०५२

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

प्र꣡ति ष्या꣡ सून꣡री ज꣡नी
विउछ꣡न्ती प꣡रि स्व꣡सुः
दिवो꣡ अदर्शि दुहिता꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jánī ← jánī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

práti ← práti (invariable)
{}

sūnárī ← sūnára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

syā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

svásuḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vyuchántī ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

प्रति॑ । स्या । सू॒नरी॑ । जनी॑ । वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑ । परि॑ । स्वसुः॑ ।
दि॒वः । अ॒द॒र्शि॒ । दु॒हि॒ता ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ṣyā ← syā ← tya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “that.”

• sūnarī ← sūnara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “noble.”

• janī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman.”

• vyucchantī ← vivas ← √vas
• [verb noun], nominative, singular
• “dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• svasuḥ ← svasṛ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

स्या सो संस्तूयमाना सूनरी सुष्ठु प्राणिनां नेत्री जनी जनयित्री फलानां स्वसुः स्वसृस्थानीयाया रात्रेः परि उपरिभागे रात्रिपर्यवसानकाले व्युच्छन्ती तमो विवासयन्ती । स्वसा स्वस्रे ज्यायस्यै’ (ऋ. सं. १. १२४. ८ ) इत्युक्तम् । दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य दुहिता उषाः प्रति अदर्शि प्रतिदृश्यते सर्वैः ॥

English translation:

“The daughter of heaven has been seen; the kind conductress (of men), the parent (of benefits) shedding radiance upon (the departure of her) sister nighṭ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cf. RV. 1.128.8

This spirited lady, dawning forth from her sister [=Night],
has appeared opposite—the daughter of Heaven.

Although by the time of the composition of this hymn the word play may have long been buried, for Indo-Europeanists the juxtaposition of *-Hner and *gw enH (man and woman) (sūnárī jánī) is very cute.

Note the distraction of the usual “daughter of heaven” phrase into a threetermed alliterative phrase divó adarśi duhitā́. ## 053 Savitar

THIS Lady, giver of delight, after her Sister shining forth, Daughter of Heaven, hath shown herself.-

Die edle Frau ist dort aus ihrer Schwester aufleuchtend erschienen, des Himmels Tochter.

Hier diese wonnigliche Maid, aufleuchtend von der Schwester her, Des Himmels Tochter zeigte sich.

Эта дарящая радость жена
Зажигаясь из (недр своей) сестры,
Появилась (нам) навстречу, дочь неба.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब सात ऋचावाले बावनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में उषा की तुल्यता से स्त्री के गुणों का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (दिवः) सुन्दर (स्वसुः) भगिनी की (जनी) उत्पन्न करनेवाली (सूनरी) उत्तम पहुँचाती और (परि, व्युच्छन्ती) सब ओर से निवास देती हुई (दुहिता) कन्या के सदृश वर्त्तमान प्रातर्वेला (प्रति, अदर्शि) एक के प्रति एक देखी जाती है (स्या) वह जागे हुए मनुष्य से देखने योग्य है ॥१॥

भावार्थभाषाः - वही स्त्री श्रेष्ठ, जो प्रातर्वेला के सदृश वर्त्तमान है ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! या दिवः स्वसुर्जनी सूनरी परिव्युच्छन्ती दुहितेवोषाः प्रत्यदर्शि स्या जागृतेन मनुष्येण द्रष्टव्या ॥१॥

अथोषर्वत्स्त्रीगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (स्या) सा (सूनरी) सुष्ठु नेत्री (जनी) जनयित्री (व्युच्छन्ती) निवासयन्ती (परि) (स्वसुः) भगिन्याः (दिवः) कमनीयायाः (अदर्शि) दृश्यते (दुहिता) कन्येव वर्त्तमाना ॥१॥

भावार्थभाषाः - सैव स्त्री वरा या उषर्वद्वर्त्तते ॥१॥

या सूक्तात प्रभातवेळेप्रमाणे स्त्रियांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी उषेप्रमाणे असते. तीच स्त्री श्रेष्ठ असते. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡श्वेव चित्रा꣡ अ꣡रुषी
माता꣡ ग꣡वाम् ऋता꣡वरी
स꣡खाभूद् अश्वि꣡नोर् उषाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áruṣī ← áruṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áśvā ← áśvā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥tā́varī ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

abhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

aśvínoḥ ← aśvín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अश्वा॑ऽइव । चि॒त्रा । अरु॑षी । मा॒ता । गवा॑म् । ऋ॒तऽव॑री ।
सखा॑ । अ॒भू॒त् । अ॒श्विनोः॑ । उ॒षाः ॥

• aśveva ← aśvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mare.”

