००१

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓बोधि अग्निः᳓ समि᳓धा ज᳓नानाम्
प्र᳓ति धेनु᳓म् इवायती᳓म् उषा᳓सम्
यह्वा᳓ इव प्र᳓ वया᳓म् उज्जि᳓हानाः
प्र᳓ भान᳓वः सिस्रते ना᳓कम् अ᳓छ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ábodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

āyatī́m ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

práti ← práti (invariable)

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

prá ← prá (invariable)

ujjíhānāḥ ← √hā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

vayā́m ← vayā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yahvā́ḥ ← yahvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

bhānávaḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sisrate ← √sr̥- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अबो॑धि । अ॒ग्निः । स॒म्ऽइधा॑ । जना॑नाम् । प्रति॑ । धे॒नुम्ऽइ॑व । आ॒ऽय॒तीम् । उ॒षस॑म् ।
य॒ह्वाःऽइ॑व । प्र । व॒याम् । उ॒त्ऽजिहा॑नाः । प्र । भा॒नवः॑ । सि॒स्र॒ते॒ । नाक॑म् । अच्छ॑ ॥

• abodhy ← abodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist passive
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• ivāyatīm ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāyatīm ← āyatīm ← e ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “come; travel.”

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yahvā ← yahvāḥ ← yahva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vayām ← vayā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “branch; branchlet.”

• ujjihānāḥ ← ujjhā ← √hā
• [verb noun], nominative, plural

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• sisrate ← sṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

अयं अग्निः जनानाम् अध्वर्य्वादीनां समिधा समिद्भिः अबोधि प्रबुद्धोऽभूत् । धेनुमिव । अग्निहोत्रार्थधेनुं प्रति यथा प्रातर्बुध्यते तद्वत् आयतीम् आगच्छन्तीम् उषसं प्रति । उषःकाले इत्यर्थः । अथ प्रबुद्धस्याग्नेः भानवः ज्वालाः यह्वाः महान्तः वयां शाखां प्र उज्जिहानाः प्रोद्गमयन्तो वृक्षाः इव प्रोज्जिहानाः स्वाधिष्ठानं त्यजन्तः नाकम् अन्तरिक्षम् अच्छ आभिमुख्येन प्र सिस्रते प्रसरन्ति ।

English translation:

“Agni is awakened by the fuel (supplied) by the priests at the dawn, approaching like a cow (to pasture); his flames rise up to the sky like stately (trees) throwing aloft their branches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 15.24; alternative explanations: prati dhenu āyatim uṣāsam = as the cow awakenedin the morning by the calf, and men by day-break; yahva iva pra vayam ujjihānaḥ = as large (birds) springing from the branches of the trees, or as the largest birds from their nests

Agni has awakened by the kindling wood of the peoples in response to Dawn, approaching like a milk-cow.
Like young (birds) rising toward a branch, his radiant beams leap forth to heaven’s vault.

Agni is wakened by the people’s fuel to meet the Dawn who cometh like a milch-cow.
Like young trees shooting up on high their branches, his flames are rising to the vault of heaven.

Agni has been wakened by the fuel of men, in face of the Dawn who approaches like a milch-cow. His flames stream forward to the sky like quick (birds) that fly up to a branch.

Agni ist durch das Brennholz der Menschen wach geworden in Erwartung der Usas, die wie eine Kuh sich naht. Wie die jüngsten Vögel, die zum Zweig auffliegen, eilen seine Strahlen zum Himmel empor.

Erweckt ist Agni durch der Menschen Brennholz und Uschas naht ihm, einer Milchkuh gleichend; Wie Vögel, die empor zum Aste fliegen, so dringen hin zum Himmel seine Strahlen.

Пробудился Агни благодаря дровам людей
Навстречу Ушас, приближающейся, как дойная корова.
Словно юные (птенцы), взлетающие на ветку,
Лучи спешат вперед к небосводу.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बारह ऋचावाले प्रथम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में उपदेश देने योग्य और उपदेश देनेवाले के गुणों को कहते हैं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन्! जैसे (समिधा) ईन्धन और घृत आदि से (अग्निः) अग्नि (अबोधि) जाना जाता अर्थात् प्रज्वलित किया जाता है (भानवः) कान्तियें (जनानाम्) मनुष्यों की (आयतीम्) आती हुई (धेनुमिव) दुग्ध देनेवाली गौ के तुल्य (उषासम्) प्रातर्वेला के (प्रति) (प्र, सिस्रते) प्राप्त होती और (वयाम्) शाखा को (प्र, उज्जिहानाः) अच्छे प्रकार त्यागते हुए (यह्वा इव) बड़े वृक्षों के सदृश (नाकम्) दुःख से रहित अन्तरिक्ष को (अच्छ) उत्तम प्रकार प्राप्त होती है, वैसे आप हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अग्न्यादि पदार्थों की विद्या को ग्रहण कर कार्य्यों में अच्छे प्रकार युक्त करते हैं, वे दुःखरहित हुए वृक्षों के समान बढ़ते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन्! यथा समिधाग्निरबोधि भानवो जनानामायतीं धेनुमिवोषासं प्रति प्र सिस्रते वयां प्रोज्जिहाना यह्वा इव नाकमच्छ सिस्रते तथा त्वं भव ॥१॥

अथोपदेश्योपदेशकगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अबोधि) बुध्यते (अग्निः) पावकः (समिधा) इन्धनैर्घृतादिना (जनानाम्) मनुष्याणाम् (प्रति) (धेनुमिव) दुग्धप्रदां गामिव (आयतीम्) आगच्छन्तीम् (उषासम्) उषसम्। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (यह्वाइव) महान्तो वृक्षा इव (प्र) (वयाम्) शाखाम् (उज्जिहानाः) त्यजन्तः (प्र) (भानवः) दीप्तयः (सिस्रते) सरन्ति गच्छन्ति (नाकम्) अविद्यमानदुःखमन्तरिक्षम् (अच्छ) सम्यक् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। येऽग्न्यादिविद्यां गृहीत्वा कार्य्येषु प्रयुञ्जते दुःखविरहाः सन्तो वृक्षा इव वर्द्धन्ते ॥१॥

या सूक्तात उपदेश ऐकणारे व उपदेश ऐकविणारे यांच्या गुणांचे वर्णन केल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे अग्नी इत्यादी पदार्थांची विद्या ग्रहण करून तिचा कार्यात उपयोग करतात ते दुःखरहित बनतात व त्यांची वृक्षाप्रमाणे वाढ होते. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓बोधि हो᳓ता यज᳓थाय देवा᳓न्
ऊर्ध्वो᳓ अग्निः᳓ सुम᳓नाः प्रात᳓र् अस्थात्
स᳓मिद्धस्य रु᳓शद् अदर्शि पा᳓जो
महा᳓न् देव᳓स् त᳓मसो नि᳓र् अमोचि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ábodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajáthāya ← yajátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prātár ← prātár (invariable)

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

pā́jaḥ ← pā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sámiddhasya ← √idh- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

amoci ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

अबो॑धि । होता॑ । य॒जथा॑य । दे॒वान् । ऊ॒र्ध्वः । अ॒ग्निः । सु॒ऽमनाः॑ । प्रा॒तः । अ॒स्था॒त् ।
सम्ऽइ॑द्धस्य । रुश॑त् । अ॒द॒र्शि॒ । पाजः॑ । म॒हान् । दे॒वः । तम॑सः । निः । अ॒मो॒चि॒ ॥

• abodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist passive
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajathāya ← yajatha
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• samiddhasya ← samindh ← √indh
• [verb noun], genitive, singular
• “kindle; blaze.”

• ruśad ← ruśat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• pājo ← pājaḥ ← pājas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devas ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• amoci ← muc
• [verb], singular, Aorist passive
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

अयं होता होमनिष्पादकः अग्निः देवान् यष्टव्यान् यजथाय यष्टुम् अबोधि बुध्यते । सोऽग्निः प्रातःकाले सुमनाः शोभनमनस्को यजमानानुग्रहबुद्धिः सन् ऊर्ध्वः अस्थात् उत्तिष्ठति । समिद्धस्य अस्य रुशत् रोचमानं पाजः बलं ज्वालालक्षणम् अदर्शि दृश्यते । एवंभूतः महान् देवः तमसः अन्धकारात् निरमोचि निर्मुक्तोऽभूत् ॥

English translation:

“The offer of the oblation is awakened for the worship of the gods; favourably minded, Agni has rise up with the dawn; the radiant vigour of the kindled (fire) is manifested; the great deity has been liberated from the darkness.”

The Hotar has awakened to sacrifice to the gods. Benevolent Agni has stood tall in the early morning.
As he is kindled, his brightening face has become visible. The great god has become free from darkness.

For worship of the Gods the Priest was wakened: at morning gracious Agni hath arisen.
Kindled, his radiant might is made apparent, and the great Deity set free from darkness.

The Hotri has been wakened that there may be sacrifice for the gods. Gracious Agni has stood upright in the morning. When he has been kindled, his brilliant stream of flames has been seen. The great god has been released from darkness.

Der Hotri ist wach geworden, um den Göttern zu opfern. Wohlgemut hat sich Agni in der Frühe aufgerichtet. Die helle Gestalt des Entflammten ist erschienen; der große Gott hat sich aus dem Dunkel freigemacht.

