा करनेवाला हुआ सत्य को (प्र, उवाच) कहे (तेन) इससे (अनुशिष्टः) शिक्षा को प्राप्त (अहम्) मैं सत्यबोध को (आ, अगाम्) प्राप्त होऊँ ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य दुष्ट गुण, कर्म, स्वभाववाले हों वे दूर रखने योग्य हैं और जो धर्मिष्ठ सत्य का उपदेश करें, उनके सङ्ग से शिष्ट अर्थात् श्रेष्ठ होके सुख को प्राप्त होवें ॥८॥

अन्वय: हे अग्ने ! हृणीयमानस्त्वं हि मदपैयेर्यो हीन्द्रो विद्वाँस्त्वानु चचक्ष यो मे देवानां व्रतपाः सन् सत्यं प्रोवाच तेनाऽनुशिष्टोऽहं सत्यं बोधमागाम् ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हृणीयमानः) क्रोधं कुर्वन् (अप) (हि) खलु (मत्) (ऐयेः) गच्छेः (प्र) (मे) मह्यम् (देवानाम्) विदुषाम् (व्रतपाः) सत्यरक्षकः (उवाच) उच्यात् (इन्द्रः) विद्यैश्वर्य्ययुक्तः (विद्वान्) (अनु) (हि) यतः (त्वा) त्वाम् (चचक्ष) कथयेत् (तेन) (अहम्) (अग्ने) त्रिदोषदाहक (अनुशिष्टः) प्राप्तशिक्षः (आ) (अगाम्) प्राप्नुयाम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या दुष्टगुणकर्मस्वभावाः स्युस्ते दूरं रक्षणीयाः। ये च धर्मिष्ठाः सत्यमुपदिशेयुस्तत्सङ्गेन शिष्टा भूत्वा सुखमाप्नुत ॥८॥

भावार्थभाषाः - दुष्ट गुणकर्मस्वभावयुक्त माणसांना दूर ठेवावे व धार्मिक, सत्याचा उपदेश करणाऱ्यांच्या संगतीत श्रेष्ठ बनून सुख प्राप्त करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वृशो जानः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ ज्यो᳓तिषा बृहता᳓ भाति अग्नि᳓र्
आवि᳓र् वि᳓श्वानि कृणुते महित्वा᳓
प्रा᳓देवीर् मायाः᳓ सहते दुरे᳓वाः
शि᳓शीते शृ᳓ङ्गे र᳓क्षसे विनि᳓क्षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

āvís ← āvís (invariable)

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

durévāḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

māyā́ḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sahate ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rákṣase ← rákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śíśīte ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śŕ̥ṅge ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

viníkṣe ← √nikṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

वि । ज्योति॑षा । बृ॒ह॒ता । भा॒ति॒ । अ॒ग्निः । आ॒विः । विश्वा॑नि । कृ॒णु॒ते॒ । म॒हि॒ऽत्वा ।
प्र । अदे॑वीः । मा॒याः । स॒ह॒ते॒ । दुः॒ऽएवाः॑ । शिशी॑ते । शृङ्गे॒ इति॑ । रक्ष॑से । वि॒ऽनिक्षे॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• bṛhatā ← bṛhant
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Bṛhant.”

• bhāty ← bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “greatness.”

• prādevīr ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prādevīr ← adevīḥ ← adeva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “godless.”

• māyāḥ ← māyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• sahate ← sah
• [verb], singular, Present indikative
• “endure; overcome; habituate.”

• durevāḥ ← dureva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• śiśīte ← śā
• [verb], singular, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• śṛṅge ← śṛṅga
• [noun], accusative, dual, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• rakṣase ← rakṣas
• [noun], dative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• vinikṣe ← vinikṣ ← √nikṣ
• [verb noun]