• aśveva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• citrāruṣī ← citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrāruṣī ← aruṣī ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “red; red.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ṛtāvarī ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• sakhābhūd ← sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhābhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aśvinor ← aśvinoḥ ← aśvin
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

अश्वेव चित्रा चायनीया अरुषी रोचमाना गवां रश्मीनां माता निर्मात्री ऋतावरी यज्ञवती उषाः अश्विनोः सखा समानख्याना सह स्तूयमाना अभूत् भवति । अश्विनोः उषसा सह स्तूयमानत्वात् सखित्वं परस्परम् ॥

English translation:

“Like a beautiful mare, the radiant mother of the rays of light, the object of sacrifice, (she) is the friend of the Aśvins.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mother of the rays of light: mātā gavām = raśmiṇām mātā; she is the friend of the aśvins: the aśvins are to be worshipped together with the Dawn; since gavām = rays of light, the phrase gavām ayana relates to the winter solstice when the mahāvrata is initiateḍ

Dappled bright and ruddy like a mare, the mother of cows, follower of truth, Dawn has become the companion of the Aśvins.

With urú we can supply rájaḥ from 3a, where rájāṃsi occurs as the obj. of the same verb ā́√prā, or antárikṣam, the most common noun found with this neut.

adj. and found in this phrase at the end of the immediately preceding hymn, IV.52.7b antárikṣam urú.

Unfailing, Mother of the Kine, in colour like a bright red mare,
The Dawn became the Asvins’ Friend.

Buntfarbig, rötlich wie eine Stute, die zeitige Mutter der Kühe, ist Usas die Freundin der Asvin geworden.

Der Ritter Freundin glänzendroth ward Uschas, einer Stute gleich, Der Kühe heil’ge Mutter sie.

Сверкающая, рыжая, словно кобылица,
Мать коров, соблюдающая закон,
Ушас стала подругой Ашвинов.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (चित्रा) अद्भुत गुण, कर्म और स्वभावयुक्त (अरुषी) ईषत् लाल वर्ण (ऋतावरी) बहुत सत्य का प्रकाश करानेवाली (उषाः) प्रातर्वेला (अश्वेव) घोड़ी के सदृश वर्त्तमान (अश्विनोः) सूर्य और चन्द्रमा की (सखा) मित्र (अभूत्) हुई वह (गवाम्) किरणों की (माता) माता के सदृश पालन करनेवाली जाननी चाहिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो माता और मित्र के सदृश वर्त्तमान प्रातर्वेला है, वह युक्ति से सब पुरुषों से सेवन करने योग्य है ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! या चित्राऽरुष्यृतावरी उषा अश्वेवाश्विनोः सखाऽभूत् सा गवां मातेव पालिका वेद्या ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वेव) अश्वावद्वर्त्तमाना (चित्रा) अद्भुतगुणकर्म्मस्वभावा (अरुषी) आरक्ता (माता) जननी (गवाम्) किरणानाम् (ऋतावरी) बहुसत्यप्रकाशिका (सखा) (अभूत्) (अश्विनोः) सूर्य्याचन्द्रमसोः (उषाः) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! या मातृवत्सखिवद्वर्त्तमानोषा वर्त्तते सा युक्त्या सर्वैः सेवनीया ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जी उषा माता व मित्र याप्रमाणे असते, तिचे सर्वांनी युक्तीने सेवन करावे. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ स꣡खासि अश्वि꣡नोर्
उत꣡ माता꣡ ग꣡वाम् असि
उतो꣡षो व꣡स्व ईशिषे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aśvínoḥ ← aśvín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

उ॒त । सखा॑ । अ॒सि॒ । अ॒श्विनोः॑ । उ॒त । मा॒ता । गवा॑म् । अ॒सि॒ ।
उ॒त । उ॒षः॒ । वस्वः॑ । ई॒शि॒षे॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sakhāsy ← sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhāsy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aśvinor ← aśvinoḥ ← aśvin
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• utoṣo ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utoṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vasva ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

उत अपि च अश्विनोः सखा असि। उत अपि च गवां रश्मीनां माता असि । उत अपि च हे उषः वस्वः धनस्य ईंशिषे ईश्वरा भवसि ॥

English translation:

“You are the friend of the Aśvins; you are the mother of the rays of light; you, Uṣas, rule over riches.”

