०५८

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समुद्रा᳓द् ऊर्मि᳓र् म᳓धुमाँ उ᳓द् आरद्
उ᳓पांशु᳓ना स᳓म् अमृतत्व᳓म् आनट्
घृत᳓स्य ना᳓म गु᳓हियं य᳓द् अ᳓स्ति
जिह्वा᳓ देवा᳓नाम् अमृ᳓तस्य ना᳓भिः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ārat ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mádhumān ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ūrmíḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aṁśúnā ← aṁśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ānaṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jihvā́ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

स॒मु॒द्रात् । ऊ॒र्मिः । मधु॑ऽमान् । उत् । आ॒र॒त् । उप॑ । अं॒शुना॑ । सम् । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒न॒ट् ।
घृ॒तस्य॑ । नाम॑ । गुह्य॑म् । यत् । अस्ति॑ । जि॒ह्वा । दे॒वाना॑म् । अ॒मृत॑स्य । नाभिः॑ ॥

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• ūrmir ← ūrmiḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• madhumāṃ ← madhumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ārad ← ārat ← ṛch
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• upāṃśunā ← upāṃśu
• [noun], instrumental, singular, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• guhyaṃ ← guhyam ← guhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• jihvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

संमोदन्तेऽस्मिन्यजमाना इति वा समुद्रोऽग्निः पार्थिवः अथवा समुद्द्रवन्त्यापोऽस्मादिति व्युत्पत्त्या वैद्युतोऽग्निः । तस्मात् ऊर्मिः ऊर्मिवदुपर्युपरि उद्भूतः मधुमान् माधुर्योपेतफलसमूहः उदारत् उद्गच्छति । अथवा वैद्युतात् ऊर्म्यूत्पादकः रस उदारत् उद्भूतः । अथवा समुद्रात् समुद्द्रवणसाधनात् आदित्यादूर्मी रस उदकलक्षण उदारत् । ‘ आदित्याज्जायते वृष्टिः’ इति श्रुतेः । यद्वा । समुद्रादुक्तव्युत्पत्तेः अन्तरिक्षादूर्मिरुदकमुदारत् । अथवा समुद्रादुक्तलक्षणात् गवामूधसः सकाशात् ऊर्मिरुज्वलः क्षीररसः । एतत् घृतपक्षेऽपि समानम् । यद्यपि घृतं क्षीराज्जायते तथापि तस्योधस उत्पत्तेरेवमुपचर्यते । शिष्टं वाक्यमग्न्यादिपञ्चसु पक्षेष्वपि समानम् । अंशुना दीप्त्यांशेन वा अमृतत्वं मोक्षम् उप सम् आनट् । उपेति पूरणः । प्राप्नोति नरः । घृतस्य दीप्तस्य क्षीरद्रव्यरूपस्य वा गुह्यं नाम गोपनीयं नमनसाधनं यदस्ति तद्ब्रवीमि । तत् देवानां जिह्वा आस्वादकजिह्वास्थानीयं भवति । तदेव अमृतस्य नाभिः बन्धकं भवति । तदुभयं घृतस्य नामेत्यर्थः । एवं सर्वमन्त्रेषु तत्तत्पक्षानुसारेण योज्यम् ॥

English translation:

“The sweet water swells up from the firmament; by the (solar) ray (man) obtains immortality; that which is he secret name of clarified butter is the tongue of the gods, the navel of ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 17.89-99; the sweet water swells up from the firmament: samudrād urmir madhumān udārat: the meaning depends on the variants of meaning of samudra: samodante asmin yajamānaḥ, that in which worshippers delight, sacrificial fire; or, samudrād dravanti āpaḥ, that from which waters rush, celestial fire, lightning;

Ūrmi = reward or consequence; second occurrence of ūrmi = rain; in the latter sence of ūrmi, samudra may mean antarkṣa, the firmament; samudra may also mean the udder of the cow, whence flows milk, samudravati, from which come ūrmi, ghi or butter; another interpretation restricts the objects to two: ghī and agni, atra annādhyāsena ghṛtam stūyate prāṇādhyāsena ca agniḥ; as a representative of food, ghī is here praised, as that of vitality, agni; samudra is the ocean of ghī, from which it rises as its wave, samudrād ghṛta-mayad madhumān rasavān ūrmirudagacchat, and, having so risen, it pervades immortality by Agni, as the life of the world with whom it is combined: udgatya ca sa ūrmir-ansunā jagatprāṇabhūtenāgninā samaikibhūya amṛtatvān vyāpnoti; in both interpretations, agni is intended, with whom ghī, as the material of the oblation, is meant to be identified. That which is the secret name: ghṛtasya nāma guhyam yad asti jihvā devānām amṛtasya nābhiḥ: i.e., the material of sacrifice commonly called ghī is, in the mantras of the Veda, designated the tongue of the gods, being used metonymicaly for Agni; also the navel or binding, that is, the means of securing immortality for him who offers it in oblations. Since the ghṛta is intented to be the secret name, the reference intended may be to another principal oblation: the Soma

From the sea a honeyed wave has arisen; along with the (soma-)plant it has reached all the way to immortality.
The name of Ghee that is hidden: “the tongue of the gods,” “the navel of the immortal.”

FORTH from the ocean sprang the wave of sweetness: together with the stalk it turned to Amrta,
That which is holy oil’s mysterious title: but the Gods’ tongue is truly Amrta’s centre.

Aus dem Meer ist die süße Woge emporgestiegen. Mit dem Somastengel zusammen hat sie die Eigenschaft des Nektars angenommen, was der Geheimname des Ghrita ist: die Zunge der Götter, der Nabel der Unsterblichkeit.

Dort aus dem Meer entsprang die süsse Welle, durch Somasaft drang sie zu ew’gem Dasein; Der Butter Wesen, das geheimnissvolle, ist Götterzunge, ist des Ew’gen Nabel.

Медовая волна поднялась из океана.
С сомой она приобрела свойства амриты,
Что есть тайное имя жира:
Язык богов, пуп бессмертия.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले अट्ठावनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में उदकविषय को कहते हैं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अंशुना) सूर्य से (समुद्रात्) अन्तरिक्ष से (मधुमान्) मधुरगुणयुक्त (ऊर्मिः) जल का समूह (उप, उत्, आरत्) उत्तमता से प्राप्त होता और (अमृतत्वम्) अमृतपन को (सम्, आनट्) व्याप्त होता है (यत्) जो (घृतस्य) जल की (गुह्यम्) गुप्त (नाम) संज्ञा (अस्ति) है, वह (अमृतस्य) अमृतात्मक कारण की (नाभिः) नाभि के सदृश और (देवानाम्) विद्वानों वा श्रेष्ठ गुणों की (जिह्वा) जिह्वा के सदृश है, उस विद्या को आप लोग जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! भूमि के समीप से सूर्य्य के प्रताप से वायु के द्वारा जितना जल आकाश में जाता है, वहाँ ईश्वर की सृष्टि के क्रम से मधुर आदि गुणों से युक्त होके और वह वर्ष के अमृतस्वरूप होता है, यह जानो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योंऽशुना समुद्रान्मधुमानूर्मिरुपोदारदमृतत्वं समानट् यद् घृतस्य गुह्यं नामास्ति तदमृतस्य नाभिर्देवानां जिह्वेवास्ति तद्विद्यां यूयं विजानीत ॥१॥

अथोदकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (समुद्रात्) अन्तरिक्षात् (ऊर्मिः) जलसमूहः (मधुमान्) मधुरगुणः (उत्) (आरत्) उत्कृष्टतया प्राप्नोति (उप) (अंशुना) सूर्य्येण (सम्) (अमृतत्वम्) (आनट्) व्याप्नोति (घृतस्य) उदकस्य (नाम) (गुह्यम्) गुप्तम् (यत्) (अस्ति) (जिह्वा) (देवानाम्) विदुषां दिव्यानां गुणानां वा (अमृतस्य) अमृतात्मकस्य कारणस्य (नाभिः) नाभिरिव ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! भूमेः सकाशात् सूर्यप्रतापेन वायुद्वारा यावदुदकमन्तरिक्षं गच्छति तत्रेश्वरसृष्टिक्रमेण मधुरादिगुणयुक्तं भूत्वा वर्षित्वाऽमृतात्मकं भवतीति विजानीत ॥१॥

या सूक्तात जल, मेघ, सूर्य, वाणी, विद्वान व ईश्वराच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! भूमीवरील जल सूर्यामुळे वायूद्वारे आकाशात जाते तेथे ईश्वरी सृष्टिक्रमानुसार मधुर गुणांनी युक्त होऊन अमृतस्वरूप होऊन वृष्टी होते, हे जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वयं᳓ ना᳓म प्र᳓ ब्रवामा घृत᳓स्य
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ धारयामा न᳓मोभिः
उ᳓प ब्रह्मा᳓ शृणवच् छस्य᳓मानं
च᳓तुःशृङ्गो अवमीद् गौर᳓ एत᳓त्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
bravāma ← √brū- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dhārayāma ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śasyámānam ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

śr̥ṇavat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

avamīt ← √vamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cátuḥśr̥ṅgaḥ ← cátuḥśr̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gauráḥ ← gaurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

व॒यम् । नाम॑ । प्र । ब्र॒वा॒म॒ । घृ॒तस्य॑ । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । धा॒र॒या॒म॒ । नमः॑ऽभिः ।
उप॑ । ब्र॒ह्मा । शृ॒ण॒व॒त् । श॒स्यमा॑नम् । चतुः॑ऽशृङ्गः । अ॒व॒मी॒त् । गौ॒रः । ए॒तत् ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bravāmā ← bravāma ← brū
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• ghṛtasyāsmin ← ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtasyāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• dhārayāmā ← dhārayāma ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• brahmā ← brahman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• śṛṇavacchasyamānaṃ ← śṛṇavat ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śṛṇavacchasyamānaṃ ← śasyamānam ← śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• catuḥśṛṅgo ← catur
• [noun]
• “four; catur [word].”

• catuḥśṛṅgo ← śṛṅgaḥ ← śṛṅga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• ‘vamīd ← avamīt ← vam
• [verb], singular, Imperfect
• “vomit; splutter.”

• gaura ← gauraḥ ← gaura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gaura; Gaura; downy grislee; Gaura.”

