०५५

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को᳓ वस् त्राता᳓ वसवः को᳓ वरूता᳓
द्या᳓वाभूमी अदिते त्रा᳓सिथां° नः
स᳓हीयसो वरुण मित्र म᳓र्तात्
को᳓ वो ऽध्वरे᳓ व᳓रिवो धाति देवाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trātā́ ← trātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

varūtā́ ← varūtár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

adite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

dyā́vābhūmī ← dyā́vābhū́mī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

trā́sīthām ← √trā- (root)
{number:DU, person:2, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

mártāt ← márta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáhīyasaḥ ← sáhīyaṁs- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

कः । वः॒ । त्रा॒ता । व॒स॒वः॒ । कः । व॒रू॒ता । द्यावा॑भूमी॒ इति॑ । अ॒दि॒ते॒ । त्रासी॑थाम् । नः॒ ।
सही॑यसः । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र॒ । मर्ता॑त् । कः । वः॒ । अ॒ध्व॒रे । वरि॑वः । धा॒ति॒ । दे॒वाः॒ ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vas ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• trātā ← trā
• [verb], singular, periphrast. future
• “protect; help.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• varūtā ← varūtṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “varūtṛ [word].”

• dyāvābhūmī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• trāsīthāṃ ← trāsīthām ← trā
• [verb], dual, Aorist optative
• “protect; help.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sahīyaso ← sahīyasaḥ ← sahīyas
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mighty.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• martāt ← marta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “man.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ‘dhvare ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• varivo ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• dhāti ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे वसवः सर्वस्य वासयितारो देवाः वः युष्मान् कः त्राता अस्ति । यतो यूयं वसवोऽत इत्यभिप्रायः । कः च वरूता संभक्तास्ति । यद्वा । वो युष्माकं मध्ये कस्त्राता रक्षको देवः कश्च वरूता वारयिता दुःखानां वरणीयो वा भवति । हे द्यावाभूमी नः अस्मान् त्रासीथां रक्षतम् । हे अदिते अखण्डनीये । एतदपि द्यावाभूम्योर्विशेषणम् । संख्याव्यत्ययः । यदीदं पृथग्देवतामन्त्रणं स्यात् तर्हि निघातो न स्यात् ।’ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वेनास्यैव पादादित्वात् । ’ अदिते मित्र वरुणोत मृळ ’ (ऋ. सं. २. २७. १४ ) इति, ‘आदित्या रुद्रा वसवः सुदानवः’ (ऋ. सं. १०. ६६. १२) इतिवत् । तस्यैव विशेषणत्वे समानाधिकरणे इति सामानाधिकरण्यात् ‘ अग्ने पावक रोचिषा’ (ऋ. सं. ५. २६. १) इतिवत् अस्य निघातः सिध्यति । तस्मात् द्यावाभूमी इत्येतस्य विशेषणम् । हे वरुण हे मित्र युवां सहीयसः मर्तात् अभिभवितुः मनुष्यात् नस्त्रासीथाम् । हे देवाः वः युष्माकम् अध्वरे यागे कः वरिवः धनं धाति ददाति। यद्वा । वो युष्माकं मध्ये को वरिवो धाति धारयति ॥

English translation:

“Which of you, Vasus, is a defender? Which is a protector? Heaven and earth and Aditi preserve us; defend us, Mitra and Varuṇa, from the strong man; who is it, gods, that offers you wealth at the sacrifice?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aditi: dyāvābhūmi adite trāsīthām naḥ: adite, undivided, indivisible, may be an epithet of heaven and earth; who is it, gods, that offer you: ko vo adhvare arivo dhāti devāḥ = which of you gods bestows wealth at the sacrifice?

Who is the protector among you (all), o good ones, who the defender? O Heaven and Earth, o Aditi—you should protect us
from the stronger mortal, o Varuṇa and Mitra. Who will establish wide space for you at the ceremony, o gods?

On the anomalous form trā́sīthām see Oldenberg Whatever its morphological status otherwise, it is clearly a dual, and therefore, strictly speaking, only dyā́vābhūmī can be its subj., not the additional voc. adite.

Since pāda b is a repetition (=VII.62.4), Geldner interprets it as parenthetical, with pāda c continuing pāda a (“who is the protector and defender … from the stronger mortal”) (so also Bloomfield, RReps). This is not impossible, but since the abl.

phrase in c can just as easily be construed with the verb in b, I see no reason why the repeated pāda can’t have been stitched into the fabric of this vs. (Renou and Witzel Gotō both take c with b, as I do.) With Geldner, I take vaḥ as a dat. of benefit: the wide space is made for the gods (see also Oberlies, Relig. des RV I.461). Renou and Witzel Gotō construe vaḥ with káḥ (“which among you?”), and Witzel Gotō specifically indicate that the wide space is made for us by one of the gods. Although the identical phrase kó vaḥ opening pāda a favors this latter interpr., I follow Geldner, in part because I think whoever would be acting thus at the ceremony would be a human ritual officiant.

WHO of you, Vasus, saveth? who protecteth? O Heaven and Earth and Aditi, preserve us,
Varuna., Mitra, from the stronger mortal. Gods, which of you at sacrifice giveth comfort?

Wer von euch, ihr Guten, ist der Beschützer, wer der Behüter - Himmel und Erde, Aditi, beschütz uns - vor dem stärkeren Sterblichen, o Mitra und Varuna? Wer bereitet euch, ihr Götter, bei dem Opfer Behagen?

Wer von euch Vasu’s ist’s, der schützt und rettet? o Erd’ und Himmel, Aditi, beschützt uns Vor stärkerm Menschen, Varuna und Mitra, wer von euch Göttern gibt beim Opfer Segen?

Кто из вас спаситель, о Васу, кто защитник?
О Небо и Земля, о Адити, спасите нас
От более сильного смертного, о Варуна, Митра!
Кто из вас, о боги, создает широкое пространство в ходе обряда?

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब दश ऋचावाले पचपनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के गुणों का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) उत्तम विद्वन् अध्यापक (मित्र) सम्पूर्ण मित्रों के उपदेशक (सहीयसः) अत्यन्त सहनेवाले बलिष्ठ ! (नः) हम लोगों के और (वः) आप लोगों के (अध्वरे) सत्य व्यवहार में (कः) कौन (मर्त्तात्) मनुष्य से (वरिवः) सेवन को (धाति) धारण करता है (द्यावाभूमी) प्रकाश और पृथिवी के सदृश आप दोनों हम लोगों की (त्रासीथाम्) रक्षा करो हे (वसवः) रहनेवाले (देवाः) विद्वानो ! (वः) आप लोगों का (कः) कौन (त्राता) रक्षक है। हे (अदिते) नहीं नाश होनेवाले जगदीश्वर ! आप का (कः) कौन (वरूता) स्वीकार करनेवाला है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर की आज्ञा का पालन करता है, वह परमेश्वर से स्वीकार किया जाता है। हे मनुष्यो ! जो हमारा और आप लोगों का रक्षक है, वही हम लोगों से सेवा करने योग्य है और जो अहिंसा से सब मनुष्यों को विज्ञान में धारण करते हैं, वह और वे सदा सत्कार करने योग्य हैं ॥१॥

अन्वय: हे वरुण मित्र सहीयसो ! नो वोऽध्वरे को मर्त्ताद्वरिवो धाति द्यावाभूमी इव युवामस्मान् त्रासीथाम्। हे वसवो देवा ! वः वस्त्राताऽस्ति। हे अदिते जगदीश्वर ! तव को वरूताऽस्ति ॥१॥