Es ward erweckt zum Gottesdienst der Priester, und auf stand Agni wohlgesinnt am Morgen; Es zeigte hell der Glanz sich des entflammten, der grosse Gott befreite sich vom Dunkel.

Пробудился хотар, чтобы почтить богов.
Благожелательный Агни распрямился рано утром.
Стала видна светящаяся поверхность зажженного:
Великий бог освободился из тьмы.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! जो (सुमनाः) शुद्ध मनवाला (होता) हवनकर्त्ता पुरुष (यजथाय) यज्ञ करने के लिये (ऊर्ध्वः) ऊपर को चलनेवाले (अग्निः) अग्नि के सदृश (देवान्) विद्वानों वा श्रेष्ठ गुणों को (अबोधि) जानता और (प्रातः) प्रातःकाल में (अस्थात्) स्थित होता है, वह (समिद्धस्य) प्रदीप्त अग्नि के (रुशत्) रूप के समान (अदर्शि) देखा जाता है और जो (महान्) बड़ा (देवः) प्रकाशमान सूर्य (पाजः) बल को प्राप्त होकर (तमसः) अन्धकार से (निः) (अमोचि) अत्यन्त छुटाया जाता है, उसकी आप लोग सेवा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य उत्तम आचरण से अग्नि सदृश ऊपर को जानेवाले होते हैं, वे अविद्या से निवृत्त होकर यशस्वी होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या! यः सुमना होता यजथायोर्ध्वोऽग्निरिव देवानबोधि प्रातरस्थात् स समिद्धस्य रुशदिवादर्शि महान् देवः पाजः तमसो निरमोचि तं यूयं सेवध्वम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अबोधि) बुध्यते (होता) हवनकर्त्ता (यजथाय) यजनाय (देवान्) विदुषो दिव्यान् गुणान् वा (ऊर्ध्वः) ऊर्ध्वगामी (अग्निः) पावक इव (सुमनाः) शुद्धमनाः (प्रातः) (अस्थात्) तिष्ठति (समिद्धस्य) प्रदीप्तस्य (रुशत्) रूपम् (अदर्शि) दृश्यते (पाजः) बलम् (महान्) (देवः) देदीप्यमानः सूर्यः (तमसः) अन्धकारात् (निः) नितराम् (अमोचि) मुच्यते ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या उत्तमाचरणेनाग्निवदूर्ध्वगामिनो भवन्ति तेऽविद्यातो निवृत्य यशस्विनो जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे उत्तम आचरणयुक्त असून अग्नीप्रमाणे ऊर्ध्वगामी असतात त्यांची अविद्या नष्ट होते व ती यशस्वी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् ईं गण᳓स्य रशना᳓म् अ᳓जीगः
शु᳓चिर् अङ्क्ते शु᳓चिभिर् गो᳓भिर् अग्निः᳓
आ᳓द् द᳓क्षिना युज्यते वाजय᳓न्ति
उत्ताना᳓म् ऊर्ध्वो᳓ अधयज् जुहू᳓भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ájīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gaṇásya ← gaṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

raśanā́m ← raśanā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṅkte ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śúcibhiḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vājayántī ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yujyate ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

adhayat ← √dhā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

juhū́bhiḥ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uttānā́m ← uttāná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

यत् । ई॒म् । ग॒णस्य॑ । र॒श॒नाम् । अजी॑ग॒रिति॑ । शुचिः॑ । अ॒ङ्क्ते॒ । शुचि॑ऽभिः । गोभिः॑ । अ॒ग्निः ।
आत् । दक्षि॑णा । यु॒ज्य॒ते॒ । वा॒ज॒ऽयन्ती॑ । उ॒त्ता॒नाम् । ऊ॒र्ध्वः । अ॒ध॒य॒त् । जु॒हूभिः॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• gaṇasya ← gaṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• raśanām ← raśanā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rein; bridle; girdle; cord.”

• ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• aṅkte ← añj
• [verb], singular, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• śucibhir ← śucibhiḥ ← śuci
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• yujyate ← yuj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• vājayanty ← vājayantī ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• uttānām ← uttāna
• [noun], accusative, singular, feminine
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• adhayaj ← adhayat ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “breastfeed; suck.”

• juhūbhiḥ ← juhū
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

यत् यदा ईम् अयमग्निः गणस्य संघात्मकस्य जगतः रशनां रज्जुमिव व्यापारप्रतिबन्धकं तमः अजीगः । गिरति गृह्णाति वा । समिद्धो भवतीत्यर्थः । तदा शुचिः दीप्तः अग्निः शुचिभिर्गोभिः दीप्तैः रश्मिभिः अङ्क्ते व्यनक्ति विश्वं जगत् । आत् अनन्तरमेव दक्षिणा प्रवृद्धा वाजयन्ती अन्नमिच्छन्त्याज्यधारा युज्यते युक्ता भवति । अथवा दक्षिणा प्रवृद्धाज्यधारा युज्यते । तां च धाराम् उत्तानाम् ऊर्ध्वतानामुपरि विस्तृताम् ऊर्ध्वः उन्नतः सन् जुहूभिः अधयत् पिबति ॥

English translation:

“When Agni has seized upon the (confining) girdle of the aggregated (world), then, bright-shining, he makes all manifest with brilliant rays; thereupon the precious food-desiring (oblations) is added (to the flame), and Agni, soaring aloft, drinks it as it is (spread out) recumbent by the ladles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The confining girdle of the aggregated world: yadīm gaṇasya raśanām ajīgaḥ = when he has seized the rope of the company, i.e., the darkness encompassing the world, like a cord or rope, obstructing all active exertion, jagato rajjuriva vyāpārapratibandhakam tamas;

Recumbent: uttānam = vistṛtam, an epithet of ājyādhāram, stream of ghī

When he has awakened the bridle [=the hymn] of the (priestly) troop, blazing Agni is anointed with blazing cows [=milk].
Then Reward is harnessed, racing toward the prize. Tall, with his tongues he suckled upon her [=the Ladle], who is stretched out.

When he hath stirred the line of his attendants, with the pure milk pure Agni is anointed.
The strength-bestowing gift is then made ready, which spread in front, with tongues, erect, he drinketh.

When he has wakened the string of the crowd (of worshippers) 1, the bright Agni anoints himself with bright cows 2. Then the Dakshinâ is yoked, striving for gain 3. He who stands upright has, by the sacrificial ladles, sucked her who lies extended 4.

Wenn er das Seil der Schar erweckt hat, wird der reine Agni mit reinem Kuhschmalz gesalbt. Dann wird die gewinnbringende Daksina angeschirrt. Aufrecht stehend saugte er mit seinen Zungen durch die Schmalzlöffel an der Ausgestreckten.

Wenn er den Strang der Flammenschar bewegt hat, so salbt sich Agni hell mit heller Butter; Dann wird geschirrt die nahrungsreiche Milchkuh; die da lag, leckte stehend er mit Zungen.

Когда же он разбудил повод (целой) толпы,
То чистый Агни смазывается (струями) коровьего (масла).
Тогда запрягается Дакшина, приносящая награды.
Поднявшись прямо, он сосал языками распростертую.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! (यत्) जो (शुचिभिः) पवित्र (गोभिः) किरणों से (अग्निः) अग्नि के सदृश (गणस्य) समूह की (रशनाम्) डोरी को (अजीगः) अत्यन्त निगलता अर्थात् ग्रहण करता (आत्) और (शुचिः) पवित्र होता हुआ (ऊर्ध्वः) ऊपर को उठा (अङ्क्ते) प्रसिद्ध होता है, वह (दक्षिणा) दक्षिणा दिशा में (युज्यते) युक्त किया जाता है, जो विद्यायुक्त स्त्री (वाजयन्ती) प्राप्ति कराती हुई (उत्तानाम्) ऊपर जानेवाली सामग्री को निरन्तर ग्रहण करती है, वह (ईम्) प्राप्त हुए (जुहूभिः) पान करने के साधनों से पीने योग्य पदार्थ को (अधयत्) पान करती है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो समुदाय के संतोष को उत्पन्न करते हैं, वे किरणों से सूर्य जैसे वैसे सर्वत्र यश से प्रकाशित होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या! यद्यः शुचिभिर्गोभिरग्निरिव गणस्य रशनामजीग आच्छुचिरूर्ध्वोऽङ्क्ते स दक्षिणा युज्यते या विदुषी वाजयन्त्युत्तानामजीगस्स ईं जुहूभिः पेयमधयत् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यः (ईम्) प्राप्तम् (गणस्य) समूहस्य (रशनाम्) रज्जुम् (अजीगः) भृशं गिरति (शुचिः) पवित्रः सन् (अङ्क्ते) प्रसिद्धो भवति (शुचिभिः) पवित्रैः (गोभिः) किरणैः (अग्निः) पावक इव (आत्) (दक्षिणा) दक्षिणस्यां दिशि (युज्यते) (वाजयन्ती) प्रापयन्ती (उत्तानाम्) ऊर्ध्वगामिनीम् (ऊर्ध्वः) (अधयत्) पिबति (जुहूभिः) पानसाधनैः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये समुदायस्य सन्तोषं जनयन्ति ते किरणैः सूर्य इव सर्वत्र यशसा प्रकाशिता जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे समाजात संतोष निर्माण करतात ते सूर्य जसा किरणांंमुळे प्रकाशित होतो तसे यशाने कीर्तिमान होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि᳓म् अ᳓छा देवयता᳓म् म᳓नांसि
च᳓क्षूंषीव सू᳓रिये सं᳓ चरन्ति
य᳓द् ईं सु᳓वाते उष᳓सा वि᳓रूपे
श्वेतो᳓ वाजी᳓ जायते अ᳓ग्रे अ᳓ह्नाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devayatā́m ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

mánāṁsi ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cákṣūṁṣi ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

sám ← sám (invariable)

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

súvāte ← √sū- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣásā ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vírūpe ← vírūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śvetáḥ ← śvetá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निम् । अच्छ॑ । दे॒व॒ऽय॒ताम् । मनां॑सि । चक्षूं॑षिऽइव । सूर्ये॑ । सम् । च॒र॒न्ति॒ ।
यत् । ई॒म् । सुवा॑ते । उ॒षसा॑ । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे । श्वे॒तः । वा॒जी । जा॒य॒ते॒ । अग्रे॑ । अह्ना॑म् ॥

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• devayatām ← devay
• [verb noun], genitive, plural
• “solicit.”