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

वयं यजमानाः घृतस्य नाम प्र ब्रवाम स्तुमः । अस्मिन्यज्ञे नमोभिः नमस्कारैः हविर्भिर्वा धारयाम च । ब्रह्मा परिवृढो देवः शस्यमानं स्तूयमानमिदम् उप शृणवत् शृणुयात् । चतुःशृङ्गः । चत्वारि शृङ्गाणि वेदचतुष्टयरूपाणि यस्य सः । आदित्याग्निपक्षे एवम् । इतरेष्वपि यास्कोक्तव्युत्पत्त्या शृङ्गशब्दो व्याख्येयः । गौरः अरुणवर्णः तादृशो देवः एतत् कर्म जगद्वा अवमीत् उद्गिरति निर्वहतीत्यर्थः ॥

English translation:

“We celebrate the name Ghṛta at this sacrifice, we offer it with adoration; may the four-horned Brahmā listen to its being glorified; the fair-complexioned-deity perfect this rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The four-horned brahmā: brahmā catuḥ śṛṅgaḥ: brahmā, the mantra; parivṛḍho devaḥ, the augmented, developed, or great deity; his four horns are the four vedas; Brahmā is also explained as Ṛtij, priest; the fair-complexioned deity perfects this rite: avamid-gaura etat: gaura = yajña, with epithets catuḥ śṛṅga, the sacrifice with four priests, obtains the object for which it is solemnized; the verse is said to apply to Agni as the sun; but it is applied to ghī. Since ghī is the secret name for Soma, the object for which it is solemnized is Soma

We will proclaim the name of Ghee; at this sacrifice here we will uphold it with reverences.
The formulator will hear it as it is being announced. The four-horned buffalo [=soma] has vomited it.

The final pāda, with Soma (as a buffalo) vomiting (avamīt) ghee, takes one aback, esp. after the high-style extolling that has preceded it. Geldner’s explanation, that “ghee” is a secret sacred word (“ein sakrales Geheimwort”) and Soma reveals it, may be correct. But the bluntness of the verb still surprises, and I am inclined to think something further is going on. There are only two verb forms to √vam in the RV, and the other one (váman X.108.8) also has speech as its object, but the evil Paṇis as subj.

Note that the Paṇis are found in vs. 4, as hiders of the ghee. Does our passage express some sort of rivalry between the two ritual substances? Or does it have to do with the Sautrāmaṇi ritual, meant to cure Indra after vomiting?

Let us declare aloud the name of Ghrta, and at this sacrifice hold it up with homage.
So let the Brahman hear the praise we utter. This hath the four-horned Buffalo emitted.

Wir wollen den Namen des Ghrita verkünden; bei diesem Opfer wollen wir ihn mit Ehrerbietung festhalten. Wenn er ausgesprochen wird, soll der Brahmanpriester darauf hören. Der vierhörnige Gaurabüffel hat ihn sich entschlüpfen lassen.

Wir wollen nun der Butter Wesen preisen, bei diesem Opfer demuthsvoU es hegen; Der Priester höre das von uns gepries’ne; der Büffel mit vier Hörnern spie hervor es.

Мы хотим провозгласить имя жира.
На этом жертвоприношении мы хотим удержать (его) поклонениями.
Пусть прислушивается брахман, когда оно произносится.
Четырехрогий бык-гаура изверг его из себя.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चतुःशृङ्गः) चारवेद शृङ्गों अर्थात् शिखरों के सदृश जिसके ऐसा (ब्रह्मा) चार वेदों का जाननेवाला जिस (शस्यमानम्) प्रशंसा करने योग्य को (उप, शृणवत्) समीप में सुने और (गौरः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी में रमनेवाला जो (अवमीत्) उपदेश देवे सो (एतत्) इस (घृतस्य) जल की (नाम) संज्ञा को (वयम्) हम लोग (प्र, ब्रवाम) उपदेश देवें और (अस्मिन्) इस (यज्ञे) वर्षा आदि जलव्यवहार में (नमोभिः) अन्न आदि पदार्थों से उसको (धारयाम) धारण करावें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! चारवेद का जाननेवाला यथार्थवक्ता जन जैसा उपदेश करे और जिस सिद्धान्त का निश्चय करे, वैसे सिद्धान्त का हम लोग भी उपदेश और निश्चय करें ॥२॥

अन्वय: चतुःशृङ्गो ब्रह्मा यं शस्यमानमुप शृणवद् गौरो यदवमीत्तदेतद् घृतस्य नाम वयं प्र ब्रवामास्मिन् यज्ञे नमोभिस्तं धारयाम ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (नाम) (प्र) (ब्रवाम) उपदिशेम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (घृतस्य) उदकस्य (अस्मिन्) (यज्ञे) वर्षादिजलव्यवहारे (धारयाम) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नमोभिः) अन्नादिभिः (उप) (ब्रह्मा) चतुर्वेदवित् (शृणवत्) शृणुयात् (शस्यमानम्) प्रशंसनीयम् (चतुःशृङ्गः) चत्वारो वेदाः शृङ्गाणीव यस्य (अवमीत्) उपदिशेत् (गौरः) यो गवि सुशिक्षितायां वाचि रमते सः (एतत्) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याश्चतुर्वेदविदाप्तो यादृशमुपदेशं कुर्य्याद् यं सिद्धान्तं निश्चिनुयात् तादृशमेव वयमप्युपदिशेम निश्चिनुयाम च ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! चार वेद जाणणारा आप्त (विद्वान) जसा उपदेश करतो व ज्या सिद्धांताचा निश्चय करतो, तशाच सिद्धांताचा आम्ही उपदेश व निश्चय करावा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चत्वा᳓रि शृ᳓ङ्गा त्र᳓यो अस्य पा᳓दा
दुवे᳓ शीर्षे᳓ सप्त᳓ ह᳓स्तासो अस्य
त्रि᳓धा बद्धो᳓ वृषभो᳓ रोरवीति
महो᳓ देवो᳓ म᳓र्तियाँ आ᳓ विवेश

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

catvā́ri ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́dāḥ ← pā́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śŕ̥ṅgā ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dvé ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

hástāsaḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śīrṣé ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

baddháḥ ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

roravīti ← √rū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

trídhā ← trídhā (invariable)

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyān ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

च॒त्वारि॑ । शृङ्गा॑ । त्रयः॑ । अ॒स्य॒ । पादाः॑ । द्वे इति॑ । शी॒र्षे इति॑ । स॒प्त । हस्ता॑सः । अ॒स्य॒ ।
त्रिधा॑ । ब॒द्धः । वृ॒ष॒भः । रो॒र॒वी॒ति॒ । म॒हः । दे॒वः । मर्त्या॑न् । आ । वि॒वे॒श॒ ॥

• catvāri ← catur
• [noun], nominative, plural, neuter
• “four; catur [word].”

• śṛṅgā ← śṛṅga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pādā ← pādāḥ ← pāda
• [noun], nominative, plural, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• dve ← dvi
• [noun], nominative, dual, neuter
• “two; dvi [word]; second.”

• śīrṣe ← śīrṣa
• [noun], nominative, dual, neuter
• “head; battlefront; ear; front; śīrṣa [word]; tip; skull.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• hastāso ← hastāsaḥ ← hasta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tridhā
• [adverb]
• “threefold.”

• baddho ← baddhaḥ ← bandh
• [verb noun], nominative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• roravīti ← roro ← √ru
• [verb], singular, Present indikative
• “bellow.”

• maho ← mahaḥ ← maha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martyāṃ ← martya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mortal.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

यद्यपि सूक्तस्याग्निसूर्यादिपञ्चदेवताकत्वात् पञ्चधायं मन्त्रो व्याख्येयस्तथापि निरुक्ताद्युक्तनीत्या यज्ञात्मकाग्नेः सूर्यस्य च प्रकाशकत्वेन तत्परतया व्याख्यायते । अस्य यज्ञात्मकस्याग्नेः चत्वारि शृङ्गा चत्वारो वेदाः शृङ्गस्थानीयाः । यद्यप्यापस्तम्बेन यज्ञं व्याख्यास्यामः स त्रिभिर्वेदैर्विधीयते (परिभा. १. ३ ) इत्युक्तं तथाप्याथर्वणस्य इतरानपेक्षयैव एकाग्निसाध्यानां कृत्स्नकर्मणामभिधायक त्वात्तदपेक्षया चत्वारि शृङ्गेत्युक्तम् । त्रयो अस्य पादाः सवनानि त्रीण्यस्य पादाः । प्रवृत्तिसाधनत्वात् पादा इत्युच्यन्ते । द्वे शीर्षे ब्रह्मौदनं प्रवर्ग्यश्च । इष्टिसोमप्राधान्येनेदमुक्तम् । सप्त हस्तासः सप्त छन्दांसि । हस्ता: अनुष्ठानस्य मुख्यसाधनम् । छन्दांस्यपि देवताप्रीणनस्य मुख्यसाधनमिति हस्तव्यवहारः। त्रिधा बद्धः मन्त्रब्राह्मणकल्पैः त्रिप्रकारं बद्धः । बन्धनमस्य तन्निष्पाद्यत्वम् । वृषभः फलानां वर्षिता रोरवीति । भृशं शब्दायते । ऋग्यजुःसामोक्थैः शस्त्रयागस्तुतिरूपैर्होत्राद्युत्पादितैर्ध्वनिभिरसौ रौति । एवं महो देवः मर्त्यान् आ विवेश । मर्त्यैर्यजमानैर्निष्पाद्यत्वात् प्रवेश उपचर्यते । अत्र यास्कः – ‘ चत्वारिशृङ्गेति वेदा वा एत उक्ताः । ( निरु. १३.७ ) इत्यादिना निरवोचत् । तदत्रानुसंधेयम् ॥ अथ ‘ सूर्यपक्षे व्याख्यायते– अस्यादित्यस्य चत्वारि शृङ्गाणि चतस्रो दिशः । एताः श्रयणार्थत्वात् शृङ्गाणीत्युपचर्यन्ते । त्रयो अस्य पादाः । त्रयो वेदाः पादस्थानीया भवन्ति गमनसाधनत्वात् । तथा हि - ऋग्भिः पूर्वाह्णे दिवि देव ईयते ’ इत्युपक्रम्य • वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः ’ (तै. ब्रा. ३. १२. ९. १ ) इति हि वेदत्रयेण गतिराम्नाता । द्वे शीर्षे । अहश्च रात्रिश्चेति द्वे शिरसी । सप्त हस्तासो अस्य । सप्त रश्मयः षड्विलक्षणा ऋतव एकः साधारण इति वा सप्त हस्ता भवन्ति । त्रिधा बद्धस्त्रिषु स्थानेषु क्षित्यादिषु अग्न्याद्यात्मकत्वेन संबद्धः । ग्रीष्मवर्षांहेमन्ताख्यैस्त्रिभिस्त्रेधा बद्धो वा । वृषभो वर्षिता रोरवीति । शब्दं करोति वृष्ट्यादिद्वारा । स महो महान् देवो मर्त्यानां विवेश तन्नियन्तृतया। सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च’ ( ऋ. सं. १. ११५. १ ) इति हि श्रुतम् ॥ एवं त्वबादिपक्षेऽपि योज्यम् । शाब्दिकास्तु शब्दब्रह्मपरतया चत्वारि शृङ्गेति चत्वारि पदजातानि नामाख्याते चोपसर्गनिपाताश्च इत्यादिना व्याचक्षते । अपरे त्वपरथा । तत्सर्वमत्र द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“Four are his horns; three are his feet; his heads are two, his hands are seven; the triple-bound showerer (of benefits) roars aloud; the mighty deity has entered among men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This verse is preferentially applied to Agni, identified either with yajña or with Āditya; the four horns of the yajña are the four vedas; of Āditya, the four cardinal points of the horizon; the three feet of yajña are the three daily sacrifices; of Āditya, morning, noon, evening; the two heads of yajña are two particular ceremonies termed brahmaudanam and pravargya; of Āditya, day and night; the seven hands of yajña are the seven metres; of Āditya, the seven rays, or the six seasons and their aggregate, or the year, the seventh; the term vṛṣabha phalānām vaṛsitā, the rainer of rewards, applies to yajña and Āditya; so does roraite, he roars, implying the noise made by the repetition of the mantras of the vedas; the three bonds of yajña are: mantra, kalpa and brāhmaṇa, the prayer, the ceremonial; the rationale of Āditya, the three regions, earth, mid-air and heaven; another view is to limit vṛṣabha kāmānam varṣitā to yajña; the four horns are the priests: the hotā, udgātā, adhvaryu and brahmā; the three feet are the three vedas; the two heads the havirdhāna and pravargya rites; the hands are the seven priests, or seven metres; the three bonds the three daily sacrifices; Nirukta 13.7 applies the verse to yajña

Four are his horns, three his feet; two heads, seven hands are his. Triply bound, the bull keeps on roaring. The great god has entered mortals.