अयम् अग्निः ज्योतिषा तेजसा बृहता महता वि भाति विशेषेण दीप्यते । अथ तथाभूतः सन् महित्वा स्वमहत्त्वेन विश्वानि सर्वाणि पदार्थजातानि आविः कृणुते प्रकटीकरोति । एवं प्रवृद्धोऽग्निः अदेवीः अदेवनशीला आसुरीः मायाः दुरेवाः दुःखगमनाः’ प्र सहते अभिभवति । किंच शिशीते तीक्ष्णीकरोति । शृङ्गे शृङ्गाणि । शृङ्गसदृशीर्हिंसिका वा ज्वालाः शिशीते तीक्ष्णीकरोति । किमर्थम् । रक्षसे विनिक्षे रक्षसो नाशाय । ‘निश्यति श्रङ्गे रक्षसो विनिक्षणनाय’ (निरु. ४. १८) इति यास्कः ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा महता तेजसा इत्थंभूतस्सन् विभाति विशेषेणाभाति महाननेनास्मदीयेन हविषा । ‘बृहन्महतोरुपसङ्ख्यानम्’ इति तृतीयाया उदात्तत्वम् । किन्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किन्च - अदेवीः अदेवनशीलाः आसुरीर्मायाः प्रसहते अभिभवेत् । दुरेवाः दुःखेनैतव्याः दुष्प्रधर्षा इति यावत् । एतेर्वः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये प्रधाने आत्मीये ज्वाले शिशीते तीक्ष्णीकुरुते । श्यतेर्व्यत्ययेन आत्मनेपदम्, पूर्ववच्छपश्श्लुः, इत्वं चाभ्यासस्य, ‘तास्यनुदात्तेत्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे ‘अनुदात्ते च’ इत्याद्युदात्तत्वम् । किमर्थं शिशीत इत्याह – रक्षसे विनिक्षे रक्षोविनाशार्थम् । पूर्ववत्कर्मणस्सम्प्रदानत्वम् । विनिक्षे - णिक्षि चुम्बने ‘कृत्यार्थे तवैकेन्’ इति केन्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ज्वालाभ्यां रक्षसश्चुम्बनं दाह एव, रक्षसो दाहार्थं शृङ्गे तीक्ष्णीकरोत्विति । यद्वा - णिजेश्शोधनकर्मणः ‘तुमर्थे सेसेनसे’ इति क्सेप्रत्ययः, ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सनि वा व्यत्ययेन गुणाभावः । विनाशे बन्धनं विनाशनमेव ॥

अयमग्निर्बृहता ज्योतिषा विभाति विशेषेण भायात् अनेन हविषा ।
किञ्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किञ्च - अदेवीः अदेवनशीला आसुरीर्मायाः दुरेवाः दुष्प्रधर्षाः प्रसहते अभिभवेत् । किञ्च - शृङ्गे शृङ्गस्थानीये आत्मीये प्रधाने ज्वाले शत्रूणां वा हिंसके शिशीते तीक्ष्णीकुर्यात् । किमर्थम्? रक्षसे विनिक्षे रक्षसो विनाशार्थं ज्वालाभ्यां निक्षणं चुम्बनं शोधनं वा विनाशोवेति स एव महानुभावोग्निरनुगमनदोषमुपशमय्यात्मनः परापतितं ज्योतिरवरुन्ध इति ॥

अयमग्निः बृहता ज्योतिषा विभाति विविधं भाति, विश्वानि च महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्करोति । अदेवीः अदेवन शीलाश्च दुरेवाः दुःखेन गन्तव्या मायाः प्रसहते प्रकर्षेणाभिभवतु । किं च – शृङ्गे गोशृङ्गस्थानीये ज्वाले शिशीते निशितीकरोति । किमर्थं? रक्षसो विनाशार्थमिति ॥

English translation:

“Agni, shines with great and varied radiance; he makes all things manifest by his might; he overcomes undivine malignant delusions; he sharpens his horns for the destruction of the rākṣasas.”

Agni radiates in all directions with a lofty light. He makes visible all things by his greatness.
He overpowers ungodly guiles and those of evil ways. He sharpens his horns to pierce through the demonic.

Agni shines far and wide with lofty splendour, and by his greatness makes all things apparent.
He conquers godless and malign enchantments, and sharpens both his horns to gore the Raksas.

Agni shines with mighty light; he makes all things visible by his greatness. He conquers godless, wicked wiles. He sharpens his two horns in order to pierce the Rakshas.

With great radiance Agni shineth;
All things doth he reveal by his might;
He overcometh godless and malign enchantments
He sharpeneth his horns to pierce the Raksas.

In hohem Licht erstrahlt Agni, er offenbart alle seine Kräfte mit Macht. Er überwindet die gottlosen böswilligen Blendwerke, er wetzt die Hörner, um den bösen Geist aufzuspießen.

Mit hellem Glanze strahlet weithin Agni, in Herrlichkeit macht alles offenbar er; Bezwingt die bösen, gottverhassten Listen, er wetzt die Hörner, das Gespenst zu tilgen.