• manāṃsi ← manas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• cakṣūṃṣīva ← cakṣūṃṣi ← cakṣus
• [noun], nominative, plural, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• cakṣūṃṣīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• suvāte ← sū
• [verb], dual, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• uṣasā ← uṣas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• virūpe ← virūpa
• [noun], nominative, dual, feminine
• “ugly; maimed; grotesque.”

• śveto ← śvetaḥ ← śveta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “white; bright; śveta [word]; bright.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

अग्निं देवम् अच्छ आभिमुख्येन देवयतां देवानात्मन इच्छतां यजमानानां मनांसि सं चरन्ति । देवा यष्टव्यास्तदर्थं कदायं वर्धिष्यतीति ध्यायन्तीत्यर्थः । चक्षूंषीव सर्वेषां प्राणिनां यथा सूर्ये संचरन्ति तद्वत् । यत् यदा ईम् एनमग्निम् उषसा सह विरूपे नानारूपे द्यावापृथिव्यौ सुवाते जनयतः । तदानीं श्वेतः प्रकृष्टवर्णोपेतः वाजी वेजनवानग्निः अह्नाम् अग्रे उदयकाले जायते प्रवर्धत इत्यर्थः ॥

English translation:

“The minds of the devout turn to Agni, as the eyes (of men) look towards the sun; when the multiform (heaven and earth) bring him forth along with the dawn, he is born as a white courser in the beginning of the days.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The multiform (heaven and earth): the text has virūpe, various-formed; it is applied to dyāvāpṛthivyau (implied)

Toward Agni the thoughts of those seeking the gods converge, like eyes upon the sun.
When Dawn and Night, differing in color, give birth to him, the
gleaming prizewinning steed is born at the beginning of days.

The spirits of the pious turn together to Agni, as the eyes of all to Surya.
He, when both Dawns of different hues have borne him, springs up at daybreak as a strong white charger.

Towards Agni the minds of the pious turn together as (all) eyes (turn) to the sun. When both Dawns of different colour 1 give birth to him, the white racer is born at the beginning of days.

Dem Agni wenden sich der Frommen Sinne zu wie aller Augen zur Sonne. So oft Usas und die Nacht, die ungleichartigen, gebären, kommt der weiße Renner vor Anbruch der Tage zur Geburt.

Zu Agni gehen hin der Frommen Wünsche, so wie zur Sonne sich die Blicke wenden; Wenn wechselnd Nacht und Morgen ihn gebären, ersteht das lichte Ross bei Tages Anbruch.

К Агни устремляются мысли (людей), преданные богам,
Как глаза (людей обращаются) к солнцу.
Стоит только Ушас (и Ночи), несхожим (друг с другом), произвести (его) на свет,
Как рождается (этот) белый конь, приносящий награду, в начале дней.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! (यत्) जैसे (अह्नाम्) दिनों के (अग्रे) अग्रभाग में (विरूपे) विरुद्धस्वरूप (उषसा) रात्रि और दिन (ईम्) प्राप्त हुई क्रिया को (सुवाते) उत्पन्न कराते हैं और उन में (श्वेतः) श्वेतवर्ण (वाजी) जनानेवाला अर्थात् कार्य्यों की सूचना दिलानेवाला दिवस (जायते) उत्पन्न होता है, वैसे (अग्निम्) अग्नि की (देवयताम्) कामना करते हुए जनों के बीच (सूर्ये) सूर्य्य में (चक्षूंषीव) नेत्रों के सदृश परमात्मा में (मनांसि) अन्तःकरण (अच्छा) उत्तम प्रकार (सम्, चरन्ति) प्राप्त होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो! जैसे दिन वैसे विद्वान् जन और जैसे रात्रि वैसे अविद्वान् हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या! यद्यथाऽह्नामग्रे विरूपे उषसेम् सुवाते तयोः श्वेतो वाजी जायते तथाग्निं देवयतां सूर्ये चक्षूंषीव परमात्मनि मनांस्यच्छा सञ्चरन्ति ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) पावकम् (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देवयताम्) कामयमानानाम् (मनांसि) अन्तःकरणानि (चक्षूंषीव) (सूर्ये) सवितरीव सूर्ये (सम्) (चरन्ति) गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति (यत्) यथा (ईम्) (सुवाते) उत्पादयतः (उषसा) रात्रिदिने (विरूपे) विरुद्धस्वरूपे (श्वेतः) (वाजी) विज्ञापको दिवसः (जायते) उत्पद्यते (अग्रे) (अह्नाम्) दिनानाम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या! यथा दिनं तथा विद्वांसो यथा रात्रिस्तथाऽविद्वांसः सन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वान लोक दिवसाप्रमाणे असतात व अविद्वान लोक रात्रीप्रमाणे असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज᳓निष्ट हि᳓ जे᳓नियो अ᳓ग्रे अ᳓ह्नां
हितो᳓ हिते᳓षु अरुषो᳓ व᳓नेषु
द᳓मे-दमे सप्त᳓ र᳓त्ना द᳓धानो
अग्नि᳓र् हो᳓ता नि᳓ षसादा य᳓जीयान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

hí ← hí (invariable)

jániṣṭa ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

jényaḥ ← jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aruṣáḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hitáḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

hitéṣu ← √dhā- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

dáme-dame ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rátnā ← rátna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sasāda ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

जनि॑ष्ट । हि । जेन्यः॑ । अग्रे॑ । अह्ना॑म् । हि॒तः । हि॒तेषु । अ॒रु॒षः । वने॑षु ।
दमे॑ऽदमे । स॒प्त । रत्ना॑ । दधा॑नः । अ॒ग्निः । होता॑ । नि । स॒सा॒द॒ । यजी॑यान् ॥

• janiṣṭa ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• jenyo ← jenyaḥ ← jenya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• ahnāṃ ← ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• hito ← hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• hiteṣv ← hiteṣu ← dhā
• [verb noun], locative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• aruṣo ← aruṣaḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; red.”

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• ratnā ← ratna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• dadhāno ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘gnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣasādā ← ṣasāda ← sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ṣasādā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

अयमग्निः जेन्यः उत्पादनीयः अह्नां अग्रे उदयकाले जनिष्ट प्रादुरभूत् । पश्चात् हितेषु वनेषु वनोत्थेषु काष्ठेषु अरुषः आरोचमानः सन् हितः स्थापितः । पश्चात् दमेदमे तत्तद्यागगृहे सप्त रत्ना रमणीयाः सप्त ज्वालाः दधानः धारयमाणः । अथवा यजमानेभ्यः सप्तविधानि रत्नानि दधानः अग्निः होता होमनिष्पादकः सन् यजीयान् यष्टव्यः सन् नि षसाद नषण्णो भवति ॥

English translation:

“(Agni), capable of birth, is born in the beginning of the days; radiant, he is deposited in the friendly woods, and then the adorable Agni, the offerer of the oblation, displaying seven precious (rays), is seated in every house.”

Since the thoroughbred has been born at the beginning of days—the ruddy one has been laid upon the laid wood—
laying seven treasures in every house, Agni has taken his seat as the Hotar, the superior sacrificer.

The noble One was born at days’ beginning, laid red in colour mid the well-laid fuel.
Yielding in every house his seven rich treasures, Agni is seated, Priest most skilled in worship.

For He, the noble one, has been born at the beginning of days, the red one has been laid down in the woods that have been laid down. Agni, the Hotri, the best sacrificer, has sat down, bestowing his seven treasures on every house.

Denn vor Anbruch der Tage ward das rötliche Leibroß geboren, das auf die gelegten Hölzer lossprengt. In jedes Haus die sieben Kleinode bringend hat Agni, der besser opfernde Hotri, sich an seinen Platz gesetzt.

Bei Tages Anbruch ward erzeugt der edle, gesetzt der rothe auf gesetzte Hölzer; In jedem Hause sieben Schätze schenkend sass Agni nieder als der beste Opfrer.

Ведь родился уютный в начале дней,
Алый, вложенный в сложенные деревья.
Даря семь сокровищ в каждом доме,
Агни всегда усаживается как хотар, жертвующий лучше (других).

