०५१

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ।।

अथाष्टमं व्याख्यातुमारभते । ’ इदमु त्यत्’ इत्येकादशर्चं षष्ठं सूक्तं वामदेवस्यार्षं त्रैष्टुभमुषोदेवताकम् । इदमुषस्यं तु’ इत्यनुक्रान्तम् । प्रातरनुवाके उषस्ये क्रतौ त्रैष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे इदं सूक्तम् । सूत्रितं च - उषो वाजेनेदमु त्यत् ’ (आश्व. श्रौ. ४. १४) इति ।।

Jamison Brereton

51 (347)
Dawn
Vāmadeva Gautama
11 verses: triṣṭubh
This hymn is remarkable first for the fact that the dawns are always presented and addressed in the plural (“Dawns”) rather than the singular, as so often. Indeed, when the poet wishes to refer to a single dawn, he uses instead the word “light” (vs. 1) or an unspecified pronoun (vs. 6). The grammatical plurality of the sub
ject Dawns serves a thematic purpose: as in other dawn hymns the poet notes that each day’s dawn is different, yet paradoxically all dawns are the same, coming in an unbroken chain from the east day after day (see, e.g., vs. 8).
As V. Yareham suggested (in an unpublished paper presented at the University of Texas Vedic Workshop, May 2007), the hymn is structured around an ompha los verse (6), with concentric matching verses surrounding it: 1–2 / 10–11 and 3–5 / 7–9. The omphalos poses a central and essentially unanswerable question, the one that always arises about the dawn(s): how can they be both the same and different, and the poet expresses his anxiety that he cannot identify the particular dawn in the swarm of identical ones. Behind this anxiety is another one, seen especially in verses 4, 6, and 7, namely whether we, the current sacrifi cers, will have the same material success with our dawn sacrifice as the ritualists of old.
Otherwise, the imagery is of the usual type for dawn hymns: the brilliant beauty of the dawns in contrast to the darkness, which they banish; their abrupt arising in the east and their subsequent journey; and the prayers for largesse, reminding us that the dakṣiṇā, the priestly gifts, were distributed at the dawn sacrifice.

Jamison Brereton Notes

Dawn It is worth noting that the nom. (and voc.) pl. of uṣás- is consistently uṣásaḥ in this hymn (every vs. but 10), with short suffixal vowel – the newer form replacing inherited uṣā́saḥ.

As disc. in the published introduction, this is an omphalos hymn, with the middle verse 6 posing the central question. This omphalos is surrounded by concentric rings: divó duhitáro vibhātī́ḥ of 1c is answered by the same phrase (in the voc.) in 10a and 11a, while vss. 5 and 7 contain an inner ring with ṛtá- (ṛtayúbhiḥ 5a, ṛtájātasatyāḥ 7b) and sadyáḥ (5b, 7d). There is also much lexical chaining between adjacent vss.

01 इदमु त्यत्पुरुतमम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इद᳓म् उ त्य᳓त् पुरुत᳓मम् पुर᳓स्ताज्
ज्यो᳓तिस् त᳓मसो वयु᳓नावद् अस्थात्
नूनं᳓ दिवो᳓ दुहित᳓रो विभाती᳓र्
गातुं᳓ कृणवन्न् उष᳓सो ज᳓नाय

02 अस्थुरु चित्रा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓स्थुर् उ चित्रा᳓ उष᳓सः पुर᳓स्तान्
मिता᳓ इव स्व᳓रवो अध्वरे᳓षु
वि᳓ ऊ व्रज᳓स्य त᳓मसो दुवा᳓रा
उछ᳓न्तीर् अव्रञ् छु᳓चयः पवाकाः᳓+

03 उच्छन्तीरद्य चितयन्त - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उछ᳓न्तीर् अद्य᳓ चितयन्त भोजा᳓न्
राधोदे᳓याय उष᳓सो मघो᳓नीः
अचित्रे᳓ अन्तः᳓ पण᳓यः ससन्तु
अ᳓बुध्यमानास् त᳓मसो वि᳓मध्ये

04 कुवित्स देवीः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कुवि᳓त् स᳓ देवीः सन᳓यो न᳓वो वा
या᳓मो बभूया᳓द् उषसो वो अद्य᳓
ये᳓ना न᳓वग्वे अ᳓ङ्गिरे द᳓शग्वे
सप्ता᳓सिये रेवती रेव᳓द् ऊष᳓

05 यूयं हि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यूयं᳓ हि᳓ देवीर् ऋतयु᳓ग्भिर् अ᳓श्वैः
परिप्रयाथ᳓ भु᳓वनानि सद्यः᳓
प्रबोध᳓यन्तीर् उषसः सस᳓न्तं
द्विपा᳓च् च᳓तुष्पाच् चर᳓थाय जीव᳓म्

06 क्व स्विदासाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कु᳓व स्विद् आसां कतमा᳓ पुराणी᳓
य᳓या विधा᳓ना विदधु᳓र् ऋभूणा᳓म्
शु᳓भं य᳓च् छुभ्रा᳓ उष᳓सश् च᳓रन्ति
न᳓ वि᳓ ज्ञायन्ते सदृ᳓शीर् अजुर्याः᳓

07 ता घा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ घा ता᳓ भद्रा᳓ उष᳓सः पुरा᳓सुर्
अभिष्टि᳓द्युम्ना ऋत᳓जातसत्याः
या᳓सु ईजानः᳓ शशमान᳓ उक्थइ᳓
स्तुव᳓ञ् छं᳓सन् द्र᳓विणं सद्य᳓ आ᳓प

08 ता आ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ आ᳓ चरन्ति समना᳓ पुर᳓स्तात्
समान᳓तः समना᳓ पप्रथानाः᳓
ऋत᳓स्य देवीः᳓ स᳓दसो बुधाना᳓
ग᳓वां न᳓ स᳓र्गा उष᳓सो जरन्ते

09 ता इन्न्वेथ्व - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ इ᳓न् नु᳓ एव᳓ समना᳓ समानी᳓र्
अ᳓मीतवर्णा उष᳓सश् चरन्ति
गू᳓हन्तीर् अ᳓भ्वम् अ᳓सितं रु᳓शद्भिः
शुक्रा᳓स् तनू᳓भिः शु᳓चयो रुचानाः᳓

10 रयिं दिवो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

रयिं᳓ दिवो दुहितरो विभातीः᳓
प्रजा᳓वन्तं यछतास्मा᳓सु देवीः
सियोना᳓द् आ᳓ वः प्रतिबु᳓ध्यमानाः
सुवी᳓रियस्य प᳓तयः सियाम

11 तद्वो दिवो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द् वो दिवो दुहितरो विभाती᳓र्
उ᳓प ब्रुव उषसो यज्ञ᳓केतुः
वयं᳓ सियाम यश᳓सो ज᳓नेषु
त᳓द् द्यउ᳓श् च धत्ता᳓म् पृथिवी᳓ च देवी᳓