You are both the companion of the Aśvins, and you are also mother of cows,
and also, Dawn, you have dominion over goods.

As Geldner’s parallels show, this must be Savitar’s own ślóka.

The dat. svā́ya dhármaṇe would be easier to parse as “for his own support.” Both Geldner and Renou are rather cavalier about the dat. here. Geldner tr. ‘nach’; Renou claims it’s no different from the instr., further stating “indecision des cases obliques dans ce type de noms,” which seems like a dangerous interpretive principle to me.

In cd I take sávīmani with the participles of d. In that pāda aktúbhiḥ ‘through the nights’ strictly speaking goes with niveśáyan ‘causing to settle down’.

Yea, and thou art the Asvins’ Friend, the Mother of the Kine art thou:
O Dawn thou rulest over wealth.

Du bist die Freundin der Asvin und auch die Mutter der Kühe, und du gebeutst über das Gut, o Usas.

Der Ritter Freundin bist du ja, und bist der Kühe Mutter auch, Und Reichthum hast du, Morgenroth.

Ты и подруга Ашвинов,
Ты и мать коров,
Ты также владеешь добром, о Ушас.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

यावय꣡द्द्वेषसं तुवा
चिकित्वि꣡त् सूनृतावरि
प्र꣡ति स्तो꣡मैर् अभुत्स्महि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yāvayáddveṣasam ← yāvayáddveṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cikitvít ← cikitvít (invariable)
{}

sūnr̥tāvari ← sūnr̥tāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

abhutsmahi ← √budh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)
{}

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

य॒व॒यत्ऽद्वे॑षसम् । त्वा॒ । चि॒कि॒त्वित् । सू॒नृ॒ता॒ऽव॒रि॒ ।
प्रति॑ । स्तोमैः॑ । अ॒भु॒त्स्म॒हि॒ ॥

• yāvayaddveṣasaṃ ← yāvayat ← yāvay ← √yu
• [verb noun]
• “keep away.”

• yāvayaddveṣasaṃ ← dveṣasam ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hostility; enemy.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• cikitvit
• [adverb]

• sūnṛtāvari ← sūnṛtāvarī
• [noun], vocative, singular, feminine

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• abhutsmahi ← budh
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

यावयद्द्वेषसम् । यवयन्तो वियुज्यमाना द्वेषांसि द्वेष्टारो यस्यास्तादृशी । पृथक्क्रियन्ते द्वेषांस्यनयेति वा । रात्रौ हननायोद्युक्ता द्वेषिण उषःकाले हि पलायन्ते । तादृशीं चिकित्वित् ज्ञापयन्तीं त्वा त्वां सूनृतावरि । सूनृतेति वाङ्नाम । तद्वति देवि स्तोमैः स्तुतिभिः प्रति अभुत्स्महि प्रतिबोधयामः । स्तुम इत्यर्थः ॥

English translation:

“With praises we awaken you, you who are endowed with truth; you, baffler of animosities, the restorer of consciousness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The baffler of animosities: yāvayad dveṣasam, the Dawn puts to flight those enemies who had been endeavouring to destroy their adversaries during the night

With awareness of you, in response to you, who keep away hatred, o liberal-spirited one,
we have awakened with praises.

Thinking of thee, O joyous One, as her who driveth hate away,
We woke to meet thee with our lauds.

Wir haben dich, die du Anfeindungen abwehrst, aufmerksam mit Lobliedern heran-gewacht, du Großmütige.

Die du die Feindeschar verjagst, Dich weckten wir durch Lobgesang, O wonnereiche andachtsvoll.