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन्! जो (अह्नाम्) दिनों के (अग्रे) अग्रभाग में (हितेषु) सुख के कारणों में (हितः) हित करनेवाला (वनेषु) वनों में (अरुषः) मर्मस्थलों में न व्यापी (दमेदमे) गृह-गृह में (सप्त) सात किरणों और (रत्ना) धनों को (दधानः) धारण करता हुआ (जेन्यः) जीतनेवाला (अग्निः) अग्नि के सदृश (होता) सङ्गत क्रियाओं का कर्त्ता (जनिष्ट) उत्पन्न होता है और श्रेष्ठ कर्म्मो में (नि, ससाद) प्रवृत्त होवे (हि) वही (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञ करनेवाला होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे दिन के आरम्भ में प्रभातसमय सब का हितकारी होता है, वैसे ही श्रेष्ठ कर्म करनेवाला यजमान सब का हितैषी होता है ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन्! योऽह्नामग्रे हितेषु हितो वनेष्वरुषो दमेदमे सप्त किरणान् रत्ना दधानो जेन्योऽग्निरिव होता जनिष्ट सत्कर्मसु निषसाद स हि यजीयान् जायते ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जनिष्ट) जायते (हि) (जेन्यः) जेतुं शीलः (अग्रे) (अह्नाम्) दिनानाम् (हितः) हितकारी (हितेषु) सुखनिमित्तेषु (अरुषः) न मर्मव्यापी (वनेषु) जङ्गलेषु (दमेदमे) गृहेगृहे (सप्त) सप्तसङ्ख्याकान् किरणान् (रत्ना) रत्नानि धनानि (दधानः) धरन् (अग्निः) अग्निरिव (होता) सङ्गतक्रियाकर्त्ता (नि) (ससाद) निषीदेत्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यजीयान्) अतिशयेन यज्ञकर्त्ता ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा दिवसाऽऽरम्भे प्रभातसमयः सर्वेषां हितकारी वर्त्तते तथैव सत्कर्मकर्त्ता यजमानः सर्वहितैषी जायते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी प्रातःकाळ सर्वांची हितकर्ती असते तसेच श्रेष्ठ कर्म करणारे यजमान सर्वांचे हितकर्ते असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि᳓र् हो᳓ता नि᳓ असीदद् य᳓जीयान्
उप᳓स्थे मातुः᳓ सुरभा᳓ उलोके᳓†
यु᳓वा कविः᳓ पुरुनिष्ठ᳓ ऋता᳓वा
धर्ता᳓ कृष्टीना᳓म् उत᳓ म᳓ध्य इद्धः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asīdat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

surabhaú ← surabhí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

uloké ← uloká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puruniṣṭháḥ ← puruniṣṭhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhartā́ ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iddháḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

अ॒ग्निः । होता॑ । नि । अ॒सी॒द॒त् । यजी॑यान् । उ॒पऽस्थे॑ । मा॒तुः । सु॒र॒भौ । ऊं॒ इति॑ । लो॒के ।
युवा॑ । क॒विः । पु॒रु॒निः॒ऽस्थः । ऋ॒तऽवा॑ । ध॒र्ता । कृ॒ष्टी॒नाम् । उ॒त । मध्ये॑ । इ॒द्धः ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asīdad ← asīdat ← sad
• [verb], singular, Imperfect
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• surabhā ← surabhau ← surabhi
• [noun], locative, singular, masculine
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• loke ← loka
• [noun], locative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• puruniṣṭha ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruniṣṭha ← niṣṭhaḥ ← niṣṭhā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “niṣṭhā; perfection; death; end; decision; firmness.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• dhartā ← dhṛ
• [verb], singular, periphrast. future
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• madhya ← madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• iddhaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

अयम् अग्निः होता होमनिष्पादकः सन् यजीयान् यष्टव्यश्च सन् न्यसीदत् निषसाद । कुत्रेति तदुच्यते । मातुः सर्वस्य निर्मातुर्भूम्याः उपस्थे उत्संगे तत्रापि सुरभौ आज्यादिसौरभ्ययुक्ते लोके सर्वैर्द्रष्टव्ये स्थाने वेदिलक्षणे । उत अपि च युवा नित्यतरुणः सर्वत्र मिश्रितो वा कविः मेधावी पुरुनिःष्ठः बहुस्थानः ऋतावा यज्ञवान् धर्ता सर्वस्य धारक एवंभूतः सन् कृष्टीनाम् ऋत्विग्यजमानानां मध्ये इद्धः समिद्धः सन् । वर्तत इति शेषः ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“The adorable Agni, the offerer of the oblation, has sat down in a fragrant plural ce on the top of his mother (earth); youthful, wise, many-stationed, the celebrator of sacrifice, the sustainer (of all), kindled (he abides) among men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In a fragrant plural ce: surabha = surabhau loke, fragrant with the odour of ghī and other offerings, the altar

Agni took his seat as the Hotar, the superior sacrificer, in the lap of his mother, in the wide, sweet-smelling place [=the altar]—
he, the young poet, outstanding among many, truth-possessing, the maintainer of the peoples, and kindled in their midst.

Agni hath sat him down, a Priest most skilful, on a sweet-smelling place, his Mother’s bosom.
Young, faithful, sage, preeminent o’er many, kindled among the folk whom he sustaineth.

Agni, the Hotri, the best sacrificer, sat down in the mother’s lap, in the sweet-smelling place, the young sage growing up in many places, the righteous one, the supporter of tribes, and kindled in their midst.

Agni, der besser opfernde Hotri, hat sich niedergelassen im Schoße der Mutter, an der duftenden Stätte, der jugendliche Seher, der sich unter viele verteilt, das Gesetz erfüllend, der Erhalter der Völker und in ihrer Mitte entflammt.

Agni sass nieder als der beste Opfrer im Schooss der Mutter, an dem duft’gem Orte, Der junge heil’ge sehr erhabne Sänger, der Menschen Hort in ihrer Mitt’ entzündet,

Агни уселся как хотар, жертвующий лучше (других),
В лоне матери, в благоуханном месте,
Юный поэт, находящийся во многих (местах), преданный закону,
Поддерживатель народов и тот, кто зажжен среди (народов).

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! जैसे (मध्ये) मध्य में (इद्धः) प्रदीप्त (अग्निः) बिजुली सदृश (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञकर्त्ता (युवा) बलवान् (कविः) उत्तम बुद्धिवाला विद्वान् (पुरुनिःष्ठः) अनेक प्रकार की श्रद्धा व बहुत स्थानोंवाला (ऋतावा) सत्य का विभाग करनेवाला (धर्त्ता) और धारण करनेवाला (होता) यज्ञकर्त्ता (सुरभौ) सुगन्धित (मातुः) माता के (उपस्थे) समीप में (लोके) लोक में (नि, असीदत्) निरन्तर स्थित होवे (उ) वही (कृष्टीनाम्) मनुष्यों का (उत) और पशु आदिकों का रक्षक होवे ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि मातारूप वायु में विराजता हुआ बिजुलीरूप से सब को सुख देता है, वैसे ही धार्मिक विद्वान् सब को आनन्द दिलाने के योग्य है ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या! यथा मध्य इद्धोऽग्निरिव यजीयान् युवा कविः पुरुनिःष्ठ ऋतावा धर्त्ता होता सुरभौ मातुरुपस्थे लोके न्यसीदत् स उ कृष्टीनामुत पश्वादीनां रक्षकः स्यात् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) विद्युदिव (होता) यज्ञकर्ता (नि) (असीदत्) निषीदेत् (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा (उपस्थे) समीपे (मातुः) (सुरभौ) सुगन्धिते (उ) (लोके) (युवा) बलिष्ठः (कविः) क्रान्तप्रज्ञो विपश्चित् (पुरुनिःष्ठः) पुरवो बहुविधा निष्ठा यस्य बहुस्थानो वा (ऋतावा) सत्यविभाजकः (धर्त्ता) (कृष्टीनाम्) मनुष्याणाम् (उत) अपि (मध्ये) (इद्धः) प्रदीप्तः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाग्निर्मातरि वायौ स्थितः सन् विद्युद्रूपेण सर्वान् सुखयति तथैव धार्मिको विद्वान् सर्वानानन्दयितुमर्हति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा मातारूपी अग्नी वायूत स्थित असून विद्युतरूपाने सर्वांना सुख देतो, तसाच धार्मिक विद्वान सर्वांना आनंद देतो. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ णु᳓ त्यं᳓ वि᳓प्रम् अध्वरे᳓षु साधु᳓म्
अग्निं᳓ हो᳓तारम् ईळते न᳓मोभिः
आ᳓ य᳓स् तता᳓न रो᳓दसी ऋते᳓न
नि᳓त्यम् मृजन्ति वाजि᳓नं घृते᳓न

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

sādhúm ← sādhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tatā́na ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mr̥janti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nítyam ← nítya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । नु । त्यम् । विप्र॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । सा॒धुम् । अ॒ग्निम् । होता॑रम् । ई॒ळ॒ते॒ । नमः॑ऽभिः ।
आ । यः । त॒तान॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । ऋ॒तेन॑ । नित्य॑म् । मृ॒ज॒न्ति॒ । वा॒जिन॑म् । घृ॒तेन॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇu ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sādhum ← sādhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tatāna ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• nityam ← nitya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

त्यं तम् अग्निं नमोभिः स्तुतिभिः नु क्षिप्रं प्र ईळते स्तुवन्ति। कीदृशं तम् । विप्रं मेधाविनम् अध्वरेषु साधुं फलसाधकं होतारं होमनिष्पादकम् । यः देवः रोदसी द्यावापृथिव्यौ ऋतेन उदकेन आ ततान विस्तारितवान् । अग्नौ प्रास्ताहुतेरादित्यद्वारा वृष्ट्युत्पादकत्वात् । अथवा ऋतेन सत्यभूतेन हविषा दिवं तथाभूतेन वृष्ट्यादिफलेन भुवं च आततान । वाजिनम् अन्नवन्तं देवं यजमानाः नित्यं घृतेन उदकेनाज्येन वा मृजन्ति परिचरन्ति ॥

English translation:

“They glorify at present withhymns that Agni who is intelligent, the fulfiller (of desires) at sacrifices, the offer of oblations, who has charged heaven and earth with water, and whom they always worship with clarified butter as the bestower of food.”