अथ विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (वः) युष्माकम् (त्राता) रक्षकः (वसवः) ये वसन्ति तत्सम्बुद्धौ (कः) (वरूता) स्वीकर्त्ता (द्यावाभूमी) प्रकाशपृथिव्यौ (अदिते) अविनाशिन् (त्रासीथाम्) रक्षेथाम् (नः) अस्माकम् (सहीयसः) अतिशयेन सहनशीलान् बलिष्ठान् (वरुण) उत्कृष्टविद्वन्नध्यापक (मित्र) सर्वसुहृदुपदेशक (मर्त्तात्) मनुष्यात् (कः) (वः) युष्माकम् (अध्वरे) सत्ये व्यवहारे (वरिवः) परिचरणं सेवनम् (धाति) दधाति (देवाः) विद्वांसः ॥१॥

भावार्थभाषाः - यो हि परमेश्वराज्ञां पालयति स परमेश्वरेण स्वीक्रियते। हे मनुष्या ! योऽस्माकं युष्माकञ्च रक्षकः स एवाऽस्माभिर्भजनीयः। येऽहिंसया सर्वान् मनुष्यान् विज्ञाने दधति स ते च सदैव सत्कर्त्तव्याः ॥१॥

या सूक्तात विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वराची आज्ञा पाळतो त्याला परमेश्वर स्वीकारतो. हे माणसांनो ! जो तुमचा आमचा रक्षक आहे त्याचेच भजन करणे योग्य आहे. जे अहिंसेने सर्व माणसांना विज्ञान देतात त्यांचा सत्कार करणे योग्य आहे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ ये᳓ धा᳓मानि पूर्विया᳓णि अ᳓र्चान्
वि᳓ य᳓द् उछा᳓न् वियोता᳓रो अ᳓मूराः
विधाता᳓रो वि᳓ ते᳓ दधुर् अ᳓जस्रा
ऋत᳓धीतयो रुरुचन्त दस्माः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árcān ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

prá ← prá (invariable)

pūrvyā́ṇi ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ámūrāḥ ← ámūra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uchā́n ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

viyotā́raḥ ← viyotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájasrāḥ ← ájasra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vidhātā́raḥ ← vidhātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dasmā́ḥ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tádhītayaḥ ← r̥tádhīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rurucanta ← √ruc- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:MED}

प्र । ये । धामा॑नि । पू॒र्व्याणि॑ । अर्चा॑न् । वि । यत् । उ॒च्छान् । वि॒ऽयो॒तारः॑ । अमू॑राः ।
वि॒ऽधा॒तारः॑ । वि । ते । द॒धुः॒ । अज॑स्राः । ऋ॒तऽधी॑तयः । रु॒रु॒च॒न्त॒ । द॒स्माः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• pūrvyāṇy ← pūrvyāṇi ← pūrvya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• arcān ← arc
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ucchān ← vas
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “dawn; shine.”

• viyotāro ← viyotāraḥ ← viyotṛ
• [noun], nominative, plural, masculine

• amūrāḥ ← amūra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

• vidhātāro ← vidhātāraḥ ← vidhātṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; organizer; creator.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ajasrā ← ajasrāḥ ← ajasra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ceaseless; ageless; incessant.”

• ṛtadhītayo ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtadhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “thinking; prayer; understanding.”

• rurucanta ← ruc
• [verb], plural, Perfect injunctive
• “please; shine.”

• dasmāḥ ← dasma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “overlord.”

ये देवाः पूर्व्याणि पुरातनानि धामानि स्थानानि वा प्र अर्चान् अर्चन्ति प्रयच्छन्ति स्तोतृभ्यः। यत् ये च वियोतारः दुःखानाम् अमिश्रयितार: अमूराः अमूढाः वि उच्छान् उच्छन्ति तमो विवासयन्ति देवाः । ते विधातारः फलानां कर्तारः अजस्राः नित्याः वि दधुः कुर्वन्त्यभिमतम् । किंच ऋतधीतयः सत्यकर्माणः दस्माः दर्शनीयाः ते रुरुचन्त रोचन्ते ॥

English translation:

“The (deities) who bestow ancient plural ces (of enjoyment on their worshippers), and (with minds) unperplexed, are the separators of light (from darkness); they, the eternal distributors (of rewards), grant (what is desired), and shine of plural asing aspect, the true (recompensers) of pious actṣ”

Those [=priests?] who will chant forth the ancient ordinances while the discriminators who are never fooled [=Dawns?] will dawn widely—
they are the untiring distributors who make distribution. The wondrous ones whose insights are truth have shone.

My understanding of this difficult and disputed vs. is set forth in the published translation

I will not engage here in detail with the various alternative interpr. offered by others.

I take the vs. in general as a response to the question posed in 1d (as I understand that question), “who will make wide space at the ceremony for you gods?” The answer is the unnamed priests acting at the dawn sacrifice. It is the priests who chant the ordinances in 2a, at the time when the dawns are “dawning widely” (ví … uchā́n)(2b), with the notion of “wide space” implicit. The priests return in c, distributing the dakṣiṇās (or perhaps the dawns themselves perform the distribution). Pāda c contains two forms of ví (vidhātā́ro ví … dadhuḥ), echoing the two in b (ví … uchā́n viyotā́raḥ). Though the ví forms in c are not directly connected to “wide space,” they continue that theme verbally. Pāda d has the dawns as subject.

In my interpr. of b, with dawns as subj., one could expect a fem. agent noun

*viyotrī́-, but -tár- forms can serve for fem. as well, esp. as an attributive (so better tr.

“they (the dawns) as discriminators …”). As pointed out in the published translation, the dawns “discriminate” because they separate night and day. Oldenberg has a clever, but I think ultimately incorrect, suggestion that instead of uchā́n we should read *yuchā́n to √yu ‘separate’, providing an etymological figure ví … *yuchā́n viyotā́raḥ, exactly parallel to vidhātā́ro ví … dadhuḥ in the flg. pāda. (Oldenberg seems also to consider only to reject this idea.) The grammatical identity of rurucanta is unclear. Lubotsky calls it a pf. subjunctive, and Geldner and Thieme (Plusq. 46) interpr. it as hortative. But the zero-grade would be anomalous for a subjunctive. Kümmel (430-31) takes it rather as an injunctive, although he does not see a clear injunctive context (though generell-erwähnende Funktion seems possible). I also interpr. it as injunctive, in the published translation with preterial sense, though “shine” would work as well in context.

They who with laud extol the ancient statutes, when they shine forth infallible dividers,
Have ordered as perpetual Ordainers, and beamed as holy-thoughted WonderWorkers.

Die die alten Satzungen ehren sollen, wenn die klugen Trenner von Tag und Nacht aufleuchten, sie haben als unermüdliche Ordner die Zeiten geordnet. Die Meister, die die Wahrheit erkannt haben, sollen erleuchtet werden.

Sie, welche stets die alten Bräuche ehren, so oft die weisen Nachtverscheucher strahlen; Ermattend nie, vertheilten die Vertheiler; die reingesinnten, herrlichen erglänzten.

(Те,) кто должны воспевать прежние установления,
Пока ярко светят безошибочные разделители (дня и ночи),
Эти основатели основали непреходящие (ценности).
Они сверкали, удивительные, с силой видения, приверженной закону.