Навстречу тебе, прогоняющей враждебность,
Мы чутко пробудились
С восхвалениями, о богатая милостями.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर स्त्री गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वित्) जनाने और (सूनृतावरि) सत्यवाणी का प्रकाश करनेवाली स्त्री ! हम लोग (स्तोमैः) प्रशंसाओं से (यावयद्द्वेषसम्) द्वेष करनेवाले को पृथक् करानेवाली (त्वा) तुझको (प्रति, अभूत्स्महि) जानें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो कभी द्वेष और द्वेष करनेवाले के सङ्ग को नहीं करती और सत्यवाणी और प्रशंसायुक्त है, वही स्त्री श्रेष्ठ है ॥४॥

अन्वय: हे चिकित्वित् सूनृतावरि स्त्रि ! वयं स्तोमैर्यावयद्द्वेषसं त्वा प्रत्यभूत्स्महि ॥४॥

पुनः स्त्रीगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यावयद्द्वेषसम्) यावयन्तं द्वेष्टारं द्वेषसं द्वेष्टारं पृथक्कारयन्तीम् (त्वा) त्वाम् (चिकित्वित्) ज्ञापयन्तीम् (सूनृतावरि) सत्यवाक्प्रकाशिके (प्रति) (स्तोमैः) प्रशंसाभिः (अभूत्स्महि) विजानीयाम ॥४॥

भावार्थभाषाः - या कदाचिद् द्वेषं द्वेष्टृसङ्गन्न करोति सत्यवाक् प्रशंसिता वर्त्तते सैव स्त्री वरा ॥४॥

भावार्थभाषाः - जी कधी द्वेष करीत नाही व द्वेष करणाऱ्यांची संगत धरत नाही. जिची वाणी सत्य व प्रशंसित असते तीच स्त्री श्रेष्ठ असते. ॥ ४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

प्र꣡ति भद्रा꣡ अदृक्षत
ग꣡वां स꣡र्गा न꣡ रश्म꣡यः
ओ꣡षा꣡ अप्रा उरु꣡ ज्र꣡यः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adr̥kṣata ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bhadrā́ḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)
{}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sárgāḥ ← sárga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aprāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jráyaḥ ← jráyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

प्रति॑ । भ॒द्राः । अ॒दृ॒क्ष॒त॒ । गवा॑म् । सर्गाः॑ । न । र॒श्मयः॑ ।
आ । उ॒षाः । अ॒प्राः॒ । उ॒रु । ज्रयः॑ ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• bhadrā ← bhadrāḥ ← bhadra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• adṛkṣata ← dṛś
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• sargā ← sargāḥ ← sarga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Creation; metempsychosis; discharge; torrent; birth; undertaking.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• oṣā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• oṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• aprā ← aprāḥ ← prā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “fill; satisfy.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• jrayaḥ ← jrayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “expanse; area.”

भद्राः स्तुत्याः रश्मयः प्रति अदृक्षत प्रतिदृश्यन्ते । गवाम् उदकानां सर्गा न वर्षधारा इवेयम् उषाः उरु ज्रयः महत्तेजः आ अप्राः आपूरयत् ॥

English translation:

“The auspicious rays are visible like showers of rain, the dawn has filled (the world) with ample light.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like showers of rain: gavām sargā na: gavām = udakānām, of waters; udakānām sargāḥ = varṣadhārāḥ

Her auspicious rays have appeared opposite, like gushes of cows.
Dawn has filled up the wide expanse.

Our eyes behold thy blessed rays like troops of cattle loosed to feed.
Dawn hath filled full the wide expanse.

Ihre glückbringenden Strahlen sind erschienen gleich Schwärmen von Kühen. Usas hat die weite Bahn angefüllt.

Der Uschas schönes Strahlenheer erschien den Rinderheerden gleich; Sie füllte an den weiten Raum.

Словно стадо выпущенных коров,
Показались лучи, приносящие счастье.
Ушас заполнила (собой) широкий путь.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

अब स्त्रियों की उत्तम व्यवहारों में प्रशंसा कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (उरु) बहुत (ज्रयः) अत्यन्त तेजःस्वरूप मण्डल को (रश्मयः) किरणों के (न) सदृश (भद्राः) कल्याण करनेवाली (गवाम्) पृथिवियों की (सर्गाः) सृष्टियाँ, रचना (प्रति, अदृक्षत) प्रति समय देखी जाती हैं जैसे (उषाः) प्रभातवेला उनको (आ, अप्राः) व्याप्त होती है, वैसे स्त्री हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो स्त्रियाँ किरणों के समान उत्तम व्यवहारों का प्रकाश कराती हैं, वे निरन्तर कल्याण के लिये कुल की उन्नति करनेवाली होती हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! या उरु ज्रयो रश्मयो न भद्रा गवां सर्गाः प्रत्यदृक्षत यथोषास्ता आऽप्रास्तथा स्त्री भवेत् ॥५॥