Now they summon forth this inspired one bringing success in the rites, Agni the Hotar, with their acts of reverence.
They groom with ghee their own prizewinning steed, who stretches
through the two world-halves by truth.

This Singer excellent at sacrifices, Agni the Priest, they glorify with homage.
Him who spread out both worlds by Law Eternal they balm with oil, strong Steed who never faileth.

They magnify with adorations that priest efficacious at sacrifices, Agni the Hotri, who has spread himself over heaven and earth according to Rita; they groom (Agni), the own racer (of men), with Ghrita.

Diesen redekundigen, im Opfer tüchtigen Agni berufen sie jetzt unter Verbeugung zum Hotri. Ihn, der Himmel und Erde durchzogen hat mit der Wahrheit, ihn putzen sie mit Schmalz heraus wie ein eigenes Rennpferd.

Sie preisen diesen weisen bei den Festen den guten Priester Agni nun mit Ehrfurcht, Der beide Welten füllt mit heil’gem Glanze, mit Butter schmücken sie das stete Streitross.

Сейчас этого вдохновенного, достигающего цели во время обрядов
Агни с поклонениями призывают как хотара.
(Его,) который протянул два мира в соответствии с законом,
Начищают жиром, (словно) собственного победоносного скакового коня.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! (यः) जो अग्नि (नमोभिः) अन्न आदिकों से (ऋतेन) सत्य से (घृतेन) और जल से (वाजिनम्) गतिवाले पदार्थ को (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (आ, ततान) विस्तृत करता अर्थात् अन्तरिक्ष और पृथिवी पर पहुँचाता है, उसकी विद्या से जो (नित्यम्) नित्य (मृजन्ति) शुद्ध करते और (त्यम्) उस (अग्निम्) अग्नि के सदृश (होतारम्) यज्ञ करनेवाले (साधुम्) श्रेष्ठ (विप्रम्) बुद्धिमान् की (अध्वरेषु) नहीं हिंसा करने योग्य व्यवहारों में (नु) शीघ्र (प्र, ईळते) अच्छे प्रकार स्तुति करते हैं, वे सुखी होते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् जन अग्नि को कार्य्यों में संप्रयुक्त अर्थात् काम में लाकर धन और धान्य से युक्त होते हैं, वैसे ही इसकी विद्या को कार्यों में संयुक्त करके प्रत्यक्ष विद्यायुक्त होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या! योऽग्निर्नमोभिरृतेन घृतेन वाजिनं रोदसी आ ततान तद्विद्यया ये नित्यं मृजन्ति त्यमग्निमिव होतारं साधुं विप्रमध्वरेषु नु प्र ईळते ते सुखिनो जायन्ते ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (नु) सद्यः (त्यम्) तम् (विप्रम्) मेधाविनम् (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु व्यवहारेषु (साधुम्) (अग्निम्) पावकम् (होतारम्) (ईळते) स्तुवन्ति (नमोभिः) अन्नादिभिः (आ) (यः) (ततान) विस्तृणोति (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (ऋतेन) सत्येन (नित्यम्) (मृजन्ति) शुन्धन्ति (वाजिनम्) (घृतेन) उदकेन ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसोऽग्निं कार्येषु सम्प्रयुज्य धनधान्ययुक्ता जायन्ते तथैतद् विद्यां कार्येषु संयोज्य प्रत्यक्षविद्या जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक अग्नीचा उपयोग करून धनधान्यानी समृद्ध होतात. तसेच ही विद्या कार्यान्वित करून प्रत्यक्ष विद्यायुक्त होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मार्जालि᳓यो मृज्यते स्वे᳓ द᳓मूनाः
कविप्रशस्तो᳓ अ᳓तिथिः शिवो᳓ नः
सह᳓स्रशृङ्गो वृषभ᳓स् त᳓दोजा
वि᳓श्वाँ अग्ने स᳓हसा प्रा᳓सि अन्या᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mārjālyàḥ ← mārjālyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥jyate ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavipraśastáḥ ← kavipraśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śiváḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásraśr̥ṅgaḥ ← sahásraśr̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tádojāḥ ← tádojas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

anyā́n ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

मा॒र्जा॒ल्यः॑ । मृ॒ज्य॒ते॒ । स्वे । दमू॑नाः । क॒वि॒ऽप्र॒श॒स्तः । अति॑थिः । शि॒वः । नः॒ ।
स॒हस्र॑ऽशृङ्गः । वृ॒ष॒भः । तत्ऽओ॑जाः । विश्वा॑न् । अ॒ग्ने॒ । सह॑सा । प्र । अ॒सि॒ । अ॒न्यान् ॥

• mārjālyo ← mārjālyaḥ ← mārjālya
• [noun], nominative, singular, masculine

• mṛjyate ← mṛj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “purify; polish; rub; remove.”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, masculine
• “sva [word]; sva.”

• damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• kavipraśasto ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavipraśasto ← praśastaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• śivo ← śivaḥ ← śiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sahasraśṛṅgo ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasraśṛṅgo ← śṛṅgaḥ ← śṛṅga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• vṛṣabhas ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• tadojā ← tad
• [noun]
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tadojā ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• viśvāṃ ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• prāsy ← prāsi ← prā
• [verb], singular, Present indikative
• “fill; satisfy.”

• anyān ← anya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

मार्जाल्यः संमार्जनीयोऽयमग्निः मृज्यते परिचर्यते । स्वे स्वकीये स्थाने । कीदृशोऽयम् । दमूनाः दानमना दान्तमना वा कविप्रशस्तः कविभिर्मेधाविभिः प्रशस्तः प्रकर्षेण स्तुत्यः नः अस्माकम् अतिथिः अतिथिवत् पूज्यः शिवः सुखकरश्च । सहस्रशृङ्गः अपरिमितज्वालः वृषभः वर्षिता फलानां तदोजाः । यत्प्रसिद्धं बलं तेजो वास्ति तदेवौजो यस्य तादृशः । सर्वबलस्वरूप इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षवादः । हे अग्ने विश्वान् अन्यान् स्वव्यतिरिक्तान् सर्वान् सहसा बलेन प्रासि । प्रेति परेत्यर्थे । पराभवसि । व्याप्तुं वा प्रभवसि ॥

English translation:

“Entitled to worship, he is worshipped in his own (abode); humble-minded, eminent among sages, our auspicious guest, the thousand-rayed, the showerer (of benefits), of well-known might, you, Agni, surpass all others in strength.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of well-known might: tad ojaḥ = liṭ, having that strength; tad, that, implying that which is notorious, yat prasiddham balam

Fit to be groomed, he is groomed in his own (house) as master of the house, praised by poets, our kind guest.
A bull of a thousand horns and having its power, o Agni, you are ahead of all the other (fires) by your strength.

He, worshipful House-Friend, in his home is worshipped, our own auspicious guest, lauded by sages.
That strength the Bull with thousand horns possesses. In might, O Agni, thou excellest others.

He who likes to be groomed, is groomed in his own (abode), the house-friend 1, praised by sages, our auspicious guest, the bull with a thousand horns who has the strength of such a one. O Agni! By this power thou surpassest all other (beings).

Er, der sich gern putzt, er wird geputzt im eigenen Hause als der Hausherr, von den Sehern gefeiert, uns ein angenehmer Gast. Ein Stier mit tausend Hörnern, dessen Stärke besitzend, bist du allen anderen an Kraft voraus, o Agni.

Der schmucke Hausfreund wird geschmückt im Heimsitz, der liebe Gast gepriesen von uns Sängern, Der tausendhörn’ge Stier, der solche Kraft hat, an Macht bist vor du allen andern, Agni.

