०५३

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

त꣡द् देव꣡स्य सवितु꣡र् वा꣡रियम् मह꣡द्
वृणीम꣡हे अ꣡सुरस्य प्र꣡चेतसः
छर्दि꣡र् ये꣡न दाशु꣡षे य꣡छति त्म꣡ना
त꣡न् नो महाँ꣡ उ꣡द् अयान् देवो꣡ अक्तु꣡भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prácetasaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṇīmáhe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáchati ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayān ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

तत् । दे॒वस्य॑ । स॒वि॒तुः । वार्य॑म् । म॒हत् । वृ॒णी॒महे॑ । असु॑रस्य । प्रऽचे॑तसः ।
छ॒र्दिः । येन॑ । दा॒शुषे॑ । यच्छ॑ति । त्मना॑ । तत् । नः॒ । म॒हान् । उत् । अ॒या॒न् । दे॒वः । अ॒क्तुऽभिः॑ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• mahad ← mahat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Pracetas; Pracetas; Varuna; Shiva.”

• chardir ← chardiḥ ← chardis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• yacchati ← yam
• [verb], singular, Present indikative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ayān ← yam
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

सवितुः प्रेरकस्य देवस्य वार्यं वरणीयं महत् पूज्यं तत् धनं वृणीमहे प्रार्थयामः । असुरस्य । असुर्बलम् । तद्वतः प्रचेतसः प्रकृष्टमतेः । देवस्येति संबन्धः । येन धनेन युक्तः सन् छर्दिः । गृहनामैतत् । गृहोपलक्षितं धनजातं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय त्मना आत्मनैव यच्छति तत् छर्दिः महान् देवः सविता अक्तुभिः रात्रिभिः । एतदह्नामप्युपलक्षणम् । सर्वैः दिवसैः सर्वेषु दिवसेषु नः अस्माकम् उदयान् उद्यच्छतु करोत्वित्यर्थः । यद्वा । छर्दिरिति तेजोनाम। तत्तेज उद्यच्छत्विति ॥

English translation:

“We solicit of the divine, powerful, and intelligen Savitā that desirable and ample (wealth), along with which he grants a dwelling to the offerer of the oblation of his own accord; may the great deity grant us such every day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tacchardir no mahān udayān devo aktubhiḥ: chardiḥ = gṛha, a house; or, it may mean light;

Aktubhiḥ = liṭ, by nights, by metonymy, for days

We would choose that great thing, worthy to be chosen, of god Savitar, the provident lord,
with which by himself he holds out shelter to the pious. The great god has held it up for us through the nights.

OF Savitar the God, the sapient Asura, we crave this great gift which is worthy of our choice,
Wherewith he freely grants his worshiper defence. This with his rays the Great God hath vouchsafed to us.

Diese große wünschenswerte Gabe des Gottes Savitri, des klugen Asura, wünschen wir uns, durch die er in eigener Person dem Opferspender seinen Schirm gewährt. Diesen hat der große Gott alle Nächte für uns aufgerichtet.

Dies grosse, reiche Gut des Gottes Savitar, des einsichtsvollen, himmlischen erflehn wir uns, Wodurch er Schutz dem frommen Manne gern verleiht, den reichte uns der grosse Gott mit seinem Schein.

Мы выбираем себе это великое, желанное (сокровище)
Бога Савитара, мудрого Асуры,
Которым он сам дарует защиту почитающему (его).
Великий бог распростер ее над нами сквозь ночи.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब सात ऋचावाले त्रेपनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सविता परमात्मा के गुणों का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग जिस (सवितुः) वृष्टि आदि की उत्पत्ति करनेवाले (देवस्य) निरन्तर प्रकाशमान (प्रचेतसः) जनानेवाले (असुरस्य) मेघ के (महत्) बड़े (वार्यम्) स्वीकार करने योग्य पदार्थों वा जलों में उत्पन्न (छर्दिः) गृह का (वृणीमहे) स्वीकार करते हैं (तत्) उसका आप लोग स्वीकार करो (येन) जिस कारण से विद्वान् जन (त्मना) आत्मा से (दाशुषे) दाता जन के लिये स्वीकार करने योग्यों वा जलों में उत्पन्न हुए बड़े गृह को (यच्छति) देता है (तत्) उसको (महान्) बड़ा (देवः) प्रकाशमान होता हुआ (अक्तुभिः) रात्रियों से (नः) हम लोगों के लिये (उत्, अयान्) उत्कृष्टता से देवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन मेघ और सूर्य्य के सम्बन्ध की विद्या को जानते हैं, वे दिन और रात्रियों में बड़े कार्य्य को सिद्ध करके आनन्दित होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं यत्सवितुर्देवस्य प्रचेतसोऽसुरस्य मेघस्य महद्वार्यं छर्दिर्वृणीमहे तद्यूयं स्वीकुरुत येन विद्वांस्त्मना दाशुषे वार्यं महच्छर्दिर्यच्छति तन्महान् देवोऽक्तुभिर्न उदयान् ॥१॥

अथ सवितुर्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (देवस्य) देदीप्यमानस्य (सवितुः) वृष्ट्यादीनां प्रसवकर्त्तुः (वार्यम्) वरणीयेषु वा जलेषु भवम् (महत्) (वृणीमहे) स्वीकुर्म्महे (असुरस्य) मेघस्य (प्रचेतसः) प्रज्ञापकस्य (छर्दिः) गृहम्। छर्दिरिति गृहनामसु पठितम्। (निघं०३.४) (येन) (दाशुषे) दात्रे (यच्छति) (त्मना) आत्मना (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (महान्) (उत्) (अयान्) यच्छतु (देवः) द्योतमानः (अक्तुभिः) रात्रिभिः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो मेघस्य सूर्य्यस्य च सम्बन्धविद्यां जानन्ति तेऽहोरात्रेषु महत्कार्य्यं संसाध्याऽऽनन्दन्ति ॥१॥