Агни ярко сверкает высоким светом.
(Своим) величием он делает видными все (предметы).
Он осиливает безбожные колдовские чары, действующие во зло.
Он оттачивает рога, чтобы пронзить ракшаса.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (अग्निः) सूर्य्य आदि रूप से अग्नि (बृहता) बड़े (ज्योतिषा) प्रकाश से (महित्वा) बड़प्पन से (विश्वानि) सम्पूर्ण वस्तुओं को (आविः) प्रकट (कृणुते) करता है (वि) विशेष करके (भाति) प्रकाशित होता है और (प्र) अत्यन्त (सहते) सहन करता है (शृङ्गे) शृङ्ग के निमित्त (रक्षसे) दुष्टों के विनाश के लिये (विनिक्षे) वा अन्य विनाश के लिये (शिशीते) प्रतापयुक्त होता है, वैसे (दुरेवाः) दुष्ट प्राप्त कराने रूप कर्मवाली (अदेवीः) अशुद्ध (मायाः) छल आदि से युक्त बुद्धियों को सब प्रकार से वारण कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्धकार का वारण कर और प्रकाश को उत्पन्न करके भय का निवारण करता है, वैसे ही विद्वान् जन घोर अज्ञान का निवारण करके विद्यारूप सूर्य को उत्पन्न करके सब के आत्माओं को प्रकाशित करें ॥९॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथाग्निर्बृहता ज्योतिषा महित्वा विश्वान्याविष्कृणुते वि भाति प्र सहते शृङ्गे रक्षसे विनिक्षे शिशीते तथा दुरेवा अदेवीर्मायाः सर्वतो निवारयतः ॥९॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (ज्योतिषा) प्रकाशेन (बृहता) महता (भाति) प्रकाशते (अग्निः) सूर्यादिरूपेण पावकः (आविः) प्राकट्ये (विश्वानि) सर्वाणि वस्तूनि (कृणुते) (महित्वा) महत्त्वेन (प्र) (अदेवीः) अशुद्धाः (मायाः) छलादियुक्ता प्रज्ञाः (सहते) (दुरेवाः) दुष्टमेवः प्रापणं कर्म यासां ताः (शिशीते) तेजते (शृङ्गे) (रक्षसे) दुष्टानां विनाशाय (विनिक्षे) विनाशाय ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्योऽन्धकारं निवार्य प्रकाशं जनयित्वा भयं निवारयति तथैव विद्वांसो गाढमज्ञानं निवार्य विद्यार्कं जनयित्वा सर्वेषामात्मनः प्रकाशयन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधकाराचे निवारण करून प्रकाश उत्पन्न करतो व भयाचे निवारण करतो तसेच विद्वान लोक गाढ अज्ञानाचे निवारण करून विद्यारूपी सूर्य उत्पन्न करून सर्व आत्म्यांमध्ये प्रकाश करवितात. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्वाना᳓सो दिवि᳓ षन्तु अग्ने᳓स्
तिग्मा᳓युधा र᳓क्षसे ह᳓न्तवा᳓ उ
म᳓दे चिद् अस्य प्र᳓ रुजन्ति भा᳓मा
न᳓ वरन्ते परिबा᳓धो अ᳓देवीः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svānā́saḥ ← svāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

hántavaí ← √han- (root)
{case:DAT, number:SG}

rákṣase ← rákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tigmā́yudhāḥ ← tigmā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhā́māḥ ← bhā́ma- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rujanti ← √ruj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

paribā́dhaḥ ← paribā́dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

varante ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

उ॒त । स्वा॒नासः॑ । दि॒वि । स॒न्तु॒ । अ॒ग्नेः । ति॒ग्मऽआ॑युधाः । रक्ष॑से । हन्त॒वै । ऊं॒ इति॑ ।
मदे॑ । चि॒त् । अ॒स्य॒ । प्र । रु॒ज॒न्ति॒ । भामाः॑ । न । व॒र॒न्ते॒ । प॒रि॒ऽबाधः॑ । अदे॑वीः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• svānāso ← svānāsaḥ ← svāna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sound.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṣantv ← ṣantu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agnes ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tigmāyudhā ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmāyudhā ← āyudhā ← āyudha
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• rakṣase ← rakṣas
• [noun], dative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• hantavā ← hantavai ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• rujanti ← ruj
• [verb], plural, Present indikative
• “break; bend.”