Clearly no bull found in nature. The numerology here presumably has to do with items in the ritual. For a conspectus of later interpr., see Witzel Gotō n.

Four are his horns, three are the feet that bear him; his heads are two, his hands are seven in number.
Bound with a triple bond the Steer roars loudly: the mighty God hath entered in to mortals.

Vier Hörner, drei Füße hat er, zwei Köpfe, sieben Hände hat er. Dreifach gefesselt brüllt der Stier. Der große Gott ist in die Sterblichen eingegangen.

Vier Hörner hat er, auf drei Füssen steht er, zwei Köpfe sind ihm und der Hände sieben-, Dreifach gebunden brüllt der Stier gewaltig, der grosse Gott begab sich zu den Menschen.

Четыре рога, три ноги у него,
Две головы, семь рук у него.
Громко ревет бык, трижды связанный.
Великий бог вошел в бессмертных.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर के विज्ञान को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (महः) बड़ा सेवा और आदर करने योग्य (देवः) स्वप्रकाशस्वरूप और सब को सुख देनेवाला (मर्त्यान्) मरणधर्मवाले मनुष्य आदिकों को (आ) सब प्रकार से (विवेश) व्याप्त होता है (वृषभः) और जो सुखों को वर्षानेवाला (त्रिधा) तीन श्रद्धा, पुरुषार्थ और योगाभ्यास से (बद्धः) बँधा हुआ (रोरवीति) निरन्तर उपदेश देता है (अस्य) इस धर्म से युक्त नित्य और नैमित्तिक परमात्मा के बोध के (द्वे) दो उन्नति और मोक्षरूप (शीर्षे) शिरस्थानापन्न (त्रयः) तीन अर्थात् कर्म, उपासना और ज्ञानरूप (पादाः) चलने योग्य पैर (चत्वारि) और चार वेद (शृङ्गा) शृङ्गों के सदृश आप लोगों को जानने योग्य हैं और (अस्य) इस धर्म व्यवहार के (सप्त) पाँच ज्ञानेन्द्रिय वा पाँच कर्मेन्द्रिय अन्तःकरण और आत्मा ये सात (हस्तासः) हाथों के सदृश वर्त्तमान हैं और उक्त तीन प्रकार से बँधा हुआ व्यवहार भी जानने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस परमेश्वर से व्याप्त संसार में यज्ञ के चार वेद और नाम, आख्यात, उपसर्ग और निपात विश्व, तैजस, प्राज्ञ, तुरीय और धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष आदि शृङ्ग हैं। तीन सवन अर्थात् त्रैकालिक यज्ञकर्म तीन काल कर्म, उपासना, ज्ञान मन, वाणी, शरीर इत्यादि पाद हैं। दो व्यवहार और परमार्थ नित्य, कार्य्य शब्दस्वरूप उदगयन और प्रायणीय अध्यापक और उपदेशक इत्यादि शिर हैं। गायत्री आदि सात छन्द सात विभक्तियाँ, सात प्राण, पाँच कर्म्मेन्द्रिय शरीर और आत्मा इत्यादि सात हस्त हैं। तीन मन्त्र, ब्राह्मण, कल्प और हृदय, कण्ठ, शिर में श्रवण, मनन, निदिध्यासनों में ब्रह्मचर्य्य, श्रेष्ठ कर्म, उत्तम विचारों के बीच सिद्ध यह व्यवहार महान् सत्कर्त्तव्य और मनुष्यों के बीच प्रविष्ट है, यह सब जानें ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो महो देवो मर्त्याना विवेश यो वृषभस्त्रिधा बद्धो रोरवीति अस्य परमात्मनो बोधस्य द्वे शीर्षे त्रयः पादाश्चत्वारि शृङ्गा च युष्माभिर्वेदितव्यान्यस्य च सप्त हस्तासस्त्रिधा बद्धो व्यवहारश्च वेदितव्यः ॥३॥

अथेश्वरविज्ञानमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चत्वारि) चत्वारो वेदाः (शृङ्गा) शृङ्गाणीव (त्रयः) कर्मोपासनाज्ञानानि (अस्य) धर्म्मव्यवहारस्य (पादाः) पत्तव्याः (द्वे) अभ्युदयनिःश्रेयसे (शीर्षे) शिरसी इव (सप्त) पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि वा कर्म्मेन्द्रियाण्यन्तःकरणमात्मा च (हस्तासः) हस्तवद्वर्त्तमानाः (अस्य) धर्मयुक्तस्य नित्यनैमित्तिकस्य (त्रिधा) श्रद्धापुरुषार्थयोगाभ्यासैः (बद्धः) (वृषभः) सुखानां वर्षणात् (रोरवीति) भृशमुपदिशति (महः) महान् पूजनीयः (देवः) स्वप्रकाशः सर्वसुखप्रदाता (मर्त्यान्) मरणधर्मान् मनुष्यादीन् (आ) समन्तात् (विवेश) व्याप्नोति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! अस्मिन् परमेश्वरव्याप्ते जगति यज्ञस्य चत्वारो वेदा नामाख्यातोपसर्गनिपाता विश्वतैजसप्राज्ञतुरीयधर्मार्थकाममोक्षाश्चेत्यादीनि शृङ्गाणि, त्रीणि सवनानि त्रयः कालाः कर्म्मोपासनाज्ञानानि मनोवाक्छरीराणि चेत्यादीनि पादाः, द्वौ व्यवहारपरमार्थौ नित्यकार्यौ शब्दात्मानावुदगयनप्रायणीया अध्यापकोपदेशकौ चेत्यादीनि शिरांसि, गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि सप्त विभक्तयः सप्त प्राणाः पञ्च कर्मेन्द्रियाणि शरीरमात्मा चेत्यादयो हस्तास्त्रिषु मन्त्रब्राह्मणकल्पेषूरसि कण्ठे शिरसि श्रवणमनननिदिध्यासनेषु ब्रह्मचर्य्यसुकर्मसुविचारेषु सिद्धोऽयं व्यवहारो महान् सत्कर्तव्यो मनुष्येषु प्रविष्टोऽस्तीति सर्वे विजानन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या परमेश्वराने व्याप्त केलेल्या संसारात यज्ञाचे चार वेद व नाम, आख्यात, उपसर्ग व निपात, विश्व, तैजस, प्राज्ञ, तुरीय व धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष इत्यादी शृंग आहेत. तीन सवन यज्ञ कर्म, तीन काल, कर्म, उपासना, ज्ञान, मन, वाणी शरीर इत्यादी पाद आहेत. दोन व्यवहार व परमार्थ, नित्य कार्य शब्द स्वरूप उदगयन व प्रायणीय, अध्यापक व उपदेशक इत्यादी मस्तक आहेत. गायत्री इत्यादी सात छन्द, सात विभक्ती, सात प्राण, पाच कर्मेंद्रिये, शरीर व आत्मा इत्यादी हात आहेत. तीन मंत्र, ब्राह्मण, कल्प व ह्रदय, कंठ व मस्तकात श्रवण, मनन, निदिध्यासनात ब्रह्मचर्य, श्रेष्ठ कर्म, उत्तम विचारात सिद्ध हा व्यवहार महान सत्कर्तव्य माणसात प्रविष्ट आहे हे सर्वांनी जाणावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि᳓धा हित᳓म् पणि᳓भिर् गुह्य᳓मानं
ग᳓वि देवा᳓सो घृत᳓म् अ᳓न्व् अविन्दन्
इ᳓न्द्र ए᳓कं सू᳓र्य ए᳓कं जजान
वेना᳓द् ए᳓कं स्वध᳓या नि᳓ष् टतक्षुः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
guhyámānam ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

paṇíbhiḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

trídhā ← trídhā (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gávi ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tatakṣuḥ ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

venā́t ← vená- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

त्रिधा॑ । हि॒तम् । प॒णिऽभिः॑ । गु॒ह्यमा॑नम् । गवि॑ । दे॒वासः॑ । घृ॒तम् । अनु॑ । अ॒वि॒न्द॒न् ।
इन्द्रः॑ । एक॑म् । सूर्यः॑ । एक॑म् । ज॒जा॒न॒ । वे॒नात् । एक॑म् । स्व॒धया॑ । निः । त॒त॒क्षुः॒ ॥

• tridhā
• [adverb]
• “threefold.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• paṇibhir ← paṇibhiḥ ← paṇi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• guhyamānaṃ ← guhyamānam ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• gavi ← go
• [noun], locative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• venād ← venāt ← vena
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Vena.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• ṭatakṣuḥ ← tatakṣuḥ ← takṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

पणिभिः असुरैः गवि गोषु त्रिधा क्षीरदध्याज्यभेदेन त्रिप्रकारं हितं निहितं गुह्यमानं गोपितं घृतं दीप्तं रसरूपं वा द्रव्यं देवासः देवाः अन्वविन्दन् अलभन्त । तत्र इन्द्र एकं क्षीरं जजान उदपादयत् । सूर्य एकं जजान । वेनात् कान्तिमतः अग्नेर्गमनवतो वायोर्वा एकं घृतं स्वधया अन्नेन निमित्तेन द्रव्येण वा साधनेन निष्टतक्षुः निरपादयन् देवाः ॥

English translation:

“The gods discovered the Ghī concealed by the Paṇis, plural ced three-fold in the cow; Indra genitive rated one (portion), Sūrya another, the (other gods) fabricated one from the resplendent (Agni), for the sake of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The paṇis are asuras; the three forms or states in which the ghī was deposited in the cow were milk, curds and butter, of which Indra engendered jajāna, milk, Sūrya butter, and the god (devāsaḥ) fabricated (tatakṣuḥ) curds from the shining, venāt, that is Agni; another rendering is devāsaḥ dvijātayaḥ, the twice-born

Triply deposited, being hidden by the niggards—the gods discovered the ghee in the cow.
Indra begat one; the Sun begat one; from the seeker they fashioned one through their own power.