या सूक्तात सविता अर्थात सर्व जग उत्पन्न करणाऱ्या परमात्म्याच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे विद्वान मेघ व सूर्यासंबंधी विद्या जाणतात ते दिवसरात्र महान कार्य सिद्ध करून आनंदित होतात. ॥ १ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

दिवो꣡ धर्ता꣡ भु꣡वनस्य प्रजा꣡पतिः
पिश꣡ङ्गं द्रापि꣡म् प्र꣡ति मुञ्चते कविः꣡
विचक्षणः꣡ प्रथ꣡यन्न् आपृण꣡न्न् उरु꣡
अ꣡जीजनत् सविता꣡ सुम्न꣡म् उक्थि꣡यम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhartā́ ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prajā́patiḥ ← prajā́pati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

drāpím ← drāpí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

muñcate ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

piśáṅgam ← piśáṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)
{}

āpr̥ṇán ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pratháyan ← √prathⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vicakṣaṇáḥ ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ájījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

दि॒वः । ध॒र्ता । भुव॑नस्य । प्र॒जाऽप॑तिः । पि॒शङ्ग॑म् । द्रा॒पिम् । प्रति॑ । मु॒ञ्च॒ते॒ । क॒विः ।
वि॒ऽच॒क्ष॒णः । प्र॒थय॑न् । आ॒ऽपृ॒णन् । उ॒रु । अजी॑जनत् । स॒वि॒ता । सु॒म्नम् । उ॒क्थ्य॑म् ॥

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dhartā ← dhartṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “supporter.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• prajāpatiḥ ← prajāpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Prajapati; Brahma; Dakṣa.”

• piśaṅgaṃ ← piśaṅgam ← piśaṅga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tawny; red; brown.”

• drāpim ← drāpi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “garment; cape.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• muñcate ← muc
• [verb], singular, Present indikative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mental; wise; mental; enlightened.”

• vicakṣaṇaḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• prathayann ← prathayan ← prathay ← √prath
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; proclaim.”

• āpṛṇann ← āpṛṇan ← āpṛṇ ← √pṛṇ
• [verb noun], nominative, singular

• urv ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• ukthyam ← ukthya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “applaudable.”

दिवः द्युलोकस्य धर्ता धारकः । न केवलं दिव एवं अपि तु भुवनस्य कृत्स्नस्यापि लोकस्य धर्ता प्रजापतिः प्रजानां प्रकाशवृष्ट्यादिना पालयिता कविः प्राज्ञो देवः पिशङ्गं द्रापिं हिरण्मयं कवचं प्रति मुञ्चते। आच्छादयति प्रत्युदयम् । विचक्षणः विविधं द्रष्टा स एव देवः प्रथयन् प्रख्यापयन् तेजः आपृणन् आपूरयन् परितः उरु प्रभूतं सुम्नं सुखम् उक्थ्यं स्तुत्यम् अजीजनत् उत्पादयति ॥

English translation:

“The supporter of heaven, the protector of the world, the wise (Savitā) puts on his golden armour discrimiator (of objects), filling (the world with light) Savitā has engendered great and laudable felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puts on his golden armour: piśaṅgam drāpam prati muñcate = hiraṇyam huvenam acchādayati pratyudayam, every morning he puts on a golden cuirass

The supporter of heaven, the lord of offspring of the living world, the sage poet, fastens on himself a tawny cloak.
Wide-gazing, spreading out and filling the wide (midspace?), Savitar has begotten praiseworthy benevolence.

Sustainer of the heaven, Lord of the whole world’s life, the Sage, he putteth on his golden-coloured mail.
Clear-sighted, spreading far, filling the spacious realm, Savitar hath brought forth bliss that deserveth laud.

Der Erhalter des Himmels, der Herr der Geschöpfe der Welt, der Weise legt das rotgoldene Gewand um. Hellsichtig, den weiten Raum ausbreitend und anfüllend hat Savitri preisliches Heil hervorgebracht.

Des Himmels Träger und der Wesenherr der Welt, der weise hüllt sich in den braunen Mantel ein; Den Raum ausbreitend und erfüllend weiten Blicks hat preisenswerthes Wohlsein Savitar erzeugt.

Удерживатель неба, господин (всех) существ в мире,
Он надевает на себя золотистую одежду, (этот) поэт.
С всеобъемлющим взором, простирая ширь (и) заполняя (ее),
Савитар породил благодать, достойную хвалы.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जो यह (दिवः) प्रकाश और (भुवनस्य) अनेक भूगोलों से अलङ्कृत अर्थात् शोभित संसार का (धर्त्ता) धारण करनेवाला (प्रजापतिः) प्रजा का पालनकर्त्ता (कविः) तेजयुक्त दर्शनवाला (पिशङ्गम्) विचित्र रूपवाले (द्रापिम्) कवच को (प्रति, मुञ्चते) त्याग करता है और (विचक्षणः) अनेक प्रकार से पदार्थों का प्रकाश करनेवाला (प्रथयन्) विस्तार करता और (आपृणन्) सब प्रकार से पूर्ण करता हुआ (सविता) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों से युक्त करनेवाला वा समर्थ ऐश्वर्य्यों के देने का निमित्त (उरु) बहुत (उक्थ्यम्) प्रशंसा करने योग्य (सुम्नम्) सुख को (अजीजनत्) उत्पन्न करता है, वह आप लोगों को यथावत् जानने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस परमेश्वर ने प्रजा के धारण प्रकाश और पालन के लिये सूर्य्य बनाया, उसी परमेश्वर की उपासना करके बहुत सुख को प्राप्त होइये ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! योऽयं दिवो भुवनस्य धर्त्ता प्रजापतिः कविः पिशङ्गं द्रापिं प्रति मुञ्चते विचक्षणः प्रथयन्नापृणन्त्सवितोरुक्थ्यं सुम्नमजीजनत् स युष्माभिर्यथावद्वेदितव्यः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) प्रकाशस्य (धर्त्ता) (भुवनस्य) अनेकभूगोलालङ्कृतस्य (प्रजापतिः) प्रजायाः पालकः (पिशङ्गम्) विचित्ररूपम् (द्रापिम्) कवचम् (प्रति) (मुञ्चते) त्यजति (कविः) क्रान्तदर्शनः (विचक्षणः) विविधपदार्थानां प्रकाशकः (प्रथयन्) विस्तारयन् (आपृणन्) समन्तात् पूरयन् (उरु) बहु (अजीजनत्) जनयति (सविता) सकलैश्वर्य्ययोक्ता प्रभ्वैश्वर्य्यदाननिमित्तो वा (सुम्नम्) सुखम् (उक्थ्यम्) प्रशंसनीयम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन परमेश्वरेण प्रजाया धारणाय प्रकाशाय पालनाय सूर्य्यो निर्मितस्तमेव परमेश्वरमुपास्य बहु सुखं प्राप्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या परमेश्वराने प्रजेचे धारण, प्रकाश व पालन करण्यासाठी सूर्य निर्माण केलेला आहे, त्याच परमेश्वराची उपासना करून पुष्कळ सुख प्राप्त करा. ॥ २ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

आ꣡प्रा र꣡जांसि दिविया꣡नि पा꣡र्थिवा
श्लो꣡कं देवः꣡ कृणुते स्वा꣡य ध꣡र्मणे
प्र꣡ बाहू꣡ अस्राक् सविता꣡ स꣡वीमनि
निवेश꣡यन् प्रसुव꣡न्न् अक्तु꣡भिर् ज꣡गत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aprāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

divyā́ni ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pā́rthivā ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhármaṇe ← dhárman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ślókam ← ślóka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svā́ya ← svá- (pronoun)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

asrāk ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)
{}

sávīmani ← sávīman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jágat ← jágat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

niveśáyan ← √viś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prasuván ← √sū- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

आ । अ॒प्राः॒ । रजां॑सि । दि॒व्यानि॑ । पार्थि॑वा । श्लोक॑म् । दे॒वः । कृ॒णु॒ते॒ । स्वाय॑ । धर्म॑णे ।
प्र । बा॒हू इति॑ । अ॒स्रा॒क् । स॒वि॒ता । सवी॑मनि । नि॒ऽवे॒शय॑न् । प्र॒ऽसु॒वन् । अ॒क्तुऽभिः॑ । जग॑त् ॥

• āprā ← āprāḥ ← āprā ← √prā
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• divyāni ← divya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• pārthivā ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• ślokaṃ ← ślokam ← śloka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• svāya ← sva
• [noun], dative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• dharmaṇe ← dharman
• [noun], dative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• asrāk ← sṛj
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savīmani ← savīman
• [noun], locative, singular, neuter
• “impulse.”

• niveśayan ← niveśay ← √viś
• [verb noun], nominative, singular
• “put; fill into; insert; establish; camp; insert; send; lay; dwell; fix; transfer; dress.”

• prasuvann ← prasuvan ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, singular
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• aktubhir ← aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• jagat ← jagant
• [noun], accusative, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

अयं देवः सविता दिव्यानि द्युसंबन्धीनि पार्थिवा पार्थिवानि रजांसि लोकान् । तिस्रः खलु द्यावः पृथिव्यश्च । ’ तिस्रो भूमीर्धारयन् त्रीँरुत द्यून्’ (ऋ. सं. २. २७. ८) इति हि श्रुतम् । आप्राः । आपूरयति स्वाभिर्भाभिर्देवः । स्वाय धर्मणे स्वकीयाय धारणाय श्लोकं प्रशस्तिं कृणुते करोति । सविता सवीमनि प्रसवेऽनुज्ञायां निमित्तायां बाहू स्वीयौ प्र अस्राक् प्रसृजति ॥ प्रसारयतीत्यर्थः। किं कुर्वन् । अक्तुभिः कान्तिभिः जगत् निवेशयन् स्वस्वकार्ये स्थापयन् प्रसुवन् प्रेरयन् । अथवा अक्तुभिरिति रात्रिनाम । तदुपलक्षितैः सर्वैर्वासरैः सर्वेष्वपि दिनेष्वेवं करोतीत्यर्थः ॥

English translation:

“The divine (Savitā) fills (with radiance) the celestial and terrestrial regions, and boasts of his own function; Savitā puts forth his arms or (the work of) production, regulating the world, and animating it with light.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puts forth his arms: bāhū prasrāk, he puts forth his rays

He has filled the heavenly and earthly realms. The god makes his signal-call to support his own.
Savitar has stretched forth his two arms, at his impulsion causing the moving world to settle down and impelling it forth through the nights.

He hath filled full the regions of the heaven and earth: the God for his own strengthening waketh up the hymn.
Savitar hath stretched out his arms to cherish life, producing with his rays and lulling all that moves.

Er hat die himmlischen, die irdischen Räume erfüllt, der Gott erläßt seinen Weckruf nach eigener Bestimmung. Savitri hat die Arme ausgestreckt, um anzuweisen, alle Nächte die Welt zur Ruhe bringend und wieder aufweckend.

Er füllte aus des Himmels, und der Erde Raum; zu eigner Lust erhebt der Gott den Preisgesang; Erregend streckte Savitar die Arme aus; gebietend legt die Welt zur Ruh er in der Nacht.

Он заполнил просторы небесные (и) земные.
Бог испускает крик по своему закону.
Савитар простер руки, чтобы привести в действие,
Успокаивая живой мир по ночам (и снова) приводя в действие.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सविता) सम्पूर्ण जगत् का उत्पन्न करनेवाला (देवः) प्रकाशमान विद्वान् (सवीमनि) बड़े ऐश्वर्य्य में (अक्तुभिः) रात्रियों के साथ (जगत्) सम्पूर्ण संसार को (निवेशयन्) प्रवेश कराता और (प्रसुवन्) उत्पन्न करता हुआ (बाहू) भुजाओं को (अस्राक्) उत्पन्न करता वह विद्वान् (स्वाय) अपनी (धर्म्मणे) धर्म्म की उन्नति के लिये (श्लोकम्) श्लाघा प्रशंसा करने योग्य वाणी को (प्र, कृणुते) उत्पन्न करता, परमात्मा और (दिव्यानि) शुद्ध (पार्थिवा) पृथिवी में विदित (रजांसि) लोकों को (आ, अप्राः) व्याप्त होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर सम्पूर्ण जगत् में अभिव्याप्त हो और उस जगत् को रच के धर्म्म और वेदवाणी का प्रचार करके संसार को व्यवस्थित अर्थात् जैसा चाहिये वैसा नियत करता, उसीको सब का स्वामी जानके निरन्तर उपासना करो ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः सविता देवः सवीमन्यक्तुभिर्जगन्निवेशयन् प्रसुवन् बाहू अस्राक् स देवः स्वाय धर्म्मणे श्लोकं प्र कृणुते सविता दिव्यानि पार्थिवा रजांस्याऽऽप्राः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अप्राः) व्याप्नोति (रजांसि) लोकान् (दिव्यानि) शुद्धानि (पार्थिवा) पृथिव्यां विदितानि (श्लोकम्) श्लाघनीयां वाचम् (देवः) (कृणुते) (स्वाय) (धर्म्मणे) धर्मोन्नतये (प्र) (बाहू) भुजौ (अस्राक्) यः सृजति (सविता) सकलजगदुत्पादकः (सवीमनि) महैश्वर्ये (निवेशयन्) (प्रसुवन्) उत्पादयन् (अक्तुभिः) रात्रिभिः सह (जगत्) सर्वं विश्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वरः सर्वं जगदभिव्याप्य निर्माय धर्म्मं वेदवाणीं प्रचार्य्य जगद् व्यवस्थापयति तमेव सर्वस्वामिनं विज्ञाय सततमुपाध्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो जगदीश्वर संपूर्ण जगात व्याप्त असून जगाची उत्पत्ती करतो. धर्म व वेदवाणीचा प्रचार करून जगाचा प्रबंध करतो त्यालाच सर्वांचा स्वामी जाणून सदैव उपासना करा. ॥ ३ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

अ꣡दाभियो भु꣡वनानि प्रचा꣡कशद्
व्रता꣡नि देवः꣡ सविता꣡भि꣡ रक्षते
प्रा꣡स्राग् बाहू꣡ भु꣡वनस्य प्रजा꣡भियो
धृत꣡व्रतो महो꣡ अ꣡ज्मस्य राजति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pracā́kaśat ← √kāś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rakṣate ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asrāk ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

prajā́bhyaḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

ájmasya ← ájma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhr̥távrataḥ ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rājati ← √rāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अदा॑भ्यः । भुव॑नानि । प्र॒ऽचाक॑शत् । व्र॒तानि॑ । दे॒वः । स॒वि॒ता । अ॒भि । र॒क्ष॒ते॒ ।
प्र । अ॒स्रा॒क् । बा॒हू इति॑ । भुव॑नस्य । प्र॒ऽजाभ्यः॑ । धृ॒तऽव्र॑तः । म॒हः । अज्म॑स्य । रा॒ज॒ति॒ ॥

• adābhyo ← adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• pracākaśad ← pracākaśat ← pracākaś ← √kāś
• [verb], singular, Present injunctive

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitābhi ← savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savitābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• rakṣate ← rakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• prāsrāg ← prāsrāk ← prasṛj ← √sṛj
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)

• bāhū ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• prajābhyo ← prajābhyaḥ ← prajā
• [noun], dative, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• dhṛtavrato ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavrato ← vrataḥ ← vrata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ajmasya ← ajma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “march.”

• rājati ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

सविता देवः अदाभ्यः अन्यैरहिंसितः सन् भुवनानि प्रचाकशत् दीपयन् व्रतानि कर्माणि प्राणिनाम् अभि रक्षते । भुवनस्य लोकस्य प्रजाभ्यः तत्रत्याभ्यः बाहू स्वीयौ प्रास्राक् प्रसारयति । स्वस्वकर्मणे अनुजानातीत्यर्थः । सर्वव्यापाराणां सूर्याधीनत्वात् । सविता वै प्रसवानामीशे’ ( ऐ. ब्रा. १. १६ ) इति हि श्रुतिः । धृतव्रतः धृतकर्मा स तथा कुर्वन् महः महतः अज्मस्य जगतः राजति ईश्वरो भवति ॥

English translation:

“The divine Savitā unrestrained, illumining the regions, protects the righteous acts (of men); he extends his arms for (the direction of) the people of the earth; observant of obligations, he rules over the wide world.”

Undeceivable, watching over living beings, god Savitar guards his commandments.
He has stretched his two arms for the offspring of the living world. He whose commandments are upheld rules over the great road.

Lighting all living creatures, neer to be deceived, Savitar, God, protects each holy ordinance.
He hath stretched out his arms to all the folk of earth, and, with his laws observed, rules his own mighty course.

Nicht zu hintergehen, die Wesen beschauend wacht Gott Savitri über den Gesetzen. Er hat die Arme ausgestreckt für die Geschöpfe der Welt. Er, der die Gesetze aufrecht hält, beherrscht die große Bahn.

Die Wesen rings beschauend der untrügliche Gott Savitar bewacht die festen Ordnungen; Zu allen Wesen streckte er die Arme aus und lenkt das grosse Sternenheer mit fester Hand.

Не поддаваясь обману, взирая на (все) существа,
Бог Савитар охраняет обеты.
Он простер руки ко (всем) существам в мире.
Твердо придерживаясь обета, он правит великим путем.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• स्वराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अदाभ्यः) नहीं नष्ट होने योग्य अर्थात् नहीं मन से छोड़ने योग्य (सविता) सूर्य्य (धृतव्रतः) व्रतों को धारण करनेवाला (देवः) सुन्दर (महः) बड़े (अज्मस्य) अन्तरिक्ष में छोड़े हुए (भुवनस्य) लोक (प्रजाभ्यः) प्रजाओं के लिये (व्रतानि) सत्यभाषण आदि व्रतों को और (भुवनानि) लोकोत्पन्न समस्त वस्तुओं को (प्रचाकशत्) प्रकाश करता (बाहू) बल और वीर्य्य को (प्र, अस्राक्) उत्पन्न करता सब की (अभि) प्रत्यक्ष (रक्षते) रक्षा करता और (राजति) प्रकाश करता है, वही सब लोगों को उपासना करने योग्य है ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस परमेश्वर ने प्रजाओं में सम्पूर्ण हित सिद्ध किया और जो भीतर-बाहर अभिव्याप्त होके सब के लिये कर्म्मों का फल देता है, वही निरन्तर ध्यान करने योग्य है ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽदाभ्यः सविता धृतव्रतो देवो महोऽज्मस्य भुवनस्य मध्ये प्रजाभ्यो व्रतानि भुवनानि प्रचाकशद् बाहू प्रास्राक् सर्वमभि रक्षते राजति स एव सर्वैरुपासनीयः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदाभ्यः) अहिंसनीयः (भुवनानि) सर्वाणि लोकजातानि (प्रचाकशत्) प्रकाशते (व्रतानि) सत्यभाषणादीनि (देवः) कमनीयः (सविता) सूर्य्यः (अभि) आभिमुख्ये (रक्षते) (प्र) (अस्राक्) सृजति (बाहू) बलवीर्य्ये (भुवनस्य) (प्रजाभ्यः) (धृतव्रतः) धृतानि व्रतानि येन सः (महः) महतः (अज्मस्य) अन्तरिक्षे प्रक्षिप्तस्य (राजति) ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन परमेश्वरेण प्रजासु सर्वं हितं साधितं योऽन्तर्बहिरभिव्याप्य सर्वेभ्यः कर्मफलानि प्रयच्छति स एव सततं ध्येयः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या परमेश्वराने प्रजेचे संपूर्ण हित सिद्ध केलेले आहे व जो आत बाहेर अभिव्याप्त असून सर्वांना कर्माचे फळ देतो तोच सदैव ध्यान करण्यायोग्य आहे. ॥ ४ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

त्रि꣡र् अन्त꣡रिक्षं सविता꣡ महित्वना꣡
त्री꣡ र꣡जांसि परिभू꣡स् त्री꣡णि रोचना꣡
तिस्रो꣡ दि꣡वः पृथिवी꣡स् तिस्र꣡ इन्वति
त्रिभि꣡र् व्रतइ꣡र् अभि꣡ नो रक्षति त्म꣡ना

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trís ← trís (invariable)
{}

paribhū́ḥ ← paribhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dívaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

invati ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivī́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rakṣati ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tribhíḥ ← trí- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vrataíḥ ← vratá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

त्रिः । अ॒न्तरि॑क्षम् । स॒वि॒ता । म॒हि॒ऽत्व॒ना । त्री । रजां॑सि । प॒रि॒ऽभूः । त्रीणि॑ । रो॒च॒ना ।
ति॒स्रः । दिवः॑ । पृ॒थि॒वीः । ति॒स्रः । इ॒न्व॒ति॒ । त्रि॒ऽभिः । व्र॒तैः । अ॒भि । नः॒ । र॒क्ष॒ति॒ । त्मना॑ ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• trī ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• paribhus ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• divaḥ ← div
• [noun], accusative, plural, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivīs ← pṛthivīḥ ← pṛthivī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• tisra ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• invati ← i
• [verb noun], nominative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tribhir ← tribhiḥ ← tri
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• vratair ← vrataiḥ ← vrata
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rakṣati ← rakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

अयं सविता त्रिः त्रिभेदम् अन्तरिक्षम् । अन्तरा क्षान्तं भवति जगदित्यन्तरिक्षम् । परिभूः परिभविता सन् महित्वना महित्वेन इन्वति व्याप्नोति । वायुविद्युद्वरुणाख्यास्त्रयो लोका अन्तरिक्षभेदाः स वायुलोकं स वरुणलोकम् ’ ( कौ. उ. १. ३ ) इत्यादिश्रुतेः । त्री रजांसि रञ्जनात्मकानि त्रीणि क्षित्यन्तरिक्षद्युलक्षणान् त्रीन् लोकान् इन्वति । पूर्वमन्तरिक्षस्यैवावान्तरभेद उक्तः इह तु सामान्याकारेणेत्यपुनरुक्तिः। त्रीणि रोचना रोचनानि रोचमानान् अग्निवाय्वादिस्यान् उक्तस्थानत्रयस्वामित्वेन इन्वति । पूर्वमन्तरिक्षस्यैवावान्तरभेद उक्तः । अथ द्युपृथिव्योरवान्तरभेद उच्यते । तिस्रो दिवः इन्द्रप्रजापतिसत्याख्यान् त्रीन् लोकान् इन्वति । तथा तिस्रः पृथिवीः इन्वति । क्षित्य्-अवान्तर-भेदान् लोकान् इन्वति । एवं सर्वत्र व्याप्तो देवः त्रिभिर्व्रतैः कर्मभिः उष्णवर्षहिमाख्यैः नः अस्मान् त्मना आत्मनैव स्वीयानुग्रहबुद्ध्यैव अभि रक्षति अभिरक्षतु । परिपालयतु ॥

Savitṛ [encompasses] the atmosphere thrice by his greatness;
he encompasses the three rajas realms and the three rocana realms.
He drives the three heavenly and the three earthly realms
[and] with three-fold laws he protects us by himself.

English translation:

“Savitā, encompassing them by his magnitude, pervades th three (divisions of the) firmament, the three worlds, the three brilliant sphere, the three heavens, the threefold earth may he, by his three functions, of his own (plural asure) protect us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three divions of the firmament: antarikṣa is divided between Vāyu, Vidyut and Varuṇa, in three portions; three brilliant spheres: the regions of Agni, Vāyu and Sūrya; three heavens: the lokas of Indra, Prajāpati and Satyaloka; threefold earth = three ores?; three functions: those of distributing heat, rain and cold

Savitar (encompasses) the midspace three times in his greatness;
he encompasses the three dusky realms and the three realms of light.
He speeds the three heavens and the three earths.
With his three commandments he guards us by himself.

Savitar thrice surrounding with his mightiness mid-air, three regions, and the triple sphere of light,
Sets the three heavens in motion and the threefold earth, and willingly protects us with his triple law.

Savitri umschließt mit seiner Größe den dreifachen Luftraum, die drei Welten, die drei Lichträume. Die drei Himmel, die drei Erden setzt er in Bewegung; mit drei Gesetzen behütet er uns in eigner Person.

Dreimal umfängt mit seiner Grösse Savitar die Luft, drei dunkle und drei helle Räume auch; Drei Himmel und drei Erden hält er unter sich, durch drei Gesetze hat er uns in seiner Hut.

Трижды Савитар (своим) величием (охватил) воздушное пространство,
(Он,) охватывающий три темных пространства, три светлых,
Он приводит в движение три неба, три земли.
Он сам охраняет нас тремя обетами.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (परिभूः) सब स्थानों में वर्त्तमान और सब के ऊपर विराजमान (सविता) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों का उत्पन्न करनेवाला परमेश्वर (महित्वना) महिमा और (त्मना) आत्मा से (अन्तरिक्षम्) भीतर नहीं नाश होनेवाले आकाश को (त्रिः) तीन वार (इन्वति) व्याप्त होता (त्री) तीन प्रकार के (रजांसि) उत्तम मध्यम निकृष्ट लोकों को व्याप्त होता (त्रीणि) तीन प्रकार के (रोचना) बिजुली, भौतिक और सूर्यरूप ज्योतियों को व्याप्त होता (तिस्रः) तीन प्रकार के (दिवः) प्रकाशों और (तिस्रः) तीन प्रकार की (पृथिवीः) भूमियों को व्याप्त होता और (त्रिभिः) तीन (व्रतैः) नियमों से (नः) हम लोगों की (अभि) सब ओर से (रक्षति) रक्षा करता है, वही सर्वदा सेवा करने योग्य है ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो परमेश्वर तीन प्रकार के सम्पूर्ण त्रिगुण अर्थात् सतोगुण, रजोगुण, तमोगुण स्वरूप जगत् को रच के उत्तम नियमों से पालन करता है, उसी की उपासना करो ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः परिभूः सविता परमेश्वरो महित्वना त्मनाऽन्तरिक्षं त्रिरिन्वति त्री रजांसीन्वति त्रीणि रोचनेन्वति तिस्रो दिवस्तिस्रः पृथिवीरिन्वति त्रिभिर्व्रतैर्नोऽभि रक्षति स एव सर्वदा भजनीयः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) त्रिवारम् (अन्तरिक्षम्) अन्तरक्षयमाकशम् (सविता) सकलैश्वर्य्योत्पादकः (महित्वना) महत्त्वेन (त्री) त्रीणि त्रिप्रकारका (रजांसि) उत्तममध्यमनिकृष्टानि (परिभूः) यः सर्वतो भवति सर्वेषामुपरि विराजमानः (त्रीणि) त्रिप्रकाराणि (रोचना) विद्युद्भौतिकसूर्यरूपाणि ज्योतींषि (तिस्रः) त्रिविधाः (दिवः) प्रकाशान् (पृथिवीः) भूमीः (तिस्रः) (इन्वति) व्याप्नोति (त्रिभिः) (व्रतैः) नियमैः (अभि) (नः) अस्मान् (रक्षति) (त्मना) आत्मना ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः परमेश्वरस्त्रिविधं सर्वं त्रिगुणमयं जगन्निर्माय सुनियमैः पालयति तमेवोपाध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो परमेश्वर तीन प्रकारच्या संपूर्ण त्रिगुण (अर्थात् सत्वगुण, रजोगुण, तमोगुण) जगाची निर्मिती करून उत्तम नियमाने पालन करतो त्याचीच उपासना करा. ॥ ५ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

बृह꣡त्सुम्नः प्रसवीता꣡ निवे꣡शनो
ज꣡गत स्थातु꣡र् उभ꣡यस्य यो꣡ वशी꣡
स꣡ नो देवः꣡ सविता꣡ श꣡र्म यछतु
अस्मे꣡ क्ष꣡याय त्रिव꣡रूथम् अं꣡हसः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hátsumnaḥ ← br̥hátsumna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nivéśanaḥ ← nivéśana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prasavītā́ ← prasavītár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ubháyasya ← ubháya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yachatu ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

kṣáyāya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

trivárūtham ← trivárūtha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

बृ॒हत्ऽसु॑म्नः । प्र॒ऽस॒वि॒ता । नि॒ऽवेश॑नः । जग॑तः । स्था॒तुः । उ॒भय॑स्य । यः । व॒शी ।
सः । नः॒ । दे॒वः । स॒वि॒ता । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ । अ॒स्मे इति॑ । क्षया॑य । त्रि॒ऽवरू॑थम् । अंह॑सः ॥

• bṛhatsumnaḥ ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhatsumnaḥ ← sumnaḥ ← sumna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• prasavītā ← prasavītṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• niveśano ← niveśanaḥ ← niveśana
• [noun], nominative, singular, masculine

• jagata ← jagataḥ ← jagat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “movable; Jagatī; moving.”

• sthātur ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• ubhayasya ← ubhaya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “both(a).”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaśī ← vaśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; controlling; regnant; authoritative.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchatv ← yacchatu ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• kṣayāya ← kṣaya
• [noun], dative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• trivarūtham ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trivarūtham ← varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

यः बृहत्सुम्नः प्रभूतधनः प्रभूतसुखो वा प्रसविता प्रकर्षेणानुज्ञाता कर्मणां निवेशनः सर्वैर्गन्तव्यः । जगतः जङ्गमस्य स्थातुः स्थावरस्य उभयस्य यो वशी सः महान् सविता देवः नः अस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छतु । कीदृशं शर्म । त्रिवरूथम् । त्रीणि वरूथानि गृहाणि स्थानानि क्षित्यादीनि यस्य तत्तादृशम् । अस्मे अस्माकम् अंहसः पापस्य क्षयाय भवत्विति शेषः ॥

English translation:

“May that divine Savitā, who is the source of great happiness, the engenderer (of good works), the comprehender (of all beings), the regulator of both the moveable and the stationary, grant us happiness in the three worlds, and (be) to us for the destruction of sin.”

Possessing lofty benevolence, the one who impels forth and causes to settle down, who exerts his will over both the moving world and the stationary, let him, god Savitar, hold out to us shelter providing threefold protection against distress for us and for our dwelling place.

Most gracious God, who brings to life and lulls to rest, he who controls the world, what moves not and what moves,
May he vouchsafe us shelter, -Savitar the God,- for tranquil life, with triple bar against distress.

Großes Heil bringend, aufweckend und zur Ruhe bringend, der Gebieter von beidem, was lebendig ist und was fest steht, dieser Gott Savitri möge unserem Wohnsitze den Schutz gewähren, der dreifach vor Not schützt.

Der grossen Schirm gewährt, erweckt und Ruhe schafft, er, der gebietet über das, was geht und steht, Er möge Schutz uns reichen, der Gott Savitar, und unserm Sitze, dreifach schirmend vor Gefahr.

(Кто) несет высокую благодать, приводит в действие (и) успокаивает (вновь),
Кто повелитель обоих: подвижного (и) неподвижного,
Этот бог Савитар пусть дарует защиту
Для нас, для (нашего) жилья, (защиту) с тремя заслонами от беды.

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (नः) हम लोगों के लिये (बृहत्सुम्नः) अत्यन्त सुख का (प्रसवीता) उत्पन्न करनेवाला और (जगतः) जङ्गम अर्थात् चेतनता युक्त मनुष्य आदि और (स्थातुः) स्थिर स्थावर अर्थात् नहीं चलने-फिरनेवाले वृक्ष आदि जगत् के (निवेशनः) निवेश अर्थात् स्थिति का करनेवाला (उभयस्य) दो प्रकार के जगत् के (वशी) वश करने को समर्थ (देवः) दाता जगदीश्वर हम लोगों के लिये विद्या को (यच्छतु) देवे (सः) वह (सविता) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य से युक्त (अस्मे) हम लोगों के (क्षयाय) निवास के लिये (अंहसः) दुःख से अलग हुए (त्रिवरूथम्) तीन गृह जिसमें उस (शर्म) उत्तम प्रकार सुख देनेवाले स्थान को देवे, वही हम लोगों का उपासना करने योग्य देव हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर सब जगत् का नियामक और सब जीवों के निवास के लिये अनेक प्रकार के स्थान का रचनेवाला है, उसको छोड़ के अन्य किसी की भी उपासना न करो ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो नो बृहत्सुम्नः प्रसवीता जगतः स्थातुर्निवेशन उभयस्य वशी देवो जगदीश्वरो नो विद्यां यच्छतु स सविताऽस्मे क्षयायांऽहसः पृथग्भूतं त्रिवरूथं शर्म यच्छतु स एवास्माकमुपासनीयो देवो भवतु ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहत्सुम्नः) महतः सुखस्य (प्रसवीता) उत्पादकः। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (निवेशनः) निवेशस्य कर्त्ता (जगतः) जङ्गमस्य (स्थातुः) स्थिरस्य स्थावरस्य (उभयस्य) द्विविधस्य (यः) (वशी) वशीकर्त्तुं समर्थः (सः) (नः) अस्मभ्यम् (देवः) दाता (सविता) सकलैश्वर्यः (शर्म) सुसुखं गृहम् (यच्छतु) ददातु (अस्मे) अस्माकम् (क्षयाय) निवासाय (त्रिवरूथम्) त्रीणि वरूथानि गृहाणि यस्मिन् (अंहसः) दुःखात्पृथग्भूतम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वरः सर्वस्य जगतो नियन्ता सर्वेषां जीवानां निवासायाऽनेकविधस्य स्थानस्य निर्माताऽस्ति तं विहायाऽन्यस्य कस्याप्युपासनां मा कुरुत ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो जगदीश्वर सर्व जगाचा नियामक व सर्व जीवाच्या निवासासाठी अनेक प्रकारची स्थाने निर्माण करणारा आहे, त्याला सोडून इतर कुणाचीही उपासना करू नका. ॥ ६ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

आ꣡गन् देव꣡ ऋतु꣡भिर् व꣡र्धतु क्ष꣡यं
द꣡धातु नः सविता꣡ सुप्रजा꣡म् इ꣡षम्
स꣡ नः क्षपा꣡भिर् अ꣡हभिश् च जिन्वतु
प्रजा꣡वन्तं रयि꣡म् अस्मे꣡ स꣡म् इन्वतु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agan ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥túbhiḥ ← r̥tú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

várdhatu ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dádhātu ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suprajā́m ← suprajā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áhabhiḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

jinvatu ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣapā́bhiḥ ← kṣapā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

invatu ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prajā́vantam ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

आ । अ॒ग॒न् । दे॒वः । ऋ॒तुऽभिः॑ । वर्ध॑तु । क्षय॑म् । दधा॑तु । नः॒ । स॒वि॒ता । सु॒ऽप्र॒जाम् । इष॑म् ।
सः । नः॒ । क्ष॒पाभिः॑ । अह॑ऽभिः । च॒ । जि॒न्व॒तु॒ । प्र॒जाऽव॑न्तम् । र॒यिम् । अ॒स्मे इति॑ । सम् । इ॒न्व॒तु॒ ॥

• āgan ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtubhir ← ṛtubhiḥ ← ṛtu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• vardhatu ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• kṣayaṃ ← kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• dadhātu ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• suprajām ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprajām ← prajām ← prajā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• kṣapābhir ← kṣapābhiḥ ← kṣapā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “night; night; turmeric.”

• ahabhiś ← ahabhiḥ ← aha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jinvatu ← jinv
• [verb], singular, Present imperative
• “enliven; animate.”

• prajāvantaṃ ← prajāvantam ← prajāvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prolific.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• invatu ← inv
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; drive.”

देवः सविता ऋतुभिः सह आगन् आगच्छतु । गमेर्लङि रूपम् ॥ किंच क्षयं गृहं वर्धतु वर्धयतु । नः अस्माकं सुप्रजां शोभनपुत्राद्युपेतम् इषम् अन्नं दधातु ददातु । सः एव नः अस्मान् क्षपाभिः रात्रिभिः अहभिश्च । सर्वेषु दिनेष्वित्यर्थः । जिन्वतु प्रीणयतु धनादिभिः। अस्मे अस्मासु प्रजावन्तं रयिं समिन्वतु व्याप्नोतु । प्रापयत्वित्यर्थः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“May the divine Savitā approach along with the Ṛtus, prosper our dwelling, and bestow upon us good progeny and food; may he be favourable to us by night and by day; may he heap upon us wealth comprehending offspring.”

The god has come according to the ritual progressions. Let him make our dwelling place strong. Let Savitar establish for us refreshment that brings good offspring.
Let him quicken us through the nights and the days. Let him speed
wealth that brings offspring.

With the year’s seasons hath Savitar, God, come nigh: may he prosper our home, give food and noble sons.
May he invigorate us through the days and nights, and may he send us opulence with progeny.

Gott Savitri ist zu seinen Zeiten gekommen; er soll unseren Wohnsitz mehren, soll uns das Labsal guter Kinder gewähren. Er soll uns Nacht und Tag stärken und uns Kinderreichtum verschaffen.

Es kam der Gott zur Opferzeit, er mehre Gut, und kinderreichen Segen schenk uns Savitar; Er mache frisch bei Tage uns und in der Nacht, er theile Reichthum und der Kinder Schar uns zu.

Пришел бог в (свое) время: да усилит он (наше) жилье!
Пусть даст нам Савитар жертвенную усладу в виде прекрасного потомства!
Пусть вселяет в нас жизнь ночами и днями!
Пусть усилит нас богатством в виде потомства!

• सविता
• वामदेवो गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सविता) सम्पूर्ण जगत् का उत्पन्न करनेवाला (देवः) निरन्तर प्रकाशमान जगदीश्वर (ऋतुभिः) वसन्त आदि ऋतुओं से (नः) हम लोगों के (क्षयम्) निवास की (वर्धतु) वृद्धि करें और हम लोगों को (आ) सब प्रकार से (अगन्) प्राप्त हो (सुप्रजाम्) उत्तम प्रजा और (इषम्) अन्न आदि को (दधातु) धारण करे (सः) वह (क्षपाभिः) रात्रियों और (अहभिः) दिनों के साथ (च) भी (नः) हम लोगों को (जिन्वतु) प्रसन्न और आनन्दित करे और (अस्मे) हम लोगों के लिये (प्रजावन्तम्) बहुत प्रजाओं से युक्त (रयिम्) धन को (सम्, इन्वतु) अच्छे प्रकार देवे ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो परमात्मा सब दिन, सब रात्रियों में सब जगत् की सब प्रकार से रक्षा करता है, सब पदार्थों को रच के हम लोगों के लिये देकर हम लोगों को निरन्तर आनन्दित करता है, वह हम लोगों को सदा उपासना करने योग्य है ॥७॥ इस सूक्त में सविता अर्थात् सकल जगत् के उत्पन्न करनेवाले परमात्मा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥७॥ यह तिरपनवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्सविता देवो जगदीश्वर ऋतुभिर्नः क्षयं वर्धत्वस्मानागन् सुप्रजामिषं च दधातु स क्षपाभिरहभिश्च नो जिन्वत्वस्मे प्रजावन्तं रयिं समिन्वतु ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अगन्) आगच्छतु (देवः) देदीप्यमानः (ऋतुभिः) वसन्तादिभिः (वर्धतु) वर्धताम्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (क्षयम्) निवासम् (दधातु) (नः) अस्माकम् (सविता) सकलजगज्जनकः (सुप्रजाम्) उत्तमां प्रजाम् (इषम्) अन्नादिकम् (सः) (नः) अस्मान् (क्षपाभिः) रात्रिभिः (अहभिः) दिनैः सह (च) (जिन्वतु) प्रीणात्वानन्दतु (प्रजावन्तम्) बहुप्रजायुक्तम् (रयिम्) धनम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (सम्) (इन्वतु) ददातु ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः परमात्मा सर्वेष्वहोरात्रेषु सर्वं जगत्सर्वथा रक्षति सर्वान् पदार्थान् निर्मायाऽस्मभ्यं दत्वाऽस्मान् सततमानन्दयति सोऽस्माभिः सदैवोपासनीय इति ॥७॥ अत्र सवितृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥७॥ इति त्रिपञ्चाशत्तमं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो परमात्मा रात्रंदिवस सर्व जगाचे रक्षण करतो. सर्व पदार्थ उत्पन्न करून आपल्याला देतो व निरंतर आनंदित करतो त्याचीच उपासना करणे योग्य आहे. ॥ ७ ॥