• bhāmā ← bhāmāḥ ← bhāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wrath; anger.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• varante ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• paribādho ← paribādhaḥ ← paribādh
• [noun], nominative, plural, feminine

• adevīḥ ← adeva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “godless.”

उत अपि च अग्नेः स्वानासः शब्दं कुर्वाणा ज्वालाः दिवि षन्तु द्युलोके प्रादुर्भवन्तु । किमर्थम् । तिग्मायुधाः तीक्ष्णायुधस्थानीया ज्वालाः । रक्षसे हन्तवा उ रक्षसो हननाय । उ इति पूरणः । मदे चित् हर्षे सति अस्य अग्नेः भामाः क्रोधा दीप्तयो वा प्र रुजन्ति प्रकर्षेण भङ्गं गच्छन्ति पीडयन्ति वा रक्षांसि । परिबाधः परितो बाधिकाः अदेवीः अदेवनाः आसुर्यः सेनाः न वरन्ते न वारयन्त्येनम् ॥

स्वानासः स्वनं कुर्वन्तः हवि प्रक्षेपसमुपजनितमहाशब्दाः । स्वनतेर्व्यत्ययेन कर्तरि घञ्, आज्जसेरसुक्, ‘कर्षात्वतः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । इर्दृशाः अग्नेः रश्मयः उत दिवि दिव्यपि सन्तु सर्वत्राकाशे विजृम्भन्ताम् । छान्दसं षत्वम् । ‘ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्वाना इति रश्मिनामेति केचित् । तिग्मायुधाः तीक्ष्णायुधाः । तिग्मं तैक्ष्ण्यमेव आयुधस्थानीयं शत्रूणां वेधकत्वात् येषां ते तव रश्मयः दिव्यपि प्रकाशन्ताम् । किमर्थं । रक्षसे हन्तवै रक्षोवधार्थम् । हन्तेः कृत्यार्थे भावे तवैप्रत्ययः । प्ररुजन्तु प्रकर्षेण भक्षयन्तु हवींषि । रुजो भङ्गे तौदादिकः । यद्वा - भामाः क्रोधनशीलाः रुत्वा[क्त्वा?] अस्य रश्मयः प्ररुजन्तु प्रकर्षेण रक्षःप्रभृत्यपि भक्षयन्तु । मदेचित् मदायैवास्य । यद्वा - उपमानार्थश्चिच्छब्दः । महस्मे [मध्याह्ने] वर्तमानस्यास्य यथा रश्मयो विश्वं दहन्ति, एवमस्मद्रिपून् भक्षयन्त्यिति । एवमस्मद्विषये प्रवर्तमानमेनमग्निं अदेवीः अदेव्यः आसुर्यः परिबाधः पीडाः न वरन्ते न वृण्वन्तु न प्राप्नुवन्तु । वृञो वृङो वा व्यत्ययेन शप् । परिपूर्वाद्बाधतेस्सम्पदादिलक्षणस्स्त्रियां क्विप् कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“My roaring (flames), Agni, be manifest in the sky as sharp weapons wherewith to slay the rākṣasas; in his exhilaration his shining (rays) inflict (destruction), and undivine opposing (hosts) arrest him not.”

And in heaven let there be the roars of Agni with their sharp weapons to smash the demonic.
Even in his elation his (furious) radiance breaks forth. Ungodly
evasions will not hinder him.

Loud in the heaven above be Agni’s roarings with keen-edged weapons to destroy the demons.
Forth burst his splendours in the Soma’s rapture. The godless bands press round but cannot stayhim.

And may the roarings of Agni mount up to the sky, with sharp weapons in order to kill the Rakshas. In his rapture his flames break down (everything); the godless hindrances do not hold him back.

Let the roarings of Agni rise to the heaven,
Sharp weapons to slay the Raksas;
In the carouse his radiance bursteth forth
The godless assailers cannot restrain him.

Und das Getöse des Agni soll zum Himmel dringen, um mit scharfer Waffe den bösen Geist zu töten. Wie im Rausche brechen seine Zornesgluten durch, nicht halten ihn die gottlosen Hindernisse auf.

Des Agni Prasseln töne laut im Himmel, mit scharfen Waffen das Gespenst zu tödten; Bei seiner Thatlust brechen vor die Flammen, nicht hemmen ihn die gottvergessnen Feinde.