As was just noted, the Paṇis (niggards) may be indirectly implicated in the verb avamīt in 2d. Here they appear overtly, as the hiders of ghee – presumably a reference to their stealing of the cows, since the gods find the ghee in the cow in pāda b.

The threefold nature and creation of ghee has been variously interpreted; it again participates in the numerology of the hymn. I do not have a view on it.

That oil in triple shape the Gods discovered laid down within the Cow, concealed by Panis.
Indra produced one shape, Surya another: by their own power they formed the third from Vena.

Dreifach geteilt fanden das von den Pani´s verborgene Ghrita die Götter wieder in der Kuh. Indra hat das eine, Surya das eine erzeugt. Eines haben sie aus dem Seher durch eigene Kraft herausgebildet.

Die dreigetheilt versteckt war von den Pani’s, die Butter fanden in der Kuh die Götter; Die eine zeugte Indra, Surja eine, und eine schufen selbst sie aus Verlangen.

Боги снова нашли в корове жир,
Трояко разделенный (и) скрываемый Пани.
Индра породил один, Сурья – другой.
Третий образовали они своей силой из стремящегося (к богам).

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब सूर्यदृष्टान्त से विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (देवासः) विद्वान् जन (पणिभिः) प्रशंसित व्यवहार करनेवालों के साथ (गवि) वाणी में (गुह्यमानम्) गुप्त कराया जाता (त्रिधा) तीन प्रकारों से (हितम्) स्थित और (घृतम्) घृत के सदृश आनन्द देनेवाले विज्ञान को (अनु, अविन्दन्) अनुकूल प्राप्त होते और (स्वधया) अपनी धारण की हुई बुद्धि से (निः, ततक्षुः) निरन्तर विस्तार करते हैं। और जैसे (इन्द्रः) बिजुली (वेनात्) सुन्दर परमात्मा के समीप से (एकम्) अव्यक्त अर्थात् प्रकृति को और (सूर्यः) सूर्य (एकम्) एक को (जजान) उत्पन्न करता है, वैसे आप लोग भी (एकम्) निरन्तर सुख अर्थात् मोक्ष को सिद्ध करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे श्रेष्ठ व्यवहारों के साथ वर्त्तमान विद्वान् जन, उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी और बुद्धि को तथा बिजुली आदि की विद्या को प्राप्त हो परमेश्वर को जान और उसकी आज्ञा पालन करके सुख का विस्तार करते हैं, वैसे ही सब लोग अच्छा आचरण करें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा देवासः पणिभिः सह गवि गुह्यमानं त्रिधा हितं घृतमिवान्वविन्दन् स्वधया निष्टतक्षुर्यथेन्द्रो वेनादेकं सूर्यश्चैकं जजान तथा यूयमप्येकमनुतिष्ठत ॥४॥

अथ सूर्यदृष्टान्तेन विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिधा) त्रिभिः प्रकारैः (हितम्) स्थितम् (पणिभिः) प्रशंसितैर्व्यवहर्त्तृभिः (गुह्यमानम्) गोप्यमानम् (गवि) वाचि (देवासः) विद्वांसः (घृतम्) घृतमिवानन्दप्रदं विज्ञानम् (अनु) (अविन्दन्) लभन्ते (इन्द्रः) विद्युत् (एकम्) (सूर्यः) सविता (एकम्) निःश्रेयसम् (जजान) जनयति (वेनात्) कमनीयात् परमात्मनः सकाशात् (एकम्) अव्यक्तम् (स्वधया) स्वकीयया धृतया प्रज्ञया (निः) नितराम् (ततक्षुः) विस्तृण्वन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा प्रशंसितैर्व्यवहारैः सह वर्त्तमाना विद्वांसः सुशिक्षितां वाचं प्रज्ञां च लब्ध्वा विद्युदादिविद्यां प्राप्य परमेश्वरं बुद्ध्वा तदाज्ञामनुसृत्य सुखं वितन्वन्ति तथैव सर्वे समाचरन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! श्रेष्ठ व्यवहार करणारे विद्वान सुशिक्षित वाणी व बुद्धी प्राप्त करून विद्युत इत्यादी विद्या शिकतात व परमेश्वराला जाणून त्याच्या आज्ञेचे पालन करून सुख मिळवितात, तसेच सर्व लोकांनी वागावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓ अर्षन्ति हृ᳓दियात् समुद्रा᳓च्
छत᳓व्रजा रिपु᳓णा ना᳓वच᳓क्षे
घृत᳓स्य धा᳓रा अभि᳓ चाकशीमि
हिरण्य᳓यो वेतसो᳓ म᳓ध्य आसाम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

etā́ḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hŕ̥dyāt ← hŕ̥dya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

avacákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ripúṇā ← ripú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śatávrajāḥ ← śatávraja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

cākaśīmi ← √kāś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

hiraṇyáyaḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vetasáḥ ← vetasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒ताः । अ॒र्ष॒न्ति॒ । हृद्या॑त् । स॒मु॒द्रात् । श॒तऽव्र॑जाः । रि॒पुणा॑ । न । अ॒व॒ऽचक्षे॑ ।
घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । अ॒भि । चा॒क॒शी॒मि॒ । हि॒र॒ण्ययः॑ । वे॒त॒सः । मध्ये॑ । आ॒सा॒म् ॥

• etā ← etāḥ ← etad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• hṛdyāt ← hṛdya
• [noun], ablative, singular, masculine
• “good for the heart; dainty; pleasant.”

• samudrācchatavrajā ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• samudrācchatavrajā ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• samudrācchatavrajā ← vrajāḥ ← vraja
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• ripuṇā ← ripu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• nāvacakṣe ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāvacakṣe ← avacakṣe ← avacakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]
• “view.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• cākaśīmi ← cākaś ← √kāś
• [verb], singular, Present indikative

• hiraṇyayo ← hiraṇyayaḥ ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• vetaso ← vetasaḥ ← vetasa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rattan; vetasa [word].”

• madhya ← madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

एताः आपो घृतधारा वा अर्षन्ति अधः पतन्ति। शतव्रजाः अपरिमितगतयः सत्यः हृद्यात् हृदयङ्गमात् समुद्रात् अन्तरिक्षात् रिपुणा जलमोकप्रतिबन्धकारिणा शत्रुणा वृत्रेण नावचक्षे न अवदर्शनाय यथादृष्टं भवति तथा अर्षन्ति । ताः घृतस्य धारा अभि चाकशीमि अभिपश्यामि । कुत्रेति तदुच्यते हिरण्ययः हिरण्मयः वेतसः अप्संभवोऽग्निर्वैद्युतः आसाम् अपां मध्ये वर्तत इति शेषः । अत्र घृतस्य धारा अभि चाकशीमीत्यनेन चरमपादेन होमाधारोऽग्निर्वैद्युतोऽग्निरादित्यो वोक्तः ॥ ॥१०॥

English translation:

“These hundred-channeled showers fall from the heart-delighting firmament, unobserved by the hostile (cloud); I look upon these showers of Ghī, (and behold) the golden Vetasa in the midst of them.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Samudra, the showers is implied by the epithet śata vraja, copious, either of water or ghī;

Vetasa = Agni, either as lightning or the sun; or the fire of sacrifice; another interpretation: etā arṣanti, vācā udgacchanti, these words originate from the ocean of the water of faith, purified by the metres and other supplementary portions of the Vedas, amidst which words the ṛṣis see the golden form of Agni, for Agni is the deity presiding over speech, or holy texts, agnir hi vacām adhiṣṭhātri devatā

These (streams) rush from the sea found in the heart. Having a hundred barriers, they are not to be spotted by the cheat,
but I keep gazing upon the streams of ghee. A golden reed is in their midst.

“My” ability to see the ghee streams indirectly attests to my good character, since the cheat cannot see them.

From inmost reservoir in countless channels flow down these rivers which the foe beholds not.
I look upon the streams of oil descending, and lo! the Golden Reed is there among them.

Diese Ströme des Ghrita fließen aus dem Meer im Herzen, durch hundert Gehege geschützt, vom Schelm nicht zu erblicken. Ich sehe die Ströme des Ghrita. Das goldene Rohr, die Rute, ist in ihrer Mitte.

Es triefen diese aus dem lieben Luftmeer in hundert Scharen, nicht dem Feinde sichtbar, Der Butter Ströme blick’ ich an mit Staunen; in ihrer Mitte steht der goldne Rohrstab.*)

Эти (потоки жира) текут из сердца-океана,
Окруженные сотней оград. Они не для того, чтобы их разглядел обманщик.
Я внимательно рассматриваю потоки жира.
Посреди них золотой прут.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

अब मेघविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (आसाम्) इन धाराओं के (मध्ये) मध्य में (हिरण्ययः) तेजःस्वरूप वा सुवर्णस्वरूप (वेतसः) सुन्दर मैं जो (घृतस्य) जल की (एताः) ये (शतव्रजाः) अपरिमित गतिवाली (धाराः) धारायें (हृद्यात्) हृदय के प्रिय (समुद्रात्) अन्तरिक्ष से (अर्षन्ति) प्राप्त होती हैं, उनको (अवचक्षे) कहने को (अभि, चाकशीमि) प्रकाश करता हूँ और (रिपुणा) शत्रु के साथ (न) नहीं वसता हूँ, वैसे आप लोग जानो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! जैसे आकाश से गिरी हुई वर्षा सब जगत् का पालन करती हैं, वैसे ही आप लोगों से निकली हुई विज्ञान की वाणियाँ सब जगत् की रक्षा करती हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽऽसां मध्ये हिरण्ययो वेतसोऽहं या घृतस्यैताः शतव्रजा धारा हृद्यात् समुद्रादर्षन्ति ता अवचक्षेऽभि चाकशामि रिपुणा सह न वसामि तथा यूयं विजानीत ॥५॥

अथ मेघविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एताः) (अर्षन्ति) प्राप्नुवन्ति (हृद्यात्) हृदयस्य प्रियात् (समुद्रात्) अन्तरिक्षात् (शतव्रजाः) अपरिमितगतयः (रिपुणा) शत्रुणा (न) (अवचक्षे) प्रख्यातम् (घृतस्य) उदकस्य (धाराः) (अभि, चाकशीमि) प्रकाशयामि (हिरण्ययः) तेजोमयः सुवर्णमयो वा (वेतसः) कमनीयः (मध्ये) (आसाम्) धाराणाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथाऽऽकाशात् पतिता वर्षा सर्वं जगत् पालयन्ति तथैव युष्मन्निसृता विज्ञानस्य वाचः सर्वं जगद्रक्षन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! आकाशातील वृष्टीमुळे जगाचे पालन होते. तसेच तुमच्याजवळ असलेल्या वैज्ञानिक वाणीमुळे जगाचे रक्षण होते. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सम्य᳓क् स्रवन्ति सरि᳓तो न᳓ धे᳓ना
अन्त᳓र् हृदा᳓ म᳓नसा पूय᳓मानाः
एते᳓ अर्षन्ति ऊर्म᳓यो घृत᳓स्य
मृगा᳓ इव क्षिपणो᳓र् ई᳓षमाणाः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
dhénāḥ ← dhénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

samyák ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sarítaḥ ← sarít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sravanti ← √sru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pūyámānāḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ūrmáyaḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ī́ṣamāṇāḥ ← √īṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

iva ← iva (invariable)

kṣipaṇóḥ ← kṣipaṇú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mr̥gā́ḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

स॒म्यक् । स्र॒व॒न्ति॒ । स॒रितः॑ । न । धेनाः॑ । अ॒न्तः । हृ॒दा । मन॑सा । पू॒यमा॑नाः ।
ए॒ते । अ॒र्ष॒न्ति॒ । ऊ॒र्मयः॑ । घृ॒तस्य॑ । मृ॒गाःऽइ॑व । क्षि॒प॒णोः । ईष॑माणाः ॥

• samyak ← samyañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “conjugate; united.”