Он, охотно украшающийся, украшается в своем (доме как) хозяин дома,
Прославленный поэтами, милый наш гость.
Тысячерогий бык, обладающий такой силой,
О Агни, мощью ты превосходишь всех других.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्तमान (दमूनाः) इन्द्रियों को वश में रखनेवाले (कविप्रशस्तः) विद्वानों से प्रशंसा करने योग्य अथवा विद्वानों में प्रशंसा को प्राप्त (शिवः) मङ्गलस्वरूप वा मङ्गल करनेवाले (अतिथिः) जिनकी आने की कोई तिथि नियत विद्यमान न हो (सहस्रशृङ्गः) जो हजारों शृङ्गों के तुल्य तेजों से युक्त (वृषभः) बलिष्ठ और वृष्टि करनेवाले (तदोजाः) जिनका वही पराक्रम (मार्जाल्यः) जो अत्यन्त शुद्ध करनेवाले अग्नि के सदृश आप (स्वे) अपने में (प्र, मृज्यते) शुद्ध किये जाते हैं, वह (सहसा) बल से (विश्वान्) सम्पूर्ण (नः) हम लोगों की तथा (अन्यान्) अन्यों की रक्षा करते हुए (असि) विद्यमान हो, उनकी हम लोग सेवा करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - वे ही अतिथि होवें जो इन्द्रियों के दमन करने और मङ्गलाचरण करनेवाले धर्म्मिष्ठ विद्वान् और सब के प्रिय साधन में प्रीति करनेवाले होवें और जैसे अग्नि सब का शुद्ध करनेवाला है, वैसे ही सम्पूर्ण जगत् के पवित्र करनेवाले अतिथि जन हैं ॥८॥

अन्वय: हे अग्ने! दमूनाः कविप्रशस्तः शिवोऽतिथिः सहस्रशृङ्गो वृषभस्तदोजा मार्जाल्योऽग्निरिव भवान् स्वे प्र मृज्यते स सहसा विश्वान्नोऽस्मानन्यांश्च प्ररक्षन्नसि तं वयं सेवेमहि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मार्जाल्यः) संशोधकः (मृज्यते) शुद्ध्यते (स्वे) स्वकीये (दमूनाः) दमनशीलः (कविप्रशस्तः) कविभिः प्रशंसनीयः कविषु प्रशस्तो वा (अतिथिः) अविद्यमाननियततिथिः (शिवः) मङ्गलमयो मङ्गलकारी (नः) अस्मान् (सहस्रशृङ्गः) सहस्राणि शृङ्गाणीव तेजांसि यस्य सः (वृषभः) बलिष्ठो वर्षणशीलः (तदोजाः) तदेवौजः पराक्रमो यस्य सः (विश्वान्) समग्रान् (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (सहसा) बलेन (प्र) (असि) (अन्यान्) ॥८॥

भावार्थभाषाः - त एवाऽतिथयः स्युर्ये दान्ता मङ्गलाचारा धर्मिष्ठा विद्वांसो जितेन्द्रियाः सर्वेषां प्रियसाधनरुचयो भवेयुः। यथाऽग्निः सर्वशोधकोऽस्ति तथैव सर्वजगत्पवित्रकरा अतिथयः सन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - जे इंद्रियदमन करणारे, श्रेष्ठ आचरण करणारे, धार्मिक विद्वान, जितेन्द्रिय व सर्वांना आवडती साधने देणारे असतात. तेच अतिथी असतात. जसा अग्नी सर्वांना शुद्ध करणारा असतो तसेच अतिथी संपूर्ण जगाला पवित्र करतात. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ सद्यो᳓ अग्ने अ᳓ति एषि अन्या᳓न्
आवि᳓र् य᳓स्मै चा᳓रुतमो बभू᳓थ
ईळे᳓नियो वपुषि᳓यो विभा᳓वा
प्रियो᳓ विशा᳓म् अ᳓तिथिर् मा᳓नुषीणाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

anyā́n ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áti ← áti (invariable)

eṣi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sadyás ← sadyás (invariable)

āvís ← āvís (invariable)

babhū́tha ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cā́rutamaḥ ← cā́rutama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

īḷényaḥ ← īḷénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vapuṣyàḥ ← vapuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́nuṣīṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

प्र । स॒द्यः । अ॒ग्ने॒ । अति॑ । ए॒षि॒ । अ॒न्यान् । आ॒विः । यस्मै॑ । चारु॑ऽतमः । ब॒भूथ॑ ।
ई॒ळेन्यः॑ । व॒पु॒ष्यः॑ । वि॒भाऽवा॑ । प्रि॒यः । वि॒शाम् । अति॑थिः । मानु॑षीणाम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• eṣy ← eṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• anyān ← anya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cārutamo ← cārutamaḥ ← cārutama
• [noun], nominative, singular, masculine

• babhūtha ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• īﾱenyo ← īḍenyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• vapuṣyo ← vapuṣyaḥ ← vapuṣya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fine-looking.”

• vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “illuminating; shining.”

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• atithir ← atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• mānuṣīṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, feminine
• “human.”

हे अग्ने त्वं यज्ञमासाद्य सद्यः तदानीमेव अन्यान् स्वसमानान् अत्येषि अतिक्रामसि । यस्मै यज्ञाय चारुतमः सन् अविः बभूथ । किंच त्वम् ईळेन्यः स्तुत्यः वपुष्यः वपुष्करो दीप्तिकरो वा विभावा विशिष्टदीप्तिमान प्रियः प्रियभूतः विशां सर्वेषां प्राणिनां तथा अतिथिः पूज्यः मानुषीणां प्रजानां भवसि ॥

English translation:

“(Too) quickly, Agni, do you pass to others from him to whom you have been manifest; most beautiful, adorable, radiant, many-shining, the loved of people, the guest of men.”

At once, Agni, you go ahead beyond the other (sacrificers), for him to whom you have become manifest as the most beloved,
as one to be summoned, to be marveled at, far radiant, the dear guest of the clans of the sons of Manu.

Thou quickly passest by all others, Agni, for him to whom thou hast appeared most lovely,
Wondrously fair, adorable, effulgent, the guest of men, the darling of the people.

O Agni! Thou overtakest all other (beings) in one moment (for the sake of him) to whom Thou hast become visible as the fairest one, thou who shouldst be magnified, the wonderful, brilliant one, the beloved guest of human clans.

Du, Agni, hast alsbald den Vorrang vor den anderen Göttern, bei jedem, dem du sehr willkommen erschienen bist, als zu ladender, stattlicher, erstrahlender, lieber Gast der menschlichen Stämme.

Voran gehst, Agni, schnell du allen andern zu ihm, dem du als theuerster dich zeigtest, Als preisenswerther, heller, wunderschöner, als lieber Gastfreund in der Menschen Häusern.

Сразу же, о Агни, ты проходишь мимо других (людей)
(К тому,) для кого ты всегда проявлялся как самый дорогой,
Достойный призывов, удивительный, ярко сверкающий,
Гость, приятный для человеческих племен.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (यस्मै) जिसके लिये आप (आविः) प्रकट (बभूथ) होते हो वह (ईळेन्यः) प्रशंसा करने योग्य धर्म्मयुक्त कर्म्म करनेवाला (वपुष्यः) सुन्दर रूप में प्रसिद्ध (विभावा) विशेष कान्तियुक्त (चारुतमः) अत्यन्त सुशील और सुन्दर और (मानुषीणाम्) मनुष्यादिरूप (विशाम्) प्रजाओं को (प्रियः) कामना वा सेवा करने योग्य (अतिथिः) सर्वत्र घूमनेवाला (प्र) समर्थ होता है, जिस कारण आप (अन्यान्) प्रथम उपदेश दिये हुओं को (सद्यः) तुल्य दिन में (अति, एषि) उल्लङ्घन करके प्राप्त होते हो, वह आप हम लोगों से सत्कार करने योग्य हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य नित्य भ्रमण करते और प्राप्त हुए जनों को उपदेश कर और नहीं प्राप्त हुओं को उपदेश के लिये प्राप्त होते तथा सब के हितैषी बड़े विद्वान् और यथार्थवादी हैं, वे ही अतिथि होने के योग्य हैं ॥९॥

अन्वय: हे अग्ने! यस्मै त्वमाविर्बभूथ स ईळेन्यो वपुष्यो विभावा चारुतमो मानुषीणां विशां प्रियोऽतिथिः प्र भवति यतस्त्वमन्यान् सद्योऽत्येषि स भवानस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽस्ति ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (सद्यः) समानेऽहनि (अग्ने) विद्वन् (अति) उल्लङ्घने (एषि) (अन्यान्) पूर्वोपदिष्टान् (आविः) प्राकट्ये (यस्मै) (चारुतमः) अतिशयेन सुशीलः सुन्दरः (बभूथ) भवसि (ईळेन्यः) प्रशंसनीयधर्म्यकर्मा (वपुष्यः) वपुषि सुन्दरे रूपे भवः (विभावा) विशेषेण भानवान् (प्रियः) कमनीयः सेवनीयो वा (विशाम्) प्रजानाम् (अतिथिः) सर्वत्र भ्रमणकर्त्ता (मानुषीणाम्) मनुष्यादिरूपाणाम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या नित्यं भ्रमन्ति प्राप्तानुपदिश्याऽप्राप्तानुपदेशाय गच्छन्ति सर्वेषां हितैषिणो महाविद्वांस आप्ताः सन्ति त एवाऽतिथयो भवितुमर्हन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे नित्य भ्रमण करतात व उपस्थित आणि अनुपस्थित असलेल्यांना उपदेश करू शकतात, ती सर्वांचे कल्याण करणारी महान विद्वान आप्त असतात, तीच अतिथी होण्यायोग्य असतात. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तु᳓भ्यम् भरन्ति क्षित᳓यो यविष्ठ
बलि᳓म् अग्ने अ᳓न्तित ओ᳓त᳓ दूरा᳓त्
आ᳓ भ᳓न्दिष्ठस्य सुमतिं᳓ चिकिद्धि
बृह᳓त् ते अग्ने म᳓हि श᳓र्म भद्र᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bharanti ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣitáyaḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ántitas ← ántitas (invariable)

balím ← balí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūrā́t ← dūrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

bhándiṣṭhasya ← bhándiṣṭha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cikiddhi ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

तुभ्य॑म् । भ॒र॒न्ति॒ । क्षि॒तयः॑ । य॒वि॒ष्ठ॒ । ब॒लिम् । अ॒ग्ने॒ । अन्ति॑तः । आ । उ॒त । दू॒रात् ।
आ । भन्दि॑ष्ठस्य । सु॒ऽम॒तिम् । चि॒कि॒द्धि॒ । बृ॒हत् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । महि॑ । शर्म॑ । भ॒द्रम् ॥

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• bharanti ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• kṣitayo ← kṣitayaḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• balim ← bali
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sulfur; bali; Bali; tribute; tax; bali [word]; Bali.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• antita ← antitas
• [adverb]
• “nearby.”