Пусть дойдет до неба треск Агни,
Вызванный (его) острым оружием, чтобы он убил ракшаса!
Его вспышки ярости разбивают (всё), (словно) в опьянении.
Не удерживают его безбожные препятствия.

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब धनुर्वेद के दृष्टान्त से अविद्यानिवारण को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (अग्नेः) अग्नि से (तिग्मायुधाः) तीक्ष्ण आयुधयुक्त (स्वानासः) उपदेश करनेवाले (दिवि) विद्या के प्रकाश में वर्त्तमान (रक्षसे) दुष्टों के विनाश करने के लिये (हन्तवै) हनने को समर्थ (सन्तु) हूजिये और (उत) भी (मदे) आनन्द के लिये प्रवृत्त हूजिये (चित्, उ) और भी (अस्य) इसके (भामाः) क्रोधों के (न) तुल्य (परिबाधः) सब ओर से बन्धनों को (अदेवीः) प्रमादरहित क्रियायें (प्र, रुजन्ति) सब प्रकार भङ्ग करती और (वरन्ते) स्वीकार करती हैं, उनका निवारण करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग जैसे धनुर्वेद को पढ़े हुए शस्त्र और अस्त्रों के प्रक्षेप अर्थात् चलाने रूप युद्ध में चतुर जन अग्निसम्बन्धी अस्त्रादिकों से शत्रुओं का निवारण करके विजय को प्रकाशित करते हैं, वैसे ही अत्यन्त विद्या के पढ़ाने और उपदेश करने से अविद्याकृत प्रमादों का निवारण करके विद्याकृत श्रेष्ठ गुणों का प्रकाश करो ॥१०॥

अन्वय: हे विद्वांसोऽग्नेऽस्तिग्मायुधाः स्वानासो दिवि वर्त्तमाना भवन्तो रक्षसे हन्तवै समर्थाः सन्तु। उतापि मदे प्रवृत्ताः सन्तु चिद्वस्य भामा न परिबाधोऽदेवीः प्र रुजन्ति वरन्ते ता निवारयन्तु ॥१०॥

अथ धनुर्वेददृष्टान्तेनाविद्यानिवारणमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (स्वानासः) उपदेशकाः (दिवि) विद्याप्रकाशे (सन्तु) (अग्नेः) पावकात् (तिग्मायुधाः) तीक्ष्णायुधाः (रक्षसे) दुष्टविनाशाय (हन्तवै) हन्तुम् (उ) (मदे) आनन्दाय (चित्) (अस्य) (प्र) (रुजन्ति) आभञ्जन्ति (भामाः) क्रोधाः (न) इव (वरन्ते) स्वीकुर्वन्ति (परिबाधः) सर्वतो बाधनानि (अदेवीः) अप्रमदाः क्रियाः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयं यथाऽधीतधनुर्वेदाः शस्त्रास्त्रप्रक्षेपयुद्धकुशला आग्नेयास्त्रादिभिश्शत्रून् निवार्य विजयं प्रकाशयन्ति तथैव तीव्रविद्याध्यापनोपदेशाभ्यामविद्याप्रमादान्निवार्य विद्याशुभगुणान् प्रकाशयत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही जसे धनुर्वेद पारंगत व शस्त्र, अस्त्र चालविण्यात चतुर लोकांना युद्धात अग्नियुक्त अस्त्रांद्वारे शत्रूंचे निवारण करवून विजय प्राप्त करविता तसेच अविद्येमुळे झालेल्या प्रमादाचे निवारण करण्यासाठी विद्या व उपदेशाद्वारे श्रेष्ठ गुण प्रकट करा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एतं᳓ ते स्तो᳓मं तुविजात वि᳓प्रो
र᳓थं न᳓ धी᳓रः सुअ᳓पा अतक्षम्
य᳓दी᳓द् अग्ने प्र᳓ति त्वं᳓ देव ह᳓र्याः
सु᳓वर्वतीर् अप᳓ एना जयेम

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tuvijāta ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atakṣam ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svápāḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

háryāḥ ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

práti ← práti (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ena ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

jayema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

svàrvatīḥ ← svàrvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ए॒तम् । ते॒ । स्तोम॑म् । तु॒वि॒ऽजा॒त॒ । विप्रः॑ । रथ॑म् । न । धीरः॑ । सु॒ऽअपाः॑ । अ॒त॒क्ष॒म् ।
यदि॑ । इत् । अ॒ग्ने॒ । प्रति॑ । त्वम् । दे॒व॒ । हर्याः॑ । स्वः॑ऽवतीः । अ॒पः । ए॒न॒ । ज॒ये॒म॒ ॥

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• tuvijāta ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• svapā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapā ← apāḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “work; deed.”