अथ स्त्रीणामुत्तमव्यवहारेषु प्रशंसामाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (भद्राः) कल्याणकर्यः (अदृक्षत) दृश्यन्ते (गवाम्) पृथिवीनाम् (सर्गाः) सृष्टयः (न) इव (रश्मयः) किरणाः (आ) (उषाः) प्रभातवेलाः (अप्राः) प्राति व्याप्नोति (उरु) बहु (ज्रयः) अतितेजोमय ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । याः स्त्रियो रश्मिवदुत्तमान् व्यवहारान् प्रकाशयन्ति ताः सततं कल्याणाय कुलोन्नतिकर्य्यो जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या स्त्रिया किरणांप्रमाणे उत्तम व्यवहार करतात त्या निरंतर कल्याणासाठी कुलाची उन्नती करणाऱ्या असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

आपप्रु꣡षी विभावरि
वि꣡ आवर् ज्यो꣡तिषा त꣡मः
उ꣡षो अ꣡नु स्वधा꣡म् अव

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āpaprúṣī ← √prā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vibhāvari ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

āvar ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svadhā́m ← svadhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

आ॒ऽप॒प्रुषी॑ । वि॒भा॒ऽव॒रि॒ । वि । आ॒वः॒ । ज्योति॑षा । तमः॑ ।
उषः॑ । अनु॑ । स्व॒धाम् । अ॒व॒ ॥

• āpapruṣī ← āprā ← √prā
• [verb noun], nominative, singular

• vibhāvari ← vibhāvan
• [noun], vocative, singular, feminine
• “illuminating; shining.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āvar ← āvaḥ ← vṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svadhām ← svadhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

हे विभावरि विभावति उषः त्वम् आपप्रुषी आपूरयन्ती तेजसा जगत् ज्योतिषा तेजसा तमः अन्धकारं व्यावः व्यावृणोः । किंच अनु पश्चात् स्वधां हविर्लक्षणमन्नम् अव रक्ष ॥

English translation:

“Brilliant Uṣas, filling (the world with light), you disperse the darkness with radiance; thereafter protect the oblation.”

Having filled it up, wide-radiant one, you have uncovered the darkness with your light.
O Dawn, help (us) according to your independent power.

The participles niveśáyan prasuván are reprised here as agentives prasavitā́ nivéśanaḥ.

When thou hast filled it, Fulgent One! thou layest bare the gloom with light.
After thy nature aid us, Dawn.

Indem du sie anfüllst, du Strahlende, hast du durch dein Licht das Dunkel aufgedeckt. Usas, sei nach eigenem Ermessen gnädig!

Erfüllend ihn erschlossest du durch Licht die Nacht, o strahlende; Nun folg, o Uschas, deinem Brauch.

Заполняя (его), о ярко сверкающая,
Светом ты раскрыла мрак.
О Ушас, помоги (нам) по своему желанию!

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब उषा के तुल्य स्त्रियों के कर्त्तव्य कामों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) प्रभात वेला के सदृश उत्तम प्रकाश और (विभावरि) प्रशंसित विविध प्रकाश से युक्त उत्तम गुणवाली स्त्री ! (आपप्रुषी) सब ओर से सर्व विद्याओं को व्याप्त तू (ज्योतिषा) प्रकाश से (तमः) अन्धकार के सदृश दोषों की (वि, आवः) विगतरक्षा अर्थात् रखने के विरुद्ध निकाल और (अनु, स्वधाम्) अनुकूल अन्न आदि की (अव) रक्षा कर ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रभात वेला अपने प्रकाश से अन्धकार का निवारण करती है, वैसे ही विद्यायुक्त स्त्रियाँ अपने उत्तम स्वभाव से दोषों का निवारण करके उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्न आदि से सब की उत्तम प्रकार रक्षा करें ॥६॥

अन्वय: हे उष इव विभावरि शुभगुणे स्त्रि ! आपप्रुषी त्वं ज्योतिषा तम इव दोषान् व्यावोऽनु स्वधामव ॥६॥