• sravanti ← sru
• [verb], plural, Present indikative
• “discharge; issue; run; filter; discharge; liquefy; ejaculate; fail; disappear; leak; fester.”

• sarito ← saritaḥ ← sarit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; stream.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhenā ← dhenāḥ ← dhenā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; lip; voice.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• pūyamānāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• arṣanty ← arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• ūrmayo ← ūrmayaḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wave; billow.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• mṛgā ← mṛgāḥ ← mṛga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṣipaṇor ← kṣipaṇoḥ ← kṣipaṇu
• [noun], ablative, singular, masculine

• īṣamāṇāḥ ← īṣ
• [verb noun], nominative, plural

अस्याग्नेरुपरि सम्यक् स्रवन्ति क्षरन्ति । घृतस्य धाराः। किमिव । सरितो न धेनाः प्रीणयित्र्यो नद्य इव । अन्तर्हृदा मनसा हृदयमध्यगतेन चित्तेन । भावनासचिवेनेति यावत् । तेन पूयमानाः शुद्धीकृताः । तदेवोच्यते । एते घृतस्य ऊर्मयः रसाः अर्षन्ति गच्छन्ति । जुह्वाः सकाशादग्नेरुपरि पतन्ति । किमिव । क्षिपणोः क्षेपकात् व्याधात् । ईषमाणाः पलायमानाः मृगाइव । ते यथा कक्षं प्रविशन्ति तद्वत् । अनेन शैघ्र्यमुक्तं भवति ॥

English translation:

“They flow uninterruptedly like plural asing rivers, purified by the mind that is seated in the heart; these streams of Ghī descend (upon the fire), like deer flying from the hunter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The allusion is to the ghī poured from the ladle on the fire; antahṛdā manasā: hṛdayamadhya gatena cittena, by the mind gone within the heart;

Śūghanāsaḥ: āśu gantryaḥ (Nirukta 6.1)

These nourishing liquids flow together like streams, being purified within by heart and mind.
These waves of ghee rush, like wild beasts retreating from a javelin.

Pāda c combines etā́arṣanti from 5a with a variant of the repeated ghr̥tásya dhā́rāḥ, namely ūrmáyo ghrtásya ̥ .

Like rivers our libations flow together, cleansing themselves in inmost heart and spirit.
The streams of holy oil pour swiftly downward like the wild beasts that fly before the bowman.

Gleich den Strömen vereinigen sich die Reden im Innern durch Herz und Verstand geklärt. Diese Wogen des Ghrita fließen eilend wie Gazellen, die sich vor dem Jäger flüchten.

Zusammen strömen Flüssen gleich die Tränke, gereinigt innen durch Gebet von Herzen; Es rieseln diese Wellen reiner Butter, wie Waldes Thiere fliehend vor Geschossen.

Вместе сливаются потоки (речи), словно ручейки,
Очищаемые внутри сердцем (и) мыслью.
Бегут эти волны жира,
Словно газели, мчащиеся от стрелы.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उदकविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जिन विद्वानों के (अन्तः, हृदा) अन्तर्विराजमान आत्मा और (मनसा) शुद्ध अन्तःकरण से (पूयमानाः) पवित्रता करती हुई (धेनाः) विद्यायुक्त वाणियाँ (सरितः) नदियों के (न) सदृश (सम्यक्) उत्तम प्रकार (स्रवन्ति) चलती हैं सो (एते) ये विद्वान् (घृतस्य) जल की (ऊर्मयः) लहरियों और (क्षिपणोः) प्रेरणा देनेवाले से (मृगाइव) हरिणों के सदृश (ईषमाणः) चलते हुए सब कीर्ति को (अर्षन्ति) प्राप्त होते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो सत्य कहते हैं वे ही पवित्रात्मा होके जल के सदृश शान्त होते हुए मृगों के सदृश शीघ्र ही अपेक्षित सुख को प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: येषां विदुषामन्तर्हृदा मनसा पूयमाना धेनाः सरितो न सम्यक् स्रवन्ति त एते घृतस्योर्मयः क्षिपणोर्मृगाइवेषमाणाः सर्वां कीर्त्तिमर्षन्ति ॥६॥

पुनरुदकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्यक्) (स्रवन्ति) चलन्ति (सरितः) नद्यः (न) इव (धेनाः) विद्यायुक्ता वाचः (अन्तः, हृदा) अन्तःस्थितेनात्मना (मनसा) शुद्धेनान्तःकरणेन (पूयमानाः) पवित्रतां कुर्वाणाः (एते) (अर्षन्ति) गच्छन्ति (ऊर्मयः) तरङ्गाः (घृतस्य) उदकस्य (मृगाइव) (क्षिपणोः) प्रेषकात् (ईषमाणाः) गच्छन्तः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये सत्यं वदन्ति त एव पवित्रात्मानो भूत्वा जलवच्छान्ताः सन्तो मृगा इव सद्य इष्टं सुखं प्राप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे (लोक) सत्य बोलतात ते पवित्र आत्मे असून जलाप्रमाणे शांत असतात व मृगाप्रमाणे तात्काळ सुख प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सि᳓न्धोर् इव प्राध्वने᳓ शूघना᳓सो
वा᳓तप्रमियः पतयन्ति यह्वाः᳓
घृत᳓स्य धा᳓रा अरुषो᳓ न᳓ वाजी᳓
का᳓ष्ठा भिन्द᳓न्न् ऊर्मि᳓भिः पि᳓न्वमानः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
iva ← iva (invariable)

prādhvané ← prādhvaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

síndhoḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śūghanā́saḥ ← śūghaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

patayanti ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́tapramiyaḥ ← vā́tapramī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yahvā́ḥ ← yahvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aruṣáḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhindán ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kā́ṣṭhāḥ ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pínvamānaḥ ← √pinv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ūrmíbhiḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

सिन्धोः॑ऽइव । प्र॒ऽअ॒ध्व॒ने । शू॒घ॒नासः॑ । वात॑ऽप्रमियः । प॒त॒य॒न्ति॒ । य॒ह्वाः ।
घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । अ॒रु॒षः । न । वा॒जी । काष्ठाः॑ । भि॒न्दन् । ऊ॒र्मिभिः॑ । पिन्व॑मानः ॥

• sindhor ← sindhoḥ ← sindhu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• prādhvane ← prādhvana
• [noun], locative, singular, neuter

• śūghanāso ← śūghanāsaḥ ← śūghana
• [noun], nominative, plural, masculine

• vātapramiyaḥ ← vātapramī
• [noun], nominative, plural, feminine

• patayanti ← patay ← √pat
• [verb], plural, Present indikative
• “fly.”

• yahvāḥ ← yahva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• aruṣo ← aruṣaḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; red.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• kāṣṭhā ← kāṣṭhāḥ ← kāṣṭhā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• bhindann ← bhindan ← bhid
• [verb noun], nominative, singular
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• ūrmibhiḥ ← ūrmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “wave; billow.”

• pinvamānaḥ ← pinv
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; swell; overflow; abound.”

सिन्धोः स्यन्दमानाया नद्याः सकाशात् इव उदकानीव प्राध्वने प्रवणवति देशे शूघनासः आशुगन्त्र्यः । ‘ आशु इति च शु इति च क्षिप्रनामनी भवतः ’ ( निरु. ६. १ ) इति निरुक्तम् । वातप्रमियः वायुवत् प्रकृष्टवेगाः यह्वाः महत्यः घृतस्य धाराः पतयन्ति गच्छन्त्यग्नेरुपरि । घृतमुदकमिति पक्षे सिन्धोरिवेत्यत्र इवशब्दोऽनर्थकः । स्यन्दनसाधनादन्तरिक्षादुक्तलक्षणा घृतधारा उदकधाराः पतयन्ति गच्छन्ति भूमौ । किंच घृतसंस्त्यायः काष्ठाः मर्यादाभूतान् परिधीन् भिन्दन् ऊर्मिभिः रसैः पिन्वमानः वर्धमानो भवति । उदकमिति पक्षे काष्ठाः क्रान्त्वा स्थिता दिशो भिन्दन्नूर्मिभिः तरङ्गैः पिन्वमानो भवति । तत्र दृष्टान्तः । अरुषो न वाजी आरोचमानो गर्वेण गमनशीलोऽश्व इव । स यथा भिन्दन् पिन्वमानश्च भवति तद्वत् ॥

English translation:

“The stream of Ghī fall copious, swift as the wind, and rapid as the waters of a river down a declivity, breaking through the confining banks, and hurrying on with their waves, like a high-spirited steed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Swift as the wind: vāta pramiyaḥ vayūvat prakṛṣṭavega; the comparison may be to Sindhu, a river agitated by the wind; breaking through the confining banks: kāṣṭhā bhindan urmibhiḥ pinvamānaḥ: kāṣṭhā = limiting circles; maryādābhūtān paridhīn limits within which the flowing butter increases with its juice; ghṛta may also mean water, when sindhu will imploy antarikṣa

As if on the straightaway of a river, they fly—the youthfully exuberant ones, swift-battering, confounding the wind—
the streams of ghee—like a ruddy prizewinning horse splitting
the wooden race-course barriers [/splintering the sticks (in their current)], swelling with their waves.

A difficult verse, primarily because of the two hapaxes, śūghanā́saḥ and vā́tapramiyaḥ. The former is taken by Geldner as ‘whirlpools, eddies’ (Wirbel)(followed not terribly enthusiastically by Renou) on no particular basis, and others have added their own at best weakly supported tr.: e.g., Thieme ‘cow-killing’ [śū- ← *pśu-] KlSch. 52), most recently Witzel Gotō ‘die schwellenden Massen’ (presumably with root noun 1st member and later ghana- ‘clump, mass’). The interpr. reflected in the published translation is no stronger than these others. It begins with ghaná- ‘smiter’ (well represented in the RV), as Thieme’s also must. But for 1st member I assume a zero-grade of āśú- ‘swift’ (for the uncertainties of the initial of the PIE ‘swift’ words, see EWA s.v.) with lengthening at compound seam. With two such ad hoc assumptions, this interpr. is simply a place-holder.