• atakṣam ← takṣ
• [verb], singular, Imperfect
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• yadīd ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• yadīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haryāḥ ← hary
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “delight.”

• svarvatīr ← svarvatīḥ ← svarvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “bright; bright.”

• apa ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

हे तुविजात बहुभावमापन्नाग्ने ते त्वदर्थम् एतं स्तोमम् एतत् स्तोत्रं विप्रः मेधावी स्तोता रथं न रथमिव धीरः स्वपाः शोभनकर्माहम् अतक्षं समपादयम् । हे अग्ने देव त्वं यदीत् एनं स्तोमं प्रति हर्याः प्रतिकामयेथाः । तर्हि स्वर्वतीः स्वरणवतीर्व्याप्तिमतीः अपः एना एनेन जयेम प्राप्नुयाम ॥

English translation:

“This praise have I, a devout worshipper, composed for you, (Agni), who are born with many (faculties), as a steady dexterous (artisan fabricates) a car; if, divine Agni, you approve of it, then may we obtain abundant flowing water.”

This praise song for you, o you who are powerfully born, have I, the inspired poet, fashioned as a clever artisan (fashions) a chariot.
If, Agni, you will gladly receive that very (song), o god, thereby we
would win the waters together with the sun.

As a skilled craftsman makes a car, a singer I, Mighty One! this hymn for thee have fashioned.
If thou, O Agni, God, accept it gladly, may we obtain thereby the heavenly Waters.

This song of praise, O strong-born (Agni), I, the priest, have fashioned for thee, as a skilful workman (builds) a chariot 1. If thou acceptest that (praise), O god Agni, may we conquer thereby waters together with the sun.

Dies Loblied habe ich, der Redekundige, für dich gezimmert wie der verständige Künstler einen Wagen, o Starkgearteter! Wenn du, Gott Agni, es gern annehmen wirst, so würden wir damit Wasser nebst dem Sonnenlicht gewinnen.

Ich Sänger hab’ dies Lied, o vielgeborner, gezimmert dir wie Wagen weise Künstler; Wenn Agni du, o Gott, dich dessen freuest, lass uns dadurch des Himmels Flut erringen.

Эту хвалу тебе, о рожденный могучим, я, вдохновенный,
Сложил, как искусный (мастер) – колесницу.
Если ты, о бог Агни, примешь (ее) благосклонно,
Пусть завоюем мы благодаря этому в(ды, вместе с небом!

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुविजात) बहुत विद्वानों में प्रसिद्ध (अग्ने) विद्वन् ! जैसे मैं (ते) आपका (स्वपाः) उत्तम कर्म्म करनेवाला (धीरः) क्षमा आदि गुणों से युक्त और ध्यान करनेवाला (विप्रः) बुद्धिमान् जन के (न) सदृश (एतम्) इस श्रेष्ठ गुणों के प्रकाशक (रथम्) सुन्दर वाहन को (अतक्षम्) बनाता हूँ, वैसे (त्वम्) आचरण कीजिये और हे (देव) सम्पूर्ण विद्या के देनेवाले ! (यदि) जो आप वाहन को रचिये तो (इत्) ही (स्तोमम्) प्रशंसित व्यवहार जिसमें ऐसे सुख को प्राप्त हूजिये और जैसे हम लोग (एना) इससे (हर्याः) कामना करने योग्य अर्थात् सुन्दर (स्वर्वतीः) अच्छे सुखों से युक्त (अपः) प्राणों से युक्त (प्रति, जयेम) प्रति जीतें, वैसे आप इनको जीतिये ॥११

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् जन धर्म्मयुक्त कामनाओं को करके विजयी होते हैं, वैसे ही आप लोग भी आचरण करो ॥११

अन्वय: हे तुविजाताग्ने ! यथाहं ते स्वपा धीरो विप्रो नैतं रथमतक्षं तथा त्वमाचर। हे देव ! यदि त्वं रथं रचयेस्तर्हीत्स्तोमं प्राप्नुयाः। यथा वयमेना हर्याः स्वर्वतीरपः प्रति जयेम तथा त्वमेता जय ॥११