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (पूर्व्याणि) प्राचीन जनों से प्रत्यक्ष किये गये (धामानि) जन्म, नाम, स्थानों का (प्र, अर्चान्) उत्तम सत्कार करें और (यत्) जो (अमूराः) नहीं मूर्ख (वियोतारः) विभाग करनेवाले जन प्राचीन जनों से प्रत्यक्ष किये गये जन्म, नाम, स्थानों का (वि, उच्छान्) विवास करावें और जो (अजस्राः) नहीं हिंसा करने और (ऋतधीतयः) सत्य के धारण करनेवाले (विधातारः) निर्माणकर्त्ता (दस्माः) दुःखों के विनाशक जन (रुरुचन्त) उत्तम प्रकार शोभित होते हैं (ते) वे निरन्तर (वि, दधुः) विधान करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो यथार्थवक्ता सब के सुख की इच्छा करनेवाले विद्वान् जन हों, वे ही सब के सब सुखों के करने योग्य होवें ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये पूर्व्याणि धामानि प्रार्चान् यद्येऽमूरा वियोतारः पूर्व्याणि धामानि व्युच्छान् येऽजस्रा ऋतधीतयो विधातारो दस्मा रुरुचन्त ते सततं वि दधुः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ये) (धामानि) जन्मनामस्थानानि (पूर्व्याणि) पूर्वैः साक्षात्कृतानि (अर्चान्) सत्कुर्य्युः (वि) (यत्) ये (उच्छान्) विवासयेयुः (वियोतारः) विभाजकाः (अमूराः) अमूढाः (विधातारः) निर्मातारः (वि) (ते) (दधुः) दध्युः (अजस्राः) अहिंसकाः (ऋतधीतयः) ऋतस्य धीतिर्धारणं येषान्ते (रुरुचन्त) सुशोभन्ते (दस्माः) दुःखानां विनाशकाः ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये आप्ताः सर्वेषां सुखमिच्छुका विद्वांसस्स्युस्त एव सर्वेषां सर्वाणि सुखानि कर्त्तुमर्हेयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे आप्त सर्वांच्या सुखाची इच्छा करणारे विद्वान असतात तेच सर्वांचे सुख पाहू शकतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ पस्ति᳓याम् अ᳓दितिं सि᳓न्धुम् अर्कइः᳓
सुअस्ति᳓म् ईळे सखिया᳓य देवी᳓म्
उभे᳓ य᳓था नो अ᳓हनी निपा᳓त
उषा᳓सान᳓क्ता करताम् अ᳓दब्धे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pastyā̀m ← pastyā̀- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

svastím ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áhanī ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nipā́taḥ ← √pā- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

yáthā ← yáthā (invariable)

ádabdhe ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

karatām ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

प्र । प॒स्त्या॑म् । अदि॑तिम् । सिन्धु॑म् । अ॒र्कैः । स्व॒स्तिम् । ई॒ळे॒ । स॒ख्याय॑ । दे॒वीम् ।
उ॒भे इति॑ । यथा॑ । नः॒ । अह॑नी॒ इति॑ । नि॒ऽपातः॑ । उ॒षसा॒नक्ता॑ । क॒र॒ता॒म् । अद॑ब्धे॒ इति॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pastyām ← pastyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “river; dwelling.”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• svastim ← svasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• īﾱe ← īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, neuter
• “both(a).”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ahanī ← ahar
• [noun], nominative, dual, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• nipāta ← nipātaḥ ← nipā ← √pā
• [verb], dual, Present indikative
• “guard.”

• uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• karatām ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• adabdhe ← adabdha
• [noun], nominative, dual, feminine
• “unfailing; unimpaired.”

पस्त्यां सर्वैर्गन्तव्याम् अदितिम् अदीनां देवमातरं तां देवीं सिन्धुं स्यन्दनशीलां नद्यभिमानिदेवीं स्वस्तिं सुखनिवासामेतन्नामिकां देवीं सख्याय अनुकूल्याय अर्कैः मन्त्रैः ईळे स्तौमि। उभे अहनी द्यावापृथिव्यौ यथा नः अस्मान् निपातः नितरां पातः तथा स्तौमि । उषासानक्ता अहोरात्राभिमानिदेवते अदब्धे अदम्भनीये करतां कुरुताम् । अभिमतमिति शेषः ॥

English translation:

“I adore the venerated Aditi, the Sindhu and the divine Svasti for their friendship; (I praise you) both, Day and Night, that you may protect us unimpeded; night and morning do (what we desire).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svastim: sukhanivāsam, etannāmikam devim, the abose of happiness; well-being, or a goddess so named

I reverently invoke the Housegoddess, Aditi, the Sindhu with chants, (invoke) divine Well-Being for comradeship.
Night and Dawn, the undeceivable, will arrange it so that both day
halves will keep guard over us.

In pāda a #prá … arkaíḥ# echoes 2a #prá … árcān#.

The 2nd hemistich gives some support to my interpr. of vs. 2b, that the dawns are marking the limit between night and day. Here Night and Dawn arrange that both day halves provide protection.

As Witzel Gotō point out, all the divinities here are fem.

The Housewife Goddess, Aditi, and Sindhu, the Goddess Svasti I implore for friendship:
And may the unobstructed Night and Morning both, day and night, provide for our protection.

Die Pastya, Aditi, die Sindhu rufe ich mit Preisliedern an, die Göttin Svasti zur Freundschaft. Nacht und Morgen, die Untrüglichen, sollen bewirken, daß beide Tageshälften uns in ihren Schutz nehmen.

Die Aditi, die Heimische, die Sindhu, die Segensgöttin ruf’ ich an um Freundschaft; Die unverletzten Nacht und Morgen ruf’ ich, dass beide uns bei Tag und Nacht behüten.

Я призываю песнями (богиню) Пастья, Адити, Синдху,
Богиню Свасти (я призываю) для дружбы.
Ушас и Ночь, две (богини,) не терпящие обмана, пусть сделают так,
Чтобы обе половины суток охраняли нас!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब विद्वानों के विषय में गृहस्थ के कर्म को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जैसे (उभे) दोनों (अहनी) रात्रि और दिन (उषासानक्ता) रात्रि और दिन को (अदब्धे) नहीं हिंसित (करताम्) करें, वैसे (नः) हम लोगों का अर्थात् अपना (निपातः) अतिशय पालन करनेवाला मैं (अर्कैः) मन्त्रों से (अदितिम्) खण्डरहित (पस्त्याम्) गृह और (सिन्धुम्) नदी की (स्वस्तिम्) सुख की और (सख्याय) मित्रपने के लिये (देवीम्) सुन्दर विद्यायुक्त स्त्री की (प्र, ईळे) विशेष इच्छा करता हूँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे रात्रि और दिन मिले हुए वर्ताव करके सम्पूर्ण व्यवहार में कारण होते हैं, वैसे हम दोनों विशेष करके हित चाहते हुए मित्र के सदृश वर्तमान स्त्री और पुरुष उत्तम गृह और बहुत सुख की सदा उन्नति करें ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथोभे अहनी उषासानक्ता अदब्धे करतां तथा नो निपातोऽहमर्कैरदितिं पस्त्यां सिन्धुं स्वस्ति सख्याय देवीं प्रेळे ॥३॥