• ota ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dūrāt
• [adverb]
• “far.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhandiṣṭhasya ← bhandiṣṭha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “favored.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• cikiddhi ← cit
• [verb], singular, Perfect imperative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

हे यविष्ठ युवतम अग्ने क्षितयः मनुष्याः यजमानाः तुभ्यं भरन्ति संपादयन्ति। किम् । बलिं पूजां हविर्लक्षणाम् अन्तितः अन्तिकात् उत अपि च दूरात् । आ इति चार्थे । किंच भन्दिष्ठस्य अतिशयेन स्तोतुः सुमतिं स्तुतिम् आ चिकिद्धि आजानीहि । हे अग्ने ते तव शर्म सुखम् अस्मभ्यं दातव्यं बृहत् महत् ‘भद्रं स्तुत्यं च ॥

English translation:

“To you, young (of the gods), men present oblations, whether nigh or from far; accept the praise of him who most extols you; for the felicity (which you confer). Agni is great, vast, auspicious.”

To you, o youngest Agni, the peoples bring tribute from near and far. Attend to the favor of the most fortunate (sacrificer)! Lofty and great is your propitious shelter, o Agni.

To thee, Most Youthful God! to thee, O Agni from near and far the people bring their tribute.
Mark well the prayer of him who best extols thee. Great, high, auspicious, Agni, is thy shelter.

To thee, O youngest (god), the tribes bring tribute, O Agni, from near and far. Behold 1 the grace of the most glorious (god)! Mighty, O Agni, is thy great and glorious shelter.

Dir, jüngster Agni, bringen die Völker ihren Zoll von nah und fern. Denk uns dein, des Besten, Wohlwollen zu! Reich uns, Agni, deinen hohen, großen glückbringenden Schirm!

Dir jüngster Agni bringen alle Stämme Geschenke dar von fern und aus der Nähe; Beachte recht des trefflichsten Gebete; weit, gross und heilvoll ist dein Schutz, o Agni.

Тебе приносят народы, о самый юный
Агни, дань изблизи и издалека.
Заметь прекрасную молитву (жреца,) больше всех радующегося (тебе)!
Высока, о Агни, велика твоя благая защита.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अतिशय युवा (अग्ने) बिजली के सदृश विद्या में व्याप्त जिससे आप (अन्तितः) समीप से (उत) और (दूरात्) दूर से आकर सब को सत्य का उपदेश करते हो, इससे (क्षितयः) गृहस्थ मनुष्य (तुभ्यम्) आपके लिये (बलिम्) खाने और पीने योग्यादि पदार्थों के समूह को (आ, भरन्ति) धारण करते हैं और हे (अग्ने) पवित्र कार्य्य करनेवाले ! आप (भन्दिष्ठस्य) अत्यन्त श्रेष्ठ आचरण करनेवाले की (सुमतिम्) श्रेष्ठ बुद्धि को (आ, चिकिद्धि) विशेष करके जानिये और यह (ते) आपका (महि) सत्कार करने योग्य (बृहत्) बड़ा (भद्रम्) सेवन करने योग्य सुख देनेवाला (शर्म) गृह वा सुख हो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जिससे अतिथि जन सब मनुष्यों के सत्य उपदेश से परम उपकार को करते हैं, इससे वे अन्न, पान, स्थान, प्रिय वचन और धन आदि से सत्कार करने योग्य होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे यविष्ठाऽग्ने! यतस्त्वमन्तित उत दूरादागत्य सर्वान् सत्यमुपदिशसि तस्मात् क्षितयस्तुभ्यं बलिमाभरन्ति। हे अग्ने! त्वं भन्दिष्ठस्य सुमतिमा चिकिद्धीदं ते महि बृहद्भद्रं शर्मास्तु ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्यम्) (भरन्ति) धरन्ति (क्षितयः) गृहस्था मनुष्याः (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (बलिम्) भक्ष्यभोज्यादिपदार्थसमुदायम् (अग्ने) विद्युद्वद्व्याप्तविद्य (अन्तितः) समीपतः (आ) (उत) (दूरात्) (आ) (भन्दिष्ठस्य) अतिशयेन कल्याणाचरणस्य (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् (चिकिद्धि) विजानीहि (बृहत्) महत् (ते) तव (अग्ने) पवित्रकर्त्तः (महि) पूजनीयम् (शर्म) गृहं सुखं वा (भद्रम्) सेवनीयसुखप्रदम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यस्मादतिथयः सर्वेषां मनुष्याणां सत्योपदेशेन परममुपकारं कुर्वन्ति तस्मात्तेऽन्नपानस्थानप्रियवचनधनादिना सत्कर्त्तव्या भवन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा अतिथी सर्व माणसांना सत्याचा उपदेश करून महान उपकार करतात तेव्हा त्यांचे खान, पान, स्थान, प्रिय वचन व धन इत्यादींनी सत्कार करावा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓द्य᳓ र᳓थम् भानुमो भानुम᳓न्तम्
अ᳓ग्ने ति᳓ष्ठ यजते᳓भिः स᳓मन्तम्
विद्वा᳓न् पथीना᳓म् उरु᳓ अन्त᳓रिक्षम्
ए᳓ह᳓ देवा᳓न् हविर᳓द्याय वक्षि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

bhānumaḥ ← bhānumánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhānumántam ← bhānumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sámantam ← sámanta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tíṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajatébhiḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pathīnā́m ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havirádyāya ← havirádya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

आ । अ॒द्य । रथ॑म् । भा॒नु॒ऽमः॒ । भा॒नु॒ऽमन्त॑म् । अग्ने॑ । तिष्ठ॑ । य॒ज॒तेभिः॑ । सम्ऽअ॑न्तम् ।
वि॒द्वान् । प॒थी॒नाम् । उ॒रु । अ॒न्तरि॑क्षम् । आ । इ॒ह । दे॒वान् । ह॒विः॒ऽअद्या॑य । व॒क्षि॒ ॥

• ādya ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ādya ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• bhānumo ← bhānumas ← bhānumat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “beautiful.”

• bhānumantam ← bhānumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• yajatebhiḥ ← yajata
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• samantam ← samanta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “contiguous; whole.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• pathīnām ← pathin
• [noun], genitive, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• urv ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haviradyāya ← haviḥ ← havis
• [noun], neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• haviradyāya ← adyāya ← adya
• [noun], dative, singular, neuter

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे भानुमः दीप्तिमन् अग्ने अद्य अस्मिन् यागदिने भानुमन्तं दीप्तिमन्तं समन्तं समीचीनप्रान्तोपेतं रथं यजतेभिः यष्टव्यैर्देवैः सह आ तिष्ठ आरोह। विद्वान् यष्टव्यदेवपरिज्ञानवांस्त्वं पथीनां देवयजनमार्गान् प्रति ॥ द्वितीयार्थे षष्ठी ॥ उर्वन्तरिक्षं प्रभूतेऽन्तरिक्षे देवान् यष्टव्यान् हविरद्याय हविर्भक्षणाय इह अस्मिन् यज्ञे आ वक्षि आवहसि ॥

English translation:

“Ascend today, radiant Agni, your resplendent, well-conducted chariot, together with the adorable (gods), cognizant of the ways (of worship), bring hither, by the vast firmament, the gods to partake of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cognizant of the ways of worship: vidvān pathīnām: vidvān = yaṣṭavya deva parijñānavān, having knowledgeof the gods who are to be worshipped;

Pathīnām = with regard to the ways of worshipping them, devayajñamārgān prati

Today mount your radiant chariot, o radiant Agni, that is shared with the (gods), fit recipients of sacrifice.
Knowing the paths, convey the gods here across the wide midspace for them to consume the offerings.

Ascend to-day thy splendid car, O Agni, in splendour, with the Holy Ones around it.
Knowing the paths by mid-air’s spacious region bring hither Gods to feast on our oblation.

Mount to-day, O shining Agni, the shining car, in the neighbourhood of the worshipful (gods). Knowing the paths, the wide air 1, bring hither the gods that they may eat the oblation.

Besteige heute, du glanzvoller Agni, deinen glanzvollen Wagen im Verein mit den verehrungswürdigen Göttern. Der Wege kundig fahre durch den weiten Luftraum die Götter hierher zum Opferschmaus!

Besteige heut den strahlenreichen Wagen, o strahlenreicher Agni, mit den hehren; Der Wege kundig fahre her die Götter zum Opfermahle durch den weiten Luftraum.

Взойди сегодня, о сверкающий Агни, на сверкающую
Колесницу вместе с достойными жертвы (богами)!
Знаток путей, (через) широкое воздушное пространство
Привези сюда богов для вкушения жертвы!