पुनर्विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एतम्) शुभगुणप्रकाशकम् (ते) तव (स्तोमम्) प्रशंसितव्यवहारम् (तुविजात) बहुषु विद्वत्सु प्रसिद्ध (विप्रः) मेधावी (रथम्) रमणीययानम् (न) इव (धीरः) क्षमादिगुणान्वितो ध्यानकृत् (स्वपाः) सुष्ठुकर्मा (अतक्षम्) निर्ममे (यदि) (इत्) (अग्ने) विद्वन् (प्रति) (त्वम्) (देव) सकलविद्याप्रदातः (हर्याः) कमनीयाः (स्वर्वतीः) प्रशस्तसुखयुक्ताः (अपः) प्राणान् (एना) एनेन (जयेम) ॥११

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा विपश्चितो धर्म्याः कामनाः कृत्वा जयिनो भवन्ति तथैव यूयमप्याचरत ॥११

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे विद्वान लोक धर्माची इच्छा बाळगून विजय प्राप्त करतात तसे तुम्हीही आचरण करा. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कुमार आत्रेयो वृशो वा जान उभौ वा
• छन्दः - शक्वरी

तुविग्री᳓वो वृषभो᳓ वावृधानो᳓
अशत्रु᳓ अर्यः᳓ स᳓म् अजाति वे᳓दः
इ᳓तीम᳓म् अग्नि᳓म् अमृ᳓ता अवोचन्
बर्हि᳓ष्मते म᳓नवे श᳓र्म यंसद्
धवि᳓ष्मते म᳓नवे श᳓र्म यंसत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
tuvigrī́vaḥ ← tuvigrī́va- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajāti ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśatrú ← aśatrú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amŕ̥tāḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)

barhíṣmate ← barhíṣmant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yaṁsat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

havíṣmate ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yaṁsat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

तु॒वि॒ऽग्रीवः॑ । वृ॒ष॒भः । व॒वृ॒धा॒नः । अ॒श॒त्रु । अ॒र्यः । सम् । अ॒जा॒ति॒ । वेदः॑ ।
इति॑ । इ॒मम् । अ॒ग्निम् । अ॒मृताः॑ । अ॒वो॒च॒न् । ब॒र्हिष्म॑ते । मन॑वे । शर्म॑ । यं॒स॒त् । ह॒विष्म॑ते । मन॑वे । शर्म॑ । यं॒स॒त् ॥

• tuvigrīvo ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvigrīvo ← grīvaḥ ← grīvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “neck; grīvā [word].”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vāvṛdhāno ← vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ‘śatrv ← aśatru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “unopposed.”

• aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ajāti ← aj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “drive; expel.”

• vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• itīmam ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• itīmam ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛtā ← amṛtāḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• barhiṣmate ← barhiṣmat
• [noun], dative, singular, masculine

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yaṃsad ← yaṃsat ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• dhaviṣmate ← haviṣmate ← haviṣmat
• [noun], dative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yaṃsat ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

तुविग्रीवः बहुज्वालः प्रभूतग्रीवो वा वृषभः वर्षिता कामानां ववृधानः वर्धमानोऽग्निः अर्यः अरेः वेदः धनम् अशत्रु अकण्टकं समजाति संयोजयति । इतीमम् अर्थम् अग्निम् अमृताः अन्ये देवाः अवोचन् । यस्मादेवं तस्मात् बहिष्मते यागवते मनवे मनुष्याय यजमानाय शर्म सुखं यंसत् यच्छतु । हविष्मते च शर्म यंसत् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“The many-necked, the showerer (of benefits), ever increasing, collects together the wealth of the enemy without opposition; the immortals have enjoined Agni that he will bestow happiness on the man who offers sacrifice; that he will bestow happiness on the man who offers oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That he will bestow happiness: barhiṣmate manave śarma yaṃsat is repeated with a slight variation of the first word, haviṣmate

“The bull of powerful neck, having become full-grown, will drive together unchallenged the possessions of the stranger,”
thus the immortals have spoken to this Agni here. He will offer
protection to Manu bearing ritual grass; he will offer protection to
Manu bearing offerings.