As for vā́tapramiyaḥ, there is no question about its component parts, merely about how they fit together. -pramiyaḥ patterns with the nearby forms IV.54.4 pramíye (‘to be violated’) and IV.55.7 pramíyam (‘to violate’). It also strongly recalls I.24.6 ná yé vā́tasya praminánti ábhvam “nor those [=the gods] who confound the wind’s formless mass.” As Oldenberg points out, this latter passage fixes the interpr. of our cmpd.: the first member must be functionally the object of the 2nd. The problem is the accent; it should be a bahuvrīhi, not a tatpuruṣa. See, however, Scarlatta (388), who suggests a plausible bahuvrīhi interpr. ‘die Schmälerung des Windes habend’, with the first member essentially an objective genitive. The point is that the speed and violence of the streams are stronger than those of the wind, which is thus confounded.

I read kā́ṣṭhā(ḥ) in both simile and frame: in the simile it refers to the wooden barriers of the race-course that the horse splits in his speeding around the course, in the frame to sticks floating in the current of the streams and split (against rocks vel sim.) by the violent speed of that current. (Of course the “frame” here is itself metaphorical, since these are streams of ghee, not actual watercourses.)

As rushing down the rapids of a river, flow swifter than the wind the vigorous currents,
The streams of oil in swelling fluctuation like a red courser bursting through the fences.
8.Like women at a gathering fair to look on and gently smiling, they incline to Agni.
The streams of holy oil attain the fuel, and Jatavedas joyfully receives them.

Wie im Gefälle des Stromes die Wirbel, so eilen den Wind hinter sich lassend die jüngsten Ströme des Ghrita, wie ein rötliches Roß, das die Schranken durchbricht, mit den Wogen hochgehend.

Die schnellen fliegen wie im Sturz des Stromes, hinschiessend rascher als des Windes Wehen, Der Butter Ströme wie ein feur’ges Rennpferd, die Bahn durchschneidend, schwellend durch die Wogen.

Подобно водоворотам в прямом русле реки
Летят, оставляя позади себя ветер, юные
Потоки жира, как рыжий скакун,
Ломающий преграды, набухая волнами.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब जलदृष्टान्त से वाणीविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (पिन्वमानः) प्रसन्न करता हुआ मैं जैसे (शूघनाशः) शीघ्रगामिनी (यह्वाः) बड़ी (वातप्रमियः) वायु को मापनेवाली और (प्राध्वने) उत्तम प्रकार से चलने योग्य मार्ग के लिये (सिन्धोरिव) नदियों के अर्थात् नदियों की तरङ्गों के समान (पतयन्ति) पति के सदृश आचरण करती हैं तथा (अरुषः) लाल रूपवाले (वाजी) घोड़ों के (न) सदृश (घृतस्य) जल की (धाराः) धारा (ऊर्म्मिभिः) तरङ्गों से (काष्ठाः) दिशाओं के समान तटों को (भिन्दन्) विदीर्ण करती हैं, वैसे उपदेशों की वृष्टि करके अविद्याओं का नाश करता हूँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिन विद्वानों के नदियों के प्रवाह सदृश उत्तम उपदेश प्रचरित होते और घोड़ों के समान दुःखों के पार कराते हैं, वे ही बड़े श्रेष्ठ पुरुष हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! पिन्वमानोऽहं यथा शूघनासो यह्वा वातप्रमियः प्राध्वने सिन्धोरिव पतयन्त्यरुषो वाजी न घृतस्य धारा ऊर्म्मिभिः काष्ठा भिन्दँस्तथोपदेशान् वर्षयित्वाऽविद्यां भिनद्मि ॥७॥

अथ जलदृष्टान्तेन वाग्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धोरिव) नद्या इव (प्राध्वने) प्रकृष्टतया गन्तव्याय मार्गाय (शूघनासः) आशुगन्त्र्यः (वातप्रमियः) या वातं वायुं प्रमिन्वन्ति ताः (पतयन्ति) पतिरिवाचरन्ति (यह्वाः) महत्यः (घृतस्य) जलस्य (धाराः) (अरुषः) अरुणरूपः (न) इव (वाजी) अश्वः (काष्ठाः) दिश इव तटीः (भिन्दन्) विदृणन्ति (ऊर्म्मिभिः) तरङ्गैः (पिन्वमानः) प्रसादयन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । येषां विदुषां नदीप्रवाहा इव सदुपदेशाश्चलन्ति अश्व इव दुःखान्तं गमयन्ति ते एव महान्तः सन्तः सन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या विद्वानांचे नदीच्या प्रवाहाप्रमाणे उपदेश प्रचारित होतात व घोड्याप्रमाणे तीव्रतेने ते दुःखातून पार पाडतात तेच श्रेष्ठ पुरुष असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभि᳓ प्रवन्त स᳓मनेव यो᳓षाः
कल्याणि᳓यः स्म᳓यमानासो अग्नि᳓म्
घृत᳓स्य धा᳓राः समि᳓धो नसन्त
ता᳓ जुषाणो᳓ हर्यति जात᳓वेदाः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
abhí ← abhí (invariable)

iva ← iva (invariable)

pravanta ← √pru- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sámanā ← sámana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yóṣāḥ ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kalyāṇyàḥ ← kalyā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

smáyamānāsaḥ ← √smi- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

nasanta ← √nas- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

samídhaḥ ← samídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

haryati ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अ॒भि । प्र॒व॒न्त॒ । सम॑नाऽइव । योषाः॑ । क॒ल्या॒ण्यः॑ । स्मय॑मानासः । अ॒ग्निम् ।
घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । स॒म्ऽइधः॑ । न॒स॒न्त॒ । ताः । जु॒षा॒णः । ह॒र्य॒ति॒ । जा॒तऽवे॑दाः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pravanta ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• samaneva ← samanā
• [adverb]

• samaneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yoṣāḥ ← yoṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• kalyāṇyaḥ ← kalyāṇa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beautiful; good; auspicious; pleasant; dear; beautiful.”

• smayamānāso ← smayamānāsaḥ ← smi
• [verb noun], nominative, plural
• “smile.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• samidho ← samidhaḥ ← samidh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• nasanta ← nas
• [verb], plural, Present injunctive

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• haryati ← hary
• [verb], singular, Present indikative
• “delight.”

• jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

घृतस्य धाराः अमुम् अग्निं समनेव समानमनस्काः योषाः योषितः पतिमिव अभि प्रवन्त अभिनमयन्ति । निमग्नं कुर्वन्ति । कीदृश्यस्ताः । कल्याण्यः भद्ररूपाः ‘स्मयमानासः हसन्त्यः । किंच ताः समिधः सम्यग्दीपयित्र्यः सत्यः नसन्त व्याप्नुवन्ति । ताः एव धाराः जुषाणः प्रीयमाणः सेवमानो वा अयं जातवेदाः हर्यति कामयते । घृतशब्दस्योदकमिति पक्षेऽग्निजातवेदःशब्दाभ्यां वैद्युतोऽग्निरादित्यो वा गृह्यते । तं देवमुदकधारा अभि प्रवन्त नसन्त च । स ताश्च हर्यति ॥

English translation:

“The streams of Ghī incline to Agni as devoted wives, auspicious and smiling, to a husband; they feed (the flame) like fuel, and Jātavedas, propitiated, accepts them.”

They float—like lovely young women to (marriage) assemblies— smiling, to Agni.
The streams of ghee approach the kindling sticks. (Agni) Jātavedas delights, taking pleasure in them.

The violence of the movement of the ghee-streams in the preceding vs. is abruptly replaced by the placid and benign approach of these same streams in this vs. _________ 11
Renou points out the ring composition of 11d mádhumantaṃ ta ūrmím and 1a ūrmír mádhumān.

अ॒भि प्र॑वन्त॒ सम॑नेव॒ योषाः॑ कल्या॒ण्य१॑ः॒ स्मय॑मानासो अ॒ग्निम् ।
घृ॒तस्य॒ धाराः॑ स॒मिधो॑ नसन्त॒ ता जु॑षा॒णो ह॑र्यति जा॒तवे॑दाः ॥

Sie schwebten lächelnd zu Agni hin wie schöne Frauen zu den Festen. Die Ströme des Ghrita berühren die Brennhölzer. Gern begehrt Jatavedas nach ihnen.

Sie eilten hin, wie Bräute zur Umarmung, zulächelnd hold dem Agni, sie, die Schönen, Der Butter Tropfen küssten traut die Flammen, und liebend nimmt sie auf der Wesenkenner.

Они кидаются к Агни, как прекрасные
Улыбающиеся женщины на свидания.
Потоки жира ласкают дрова (жертвенного костра).
Джатаведас, наслаждаясь, жаждет их.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (घृतस्य) घृत की (धाराः) धारा और (समिधः) काष्ठ (अग्निम्) अग्नि को (नसन्त) प्राप्त होते हैं, वैसे (कल्याण्यः) कल्याण करनेवाली (स्मयमानासः) कुछ हँसती हुई प्रमाणयुक्त हँसनेवाली (योषाः) स्त्रियाँ (समनेव) तुल्य मनवाली पतिव्रता स्त्री के सदृश अभीष्ट पतियों को (अभि, प्रवन्त) सम्मुख प्राप्त हों और जैसे (ताः) वे सुख को प्राप्त होती हैं, वैसे विद्या और धर्म का (जुषाणः) सेवन करता हुआ (जातवेदाः) विज्ञान से युक्त विद्वान् सब के प्रिय की (हर्यति) कामना करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोमालङ्कार हैं। जैसे अग्नि और इन्धन के संयोग से प्रकाश होता है, वैसे उत्तम अध्यापक और पढ़नेवाले के सम्बन्ध से विद्या का प्रकाश होता है। और जैसे स्वयंवर जिन्होंने किया ऐसे स्त्री-पुरुष परस्पर के सुख की कामना करते हैं, वैसे ही उत्पन्न हुई विद्या जिनको ऐसे योगी जन सब का सुख उत्पन्न कराते हैं ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा घृतस्य धाराः समिधश्चाग्निं नसन्त तथा कल्याण्यः स्मयमानासो योषाः समनेवाभीष्टान् पत्नीनभि प्रवन्त यथा ताः सुखं लभन्ते तथा विद्याधर्म्मौ जुषाणो जातवेदाः सर्वं प्रियं हर्यति ॥८॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) (प्रवन्त) गच्छन्तु (समनेव) समानमनस्का पतिव्रतेव (योषाः) स्त्रियः (कल्याण्यः) कल्याणकारिण्यः (स्मयमानासः) किञ्चिद्धसन्त्यो मितहासाः (अग्निम्) पावकम् (घृतस्य) आज्यस्य (धाराः) (समिधः) काष्ठानि (नसन्त) प्राप्नुवन्ति (ता) (जुषाणः) प्रीतः सन् (हर्यति) कामयते (जातवेदाः) जातविज्ञानः ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथाग्नीन्धनसंयोगेन प्रकाशो जायते तथोत्तमाऽध्यापकाऽध्येतृसम्बन्धेन विद्याप्रकाशो भवति। यथा स्वयंवरौ स्त्रीपुरुषौ परस्परस्य सुखं कामयेते तथैवोत्पन्नविद्यायोगिनः सर्वस्य सुखं भावयन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नी व इंधनाच्या संयोगाने प्रकाश उत्पन्न होतो तसे उत्तम अध्यापक व शिष्य यांच्या संबंधाने विद्येचा प्रकाश होतो व जसे स्वयंवर केलेले स्त्री - पुरुष सुखाची कामना करतात तसे विद्यायुक्त योगी सर्वांचे सुख निर्माण करवितात. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कन्या᳡ इव वहतु᳓म् ए᳓तवा᳓ उ
अञ्जि᳓ अञ्जाना᳓ अभि᳓ चाकशीमि
य᳓त्र सो᳓मः सूय᳓ते य᳓त्र यज्ञो᳓
घृत᳓स्य धा᳓रा अभि᳓ त᳓त् पवन्ते