अथ विद्वद्विषये गार्हस्थ्यकर्माह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (पस्त्याम्) गृहम् (अदितिम्) अखण्डिताम् (सिन्धुम्) नदीम् (अर्कैः) मन्त्रैः (स्वस्तिम्) सुखम् (ईळे) अध्यन्विच्छामि (सख्याय) मित्रभावाय (देवीम्) कमनीयां विदुषीं स्त्रियम् (उभे) (यथा) (नः) अस्माकम् (अहनी) रात्रिदिने (निपातः) यो नितरां पाति (उषासानक्ता) रात्रिदिवसौ (करताम्) (अदब्धे) अहिंसिते ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा रात्रिदिने सम्बद्धे वर्त्तित्वा सर्वव्यवहारसिद्धे निमित्ते भवतस्तथाऽऽवां विहितौ सखिवद्वर्त्तमानौ स्त्रीपुरुषौ श्रेष्ठं गृहं पुष्कलं सुखं सर्वदोन्नयेय ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे रात्र व दिवस व्यवहाराचे कारण असतात तसे आम्ही दोघे स्त्री व पुरुष हितकारक मित्राप्रमाणे उत्तम गृह व सुख सदैव वाढवू. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ अर्यमा᳓ व᳓रुणश् चेति प᳓न्थाम्
इष᳓स् प᳓तिः सुवितं᳓ गातु᳓म् अग्निः᳓
इ᳓न्द्राविष्णू नृव᳓द् उ षु᳓ स्त᳓वाना
श᳓र्म नो यन्तम् अ᳓मवद् व᳓रूथम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvitám ← suvitá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāviṣṇū ← índrāvíṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stávānā ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ámavat ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yantam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

वि । अ॒र्य॒मा । वरु॑णः । चे॒ति॒ । पन्था॑म् । इ॒षः । पतिः॑ । सु॒वि॒तम् । गा॒तुम् । अ॒ग्निः ।
इन्द्रा॑विष्णू॒ इति॑ । नृ॒ऽवत् । ऊं॒ इति॑ । सु । स्तवा॑ना । शर्म॑ । नः॒ । य॒न्त॒म् । अम॑ऽवत् । वरू॑थम् ॥

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varuṇaś ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• ceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• iṣas ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• suvitaṃ ← suvitam ← suvita
• [noun], accusative, singular, masculine

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• indrāviṣṇū ← indrāviṣṇu
• [noun], vocative, dual, masculine

• nṛvad ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• stavānā ← stu
• [verb noun], nominative, dual
• “laud; praise; declare; stu.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yantam ← yam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• amavad ← amavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “impressive; strong.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

अर्यमा देवः अस्माकं पन्थां यज्ञादिमार्गं वि चेति ज्ञापयति । तथा वरुणः वि चेति । इषः अन्नस्य हविर्लक्षणस्य पतिः पालकः अग्निः सुवितं सुखकरं गातुं गमनं मार्गं वा स्वर्गादेः वि चेति । इन्द्राविष्णू ‘सु सुष्ठु स्तवाना स्तूयमानौ नृवत् मनुष्यवत् मनुष्योपेतं वरूथं वरणीयम् अमवत् बलोपेतं शर्म गृहं सुखं वा नः अस्माकं यन्तं यच्छतम् । उ पूरणः ॥

English translation:

“Aryaman and Varuṇa instrumental uct us in the path (of worship); Agni, the lord of food points out the way to happiness; Indra and Viṣṇu, being glorified, bestow upon us desirable prosperity comprehending descendants and strength.”

Aryaman clears out a path, and Varuṇa; the lord of refreshment, Agni, (clears out) a way easy to traverse.
Indra and Viṣṇu—when you are being praised in our manly way, hold out shelter to us and defense along with attack.

I take ví … ceti to √ci ‘pile’; see comm. ad I.90.4. Renou assigns it to √cit ‘perceive’ (so also Grassmann); Witzel Gotō to √ci ‘perceive’ as an Augenblicksbildung to the aor.

stem.

The final word of the vs., várūtham, recalls varūtā́, the final word of the 1st pāda of the hymn (1a). As indicated in the published introduction, I consider vss. 3-5 to be a response to the question posed in the hymn’s first pāda.

Aryaman, Varuna have disclosed the pathway, Agni as Lord of Strength the road to welfare.
Lauded in manly mode may Indra-Visnu grant us their powerful defence and shelter.

Aryaman, Varuna machen den Weg ausfindig, Agni, der Herr der Labung, die wegsame Bahn. Indra und Vishnu! Gewähret uns fein, gepriesen, mannhaften Schutz, gewaltigen Schirm!

Den Pfad macht frei uns Arjaman, Varuna, der Labungsherr das Gut, die Wohlfahrt Agni; Von Männern hochgerühmt, o Indra-Vischnu, verleiht uns Schutz und mächtige Beschirmung.

Арьяман, Варуна делает путь различимым.
Агни, господин жертвенной услады, (делает) выход благополучным.
О Индра-Вишну, прекрасно восхваленные, даруйте
Нам мужественную защиту, мощный заслон!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अर्यमा) न्यायकर्त्ता और (वरुणः) श्रेष्ठ पुरुष (पन्थाम्) धर्मसम्बन्धी मार्ग को (वि, चेति) विशेष कर जानता है (गातुम्) पृथिवी को (अग्निः) अग्नि जैसे वैसे वर्त्तमान (इषः) अन्न आदि का (पतिः) स्वामी (सुवितम्) उत्तम प्रकार उत्पन्न किये गये को विशेषकर जानता है। और हे अध्यापकोपदेशको आप दोनों (इन्द्राविष्णू) बिजुली और वायु के सदृश (स्तवाना) सत्य की प्रशंसा करने वालो ! (नृवत्) प्रधान पुरुष के सदृश (उ) और (नः) हम लोगों के (अमवत्) प्रशस्तरूप से युक्त (शर्म) सुख और (वरूथम्) गृह को (सु, यन्तम्) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे न्यायकारी विद्वान् लोग अधर्म्मसम्बन्धी मार्ग का त्याग करके धर्मसम्बन्धी मार्ग में चलते हैं, वैसे आप लोग भी चलें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽर्यमा वरुणश्च पन्थां वि चेति गातुमग्निरिवेषस्पतिः सुवितं वि चेति। हे अध्यापकोपदेशकौ युवामिन्द्राविष्णू इव स्तवाना ! नृवदु नोऽमवच्छर्म वरूथं सु यन्तम् ॥४॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) (अर्यमा) न्यायकर्त्ता (वरुणः) श्रेष्ठः (चेति) विजानाति (पन्थाम्) धर्म्ममार्गम् (इषः) अन्नादेः (पतिः) स्वामी (सुवितम्) सुष्ठूत्पादितम् (गातुम्) पृथिवीम् (अग्निः) अग्निरिव वर्त्तमानः (इन्द्राविष्णू) विद्युद्वायू (नृवत्) नायकवत् (उ) (सु) (स्तवाना) सत्यप्रशंसकौ (शर्म) सुखम् (नः) अस्माकम् (यन्तम्) प्राप्नुतम् (अमवत्) प्रशस्तरूपयुक्तम्। (वरूथम्) गृहम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा न्यायशीला विद्वांसोऽधर्म्यमार्गं विहाय धर्म्ये गच्छन्ति तथा यूयमपि गच्छत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे न्यायी विद्वान लोक अधर्माच्या मार्गाचा त्याग करतात व धर्ममार्गाने जातात तसे तुम्हीही जावे. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ प᳓र्वतस्य मरु᳓ताम् अ᳓वांसि
देव᳓स्य त्रातु᳓र् अवरि भ᳓गस्य
पा᳐᳓त् प᳓तिर् ज᳓नियाद् अं᳓हसो नो
मित्रो᳓ मित्रि᳓याद् उत᳓ न उरुष्येत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ávāṁsi ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

párvatasya ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avri ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bhágasya ← bhága- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

trātúḥ ← trātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

jányāt ← jánya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pā́t ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitríyāt ← mitríya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

uruṣyet ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

आ । पर्व॑तस्य । म॒रुता॑म् । अवां॑सि । दे॒वस्य॑ । त्रा॒तुः । अ॒व्रि॒ । भग॑स्य ।
पात् । पतिः॑ । जन्या॑त् । अंह॑सः । नः॒ । मि॒त्रः । मि॒त्रिया॑त् । उ॒त । नः॒ । उ॒रु॒ष्ये॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• parvatasya ← parvata
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• avāṃsi ← avas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• trātur ← trātuḥ ← trātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “defender; savior.”