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भानुमः) कान्तिवाले (अग्ने) विद्वन् ! आप (इह) यहाँ (अद्य) इस समय (यजतेभिः) प्राप्त हुए घोड़े आदिकों से संयुक्त (समन्तम्) सब प्रकार दृढ़ अवयवोंवाले (भानुमन्तम्) कान्तियुक्त (रथम्) सुन्दर वाहन पर (आ) अच्छे प्रकार (तिष्ठ) विराजिये इससे (विद्वान्) विद्यायुक्त आप (पथीनाम्) मार्गों के (उरु) व्यापक (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष को और (हविरद्याय) खाने योग्य अन्न आदि के लिये (देवान्) विद्वान् अतिथियों को जिससे (आ, वक्षि) अच्छे प्रकार पहुँचाते हो, इससे हम लोगों से सत्कार करने योग्य हो ॥११॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थों को चाहिये कि दूर स्थित भी उत्तम अतिथियों को उत्तम वाहनों पर बैठाकर उपदेश के लिये लावें और अन्न आदि से उनका सत्कार करें ॥११॥

अन्वय: हे भानुमोऽग्ने ! त्वमिहाद्य यजतेभिस्सह समन्तं भानुमन्तं रथमा तिष्ठ तेन विद्वांस्त्वं पथीनामुर्वन्तरिक्षं हविरद्याय देवान् यत आ वक्षि तस्मादस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अद्य) इदानीम् (रथम्) रमणीयं यानम् (भानुमः) भानवन् (भानुमन्तम्) दीप्तिमन्तम् (अग्ने) विद्वान् (तिष्ठ) (यजतेभिः) सङ्गतैरश्वादिभिः संयुक्तम् (समन्तम्) सर्वतो दृढाङ्गम् (विद्वान्) (पथीनाम्) मार्गाणाम् (उरु) व्यापकम् (अन्तरिक्षम्) (आ) (इह) (देवान्) विदुषोऽतिथीन् (हविरद्याय) अत्तुं योग्यायाऽन्नाद्याय (वक्षि) वहसि ॥११॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थैर्दूरस्थानप्युत्तमानतिथीनुत्तमेषु यानेषु संस्थाप्योपदेशायाऽऽनेया अन्नादिना सत्कर्त्तव्याश्च ॥११॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थानी दूर असलेल्या उत्तम अतिथींना उत्तम वाहनात बसवून उपदेशासाठी आणावे व अन्न इत्यादींनी त्यांचा सत्कार करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - बुधगविष्ठिरावात्रेयौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓वोचाम कव᳓ये मे᳓धियाय
व᳓चो वन्दा᳓रु वृषभा᳓य वृ᳓ष्णे
ग᳓विष्ठिरो न᳓मसा स्तो᳓मम् अग्नउ᳓
दिवी᳓व रुक्म᳓म् उरुव्य᳓ञ्चम् अश्रेत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávocāma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

kaváye ← kaví- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

médhyāya ← médhya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vandā́ru ← vandā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gáviṣṭhiraḥ ← gáviṣṭhira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

rukmám ← rukmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uruvyáñcam ← uruvyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अवो॑चाम । क॒वये॑ । मेध्या॑य । वचः॑ । व॒न्दारु॑ । वृ॒ष॒भाय॑ । वृष्णे॑ ।
गवि॑ष्ठिरः । नम॑सा । स्तोम॑म् । अ॒ग्नौ । दि॒विऽइ॑व । रु॒क्मम् । उ॒रु॒ऽव्यञ्च॑म् । अ॒श्रे॒त् ॥

• avocāma ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• kavaye ← kavi
• [noun], dative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• medhyāya ← medhya
• [noun], dative, singular, masculine
• “clean; sacrificial; clean.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• vandāru
• [noun], accusative, singular, neuter

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• gaviṣṭhiro ← gaviṣṭhiraḥ ← gaviṣṭhira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gaviṣṭhira.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• divīva ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• divīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• rukmam ← rukma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “adornment.”

• uruvyañcam ← uruvyañc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “extensive; wide.”

• aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

वयमात्रेयाः कवये मेधाविने मेध्याय मेधार्हाय वृषभाय वर्षकाय फलानां वृष्णे सेक्त्रे यूने वृन्दारु वन्दनशीलं वचः स्तोत्रम् अवोचाम । अथ ऋषिरात्मानं परोक्षेणैव निर्दिश्य स्तुतिम् उपसंहरति । गविष्ठिरः अयमृषिः नमसा नमस्कारेण हविषा वा युक्तं स्तोमं स्तोत्रम् अग्नौ अश्रेत् श्रयति स्म । दिवि रुक्मं रोचमानम् उरुव्यञ्चम् उरुगमनमादित्यम् इव ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“We have uttered aloud this encomiastic praise to the wise, holy, vigorous (Agni), the showerer (of benefits); Gaviṣṭhira offers with reverence (this) praise to Agni like the wide-sojourning (sun), effulgent in the sky.”

We have spoken an extolling speech to the wise poet, the
bull-strong bull.
With reverence Gaviṣṭhira has rested his praise song in Agni, as if
resting the wide-spreading golden disk in heaven.

To him adorable, sage, strong and mighty we have sung forth our song of praise and homage.
Gavisthira hath raised with prayer to Agni this laud far-reaching, like gold light to heaven.

We have pronounced an adoring speech to the holy sage, to the manly bull. Gavishthira adoringly has sent his song of praise to Agni as the gold (i. e. the sun) far-reaching (is sent by the gods upward) to the sky.

Wir haben dem opferwürdigen Seher ein lobendes Wort gesagt, dem männlichen Bullen. Gavistihira hat unter Verneigung sein Preislied bei Agni angebracht wie die volle Goldscheibe am Himmel.

Dem weisen Sänger haben wir die Worte, die preisenden dem starken Stier gesprochen; Gavischthira liess Lob zum Agni dringen voll Ehrfurcht, wie zum Himmel weiten Goldglanz.

Мы произнесли для мудрого поэта
Хвалебную речь, для мужественного быка.
Гавиштхира с поклоном прикрепил к Агни
Восхваление, как к небу – далеко простирающееся золотое украшение.

• अग्निः
• बुद्धगविष्ठरावात्रेयी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा आदि मनुष्यो अतिथि ! हम लोग जो (गविष्ठिरः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी में स्थित (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (दिवीव) जैसे सूर्य्य में वैसे (अग्नौ) अग्नि में (रुक्मम्) प्रीतिकारक और प्रकाशयुक्त (उरुव्यञ्चम्) बहुत व्यापक और (स्तोमम्) प्रशंसा करने योग्य का (अश्रेत्) आश्रय करें उस (वृष्णे) सत्य उपदेश की वृष्टि करनेवाले (वृषभाय) बलिष्ठ (मेध्याय) पवित्र (कवये) विद्वान् जन के लिये (वन्दारु) प्रशंसा करने योग्य और धर्म्मसम्बन्धी (वचः) वचन का (अवोचाम) उपदेश करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - उन पुरुषों को ही विद्वान् अतिथि जन विशेष उपदेश देवें कि जो पवित्रात्मा विद्या में प्रीति करने और उत्तम क्रियाओं के जानने की इच्छा करनेवाले होवें और जो इन बातों से विपरीत अर्थात् रहित हों उनको अधिकार की योग्यता अर्थात् विशेष उपदेश के समझने का सामर्थ्य साधारण उपदेश के द्वारा प्राप्त करा के अधिकारी करें ॥१२॥ इस सूक्त में उपदेश सुनने और उपदेश के सुनानेवाले का गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह प्रथम सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे राजादयो मनुष्या अतिथयो ! वयं यो गविष्ठिरो नमसा दिवीवाग्नौ रुक्ममुरुव्यञ्चं स्तोममश्रेत् तस्मै वृष्णे वृषभाय मेध्याय कवये वन्दारु वचोऽवोचाम ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अवोचाम) उपदिशेम (कवये) विदुषे (मेध्याय) पवित्राय (वचः) (वन्दारु) प्रशंसनीयं धर्म्यम् (वृषभाय) बलिष्ठाय (वृष्णे) सत्योपदेशवर्षकाय (गविष्ठिरः) यो गवि सुशिक्षितायां वाचि तिष्ठति (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (स्तोमम्) श्लाघनीयम् (अग्नौ) पावके (दिवीव) यथा सूर्ये (रुक्मम्) रुचिकरं भास्वरम् (उरुव्यञ्चम्) बहुव्याप्तिमन्तम् (अश्रेत्) आश्रयेत् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - तानेव विद्वांसोऽतिथयो विशिष्टमुपदिशन्तु ये पवित्रात्मानो विद्याप्रियाः सत्क्रियां जिज्ञासवो भवेयुर्ये चातो विपरीतास्तानधिकारयोग्यतामुपदेशेन प्रापय्याऽधिकारिणः सम्पादयेयुरिति ॥१२॥ अत्रोपदेश्योपदेष्टृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति प्रथमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे पवित्र आत्मे, विद्येची रुची असणारे, सत्कार्य करण्याची इच्छा बाळगणारे असतात त्याच पुरुषांना विद्वान अतिथींनी विशेष उपदेश द्यावा. जे याच्या विपरीत असतात त्यांना त्यांचा अधिकार, जिज्ञासा व योग्यतेप्रमाणे उपदेश करून अधिकारी बनवावे. ॥ १२ ॥