May he, the strong-necked Steer, waxing in vigour, gather the foeman’s wealth with none to check him.
Thus to this Agni have the Immortals spoken. To man who spreads the grass may he grant shelter, grant shelter to the man who brings oblation.

May the bull 1 with mighty neck, grown strong, with no foe to resist him, get together the niggard’s wealth. Thus the immortal (gods) have spoken to this Agni: may he grant protection to the man who has spread the Barhis; may he grant protection to the man who brings offerings.

Der Starknackige ausgewachsene Bulle Indra soll das Besitztum des Geldprotzen ohne Widerstand beitreiben", also haben die Unsterblichen zu diesem Agni gesagt. Er soll dem opfernden Menschen Schutz gewähren.

»Der Stier mit starkem Nacken, kräftig wachsend, bring her des Feindes Gut, das unbeschützte.« So sprachen die Unsterblichen zu Agni; er reiche Schutz dem Mann, der Streu bereitet, er reiche Schutz dem Manne, der ihm opfert.

Бык с мощным затылком, набравшись силы,
Беспрепятственно пусть отнимет имущество у врага! -
Так сказали этому Агни бессмертные (боги).
Пусть окажет он защиту человеку, расстелившему солому!
Пусть окажет он защиту человеку, возлившему жертву!

• अग्निः
• कुमार आत्रेयो वृषो वा जार उभौ वा
• निचृदतिजगती
• निषादः

फिर विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (तुविग्रीवः) बहुत बल वा सुन्दरी ग्रीवायुक्त (वावृधानः) अत्यन्त बढ़ता हुआ (वृषभः) अतीव बलवान् (अर्य्यः) स्वामी (अशत्रु) शत्रुओं से रहित (वेदः) धन को (सम्, अजाति) अच्छे प्रकार प्राप्त होवे और (बर्हिष्मते) ज्ञान की वृद्धि से युक्त (मनवे) मनुष्य के लिये (शर्म) सुख वा गृह को (यंसत्) देवे और (हविष्मते) बहुत उत्तम पदार्थों से युक्त (मनवे) विचारशील पुरुष के लिये (शर्म) सुख को (यंसत्) देवे (इति) इस प्रकार से (इमम्) इस (अग्निम्) बिजुली को (अमृताः) आत्मज्ञान जिनकी प्राप्त वे (अवोचन्) कहें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सब विद्वान् जन ही सब विद्यार्थियों के लिये उत्तम शिक्षा देकर शत्रुता को छुड़ा के सब प्रकार के सुख को प्राप्त होवें ॥१२॥ इस सूक्त में युवावस्था में विवाह और विद्वान् के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह द्वितीय सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथा तुविग्रीवो वावृधानो वृषभोऽर्य्योऽशत्रु वेदः समजाति बर्हिष्मते मनवे शर्म यंसद्धविष्मते मनवे शर्म यंसदितीममग्निममृता अवोचन् ॥१२॥

पुनर्विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तुविग्रीवः) बहुबलयुक्तः सुन्दरी वा ग्रीवा यस्य सः (वृषभः) अतीव बलिष्ठः (वावृधानः) भृशं वर्धमानः। अत्र तुजादीनामिति दीर्घः। (अशत्रु) अविद्यमानाः शत्रवो यस्य तम् (अर्य्यः) स्वामी (सम्) (अजाति) प्राप्नुयात् (वेदः) धनम् (इति) अनेन प्रकारेण (इमम्) (अग्निम्) विद्युतम् (अमृताः) प्राप्तात्मविज्ञानाः (अवोचन्) वदन्तु (बर्हिष्मते) प्रवृद्धविज्ञानाय (मनवे) मनुष्याय (शर्म) सुखं गृहं वा (यंसत्) दद्यात् (हविष्मते) बहूत्तमपदार्थयुक्ताय (मनवे) मननशीलाय (शर्म) सुखम् (यंसत्) प्रदद्यात् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सर्वे विद्वांसो हि सर्वेभ्यो विद्यार्थिभ्यः सुशिक्षां दत्त्वा शत्रुतां त्याजयित्वा सर्वथा सुखं प्राप्नुवन्तु ॥१२॥ अत्र युवावस्थाविवाहविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वितीयं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -सर्व विद्वान लोकांनी सर्व विद्यार्थ्यांना चांगले शिक्षण देऊन वैरत्याग करून सर्व प्रकारचे सुख प्राप्त करावे. ॥ १२ ॥