• avri ← vṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• bhagasya ← bhaga
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• pāt ← pā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “protect; govern.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• janyād ← janyāt ← janya
• [noun], ablative, singular, neuter

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitriyād ← mitriyāt ← mitriya
• [noun], ablative, singular, neuter

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• uruṣyet ← uruṣy
• [verb], singular, Present optative
• “protect; help.”

पर्वतस्य इन्द्रसखस्य एतन्नामकस्य देवस्य मरुतां च ञातुः रक्षकस्य भगस्य देवस्य च अवांसि रक्षणानि आ अव्रि आवृणे । किंच पतिः वरुणो देवः जन्यात् जनसंबन्धात् अंहसः पापात् नः अस्मान् पात् पातु रक्षतु । उत अपि च मित्रः च मित्रियात् मित्रभावेन नः अस्मान् उरुष्येत् रक्षतु ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“I have recourse to the protection of Parvata, of the Maruts, and of the divine protector, Bhaga; may the lord (Varuṇa) preserve us from human wretchedness, and may Mitra defend us with a friendly regard.”

The help of the Mountain, of the Maruts, of the divine Protector, of Bhaga have I chosen. The lord [=Agni? Varuṇa?] will guard us from anxiety stemming from (our own) people; Mitra from that stemming from our allies, and he should make wide space for us.

The echo of vs. 1 noted at the end of vs. 4 continues here, where devásya trātúḥ picks up trātā́of 1a (as well as trā́sīthām in 1b). The abl. “(protect) from …” in 1c sáhīyasaḥ … mártāt recurs in cd jányād áṃhasaḥ … mitríyāt.

The standard tr. begin a new clause at the beginning of d and take mitríyāt with uruṣyet. This is not impossible; nonetheless I prefer to construe mitró mitríyāt with c. The strict parallelism/gapping of the 1st part, plus the pāda-medial utá naḥ in d I find too compelling to ignore, since utá generally begins new clauses. It is true, however, that uruṣyá- is several times found with áṃhasaḥ. The purport is much the same either way.

The standard tr. take jánya- as referring to foreign people (this goes back at least to Grassmann, meaning 2a). I do not know of any evidence for this interpr., and in fact all clear passages indicate that it’s someone/-thing belonging to one’s own people (which would be the default reading of such a deriv., in my view). Here the contrast is between problems internal to the group and those coming from allies (external but contractually connected).

Pāda d revives the question of wide space, here with a god making it for mortals (us), which might give support to the Renou / Witzel Gotō interpr. of 1d (see above).

Nonetheless, I think the overall structure of the hymn fits better with my interpr.

I have besought the favourof the Maruts, of Parvata, of Bhaga God who rescues.
From trouble caused by man the Lord preserve us; from woe sent by his friend let Mitra save us.

Ich habe mir die Hälfte des Parvata, der Marut erwählt und die des Gottes Schirmer, des Bhaga. Der Herr schütze uns vor Bedrängnis durch Fremde und Mitra befreie uns von solcher durch Befreundete.

Ich hab’ erfleht des Berges und der Marut’s, des Gottes Tratar und des Bhaga Hülfe, Der Schützer schütz uns vor der Fremden Frevel, vor dem des Freundes schaffe Raum uns Mitra

Я выбрал себе помощь Парваты,
Марутов, бога-спасителя, Бхаги.
Да охранит нас господин от беды, исходящей от чужих!
Митра да освободит нас также от той, что исходит от друзей!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे मैं (पर्वतस्य) मेघ के (देवस्य) उत्तम सुख प्राप्त करानेवाले के (भगस्य) ऐश्वर्य्य के (त्रातुः) रक्षा करनेवाले और (मरुताम्) मनुष्यों के (अवांसि) अनेक प्रकार रक्षणों का मैं (आ, अव्रि) स्वीकार करता हूँ, वैसे (पतिः) स्वामी आप (नः) हम लोगों की (जन्यात्) उत्पन्न होनेवाले (अंहसः) अपराध से (पात्) रक्षा करो और (नः) हम लोगों को (उत) तो (मित्रः) मित्र (मित्रियात्) मित्र से (उरुष्येत्) सेवन करे ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्य के जानने और उसके आचरण करने की इच्छा करें, वे सत्य ज्ञान को प्राप्त होकर सत्य के आचरण करनेवाले होवें ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाऽहं पर्वतस्य देवस्य भगस्य त्रातुर्मरुतामवांस्यहमाऽऽव्रि तथा पतिर्भवान्नो जन्यादंहसः पान्न उत मित्रो मित्रियादुरुष्येत् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (पर्वतस्य) मेघस्य (मरुताम्) मनुष्याणाम् (अवांसि) बहुविधानि रक्षणानि (देवस्य) दिव्यसुखप्रापकस्य (त्रातुः) रक्षकस्य (अव्रि) आवृणोमि (भगस्य) ऐश्वर्य्यस्य (पात्) रक्षतु (पतिः) स्वामी (जन्यात्) उत्पत्स्यमानात् (अंहसः) अपराधात् (नः) अस्मान् (मित्रः) सखा (मित्रियात्) मित्रात् (उत) (नः) अस्मान् (उरुष्येत्) सेवेत ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सत्यं ज्ञातुमाचरितुमिच्छेयुस्ते सत्यं ज्ञानं प्राप्य सत्याचारिणो भवेयुः ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्य जाणण्याची इच्छा करतात व त्याप्रमाणे आचरण करण्याची इच्छा करतात, ती सत्य ज्ञान प्राप्त करून सत्याचरण करणारी असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳓ रोदसी अ᳓हिना बुध्नि᳓येन
स्तुवीत᳓ देवी अ᳓पियेभिर् इष्टइः᳓
समुद्रं᳓ न᳓ संच᳓रणे सनिष्य᳓वो
घर्म᳓स्वरसो नदि᳓यो अ᳓प व्रन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
áhinā ← áhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

budhnyèna ← budhnyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

rodasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

ápyebhiḥ ← ápya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

devī ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

iṣṭaíḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

stuvītá ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

saṁcáraṇe ← saṁcáraṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saniṣyávaḥ ← saniṣyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

gharmásvarasaḥ ← gharmásvaras- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vran ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

नु । रो॒द॒सी॒ इति॑ । अहि॑ना । बु॒ध्न्ये॑न । स्तु॒वी॒त । दे॒वी॒ इति॑ । अप्ये॑भिः । इ॒ष्टैः ।
स॒मु॒द्रम् । न । स॒म्ऽचर॑णे । स॒नि॒ष्यवः॑ । घ॒र्मऽस्व॑रसः । न॒द्यः॑ । अप॑ । व्र॒न् ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• rodasī ← rodas
• [noun], vocative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ahinā ← ahi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• budhnyena ← budhnya
• [noun], instrumental, singular, masculine

• stuvīta ← stu
• [verb], singular, Present optative
• “laud; praise; declare; stu.”

• devī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• apyebhir ← apyebhiḥ ← apya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “aquatic; aquatic.”

• iṣṭaiḥ ← iṣ
• [verb noun], instrumental, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saṃcaraṇe ← saṃcaraṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “movement; motion.”

• saniṣyavo ← saniṣyavaḥ ← saniṣyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eager; plundering.”

• gharmasvaraso ← gharma
• [noun], masculine
• “sunlight; heat; summer; Gharma; Gharma; boiler; perspiration; caldron.”

• gharmasvaraso ← svarasaḥ ← svaras
• [noun], accusative, plural, feminine
• “sound.”