पुनरुषर्वत्स्त्रीकर्त्तव्यकर्म्माण्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आपप्रुषी) समन्तात् सर्वा विद्या व्याप्नुवती (विभावरि) प्रशस्तविविधप्रकाशयुक्ते (वि) (आवः) विरक्ष (ज्योतिषा) प्रकाशेन (तमः) अन्धकारम् (उषः) उषर्वत्सुप्रकाशे (अनु) (स्वधाम्) अन्नादिकम् (अव) रक्ष ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथोषाः स्वप्रकाशेनान्धकारं निवारयति तथैव विदुष्यः स्त्रियः स्वोत्तमस्वभावेन दोषान्निवार्य्य सुसंस्कृतान्नादिना सर्वान् संरक्षन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी उषा स्वतःच्या प्रकाशाने अंधकार नष्ट करते, तसेच विदुषी स्त्रियांनी आपल्या उत्तम स्वभावाने दोषांचे निवारण करून उत्तम प्रकारे संस्कारयुक्त अन्न इत्यादींनी सर्वांचे उत्तम प्रकारे रक्षण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ द्यां꣡ तनोषि रश्मि꣡भिर्
आ꣡न्त꣡रिक्षम् उरु꣡ प्रिय꣡म्
उ꣡षः शुक्रे꣡ण शोचि꣡षा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tanoṣi ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śukréṇa ← śukrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

आ । द्याम् । त॒नो॒षि॒ । र॒श्मिऽभिः॑ । आ । अ॒न्तरि॑क्षम् । उ॒रु । प्रि॒यम् ।
उषः॑ । शु॒क्रेण॑ । शो॒चिषा॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dyāṃ ← dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• tanoṣi ← tan
• [verb], singular, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• raśmibhir ← raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• āntarikṣam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āntarikṣam ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• śukreṇa ← śukra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

हे उषः रश्मिभिः द्यां दिवम् आ तनोषि । उरु विस्तीर्णं प्रियम् अन्तरिक्षं रश्मिभिः आ तनोषि । शुक्रेण दीप्तेन शोचिषा प्रकाशेन युक्ता सती एवं करोषि ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“You overspread, Uṣas, the heaven with rays, as well as the vast and beloved firmament with pure lustre.”

Through heaven do you stretch with your rays, through the midspace wide and dear,
o Dawn, with your bright brilliance.

Thou overspreadest heaven with rays, the dear wide region of mid-air.
With thy bright shining lustre, Dawn.

Du durchziehst den Himmel mit Strahlen, den weiten lieben Luftraum, o Usas, mit deinem hellen Feuerschein.

Den Himmel füllst mit Strahlen du, und auch die liebe weite Luft, O Morgenroth, mit hellem Glanz.

Ты пронизываешь небо (своими) лучами,
Широкое славное воздушное пространство,
О Ушас, чистым пламенем.

• उषाः
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) प्रभात वेला के सदृश वर्त्तमान स्त्री जैसे प्रभातवेला (रश्मिभिः) किरणों से (द्याम्) प्रकाश और (उरु) बहुत (आ, अन्तरिक्षम्) सब ओर से अन्तरिक्ष को प्रकाशित करती है, वैसे ही तू (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) प्रकाश से (प्रियम्) सुन्दर पति का (आ, तनोषि) विस्तार करती अर्थात् पति की कीर्त्ति बढ़ाती है, इससे सत्कार करने योग्य है ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वही स्त्री बहुत सुख को प्राप्त होती है, जो विद्या, विनय और उत्तम स्वभावादिकों से अपने पति को नित्य प्रसन्न करती है ॥७॥ इस सूक्त में प्रभातवेला के सदृश स्त्रियों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥७॥ यह बावन ५२ वाँ सूक्त और तृतीय वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे उषरिव वर्त्तमाने स्त्रि ! यथोषा रश्मिभिर्द्यामुर्वाऽन्तरिक्षञ्च प्रकाशयति तथैव त्वं शुक्रेण शोचिषा प्रियं पतिमातनोषि तस्मात् सत्कर्त्तव्यासि ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (द्याम्) प्रकाशम् (तनोषि) विस्तृणासि (रश्मिभिः) किरणैः (आ) सर्वतः (अन्तरिक्षम्) (उरु) बहु (प्रियम्) कमनीयं पतिम् (उषः) (शुक्रेण) शुद्धेन (शोचिषा) प्रकाशेन ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सैव स्त्री बहुसुखं प्राप्नोति या विद्याविनयसुशीलादिभिः स्वपतिं सदैव प्रीणातीति ॥७॥ अत्रोषर्वत्स्त्रीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥७॥ इति द्विपञ्चाशत्तमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. तीच स्त्री खूप सुख प्राप्त करू शकते जी विद्या, विनय व उत्तम स्वभावाने आपल्या पतीला प्रसन्न करते. ॥ ७ ॥