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
étavaí ← √i- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kanyā̀ḥ ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

u ← u (invariable)

vahatúm ← vahatú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

añjānā́ḥ ← √añj- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

añjí ← añjí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cākaśīmi ← √kāś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūyáte ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)

yátra ← yátra (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pavante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

क॒न्याः॑ऽइव । व॒ह॒तुम् । एत॒वै । ऊं॒ इति॑ । अ॒ञ्जि । अ॒ञ्जा॒नाः । अ॒भि । चा॒क॒शी॒मि॒ ।
यत्र॑ । सोमः॑ । सू॒यते॑ । यत्र॑ । य॒ज्ञः । घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । अ॒भि । तत् । प॒व॒न्ते॒ ॥

• kanyā ← kanyāḥ ← kanyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “girl; daughter; kanyā; virgin; Aloe perfoliata; Aloe Indica; female child; kanyā [word]; burn plant.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vahatum ← vahatu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “marriage.”

• etavā ← etavai ← i
• [verb noun]
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• añjy ← añjī ← añji
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• añjānā ← añjānāḥ ← añj
• [verb noun], accusative, plural
• “smear; anoint; mix; color.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• cākaśīmi ← cākaś ← √kāś
• [verb], singular, Present indikative

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sūyate ← su
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “press out; su.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

कन्याइव अनूढा बालिका इव । ता यथा वहतुम् उद्वाहं प्राप्तुम् एतवा उ एतुं पतिं गन्तुम् अञ्जि अञ्जकमाभरणं तेजो वा अञ्जानाः व्यञ्जयन्त्यः । एवं कुर्वत्यः कन्याइव स्वभर्तृभूतमाध्वरं वैद्यतं वाग्निमादित्यं वा वहतुम् एतुम् अञ्जि व्यञ्जकं तदीयं रूपमञ्जाना व्यञ्जयन्तीः घृतस्य धाराः अभि चाकशीमि अभिपश्यामि । घृतेनोदकेन च भौमस्य वैद्युतस्य चाग्नेः प्रज्वलनं प्रसिद्धम् । किंच ता धाराः सोमः सूयते यत्र यत्र चेतर: यज्ञः तायते तत् तं यज्ञमभिलक्ष्य पवन्ते गच्छन्ति खलु ॥

English translation:

“I contemplate these streams of Ghī as they flow from where the Soma is effused, where the sacrifice (is solemnized), as maidens decorating themselves with unguents to go to the bridegroom.”

I keep gazing upon them, who are like maidens smearing on unguent to go to their wedding.
Where the soma is pressed, where the sacrifice (is performed), toward that do the streams of ghee go purifying themselves. ᳓

As maidens dock themselves with gay adornment to join the bridal feast, I now behold them.
Where Soma flows and sacrifice is ready, thither the streams of holy oil are running.

Ich sehe sie wie Mädchen, die Salbe auflegen, um auf die Hochzeit zu gehen. Wo Soma gepreßt wird, wo das Opfer stattfindet, werden dazu die Ströme des Ghrita geläutert.

Ich sehe sie wie Mädchen, die mit Salben sich schminken, um zur Hochzeit hinzugehen; Wo Soraa, wo das Opfer wird bereitet, da rieseln hin der Butter helle Tropfen.

Я рассматриваю их, как девиц,
Умастившихся умащением, чтобы идти на свадьбу.
Где выжимается сома, где (происходит) жертвоприношение,
Там очищаются потоки жира.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वहतुम्) धारण करनेवाले को (एतवै) प्राप्त होने की (कन्याइव) जैसे कुमारी वैसे (अञ्जि) व्यक्त उत्तम लक्षण को (अञ्जानाः) प्रकट करती हुई (घृतस्य) प्रकाशसम्बन्धिनी (धाराः) वाणियाँ (उ) और (यत्र) जहाँ (सोमः) ऐश्वर्य्य वा ओषधियों का समूह और (यत्र) जहाँ (यज्ञः) करने योग्य व्यवहार (सूयते) उत्पन्न होता है (तत्) उस कर्म्म को (अभि, पवन्ते) पवित्र कराती हैं, उनको मैं (अभि, चाकशीमि) प्रकाशित करता हूँ ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे स्वयंवर करनेवाली कन्या अपने सदृश पति को प्राप्त होने की दिन-रात्रि परीक्षा करती है और ऐसे ही पुरुष परीक्षा करता है, वैसे अध्यापक और उपदेशक परीक्षक होवें और जिस कर्म्म से ऐश्वर्य्य और क्रिया की शुद्धि होवे, वही वचन कहने योग्य है ॥९॥

अन्वय: या वहतुमेतवै कन्याइवाञ्ज्यञ्जाना घृतस्य धारा उ यत्र सोमो यत्र यज्ञः सूयते तत्कर्माभि पवन्ते ता अहमभि चाकशीमि ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कन्याइव) यथा कुमार्य्यः (वहतुम्) वोढारम् (एतवै) प्राप्तुम् (उ) (अञ्जि) व्यक्तं सुलक्षणम् (अञ्जानाः) प्रकटयन्त्यः (अभि) (चाकशीमि) प्रकाशयामि (यत्र) (सोमः) ऐश्वर्यमोषधिगणो वा (सूयते) निष्पद्यते (यत्र) (यज्ञः) अनुष्ठातुमर्हो व्यवहारः (घृतस्य) प्रकाशस्य (धाराः) वाचः (अभि) (तत्) कर्म (पवन्ते) शोधयन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा स्वयंवरा कन्या स्वसदृशं पतिं प्राप्तुमहर्निशं परीक्षयति पुरुषश्च तथाऽध्यापकोपदेशकौ परीक्षकौ स्याताम्, येन कर्म्मणैश्वर्य्यं क्रिया शुद्धिश्च जायते तदेव वचनं भाषितुं योग्यमस्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी स्वयंवर करणारी कन्या आपल्यासारख्याच पतीला प्राप्त करण्यासाठी अहर्निश परीक्षा करत असते. तसेच पुरुषही करतो, तसे अध्यापक व उपदेशक असावेत. ज्या कर्माने ऐश्वर्य प्राप्त व्हावे व क्रियाशुद्धी व्हावी तेच वचन सांगण्यायोग्य असते. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभ्य् अ᳡र्षत सुष्टुतिं᳓ ग᳓व्यम् आजि᳓म्
अस्मा᳓सु भद्रा᳓ द्र᳓विणानि धत्त
इमं᳓ यज्ञं᳓ नयत देव᳓ता नो
घृत᳓स्य धा᳓रा म᳓धुमत् पवन्ते

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ājím ← ājí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arṣata ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gávyam ← gávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhatta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dráviṇāni ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devátā ← devátā (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nayata ← √nī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mádhumat ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pavante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अ॒भि । अ॒र्ष॒त॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । गव्य॑म् । आ॒जिम् । अ॒स्मासु॑ । भ॒द्रा । द्रवि॑णानि । ध॒त्त॒ ।
इ॒मम् । य॒ज्ञम् । न॒य॒त॒ । दे॒वता॑ । नः॒ । घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । मधु॑ऽमत् । प॒व॒न्ते॒ ॥

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• arṣata ← ṛṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “run.”

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• gavyam ← gavya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bovine.”

• ājim ← āji
• [noun], accusative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• draviṇāni ← draviṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• dhatta ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nayata ← nī
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• devatā ← devatāḥ ← devatā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• madhumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

हे मदीया ऋत्विजः गव्यं गोसमूहरूपं गोसंबन्धिनं वा आजिं संघातम् अभ्यर्षत अभिगच्छत अभिगमयत वा सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिम् । अत्र गोशब्देनोदकानि गावो वोच्यन्ते । तत्संघातोऽभिप्रेतः । अस्मासु यजमानेषु भद्रा स्तुत्यानि ‘द्रविणानि धत्त धारयत । स्तुत्या खलु फलं लप्स्यते । किंच नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं देवता अत्र यष्टव्यान् देवान् नयत प्रापयत । घृतस्य धारा मधुमत् यथा तथा पवन्ते गच्छन्ति ॥

English translation:

“(Priests) address the pious praise, (the source) of herds of cattle; bestow upon us auspicious riches; convey this our sacrifice to the gods, (where at) the streams of Ghī with sweetness descend.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Priests: the text has no nominative native; Ṛtvijaḥ, priests are impied; an alternative implied term may be devāḥ, gods; the pious praise the source of herds of cattle: suṣṭutim gavyam ājim: ājim = gosambandhinām saṅghātam, the number or collections related to cattle; or, it may mean the abundance of water; another interpretation: agni = yajña (sacrifice);

Gavya = ghī; gods, approach the pious praise, and, the sacrifice at which ghī is offered

Rush toward the lovely praise hymn, to the contest for cows; on us confer auspicious chattels.
Lead this sacrifice here to the divinities for us. The streams of ghee purify themselves like honey. ᳓

Send to our eulogy a herd of cattle bestow upon us excellent possessions.
Bear to the Gods the sacrifice we offer the streams of oil flow pure and full of sweetness.

Strömt ein gutes Lobgedicht aus, machet ein Wettrennen um die Kühe! Bringet uns gesegneten Besitz, führt dies Opfer von uns zu den Göttern! Die Ströme des Ghrita klären sich zur Süßigkeit.

Rinnt hin zum Loblied, zu der Kühe Wettlauf und uns verleihet reiche Güterfülle; Dies unser Opfer führet zu den Göttern; der Butter Ströme rieseln süsse Labung.

Струите прекрасное восхваление, (выиграйте) состязание
Ради коров! Дайте нам богатства, приносящие счастье!
Эту нашу жертву ведите к богам!
Потоки жира медово очищаются.

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग (अस्मासु) हम लोगों में (आजिम्) प्रसिद्ध (गव्यम्) वाणी के लिये हितकारक व्यवहार को और (भद्रा) सेवने योग्य अपेक्षित सुख देनेवाले (द्रविणानि) धनों वा यशों को (धत्त) धारण करो (देवता) विद्वान् जन आप लोग (इमम्) इस (यज्ञम्) यज्ञ को (नः) हम लोगों के लिये (नयत) प्राप्त कराओ और जैसे (घृतस्य) प्रकाशित बोध के (धाराः) प्रकाश करनेवाली वाणियाँ (मधुमत्) श्रेष्ठविज्ञान से युक्त कर्म्म को (पवन्ते) शुद्ध करती हैं, वैसे हम लोगों को पवित्र करके (सुष्टुतिम्) उत्तम प्रशंसा को (अभि, अर्षत) प्राप्त हूजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। उन्हीं विद्वानों की प्रशंसा होती है, जो सब मनुष्यों में उपदेश द्वारा उत्तम गुणों को धारण करते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यूयमस्मास्वाजिं गव्यं भद्रा द्रविणानि च धत्त देवता यूयमिमं यज्ञं नो नयत यथा घृतस्य धारा मधुमत्पवन्ते तथाऽस्मान् पवित्रान् कृत्वा सुष्टुतिमभ्यर्षत ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) (अर्षत) प्राप्नुत (सुष्टुतिम्) शोभनां प्रशंसाम् (गव्यम्) गवे वाचे हितं व्यवहारम् (आजिम्) प्रसिद्धम् (अस्मासु) (भद्रा) भजनीयसुखप्रदानि (द्रविणानि) धनानि यशांसि वा (धत्त) (इमम्) (यज्ञम्) (नयत) प्रापयत (देवता) देव एव देवता विद्वानेव। देवात्तल् इति स्वार्थे तल् जातावेकवचनं च। (नः) अस्मान् (घृतस्य) प्रकाशितस्य बोधस्य (धाराः) प्रकाशिका वाचः (मधुमत्) प्रशस्तविज्ञानयुक्तं कर्म्म (पवन्ते) शोधयन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। तेषामेव विदुषां प्रशंसा जायते ये सर्वेषु मनुष्येषूपदेशेनोत्तमान् गुणान् दधति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सर्व माणसांमध्ये उपदेशाद्वारे उत्तम गुण धारण करवितात. त्याच विद्वानांची प्रशंसा होते. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः सूर्यो वापो वा गावो वा घृतं वा
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

धा᳓मन् ते वि᳓श्वम् भु᳓वनम् अ᳓धि श्रित᳓म्
अन्तः᳓ समुद्रे᳓ हृदि᳓ अन्त᳓र् आ᳓युषि
अपा᳓म् अ᳓नीके समिथे᳓ य᳓ आ᳓भृतस्
त᳓म् अश्याम म᳓धुमन्तं त ऊर्मि᳓म्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhā́man ← dhā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śritám ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

antár ← antár (invariable)

ā́yuṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́bhr̥taḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ánīke ← ánīka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

samithé ← samithá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

धाम॑न् । ते॒ । विश्व॑म् । भुव॑नम् । अधि॑ । श्रि॒तम् । अ॒न्तरिति॑ । स॒मु॒द्रे । हृ॒दि । अ॒न्तः । आयु॑षि ।
अ॒पाम् । अनी॑के । स॒म्ऽइ॒थे । यः । आऽभृ॑तः । तम् । अ॒श्या॒म॒ । मधु॑ऽमन्तम् । ते॒ । ऊ॒र्मिम् ॥

• dhāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanam ← bhuvana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śritam ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• hṛdy ← hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• āyuṣi ← āyus
• [noun], locative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• anīke ← anīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• samithe ← samitha
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; conflict.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ābhṛtas ← ābhṛtaḥ ← ābhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

ते त्वदीये धामन् धामनि तेजःस्थाने विश्वं भुवनम् अधि श्रितम् । अन्तः समुद्रे वडवाग्नित्वेन हृद्यन्तः सर्वप्राणिनां हृदये वैश्वानरत्वेन आयुषि अन्ने सर्व प्राण्याहारत्वेन । यद्वा । आयुषीत्येतत् हृद्विशेषणम् । जठराग्निना खल्वायुः धार्यते । अपामनीके उदकसंस्त्याये वैद्युताग्नित्वेन समिथे संग्रामे च शौर्याग्निरूपेण । एवं सर्वेषु स्थानेषु वर्तमानं धाम । तस्मिन् धामनि यः ऊर्मिर्घृतरूप उदकरूपो वा रसः आभृतः स्थापितः ते त्वदीयं तं रसं मधुमन्तं माधुर्योपेतम् अश्याम व्याप्नुयाम ॥ ॥ ११ ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“The whole world, (Agni), finds an asylum in your effulgence, whether it be in the ocean, in the heart (of man), in the life (of living beings), in the assemblage of the waters, or in warfare; may we attain the sweet-flavoured wave which is established in your (essence).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dhāman te viśvam bhuvanam adhiśritam: dhāman = tejaḥ sthāne, in the plural ce of brightness or heat (or vibhutyam, superhuman power); the purport is to identify all things with Agni, present in the ocean as submarine fire, in men as vaiśvānara, an etymological pun from viśva, all and nara, man; in life, āyuṣi, as the vital principle, or āyus. may mean food, anna, when the digestive fire is intended; in the assembled waters or the firmament, as lightning; in war, as the metaphorical fire of valour; that sweet-flavoured wave: ūrmiḥ ya ābhṛtaḥ, the wave which is so deposited, sthāpitaḥ, may imply either the butter of the oblation, or water in the shape of rain. The reference to madhu in this and previous verse, establish that the implied reference is o Soma

All the living world is firmly fixed in your domain, within the sea in your heart, within your lifespan.
The one that was borne hither at the forefront of the waters in their joining, that one may we attain—your most honeyed wave.Volume II

The universe depends upon thy power and might within the sea, within the heart, within all life.

Auf dein Wesen ist die ganze Welt gestellt, auf deine Lebenskraft im Meer, im Herzen. Deine süße Woge, die auf dem Antlitz der Gewässer in deren Zusammenfluß herangebracht ward, die möchten wir erlangen.

An deine Stätte schmiegt die ganze Welt sich an, im Meer, im Herzen, und in allem, was da lebt; Erlangen mögen deine süsse Welle wir, die hingetragne zur Vermischung mit der Flut.

На тебя как на основу опирается все мироздание
В океане – сердце, в силе жизни.
Пусть достигнем мы той твоей медовой волны,
Что принесена на слияние (с водами) на поверхность вод!

• अग्निः सूर्यो वाऽपो वा गावो वा घृतं वा
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• गान्धारः

फिर ईश्वर के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे भगवन् ! जिस (ते) आपके (धामन्) आधाररूप (अन्तः) मध्य (समुद्रे) अन्तरिक्ष और (हृदि) हृदय के (अन्तः) मध्य में (आयुषि) जीवन के निमित्त प्राण में (अपाम्) प्राणों की (अभीके) सेना में और (समिथे) संग्राम में (विश्वम्) सम्पूर्ण (भुवनम्) जगत् (अधि) ऊपर (श्रितम्) स्थित है तथा (यः) जो (ते) आप का विद्वानों से (आभृतः) सब प्रकार धारण किया गया (तम्) उस (मधुमन्तम्) माधुर्य्यगुण से युक्त (उर्मिम्) रक्षा आदि व्यवहार और आनन्द को हम लोग (अश्याम) प्राप्त होवें, उस आपकी उपासना को निरन्तर करें ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर जगत् को अभिव्याप्त होके सब को धारण कर और उत्तम प्रकार रक्षा करके अन्तर्य्यामिरूप से सर्वत्र व्याप्त है और जिसकी कृपा से विज्ञान, बहुत कालपर्य्यन्त जीवन और विजय प्राप्त होता है, उसी की निरन्तर सेवा करो ॥११॥ इस सूक्त में जल मेघ सूर्य वाणी विद्वान् और ईश्वर के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥११॥ यह श्रीमान् परमहंसपरिव्राजकाचार्य परमविद्वान् श्रीमद्विरजानन्दसरस्वती स्वामीजी के शिष्य श्रीमान् दयानदसरस्वती स्वामीजी के बनाए हुए, संस्कृत और आर्य्यभाषा से सुशोभित, ऋग्वेदभाष्य के चतुर्थमण्डल में पञ्चम अनुवाक, अट्ठावनवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥ इति चतुर्थं मण्डलम् ॥

अन्वय: हे भगवन् ! यस्य ते धामन्नन्तः समुद्रे हृद्यन्तरायुष्यपामनीके समिथे विश्वं भुवनमधि श्रितं यस्ते विद्वद्भिराभृतस्तं मधुमन्तमूर्मिमानन्दं वयमश्याम तदुपासनां सततं कुर्य्याम ॥११॥

पुनरीश्वरविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धामन्) आधारे (ते) तव (विश्वम्) सर्वम् (भुवनम्) जगत् (अधि) उपरि (श्रितम्) स्थितम् (अन्तः) (समुद्रे) अन्तरिक्षे (हृदि) हृदये (अन्तः) मध्ये (आयुषि) जीवननिमित्ते प्राणे (अपाम्) प्राणानाम् (अभीके) सैन्ये (समिथे) सङ्ग्रामे (यः) (आभृतः) समन्ताद् धृतः (तम्) (अश्याम) प्राप्नुयाम (मधुमन्तम्) माधुर्य्यगुणोपेतम् (ते) तव (ऊर्मिम्) रक्षणादिकम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वरो जगदभिव्याप्य सर्वं धृत्वा संरक्ष्यान्तर्यामिरूपेण सर्वत्र व्याप्तोऽस्ति यस्य कृपया विज्ञानं चिरजीवनं विजयश्च प्राप्यते तमेव सततं भजतेति ॥११॥ अत्रोदकमेघसूर्यवाग्विद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥११॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्याणां परमविदुषां श्रीमद्विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानदसरस्वतीस्वामिना निर्मिते संस्कृतार्य्यभाषाभ्यां विभूषित ऋग्वेदभाष्ये चतुर्थमण्डले पञ्चमोऽनुवाकोऽष्टपञ्चाशत्तमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो जगदीश्वर जगात अभिव्याप्त होऊन सर्वांना धारण करून उत्तम प्रकारे रक्षण करून अन्तर्यायी रूपाने सर्वत्र व्याप्त आहे व ज्याच्या कृपेने विज्ञान, दीर्घायुुष्य व विजय मिळतो त्याचीच निरंतर सेवा करा. ॥ ११ ॥