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vran ← vṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

हे रोदसी द्यावापृथिव्यौ युवाम् अहिना बुध्न्येन अहिर्बुध्न्यनामकेन देवेन सह नु क्षिप्रम् अप्येभिः आपनीयैः इष्टैः कामैर्निमित्तभूतैः स्तुवीत स्तुवे । सनिष्यवः धनानां संभक्तुमिच्छन्तः संचरणे संचाराय समुद्रमध्यगमनाय समुद्रं न समुद्रमिव । तं यथा स्तुवन्ति तद्वत् । यस्मादेते देवाः घर्मस्वरसः दीप्तध्वनयः नद्यः नदीः अप व्रन् अपवृण्वन्तीति परोक्ष इव । अथवा ते देवा नदीरपवृण्वन्तु इत्याशीः । तस्मात् स्तुवे इति संबन्धः ॥

English translation:

“Divine Heaven and Earth, I praise you together with Ahirbudhnya for those (good things that are) desired, as those desirous of acquiring (riches) praise the ocean on traversing it (in which) the sounding rivers disappear.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As those desirous: samudram na sañcaraṇe saniṣyavaḥ = dhanānām sambhaktum iccantaḥ samudramadhyagamanāya samudram yathā stuvanti, as those wishing to possess riches for the sake of going through the midst of the ocean praise the ocean; gharmasvara so nadyo apavran = dīptadhvanayho nadyo apavṛnvantiti parokṣa iva, referring this to the deities, the explanation is: may they, Heaven and Earth, cherish or replenish the rivers

Now, you divine World-Halves, one should praise (you) along with Ahi Budhnya, with watery sacrifices.
They [=priests?], desirous of gain, have revealed them [=the watery
sacrifices?] gurgling like the gharma pot, (like) rivers in their
converging on the sea.

This vs. is close to impenetrable. For my view of its function in the hymn, see published introduction. I am still baffled by the concentration on water in bcd and by the proper disposition of the parts of cd.

The first question to approach is the root identity and referent of iṣṭá- in b.

The standard view is that it belongs to √iṣ ‘desire’ and the phrase ápyebhir iṣṭaíḥ refers to “desired watery (gods)” (so, more or less, Geldner, Renou, Witzel Gotō) as an instr. of accompaniment referring to another set of recipients of praise. Although there do seem to be one, at most two, references to watery gods (masc.) – VI.50.11, maybe VII.35.11 (though that appears to have fem. referents) – most of the animate beings qualified as ápya- are females. I don’t know who the watery gods might be. My interpr. of the phrase is quite diff.: I take iṣṭá- to √yaj ‘sacrifice’. Although its ppl.

iṣṭá- is rare and rarely applied to the object sacrificed, there are such examples: compare I.162.15, where it refers to the sacrificed horse, also in the same hymn svìṣṭa- yajñá- vs. 5. I then take our ápya- iṣṭá- to be equivalent to X.86.12 ápyaṃ havíḥ “watery oblation.” Under this interpr. the water sacrifices are what the unnamed priests have revealed /opened up (ápa vran, using language from the Vala myth), and they are implicitly compared with two different entities: the contents of the gharma pot and rivers. In d gharmásvarasaḥ, lit. ‘having the gurgling of the gharma pot’, targets the sound of the watery sacrifices, while samúdraṃ ná saṃcáraṇe … nadyàḥ “like rivers in their converging on the sea” refers to their movement to their goal (presumably the gods – cf. X.86.12 yásyedáṃ havíḥ priyáṃ devéṣu gáchati). I have major misgivings about my interpr., however, for several reasons. The parts of the simile just proposed are quite separated, with the first part opening c and the ‘rivers’ only appearing in the middle of d, after the bahuvrīhi referring to the gharma pot.

Although some distraction of complex similes is not rare, this seems an extreme example. Moreover, pāda c is identical to I.56.2, where there are no rivers in the context (but where the pāda doesn’t make much sense in context either). On the other hand, rivers converging on the sea is a very common trope in the RV, and so the distraction would not be too challenging to interpret. I am not particularly convinced by my own construction of this hemistich, but I find the the various other attempts at wringing sense out of it (in addition to the standard tr., cf. Lüders [Var. 190-91]) no more (indeed generally less) persuasive.

Agree, through these our watery oblations, Goddesses, Heaven and Earth, with Ahibudhnya.
As if to win the sea, the Gharma-heaters have opened, as they come anear, the rivers.

Nun soll der Sänger euch, ihr beiden Welten, nebst dem Ahi budhnya preisen, ihr beiden Göttinnen mit den erwünschten Wassergottheiten. Wie die Gewinnsüchtigen auf gemeinsamer Fahrt das Meer, so haben sie die Flüsse, die wie der heiße Trank brodeln, entdeckt.

Preis sei euch nun, o Welten beide, nebst der Schlange der Tiefe, o Göttinnen, nebst den erwünschten Wassergöttern; wie bei dem Zusammenströmen ins Meer eröffneten die begierigen Ströme [des Soma’s?] die von warmem Opfertrank rauschenden [etwa die Milch?].

Сейчас (пусть прославит вас певец,) о две половины вселенной,
Вместе со Змеем глубин, о две богини, вместе с желанными водными божествами!
Словно жаждущие добычи в совместном походе (открыли) океан,
Они открыли реки, шумящие, как кипящий котелок.

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (घर्मस्वरसः) यज्ञ में अपने रसवाले आप जैसे (इष्टैः) मिलने और प्राप्त होने योग्य (अप्येभिः) जल में उत्पन्न हुए पदार्थों के साथ (सनिष्यवः) विभाग करती हुई (नद्यः) नदियाँ (सञ्चरणे) सुन्दर गमन में (समुद्रम्) अन्तरिक्ष के (न) तुल्य (अप, व्रन्) ढाँपती हैं, वैसे (बुध्न्येन) अन्तरिक्ष में हुए (अहिना) मेघ के सहित (देवी) प्रकाशमान (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी की (नू) शीघ्र (स्तुवीत) प्रशंसा करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे मेघों के जलों से पूर्ण नदियाँ आवरणों को काट कर अन्तरिक्ष में जलों को प्राप्त होती हैं, वैसे ही आप लोग विद्या की दीप्ति को प्राप्त होकर सब विद्याओं की प्रशंसा करो ॥६॥

अन्वय: हे विद्वन् ! घर्मस्वरसो भवान् यथेष्टैरप्येभिस्सह सनिष्यवो नद्यः सञ्चरणे समुद्रं नापव्रँस्तथा बुध्न्येनाहिना सहिते देवी रोदसी नू स्तुवीत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) सद्यः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अहिना) मेघेन (बुध्न्येन) अन्तरिक्षे भवेन (स्तुवीत) प्रशंसेत् (देवी) देदीप्यमाने (अप्येभिः) अप्सु भवैः (इष्टैः) सङ्गन्तुं प्राप्तुमर्हैः (समुद्रम्) अन्तरिक्षम् (न) इव (सञ्चरणे) सम्यग्गमने (सनिष्यवः) विभागं करिष्यमाणाः (घर्मस्वरसः) घर्मे यज्ञे स्वकीयो रसो यस्य सः (नद्यः) सरितः (अप) (व्रन्) अपवृण्वन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा मेघजलैः पूर्णा नद्य आवरणानि छित्त्वाऽन्तरिक्षेऽपो गच्छन्ति तथैव यूयं विद्याकाशं गत्वा सर्वा विद्याः प्रशंसत ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जशा मेघांच्या जलांनी पूर्ण भरलेल्या नद्या आवरण हटवून अंतरिक्षातील जल प्राप्त करतात तसे तुम्ही ही विद्या प्राप्त करून सर्व विद्येची प्रशंसा करा. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवइ᳓र् नो देवी᳓ अ᳓दितिर् नि᳓ पातु
देव᳓स् त्राता᳓ त्रायताम् अ᳓प्रयुछन्
नहि᳓ मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य धासि᳓म्
अ᳓र्हामसि प्रमि᳓यं सा᳓नु अग्नेः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áprayuchan ← áprayuchant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trātā́ ← trātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trāyatām ← √trā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

dhāsím ← dhāsí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

árhāmasi ← √arh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pramíyam ← √mī- 1 (root)
{case:ACC, number:SG}

sā́nu ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

दे॒वैः । नः॒ । दे॒वी । अदि॑तिः । नि । पा॒तु॒ । दे॒वः । त्रा॒ता । त्रा॒य॒ता॒म् । अप्र॑ऽयुच्छन् ।
न॒हि । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । धा॒सिम् । अर्हा॑मसि । प्र॒ऽमिय॑म् । सानु॑ । अ॒ग्नेः ॥

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pātu ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• devas ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• trātā ← trātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “defender; savior.”

• trāyatām ← trā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; help.”

• aprayucchan ← aprayucchat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ceaseless; attentive.”

• nahi
• [adverb]

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dhāsim ← dhāsi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “food.”

• arhāmasi ← arh
• [verb], plural, Present indikative
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• pramiyaṃ ← pramiyam ← pramī ← √mī
• [verb noun]
• “destroy.”

• sānv ← sānū ← sānu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

अदितिः देवी अदीना देवमाता देवैः अन्यैर्मित्रादिभिः सह नः अस्मान् नि पातु पालयतु। तथा त्राता पालकः देवः । इन्द्रः इत्यर्थः । सोऽपि अप्रयुच्छन् अप्रमाद्यन् त्रायताम् । वयं च मित्रस्य वरुणस्य अग्नेः च सानु समुच्छ्रितं धासिम् अन्नं सोमादिलक्षणं प्रमियं हिंसितुं नहि अर्हामसि अर्हामः । समर्था भवामः । किंत्वनुष्ठानेन संवर्धितुम् अर्हाम इत्यर्थः ॥

English translation:

“May the divine Aditi, with the gods, preserve us; may the ever-attentive protecting (deity, Indra), protect us; we are not able to withhold the elevated (sacrificial) food of Mitra, of Varuṇa, of Agni.”

Let goddess Aditi, with the gods, keep guard over us. Let the god Protector protect us, not keeping his distance,
for we ought not to violate the wellspring of Mitra and Varuṇa nor the back of Agni.

As indicated in the published introduction, this vs. in part forms a clear ring with vs. 1 and provides the answer to the question in 1a. Note the recurrence of the gods Aditi, Mitra, and Varuṇa, as well as of the agent noun trātár- and a finite form of the root √trā (here trātā́trāyatām).

The 2nd hemistich is somewhat puzzling, however, and has given rise to a number of competing interpr. (in addition to the standard, see Janert [Dhāsi, pp. 6, 43ff., 52], Thieme [ZDMG 95.109], Scarlatta [387], and Lühr 1997 [cited by Scarlatta]). Geldner and Renou both attempt to give sā́nu a loc. sense (Geldner by taking it as a truncation of sā́nuni, a move that Renou disallows), but by form it ought to be an object parallel to dhāsím: the dhāsí of Mitra and Varuṇa (and) the back of Agni. This is the interpr. of Janert, and I follow him in his syntactic evaluation, though I do not necessarily follow him in seeing the dhāsí- of M+V as the seat of truth nor the back of Agni as the back of the Sun (as the heavenly Agni). I tentatively suggest that not violating the back of Agni means not failing to provide appropriate oblations (recall that Agni is sometimes called ghṛtásnu- ‘ghee-backed’). Judging from X.30.1, the “wellspring of Mitra and Varuṇa” is in heaven among the gods – presumably the source of rain. Not violating it may again mean not failing to make the oblations that will travel to heaven and replenish that source of water. Perhaps the “watery sacrifices” in vs. 6 are connected.

May Goddess Aditi with Gods defend us, save us the saviour God with care unceasing.
We dare not stint the sacred food of Mitra and Varuna upon the back of Agni.

Mit den Göttern soll uns die Göttin Aditi behüten, der Gott Schirmer soll uns ohne Unterlaß schirmen; denn nicht dürfen wir das Labsal für Mitra und Varuna schmälern auf dem Altar des Agni.

Uns schütze die Göttin Aditi mit den Göttern, uns rette nimmer rastend der Gott Tratar, denn nie werden wir es uns zu Schulden kommen lassen, des Varuna und Mitra Stätte zu versäumen oder den Rücken des Agni.

Да хранит нас богиня Адити вместе с богами!
Да спасет нас бог-спаситель без промедления!
Ведь не должны мы пренебрегать питательной струей
Митры (и) Варуны на поверхности Агни!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे हम लोग (वरुणस्य) श्रेष्ठ पुरुष (मित्रस्य) मित्र और (अग्नेः) अग्नि के (सानु) शिखर और (धासिम्) अन्न के (प्रमियम्) नाश करने को (नहि) नहीं (अर्हामसि) योग्य होते हैं, वैसे (देवैः) विद्वानों वा पृथिवी आदिकों के साथ (देवी) प्रकाशमान विद्यायुक्त माता (अदितिः) अखण्डित ज्ञानवाली (नः) हम लोगों की (नि, पातु) रक्षा करे और (अप्रयुच्छन्) नहीं प्रमाद करता हुआ (त्राता) रक्षा करनेवाला (देवः) विद्वान् पिता हम लोगों का (त्रायताम्) पालन करे ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। प्रत्येक मनुष्य को चाहिये कि किसी सज्जन वा किसी पदार्थ का नाश और नशा करनेवाले द्रव्य का सेवन सदा ही न करे और सदा विद्वानों और माता-पिता की शिक्षा को ग्रहण करे ॥७॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा वयं वरुणस्य मित्रस्याग्नेः सानु धासिं प्रमियं नह्यर्हामसि तथा देवैस्सह देव्यदितिर्नो नि पात्वप्रयुच्छँस्त्राता देवोऽस्माँस्त्रायताम् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवैः) विद्वद्भिः पृथिव्यादिभिस्सह वा (नः) अस्मान् (देवी) देदीप्यमाना विदुषी माता (अदितिः) अखण्डितज्ञाना (नि) (पातु) रक्षतु (देवः) विद्वान् पिता (त्राता) रक्षकः (त्रायताम्) पालयतु (अप्रयुच्छन्) अप्रमाद्यन् (नहि) निषेधे (मित्रस्य) (वरुणस्य) (धासिम्) अन्नम् (अर्हामसि) योग्या भवामः (प्रमियम्) प्रहिंसितुम् (सानु) शिखरम् (अग्नेः) पावकस्य ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। केनाऽपि मनुष्येण कस्याऽपि जनस्य पदार्थस्य वा हिंसा मादकद्रव्यसेवनञ्च सदैव न कार्य्यं सदा विदुषां मातुः पितुश्च शिक्षा सङ्ग्राह्या ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. प्रत्येक माणसाने एखाद्या सज्जनाचा किंवा पदार्थाचा नाश करू नये किंवा मादक द्रव्याचे सेवन कधी करू नये व सदैव विद्वान माता-पित्याकडून शिक्षण घ्यावे. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓र् ईशे वसव्य᳡स्य
अग्नि᳓र् महः᳓ सउ᳓भगस्य
ता᳓नि अस्म᳓भ्यं रासते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vasavyàsya ← vasavyà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)

saúbhagasya ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

rāsate ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒ग्निः । ई॒शे॒ । व॒स॒व्य॑स्य । अ॒ग्निः । म॒हः । सौभ॑गस्य ।
तानि॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । रा॒स॒ते॒ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• vasavyasyāgnir ← vasavyasya ← vasavya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; wealth.”

• vasavyasyāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• saubhagasya ← saubhaga
• [noun], genitive, singular, neuter
• “well-being.”

• tāny ← tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāsate ← rā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; impart.”

अग्निः देवः वसव्यस्य धनसमूहस्य ईशे ईष्टे दातुम् । तथा अग्निः महः महतः सौभगस्य सुभगत्वस्यापि ईशे । अतः तानि धनानि सौभाग्यं च अस्मभ्यं रासते ददातु ॥

English translation:

“Agni is lord over treasure; Agni (is lord) over great good fortune; may he bestow them upon us.”

Agni is lord of a mass of goods, Agni of great good fortune.
He will grant these to us.

Agni is Sovran Lord of wealth, Agni of great prosperity:
May he bestow these gifts on us.

Agni verfügt über einen Schatz, Agni über großes Glücksgut: Diese möge er uns schenken!

Agni besitzet reiches Gut und Agni grossen Glückes Theil, das alles mög’ er uns verleihn.

Агни владеет богатством,
Агни – великим счастьем.
Пусть дарует он нам эти (блага)!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (अग्निः) अग्नि के सदृश पुरुषार्थी (वसव्यस्य) धनों में श्रेष्ठ का और जैसे (अग्निः) अग्नि (महः) बड़े (सौभगस्य) उत्तम ऐश्वर्य्य के होने की (ईशे) इच्छा करता है (तानि) उनको (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (रासते) देता है, वैसे आप करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! जैसे विद्या से उपजित अर्थात् वश में किया गया अग्नि, कार्य्यों को सिद्ध करके बड़े ऐश्वर्य्य को प्राप्त कराता है, वैसे ही सेवा किये गये आप लोग विद्या और उपदेश आदि कार्य्यों को सिद्ध करके सब को ऐश्वर्य्ययुक्त करो ॥८॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाऽग्निर्वसव्यस्य यथाऽग्निर्महः सौभगस्येशे तान्यस्मभ्यं रासते तथा त्वं कुरु ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्निरिव पुरुषार्थी (ईशे) ईष्टे (वसव्यस्य) वसुषु धनेषु साधोः (अग्निः) पावकः (महः) महतः (सौभगस्य) सुष्ठ्वैश्वर्य्यभावस्य (तानि) (अस्मभ्यम्) (रासते) ददाति ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथा विद्ययोपजितोऽग्निः कार्य्याणि संसाध्य महदैश्वर्य्यं प्रापयति तथैव सेविता यूयं विद्योपदेशादिकार्य्याणि संसाध्य सर्वानैश्वर्य्ययुक्तान् कुरुत ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्येने वश केलेला अग्नी कार्य सिद्ध करतो व ऐश्वर्य प्राप्त करून देतो तसेच तुम्ही विद्या व उपदेश इत्यादी कार्यांना सिद्ध करून सर्वांना ऐश्वर्ययुक्त करा. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓षो मघोनि आ᳓ वह
सू᳓नृते वा᳓रिया पुरु᳓
अस्म᳓भ्यं वाजिनीवति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

maghoni ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sū́nr̥te ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vā́ryā ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vājinīvati ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

उषः॑ । म॒घो॒नि॒ । आ । व॒ह॒ । सूनृ॑ते । वार्या॑ । पु॒रु ।
अ॒स्मभ्य॑म् । वा॒जि॒नी॒ऽव॒ति॒ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• maghony ← maghoni ← maghavan
• [noun], vocative, singular, feminine
• “big.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sūnṛte ← sūnṛta
• [noun], vocative, singular, feminine
• “big; friendly.”

• vāryā ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājinīvati ← vājinīvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “rich; rich in horses.”

हे उषः हे मघोनि धनवति हे सूनृते प्रियसत्यरूपवागभिमानिनि हे वाजिनीवति अन्नवति देवि अस्मभ्यं वार्या वरणीयानि पुरु बहूनि धनानि आ वह प्रापय ॥

English translation:

“Opulent, Uṣas, truth-speaking, food-abounding, bestow upon us many good things.”

Bounteous, liberal Dawn, convey hither many valuables
to us, you who are rich in prize mares.

Hither to us, rich pleasant Dawn, bring many things to be desired,
Thou who hast ample store of wealth.

Freigebige Usas! Bring viele Kostbarkeiten mit, du Großmütige, für uns, du an Siegespreisen reiche!

O reiche Uschas, fahre her, o wonnigliche, vieles Gut für uns, o labungsreiche du.

О щедрая Ушас, привози,
О благодатная, многие желанные дары
Для нас, о награждающая!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) प्रातःकाल के सदृश वर्त्तमान (सूनृते) सत्यवाणीयुक्त (मघोनि) प्रशंसित धन को करनेवाली (वाजिनीवति) उत्तम विद्या से युक्त पत्नी ! तू (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (पुरु) बहुत (वार्या) वर्त्ताव में लाने योग्य वस्तुओं को (आ, वह) सब प्रकार से प्राप्त कराओ ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रभातवेला सब जीवों की प्रिय करनेवाली है, वैसे ही विद्यायुक्त स्त्री सब को प्रिय होती है ॥९॥

अन्वय: हे उषर्वद्वर्त्तमाने सूनृते मघोनि वाजिनीवति ! पत्नी त्वमस्मभ्यं पुरु वार्याऽऽवह ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (मघोनि) प्रशंसितधनकारिके (आ) (वह) समन्तात् प्रापय (सूनृते) सत्यवाक् (वार्या) वर्त्तुमर्हाणि वस्तूनि (पुरु) (अस्मभ्यम्) (वाजिनीवति) उत्तमविद्यायुक्ते ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथोषाः सर्वजीवानां प्रियकारिणी वर्त्तते तथैव विदुषी स्त्री सर्वप्रिया जायते ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी उषा सर्व जीवांना प्रिय असते तशीच विद्यायुक्त स्त्री सर्वांना प्रिय असते. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

त᳓त् सु᳓ नः सविता᳓ भ᳓गो
व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
इ᳓न्द्रो नो रा᳓धसा᳓ गमत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gamat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

तत् । सु । नः॒ । स॒वि॒ता । भगः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
इन्द्रः॑ । नः॒ । राध॑सा । आ । ग॒म॒त् ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• gamat ← gam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

येन राधसा धनेन सह सविता भगो वरुणो मित्रोऽर्यमा इन्द्रः प्रत्येकम् आ गमत् आगच्छति यज्ञम् । तत् राधो धनं ते देवाः नः अस्मभ्यं सु सुष्ठु प्रयच्छन्त्विति शेषः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“May Savitā, Bhaga, Varuṇa, Mitra, Aryaman, Indra, come to us with the wealth (that each bestow).”

So to us Savitar, Bhaga, Varuṇa, Mitra, Aryaman—
to us Indra—will come with generosity.

So then may Bhaga, Savitar, Varuna, Mitra, Aryaman, Indra, with bounty come to us.

Das soll uns fein Savitri, Bhaga, Varuna, Mitra, Aryaman gewähren. Indra soll zu uns mit Belohnung kommen!

Drum komme schnell uns Savitar, Varuna, Mitra, Arjaman und Bhaga, Indra mit Geschenk.

Это нам прекрасно (дарует) Савитар, Бхага,
Варуна. Митра, Арьяман.
Да придет к нам Индра с вознаграждением!

• विश्वेदेवा:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः