०५०

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् तस्त᳓म्भ स᳓हसा वि᳓ ज्मो᳓ अ᳓न्तान्
बृ᳓हस्प᳓तिस् त्रिषधस्थो᳓ र᳓वेण
त᳓म् प्रत्ना᳓स ऋ᳓षयो दी᳓धियानाः
पुरो᳓ वि᳓प्रा दधिरे मन्द्र᳓जिह्वम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ántān ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jmáḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tastámbha ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráveṇa ← ráva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

triṣadhastháḥ ← triṣadhasthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dī́dhyānāḥ ← √dhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mandrájihvam ← mandrájihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purás ← purás (invariable)

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

यः । त॒स्तम्भ॑ । सह॑सा । वि । ज्मः । अन्ता॑न् । बृह॒स्पतिः॑ । त्रि॒ऽस॒ध॒स्थः । रवे॑ण ।
तम् । प्र॒त्नासः॑ । ऋष॑यः । दीध्या॑नाः । पु॒रः । विप्राः॑ । द॒धि॒रे॒ । म॒न्द्रऽजि॑ह्वम् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tastambha ← stambh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jmo ← jmaḥ ← jm
• [noun], genitive, singular, feminine

• antān ← anta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• bṛhaspatis ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• triṣadhastho ← triṣadhasthaḥ ← triṣadhastha
• [noun], nominative, singular, masculine

• raveṇa ← rava
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sound; howl; thunder; cry; talk; cry.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pratnāsa ← pratnāsaḥ ← pratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• dīdhyānāḥ ← dhī
• [verb noun], nominative, plural
• “think; desire; chew over.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• mandrajihvam ← mandra
• [noun]
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandrajihvam ← jihvam ← jihvā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

यः बृहस्पतिः बृहतो देवस्य यज्ञस्य वा पालयिता देवः सहसा बलेन ज्मः पृथिव्याः अन्तान् । दश दिश इत्यर्थः । तान् वि तस्तम्भ विविधं स्तम्भितवान् नियमितवान् । त्रिषधस्थः त्रिषु स्थानेषु वर्तमानः रवेण एवं तिष्ठतेत्यनेन शब्देन तं देवं प्रत्नासः पुराणाः ऋषयः अतीन्द्रियद्रष्टारः दीध्यानाः दीप्यमानाः विप्राः मेधाविनो यजमानादयः पुरः दधिरे पुरस्तात् स्थापितवन्तः स्तुत्यादिना । मन्द्रजिह्वं मादनजिह्वं मोदनजिह्वम् ॥

English translation:

“The ancient sages, illustrious, intelligent, have plural ced before (them) the plural asing-tongued Bṛhaspati, who propped up by (his) strength the ends of the earth, and who abides with noise in the three regions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who abides with noise: trisadhastho raveṇa = triṣu sthāneṣu vartamāno raveṇaivam tiṣṭhatetyanena śabdena

He who with his strength propped apart the ends of the earth, with a roar—Br̥haspati possessing three seats—
him with the gladdening tongue did the seers of old, the inspired poets in meditation, set in front—

The preverb ví is curiously positioned, neither adjacent to its verb nor to a metrical boundary. Perhaps its position is iconic, with ‘earth’ (jmáḥ) between its separated ends (ví … ántān).

As noted in the published introduction, the VP puráḥ … dadhire “they set in front” marks the appointment of Bṛhaspati in what will be his later role, Purohita.

Him who with might hath propped earth’s ends, who sitteth in threefold seat, Brhaspati, with thunder,
Him of the pleasant tongue have ancient sages, deep-thinking, holy singers, set before them.

Bṛhaspati, in his three seats with thunder Who mightily has propped apart earth’s limits. Him of the charming tongue, the ancient sages, Inspired and deeply thinking, placed before them.

Brihaspati, der mit Gewalt die Grenzen der Erde unter Gebrüll auseinander gestemmt hat, der an drei Sitzen Wohnende, ihn mit der wohllautenden Zunge haben die vormaligen Rishi´s, die redekundigen, unter tiefem Nachdenken an ihre Spitze gestellt:

Ihn der mit Kraft der Erde Enden stützte, Brihaspati, der dreifach thront, mit Brausen; Ihn ehrten hoch die alten weisen Barden nachdenkend, ihn, dess Zunge lieblich redet.

Брихаспати, живущий в трех местах, который под рев
Силой раздвинул края земли, –
Его, сладкоязычного, древние мудрецы, провидцы,
Размышляя, поставили впереди.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले पचासवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (त्रिषधस्थः) तीन तुल्य स्थानों वा कर्म, उपासना ज्ञान में स्थित होनेवाला (बृहस्पतिः) महान् वा बड़े पदार्थों का पालनेवाला सूर्य्य (सहसा) बल से (ज्मः) पृथिवी के (अन्तान्) समीपों को (वि, तस्तम्भ) धारण करे, वैसे कर्मोपासना और ज्ञान में स्थित होने और बड़े पदार्थों का पालनेवाला (यः) जो विद्वान् (रवेण) उपदेश से जनों को धारण करे (तम्) उस (मन्द्रजिह्वम्) आनन्द देने और कल्याण करनेवाली जिह्वा से युक्त विद्वान् को इनके (पुरः) बड़े नगरों को (दीध्यानाः) उत्तम गुणों से प्रकाशित करते हुए (प्रत्नासः) प्राचीन और प्रथम जिन्होंने विद्या पढ़ी ऐसे (ऋषयः) मन्त्रों के अर्थ जाननेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् जन (दधिरे) धारण करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य अपनी आकर्षणशक्ति से भूगोलों को धारण करता और भूगोलों में वर्त्तमान पदार्थों को धारण करता है, वैसे ही विद्वान् लोग सब मनुष्यों को धारण करके उनके अन्तःकरणों को प्रकाशित करें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा त्रिषधस्थो बृहस्पतिः सूर्य्यः सहसा ज्मोऽन्तान् वि तस्तम्भ तथा त्रिषधस्थो बृहस्पतिर्यो विद्वान् रवेण जनान् दध्यात् तं मन्द्रजिह्वमेषां पुरो दीध्यानाः प्रत्नास ऋषयो विप्रा दधिरे ॥१॥

अथ विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) विद्वान् राजा (तस्तम्भ) धरेत् (सहसा) बलेन (वि) (ज्मः) पृथिव्याः (अन्तान्) समीपान् (बृहस्पतिः) महान् बृहतां पतिर्वा (त्रिषधस्थः) त्रिषु समानस्थानेषु कर्मोपासनाज्ञानेषु वा तिष्ठति (रवेण) उपदेशेन (तम्) (प्रत्नासः) प्राक्तनाः पूर्वमधीतविद्याः (ऋषयः) मन्त्रार्थवेत्तारः (दीध्यानाः) शुभैर्गुणैः प्रकाशमानाः (पुरः) महान्ति नगराणि (विप्राः) मेधाविनः (दधिरे) धरन्तु (मन्द्रजिह्वम्) मन्द्राऽऽनन्ददा कल्याणकरी जिह्वा यस्य तं विद्वांसम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यस्स्वाकर्षणेन भूगोलान् दधाति तत्रस्थान् पदार्थांश्च तथैव विद्वांसो सर्वान् मनुष्यान् धृत्वा तेषामन्तःकरणानि प्रकाशयेयुः ॥१॥

या सूक्तात विद्वान, राजा, प्रजा यांच्या गुणांचे वर्णन आहे. या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा सूर्य आपल्या आकर्षणशक्तीने भूगोलांना धारण करतो व भूगोलातील पदार्थांनाही धारण करतो. तसेच विद्वान लोकांनी माणसांना धारण करून त्यांच्या अंतःकरणांना प्रकाशित करावे. ॥ १ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

धुने᳓तयः सुप्रकेत᳓म् म᳓दन्तो
बृ᳓हस्पते अभि᳓ ये᳓ नस् ततस्रे᳓
पृ᳓षन्तं सृप्र᳓म् अ᳓दब्धम् ऊर्व᳓म्
बृ᳓हस्पते र᳓क्षताद् अस्य यो᳓निम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhunétayaḥ ← dhunéti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádantaḥ ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

supraketám ← supraketá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tatasré ← √taṁs- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yé ← yá- (pronoun)

ádabdham ← ádabdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pŕ̥ṣantam ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sr̥prám ← sr̥prá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrvám ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rákṣatāt ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

धु॒नऽइ॑तयः । सु॒ऽप्र॒के॒तम् । मद॑न्तः । बृह॑स्पते । अ॒भि । ये । नः॒ । त॒त॒स्रे ।
पृष॑न्तम् । सृ॒प्रम् । अद॑ब्धम् । ऊ॒र्वम् । बृह॑स्पते । रक्ष॑तात् । अ॒स्य॒ । योनि॑म् ॥

• dhunetayaḥ ← dhuneti
• [noun], nominative, plural, masculine

• supraketam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraketam ← praketam ← praketa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sight; knowledge; appearance.”

• madanto ← madantaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, plural
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tatasre ← taṃs
• [verb], plural, Perfect indicative

• pṛṣantaṃ ← pṛṣantam ← pṛṣat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “motley; patched.”

• sṛpram ← sṛpra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “glossy; greasy.”

• adabdham ← adabdha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• ūrvam ← ūrva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• rakṣatād ← rakṣatāt ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

हे बृहस्पते धुनेतयः । धुना शत्रूणां कम्पयित्रीतिर्गतिर्येषां ते । तादृशाः सुप्रकेतं शोभनप्रज्ञं त्वां मदन्तः मादयन्तः नः अस्मत्संबन्धिनः ये ऋत्विजः अभि ततस्रे आत्मानमुपक्षिपन्ति स्तुवन्ति वा अस्य एषां योनिं कारणं यज्ञं यजमानं वा मां रक्षतात् रक्ष । योनिर्विशेष्यते । पृषन्तं फलानि सिञ्चन्तं सृप्रं सर्पणस्वभावम् अदब्धम् अहिंसितम् ऊर्वम् उरुम् ॥

English translation:

“Bṛhaspati, protect the fruit-yielding, progressive, uninjured ample sacrifice of this (your worshipp0er, at which) they who are the terrifiers (of foes), the delighters of you who are possessed of great wisdom, glorify (you) in our behalf.”

Those [=Aṅgirases] of noisy tread, exulting at the good sign,
o Br̥haspati, who for us have battered at
the dappled, glossy, uncheatable (cow-)enclosure [=Vala cave].
O Br̥haspati, (after their action) guard its womb [=(the contents of)
the Vala cave, the cows].

The rel. clause of abc (by most interpr. – c could also go with d) has no main clause correspondent in this vs. As most interpr. take it, the pl. yé seems rather to refer to the Ṛṣis in vs. 1 and continue that sentence, forming a transition to the explicit Vala myth.

The acc. supraketám in pāda a is taken by some (e.g., Oldenberg, Macdonell, Schmidt) as coreferential with the acc. in c, but I consider it too far from the verb and from the other accusatives to be an anticipatory object. Instead I prefer Geldner’s solution, to construe it loosely with mádantaḥ (cf. IV.33.10 ukthā́mádantaḥ, also cited by Geldner): Geldner “jublend unter guten Vorzeichen,” my “exulting at the good sign.” Since Agni is several times called praketá- as the sign of the day or the ceremony (e.g., VII.11.1 mahā́m asy adhvarásya preketáḥ “you are the great visible sign of the ceremony”), I wonder if this is a temporal reference: dawn when the ritual fire is kindled.

The acc. phrase in c refers to the Vala cave and is the obj. of abhí … tatasré in b. The head-noun ūrvá- ‘container, enclosure’ refers to the cave itself, but the three adj. pṛ́ṣantaṃ sṛprám ádabdham “dappled, glossy, uncheatable” are better applicable to its contents, the cows. Note the mirror-image phonetic figure beginning c: pṛ́ṣ(antaṃ) sṛp(rám), which contains partial anagrams of Bṛhaspati.

The “future impv.” rákṣatāt in d is somewhat surprising, in that it does not follow a previous impv., as is usual. I take it to imply that Bṛhaspati should do his guarding after the Aṅgirases have breached the cave and released the cows. For another unexpected future impv. see nearby suvatāt in IV.54.3

Wild in their course, in well-marked wise rejoicing were they, Brhaspati, who pressed around us.
Preserve Brhaspati, the stall uninjured, this company’s raining, ever-moving birthplace.

Bṛhaspati, come from the farthest distance They, cherishing the rite, for thee are seated. For thee streams, pressed with stones, and flowing channels, Distil on all sides mead in great abundance.

Die dröhnenden Schrittes, o Brihaspati, jubelnd unter guten Vorzeichen für uns ausgezogen sind nach der eingeschlossenen Herde, der buntscheckigen, breiten, unbeschädigten - Brihaspati schütze künftig deren Heimstätte!

Die brausend gehn, den herrlichen berauschend, Brihaspati, die gänzlich uns entleerten Das unversehrte Fass, das strömt und sprudelt, – Brihaspati beschütze dessen Schooss uns –

(Те,) что с гулкой поступью, радуясь счастливому предзнаменованию,
О Брихаспати, напали для нас
На замкнутое стадо, пестрое, далеко протянувшееся, неуязвимое –
О Брихаспати, защити его местопребывание!

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब कौन प्रशंसा के योग्य होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) बड़ी वाणी के पालन करनेवाले (ये) जो (मदन्तः) आनन्द देते हुए (धुनेतयः) धर्मात्मा जनों के कम्पानेवालों को कम्पानेवाले (सुप्रकेतम्) उत्तम तीक्ष्ण बुद्धिवाले (पृषन्तम्) विद्यादि उत्तम गुणों को सींचते हुए (सृप्रम्) उत्तम गुणों को प्राप्त (अदब्धम्) नहीं हिंसित (ऊर्वम्) हिंसा करनेवाले जन का (ततस्रे) नाश करते हैं और (नः) हम लोगों को (अभि) चारों ओर से नाश करते हैं, उनका निवारण करके आप उनका निवारण करो। हे (बृहस्पते) बड़ी वस्तुओं के पालन करनेवाले ! जिनके रोकने से (अस्य) इस विद्याव्यवहार के (योनिम्) कारण की आप (रक्षतात्) रक्षा करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो लोग डाकू और चोरादिकों का निवारण कर धार्मिक विद्वानों को सुख दे कर अङ्ग और उपाङ्गों के सहित विद्या के व्यवहार को बढ़ावें, उनका आप लोग सत्कार करें ॥२॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! ये मदन्तो धुनेतयः सुप्रकेतं पृषन्तं सृप्रमदब्धमूर्वं जनं ततस्रे नोऽस्माँश्चाभि ततस्रे तान्निवार्य तांस्त्वं निवारय। हे बृहस्पते ! येषां निरोधेनास्य योनिं भवान् रक्षतात् ॥२॥

अथ के प्रशंसनीया भवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धुनेतयः) ये धुनान् धर्मात्मनां कम्पकान् कम्पयन्ति ते (सुप्रकेतम्) सुष्ठु प्रकृष्टः केतः प्रज्ञा यस्य तमध्यापकम् (मदन्तः) आनन्दयन्तः (बृहस्पते) बृहत्या वाचः पालक (अभि) (ये) (नः) अस्मान् (ततस्रे) उपक्षयन्ति (पृषन्तम्) विद्यादिशुभगुणान् सिञ्चन्तम् (सृप्रम्) प्राप्तशुभगुणम् (अदब्धम्) अहिंसितम् (ऊर्वम्) हिंसकम् (बृहस्पते) बृहतां पालक (रक्षतात्) (अस्य) विद्याव्यवहारस्य (योनिम्) कारणम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये दस्युचोरादीन्निवार्य्य धार्म्मिकान् विदुषः सुखयित्वा साङ्गोपाङ्गं विद्यावृद्धिव्यवहारं वर्धयेयुस्ते युष्माभिः सत्कर्त्तव्याः स्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे लोक दस्यू व चोर इत्यादींचे निवारण करून धार्मिक विद्वानांना सुख देऊन अंग उपांगासह विद्या-व्यवहार वाढवितात, त्यांचा तुम्ही सत्कार करा. ॥ २ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ᳓हस्पते या᳓ परमा᳓ पराव᳓द्
अ᳓त आ᳓ त ऋतस्पृ᳓शो नि᳓ षेदुः
तु᳓भ्यं खाता᳓ अवता᳓ अ᳓द्रिदुग्धा
म᳓ध्व श्चोतन्ति अभि᳓तो विरप्श᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paramā́ ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

parāvát ← parāvát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

átas ← átas (invariable)

ní ← ní (invariable)

r̥taspŕ̥śaḥ ← r̥taspŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

seduḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ádridugdhāḥ ← ádridugdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avatā́ḥ ← avatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

khātā́ḥ ← √khanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

abhítas ← abhítas (invariable)

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ścotanti ← √ścut- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

virapśám ← virapśá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

बृह॑स्पते । या । प॒र॒मा । प॒रा॒ऽवत् । अतः॑ । आ । ते॒ । ऋ॒त॒ऽस्पृशः॑ । नि । से॒दुः॒ ।
तुभ्य॑म् । खा॒ताः । अ॒व॒ताः । अद्रि॑ऽदुग्धाः । मध्वः॑ । श्चो॒त॒न्ति॒ । अ॒भितः॑ । वि॒ऽर॒प्शम् ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• paramā ← parama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• parāvad ← parāvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• ata ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛtaspṛśo ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtaspṛśo ← spṛśaḥ ← spṛś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “touching.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣeduḥ ← seduḥ ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• khātā ← khātāḥ ← khan
• [verb noun], nominative, plural
• “dig; dig out; dig; bury.”

• avatā ← avatāḥ ← avata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “well.”

• adridugdhā ← adri
• [noun], masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• adridugdhā ← dugdhāḥ ← duh
• [verb noun], nominative, plural
• “milk.”

• madhva ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ścotanty ← ścotanti ← ścut
• [verb], plural, Present indikative

• abhito ← abhitas
• [adverb]
• “about; around; regarding; about.”

• virapśam ← virapśa
• [noun], accusative, singular, masculine

हे बृहस्पते या प्रसिद्धा परमा उत्कृष्टा परावत् अत्यन्तं दूरभूता वसतिः स्वर्गाख्यास्ति । यद्वा लिङ्गव्यत्ययः । परमं स्थानमस्ति । अतः अस्माद्देशात् । आ इत्यर्वागर्थे । अधस्तात् ते तव संबन्धिनः ऋतस्पृशः यज्ञं स्पृशन्तोऽश्वाः नि षेदुः निषण्णा भवन्ति । तुभ्यं खाता अवता:। लुप्तोपमैषा । यथा खाताः कूपाः अभितः श्चोतन्ति तद्वत् अद्रिदुग्धाः ग्रावभिरभिषुताः सोमा: विरप्शं विशेषेण शब्देन स्तोत्रं यथा भवति तथा मध्वः मधुररसं श्चोतन्ति स्रवन्ति ॥

English translation:

“Those (steeds), Bṛhaspati, which had come from that distant (region), the best (of all), have sat down in connection with the ceremony, and to you the Soma juices expressed by the stones flow copiously, (accompanied) by the sounds of praise, like deep wells that supply water.”

O Br̥haspati, that which is the farthest distance, (coming) from there have those who touch the truth [=Aṅgirases] sat down here (for
sacrifice) for you.
For you do the deep-dug springs, milked by the stone, drip an
abundance of honey all about.

Ths vs. also contains phonetic echoes of Bṛhaspati: ṛtaspṛ́ś(o) (b) and (vi)rapś(ám) (d). Another phonetic pattern worthy of note, though it doesn’t directly reference Bṛhaspati, is the unbroken sequence of short and long a, starting with yā́in pāda a (right after initial bṛ́haspate) and continuing into pāda b, till right before ṛtaspṛ́śo, the echo of the name: ā a a ā a ā a, a a ā a.

As Geldner’s cited parallels make clear, pāda b concerns the Sattra that the Aṅgirases performed.

Brhaspati, from thy remotest distance have they sat down who love the law eternal.
For thee were dug wells springing from the mountain, which murmuring round about pour streams of sweetness.

Brihaspati! Aus weitester Ferne gekommen haben sie für dich eine Opfersitzung gehalten, den rechten Brauch hegend. Für dich träufen die gegrabenen Brunnen, die mit Steinen gemolken werden, den Überschwang der Süßigkeit nach allen Seiten.

Die sind aus fernster Ferne hergekommen, Brihaspati, die nun das Opfer hegen; Dir sind gegraben steinentquollne Brunnen, sie träufeln rings des süssen Trankes Fülle.

О Брихаспати, та даль, что самая крайняя,
Оттуда (пришли) они (и) сели, для тебя соблюдая закон.
Для тебя сочатся зарытые колодцы,
Доимые камнями, избытком сладости со всех сторон.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) बड़े राज्य के पालन करने (ते) आपकी (या) जो (परमा) उत्तम नीति है उससे (ऋतस्पृशः) सत्य का स्पर्श करनेवाले आपके (अद्रिदुग्धाः) मेघ से पूर्ण (खाताः) खोदे गये (मध्वः) मधुर आदि गुणवाले जल से युक्त (अवताः) कूप (तुभ्यम्) आपके लिये (अभितः) सब प्रकार से (श्चोतन्ति) सींचते हैं और (विरप्शम्) महान् संसार को (आ, निषेदुः) सब ओर से स्थित करें (अतः) इससे उनका हम लोग (परावत्) गुणयुक्त सत्कार करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग वृद्ध विद्वान् राजा लोगों के समीप से अनादि काल से सिद्ध नीति को ग्रहण करके मेघों के सदृश प्रजाओं को सुख से सींचो ॥३॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! ते या परमा नीतिरस्ति तयर्तस्पृशस्तेऽद्रिदुग्धाः खाता मध्वोऽवतास्तुभ्यमभितः श्चोतन्ति विरप्शमा निषेदुरतस्तान् वयं परावत् सत्कुर्य्याम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) बृहतो राष्ट्रस्य पालक (या) (परमा) उत्कृष्टा नीतिः (परावत्) परा गुणा विद्यन्ते यस्मिन् (अतः) अस्मात् (आ) (ते) तव (ऋतस्पृशः) सत्यस्पर्शस्य (नि) (सेदुः) निषीदेयुः (तुभ्यम्) (खाताः) खनिताः (अवताः) कूपाः (अद्रिदुग्धाः) मेघेन पूर्णाः (मध्वः) मधुरादिगुणयुक्तजलोपेताः (श्चोतन्ति) सिञ्चन्ति (अभितः) सर्वतः (विरप्शम्) महान्तं संसारम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! भवन्तो वृद्धानां विदुषां राज्ञां सकाशात् सनातनीं नीतिं गृहीत्वा मेघवत्प्रजाः सुखेन सिञ्चन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्ही वृद्ध (अनुभवी) विद्वान राजांकडून सनातनी नीतीचे ग्रहण करून मेघांप्रमाणे प्रजेला सुखाने सिंचित करा. ॥ ३ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ᳓हस्प᳓तिः प्रथमं᳓ जा᳓यमानो
महो᳓ ज्यो᳓तिषः परमे᳓ वि᳓ओमन्
सप्ता᳓सियस् तुविजातो᳓ र᳓वेण
वि᳓ सप्त᳓रश्मिर् अधमत् त᳓मांसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jyótiṣaḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vyòman ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ráveṇa ← ráva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

saptā́syaḥ ← saptā́sya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvijātáḥ ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhamat ← √dhamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

saptáraśmiḥ ← saptáraśmi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

támāṁsi ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

बृह॒स्पतिः॑ । प्र॒थ॒मम् । जाय॑मानः । म॒हः । ज्योति॑षः । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् ।
स॒प्तऽआ॑स्यः । तु॒वि॒ऽजा॒तः । रवे॑ण । वि । स॒प्तऽर॑श्मिः । अ॒ध॒म॒त् । तमां॑सि ॥

• bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• jāyamāno ← jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• jyotiṣaḥ ← jyotis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vyoman
• [noun], locative, singular, neuter
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• saptāsyas ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptāsyas ← āsyaḥ ← āsya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• tuvijāto ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• raveṇa ← rava
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sound; howl; thunder; cry; talk; cry.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• saptaraśmir ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptaraśmir ← raśmiḥ ← raśmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• adhamat ← dham
• [verb], singular, Imperfect
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• tamāṃsi ← tamas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

अयं बृहस्पतिः मन्त्राभिमानी देवः महः महतः ज्योतिषः दीप्तस्य आदित्यस्य परमे निरतिशये व्योमन् व्योमनि प्रथमं जायमानः प्रादुर्भवन् सप्तास्यः सप्तच्छन्दोमयमुखः तुविजातः बहुप्रकारं संभूतः रवेण शब्देन सप्तरश्मिः सर्पणस्वभावतेजोयुक्तः तमांसि वि अधमत् ।’ धमतिर्गतिकर्मा ’ ( निरु. ६. २ ) इति निरुक्तम् । विविधं गच्छति । नाशयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Bṛhaspati, when first being born in the highest heaven of supreme light, seven-mouthed, multiform, (combined) with sound, and seven-rayed, has subdued the darkness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seven-mouthed: the seven metres are said to be his mouths

Br̥haspati, on first being born from the great light, in the farthest distant heaven,
he, possessing seven mouths [=Aṅgirases] and seven reins [=seers?], being powerfully born, blew apart the dark shades with
his roar.

With Macdonell, I take mahó jyótiṣaḥ as a separate abl. phrase, rather than a gen. qualifying paramé vyòman with the standard interpr. Since we otherwise know little or nothing about Bṛhaspati’s birth, it is difficult to make an informed choice. I have gone with the abl. interpr. because the common phrase paramá- vyòman- does not seem to be qualified by a gen. phrase elsewhere (though this is not decisive) and because the contrast in this vs. between light and the darkness that Bṛhaspati blows away would be stronger if he were directly born from light.

As usual, numerology is difficult to interpr. I think Geldner is correct that the seven in saptā́sya- ‘having seven mouths’ must be the Aṅgirases (see the same word in the next hymn, IV.51.4). What the seven reins (saptáraśmi-) are is more difficult.

Geldner suggests the seven reins of the sacrifice; I prefer the seven seers, who are, in my opinion, the referents of the phrase saptá raśmáyaḥ in the enigmatic I.105.9 (see comm. ad loc.). This would provide Bṛhaspati with two different connections to poetic speech, appropriately enough.

Brhaspati, when first he had his being from mighty splendour in supremest heaven,
Strong, with his sevenfold mouth, with noise of thunder, with his seven rays, blew and dispersed the darkness.

Bṛhaspati when first he was engendered From mighty lustre in the highest heaven, Seven-mouthed and high-born, with his voice of thunder And seven rays asunder blew the darkness.

Brihaspati hat zuerst, als er im höchsten Raume des großen Lichtes geboren ward, mit Gebrüll aus siebenfachem Munde die Finsternis zerblasen, von starker Art, mit sieben Zügeln.

Brihaspati, sobald er war geboren im höchsten Himmel aus dem hellen Glanze, Zerblies das Dunkel mit Gebraus gewaltig, mit sieben Strahlen und aus sieben Schlünden.

Брихаспати, рождаясь сначала
От великого света на высшем небе,
Семиротый, рожденный силой, с семью поводьями,
(Своим) ревом раздул в разные стороны мрак.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (परमे) उत्तम (व्योमन्) व्यापक में (महः) बड़े (ज्योतिषः) प्रकाश से (प्रथमम्) पहिले (जायमानः) उत्पन्न हुआ (सप्तास्यः) सात किरणरूप मुखों से युक्त (तुविजातः) बहुतों में प्रसिद्ध (सप्तरश्मिः) सात प्रकार के किरणों से युक्त (बृहस्पतिः) बड़ा सूर्य (रवेण) शब्द से अर्थात् गति शब्द से (तमांसि) रात्रियों को (वि, अधमत्) दूर करता है, वैसे बड़ा विद्वान् उपदेश से अविद्या का निवारण करके विद्या को प्रकट करे ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे सूर्य्य में सात प्रकार के रूपवाले तत्त्व मिले हुए वर्त्तमान हैं, जिन किरणों के द्वारा सब से रसों को ग्रहण करता है, वैसे पाँच ज्ञानेन्द्रिय, मन और आत्मा से सब विद्याओं को ग्रहण करके पढ़ाने और उपदेश करने से सबके अज्ञान को दूर करके विद्या के प्रकाश को उत्पन्न करो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा परमे व्योमन् महो ज्योतिषः प्रथमं जायमानः सप्तास्यस्तुविजातस्सप्तरश्मिर्बृहस्पतिस्सूर्य्यो रवेण तमांसि व्यधमत् तथैव महान् विद्वानुपदेशेनाऽविद्यां निवार्य्य विद्यां जनयेत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पतिः) महान् (प्रथमम्) आदौ (जायमानः) (महः) महतः (ज्योतिषः) प्रकाशात् (परमे) प्रकृष्टे (व्योमन्) व्यापके (सप्तास्यः) सप्तकिरणा आस्यानि यस्य (तुविजातः) बहुषु प्रसिद्धः (रवेण) शब्देन (वि) (सप्तरश्मिः) सप्तविधकिरणः (अधमत्) धमति निराकरोति (तमांसि) रात्रीः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यथा सूर्य्ये सप्तविधरूपाणि तत्त्वानि मिलितानि यैः सर्वेभ्यो रसान् गृह्णाति तथैव पञ्चभिर्ज्ञानेन्द्रियैर्मनसात्मना च सर्वा विद्याः सङ्गृह्याऽध्यापनोपदेशाभ्यां सर्वेषामज्ञानं निवार्य्य विद्याप्रकाशं जनयन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जशी सूर्यामध्ये सात प्रकारची तत्त्वे मिसळलेली आहेत, किरणांद्वारे तो सर्वांकडून रसांचे ग्रहण करतो, तशी पाच ज्ञानेंद्रिये, मन व आत्म्याने सर्व विद्या ग्रहण करून, शिकवून व उपदेश करून सर्वांचे अज्ञान दूर करून विद्येचा प्रकाश उत्पन्न करा. ॥ ४ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ सुष्टु᳓भा स᳓ ऋ᳓क्वता गणे᳓न
वलं᳓ रुरोज फलिगं᳓ र᳓वेण
बृ᳓हस्प᳓तिर् उस्रि᳓या हव्यसू᳓दः
क᳓निक्रदद् वा᳓वशतीर् उ᳓द् आजत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gaṇéna ← gaṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ŕ̥kvatā ← ŕ̥kvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣṭúbhā ← suṣṭúbh- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

phaligám ← phaligá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráveṇa ← ráva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ruroja ← √ruj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

valám ← valá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyasū́daḥ ← havyasū́d- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

usríyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ājat ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

út ← út (invariable)

vā́vaśatīḥ ← √vāś- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

सः । सु॒ऽस्तुभा । सः । ऋक्व॑ता । ग॒णेन॑ । व॒लम् । रु॒रो॒ज॒ । फ॒लि॒ऽगम् । रवे॑ण ।
बृह॒स्पतिः॑ । उ॒स्रियाः॑ । ह॒व्य॒ऽसूदः॑ । कनि॑क्रदत् । वाव॑शतीः । उत् । आ॒ज॒त् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• suṣṭubhā ← suṣṭubh
• [noun], instrumental, singular, masculine

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛkvatā ← ṛkvat
• [noun], instrumental, singular, masculine

• gaṇena ← gaṇa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• valaṃ ← valam ← vala
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• ruroja ← ruj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “break; bend.”

• phaligaṃ ← phaligam ← phaliga
• [noun], accusative, singular, masculine

• raveṇa ← rava
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sound; howl; thunder; cry; talk; cry.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• usriyā ← usriyāḥ ← usriyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

• havyasūdaḥ ← havyasūd
• [noun], accusative, plural, feminine

• kanikradad ← kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

• vāvaśatīr ← vāvaśatīḥ ← vāvāś ← √vāś
• [verb noun], accusative, plural

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ājat ← aj
• [verb], singular, Imperfect
• “drive; expel.”

सः बृहस्पतिः सुष्टुभा शोभनस्तुतिमता ऋक्वता दीप्तिमता गणेन अङ्गिरसां रवेण शब्देन च सह फलिगम् ॥’ ञिफला विशरणे ’ ॥ फलिर्भेदः । तेन गच्छतीति फलिगम् । वलं वलनामानमसुरं रुरोज बभञ्ज । द्वितीयः सशब्दः पूरणः । स एव देवः उस्रियाः भोगानामुत्स्राविणीः हव्यसूदः क्षीरादिहविष्प्रेरिकाः वावशतीः वावश्यमानाः गाः कनिक्रदत् शब्दं कुर्वन् उदाजत् उद्घाटयति स्म ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“(Aided) by the praised and brilliant troop (of the Aṅgirasas), he destroyed with sound the mischievous Bala, Bṛhaspati, shouting aloud, set free the boon-bestowing, oblation-supplying kine.”

He with his flock possessing good rhythm, the flock possessing chant— he broke Vala, broke its bolt with his roar.
Br̥haspati drove up the ruddy (cows) who sweeten the oblation, who kept lowing as he was bellowing. ᳓

With the loud-shouting band who sang his praises, with thunder, he destroyed obstructive Vala.
Brhaspati thundering drave forth the cattle, the lowing cows who make oblations ready.

He with his loudly praising throng of singers Burst open the enclosing cave with thunder. Bṛhaspati then drove out, loudly roaring, The ruddy kine that sweeten the oblation.

Er hat mit seiner schönsingenden, er mit seiner verskundigen Schar den Vala erbrochen, den Räuber mit Gebrüll. Brihaspati treib laut brüllend die blökenden Kühe heraus, die die Opferspende gar machen.

Mit seiner Schar, die jubelt, reich an Liedern, zerbrach mit Krachen er die feste Höhle, Brihaspati trieb aus mit Lärm die Kühe, die brüllenden, die Opfertrank versüssen.

Он с прекрасно славящей, он со знающей гимны ратью
Ревом проломил скалу, замыкателя вод (?).
Брихаспати, громко крича, выгнал мычащих
Коров, которые делают жертву вкусной.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (सः) वह (हव्यसूदः) हवन करने योग्य पदार्थों को क्षरण कराने अर्थात् अपने प्रताप से अणुरूप करानेवाला (कनिक्रदत्) अत्यन्त शब्द करता हुआ (बृहस्पतिः) बड़ा और सब का पालन करनेवाला सूर्य्य (सुष्टुभा) सुन्दर प्रशंसित (गणेन) किरणसमूह से (फलिगम्) मेघ को (रुरोज) भङ्ग करे और (सः) वह विद्वान् (ऋक्वता) बहुत प्रशंसायुक्त उपदेश देने योग्य विद्यार्थियों के समूह से (रवेण) शब्द से (वलम्) कुटिल चाल को भङ्ग करे और (उस्रियाः) पृथिवी के बीच वर्त्तमान (वावशतीः) अत्यन्त कामना करती हुई प्रजाओं को (उत्, आजत्) प्राप्त होता है, वैसे आप वर्त्ताव करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य्य वृष्टि के द्वारा सब प्रजाओं की रक्षा करता और बिजुली के शब्द से सब को जनाता है, वैसे ही सब विद्वान् जन विद्या के द्वारा सब के द्वारा सब के आत्माओं को प्रकाशित करें ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा स हव्यसूदः कनिक्रदद् बृहस्पतिः सूर्य्यः सुष्टुभा गणेन फलिगं रुरोज स ऋक्वता गणेन रवेण वलं रुरोजोस्रिया वावशतीरुदाजत् तथा त्वं वर्त्तस्व ॥५॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) विद्वान् (सुष्टुभा) शोभनेन प्रशंसितेन (सः) (ऋक्वता) बहुप्रशंसायुक्तेन (गणेन) किरणसमूहेनोपदेश्यविद्यार्थिसमुदायेन (वलम्) वक्रगतिम् (रुरोज) रुजेत् (फलिगम्) मेघम्। फलिग इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (रवेण) शब्देन (बृहस्पतिः) महान् सर्वेषां पालकः (उस्रियाः) पृथिव्यां वर्त्तमानाः (हव्यसूदः) यो हव्यानि सूदयति क्षरयति सः (कनिक्रदत्) भृशं शब्दयन् (वावशतीः) भृशं कामयमानाः प्रजाः (उत्) (आजत्) प्राप्नोति ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथा सविता वृष्टिद्वारा सर्वाः प्रजा रक्षति विद्युच्छब्देन सर्वान् प्रज्ञापयति तथैव सर्वे विद्वांसो विद्याद्वारा सर्वात्मनः प्रकाशयेयुः ॥५॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य वृष्टीद्वारे सर्व प्रजेचे रक्षण करतो व विद्युत गर्जनेने सर्वांना जाणीव करून देतो. तसेच सर्व विद्वानांनी विद्येने सर्वांच्या आत्म्यांना प्रकाशित करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ पित्रे᳓ विश्व᳓देवाय वृ᳓ष्णे
यज्ञइ᳓र् विधेम न᳓मसा हवि᳓र्भिः
बृ᳓हस्पते सुप्रजा᳓ वीर᳓वन्तो
वयं᳓ सियाम प᳓तयो रयीणा᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvádevāya ← viśvádeva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suprajā́ḥ ← suprajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrávantaḥ ← vīrávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । पि॒त्रे । वि॒श्वऽदे॑वाय । वृष्णे॑ । य॒ज्ञैः । वि॒धे॒म॒ । नम॑सा । ह॒विःऽभिः॑ ।
बृह॑स्पते । सु॒ऽप्र॒जाः । वी॒रऽव॑न्तः । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• viśvadevāya ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadevāya ← devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yajñair ← yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• suprajā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprajā ← prajāḥ ← prajā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• vīravanto ← vīravantaḥ ← vīravat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “rich in men.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• patayo ← patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

पित्रे पालकाय विश्वदेवाय सर्वदेवतारूपाय । देवानां मन्त्रप्रतिपाद्यत्वादस्य च मन्त्राभिमानित्वात् विश्वदेवत्वम् । यद्वा । अत्र देवशब्दः स्तुत्यर्थः । सर्वैः स्तुत्याय वृष्णे वर्षकाय बृहस्पतये देवाय एव एवमुक्तप्रकारेण यज्ञैः तत्साधनैः हविर्भिः आज्यचर्वादिलक्षणैः नमसा स्तुत्या च विधेम परिचरेम । हे बृहस्पते सुप्रजाः शोभनपुत्राः वीरवन्तः वीर्योपेताः वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम ॥

एवमेव । लुगपवादस्सोर्डादेशः । पित्रे पात्रे रक्षित्रे विश्वदेवाय विश्वे देवा अस्य सन्तीति विश्वेपि देवा अस्याज्ञां कुर्वन्तीति । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति विश्वशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् । वृष्णे वर्षित्रे । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी । इमं देवं यज्ञैर्विधेम परिचरेम । विध विधाने, तौदादिकः । नमसा नमस्कारेण हविर्भिश्च चर्वादिभिः हे बृहस्पते । किमर्थमिति चेत् ’ सुप्रजाः शोभनपुत्रपौत्राः वीरवन्तोन्यैश्च शूरैश्च तद्वन्तः रयीणां धनानां च पतयस्स्याम भवेमेत्येवमर्थं परिचरेम । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Thus may we offer worship with sacrifices, with oblations, with praise, to the paternal, universal deity, the showerer (of benefits); and may we, Bṛhaspati, become possessed of riches, and be blessed with excellent progeny and valiant descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Universal deity: viśvadevāyha is an appellation of Bṛhaspati, because as the deity presiding over the mantras he is the same with every deity; or deva may mean praise, he who has the praise of all

Thus to the father to all the gods, to the bull, we would do honor with sacrifices, with homage, with oblations.
O Br̥haspati, may we, possessed of good offspring and of heroes, be lords of riches.

As indicated in the published introduction, this is the final vs. of the 1st section of the hymn and has the standard marks of a hymn-final summary vs. It is the best evidence that vss. 1-6 were a separate composition, only secondarily amalgamated with the following two sections. Nonetheless, I think it simply marks a pause and a transition to the thematically contrastive next section.

Then to the father, with the All-gods, to the strong one, Let us pay honour with sacrifices, with reverence, with oblations; O Brhaspati, with good offspring, with heroes,
May we be lords of wealth.

Serve we with sacrifices, gifts, and homage even thus the Steer of all the Gods, the Father.
Brhaspati, may we be lords of riches, with noble progeny and store of heroes.

Him, mighty friend of all the gods, the father, Serve we with sacrifices, gifts, obeisance. With goodly offspring and a throng of heroes Bṛhaspati, we would be lords of riches.

So wollen wir dem Vater, dem alle Götter gehören, dem Bullen mit Anbetung, mit Verbeugung, mit Opferspenden dienen. Brihaspati! Wir möchten gute Kinder, Söhne besitzen und Herren von Reichtümern sein.

So lasst dem Stier, dem Vater aller Götter, voll Demuth uns durch Tränk’ und Opfer dienen; Brihaspati mach uns zu Herrn der Schätze, an Kindern reich an Enkeln uns und Helden.

Так хотим мы почтить отца, кому принадлежат все боги, быка,
Жертвами, поклонением, жертвенными возлияниями.
О Брихаспати, да будем мы с прекрасным потомством,
С сыновьями-героями, повелителями богатств!

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) बड़ों के पालन करनेवाले जैसे हम लोग (यज्ञैः) मिले हुए कर्मों से (विश्वदेवाय) संसार के प्रकाशक (वृष्णे) वृष्टि करने और (पित्रे) पालन करनेवाले के लिये (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (हविर्भिः) ग्रहण करने योग्य उपदेश वा द्रव्यों से (विधेम) करें और अर्थात् क्रिया विधान करें तथा (सुप्रजाः) विद्या और विनयवाली श्रेष्ठ प्रजाओं से युक्त (वीरवन्तः) वीर पुत्रोंवाले (वयम्) हम लोग (रयीणाम्) धनों के (पतयः) स्वामी (स्याम) होवें (एवा) वैसे ही आप हूजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य मेघ के अलङ्कार से सब का पालन करनेवाला है, वैसे ही हम लोग वर्त्ताव करके अति उत्तम पुरुष और राज्य के स्वामी होवें ॥६॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! यथा वयं यज्ञैर्विश्वदेवाय वृष्णे पित्रे नमसा हविर्भिर्विधेम सुप्रजा वीरवन्तो वयं रयीणां पतयस्स्याम तथैवा त्वं भव ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पित्रे) पालकाय (विश्वदेवाय) विश्वस्य प्रकाशकाय (वृष्णे) वृष्टिकराय (यज्ञैः) सङ्गतैः कर्मभिः (विधेम) कुर्य्याम (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (हविर्भिः) आदातुं योग्यैरुपदेशैर्द्रव्यैर्वा (बृहस्पते) बृहतां पालक (सुप्रजाः) विद्याविनययुक्ताः श्रेष्ठाः प्रजा येषान्ते (वीरवन्तः) वीरपुत्राः (वयम्) (स्याम) (पतयः) स्वामिनः (रयीणाम्) धनानाम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यो मेघालङ्कारेण सर्वेषां पालको वर्त्तते तथैव वयं वर्त्तित्वाऽत्युत्तमपुरुषा राज्याऽधिपतयो भवेम ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो, जसा सूर्य मेघांद्वारे सर्वांचे पालन करणारा आहे, तसेच वर्तन आम्ही करावे व अति उत्तम पुरुषाला राज्याचा स्वामी बनवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ इ᳓द् रा᳓जा प्र᳓तिजन्यानि वि᳓श्वा
शु᳓ष्मेण तस्थाव् अभि᳓ वीरि᳓येण
बृ᳓हस्प᳓तिं यः᳓ सु᳓भृतम् बिभ᳓र्ति
वल्गूय᳓ति व᳓न्दते पूर्वभा᳓जम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

prátijanyāni ← prátijanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

śúṣmeṇa ← śúṣma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vīryèṇa ← vīryà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bibhárti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súbhr̥tam ← súbhr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrvabhā́jam ← pūrvabháj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

valgūyáti ← √valgūy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vándate ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

सः । इत् । राजा॑ । प्रति॑ऽजन्यानि । विश्वा॑ । शुष्मे॑ण । त॒स्थौ॒ । अ॒भि । वी॒र्ये॑ण ।
बृह॒स्पति॑म् । यः । सुऽभृ॑तम् । बि॒भर्ति॑ । व॒ल्गु॒ऽयति॑ । वन्द॑ते । पू॒र्व॒ऽभाज॑म् ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• pratijanyāni ← pratijanya
• [noun], accusative, plural, neuter

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• śuṣmeṇa ← śuṣma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tasthāv ← tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vīryeṇa ← vīrya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• subhṛtam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subhṛtam ← bhṛtam ← bhṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bibharti ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• valgūyati ← valgūy
• [verb], singular, Present indikative

• vandate ← vand
• [verb], singular, Present indikative
• “worship; laud.”

• pūrvabhājam ← pūrvabhāj
• [noun], accusative, singular, masculine

इदमाद्यृक्त्रयं पुरोहितप्रशंसा इति ब्राह्मणम् ( ऐ. ब्रा. ८. २६ )। अथवा सूक्तस्य ऋग्द्वयवर्जितस्य बार्हस्पत्यत्वात् बृहस्पतेरेव स्तुतिः । स इत् स एव राजा मूर्धाभिषिक्तः अन्यः वा राजमानः प्रतिजन्यानि । जन्यं युद्धं प्रति बलानीत्यर्थः । प्रत्यर्थिजनपदानि वा तानि विश्वा सर्वाणि शुष्मेण बलेन वीर्येण शरीरसामर्थ्येन वा अभि अभिगम्याक्रम्य तस्थौ तिष्ठति । स इत्युक्तं क इत्याह । यः बृहस्पतिं बृहतां महतां पालयितारं देवमुक्तलक्षणं पुरोहितं वा सुभृतं सुष्ठु हविःस्तोत्रादिनान्नाच्छादनादिना वा बिभर्ति भरति वल्गूयति स्तौति । वन्दते नमस्करोति च पूर्वभाजम् इतरेभ्यः प्रथमं संभक्तारं कृत्वा । एवं यः करोति स एव तस्थाविति ॥

English translation:

“That prince overcomes by his strength and prowess, all hostile people, who cherishes liberally Bṛhaspati, and glorifies and honours him as the first sharer (of the offering).”

Only that king surmounts all the (forces) belonging to his opponents through his tempestuousness and heroism
who supports Br̥haspati (to be) well-supported, behaves agreeably to him, and extols him as the one receiving the first
portion.

Note the etymological figure in c: súbhṛtam bibhárti.

The sense of pūrvabhā́j- is limited by pū́rva eti in 8d and for that reason is presumably not a ritual technical term. (Vāyu would be the god who “receives the first portion” by that measure.)

Surely that King by power and might heroic hath made him lord of all his foes’ posses-ions,
Who cherishes Brhaspati well-tended, adorns and worships him as foremost sharer.

That king indeed by his heroic prowess And energy defeats all hostile forces, Who keeps Bṛhaspati well nourished, Honours and lauds him as the first partaker.

Der König besteht alle feindlichen Völker mit Mut und Tapferkeit, der den Brihaspati hoch in Ehren hält, artig behandelt, lobt und ihm den Vorrang läßt.

Nur der König hat stets alle seine Gegner durch Muth und Heldenstärke besiegt, der den Brihaspati [hier den Repräsentanten der Brahmanen], den wohlgehegten, hegt, artig behandelt, und ehrt als den, dem der Vorrang gebührt.

Только тот царь подавляет все
Враждебные (происки) мужеством (и) геройством,
Который хорошо заботится о Брихаспати,
Любит (его), восхваляет (его), считает получающим первую долю.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (सुभृतम्) उत्तम प्रकार धारण किये गये (बृहस्पतिम्) बड़ों में बड़े (पूर्वभाजम्) प्राचीनों से सेवा करने योग्य का (बिभर्त्ति) धारण करता (वल्गूयति) सत्कार करता और (वन्दते) कामना करता है जो (शुष्मेण) बल (वीर्य्येण) और पराक्रम से (विश्वा) सम्पूर्ण (प्रतिजन्यानि) प्रत्यक्ष से उत्पन्न होने योग्यों के (अभि) सम्मुख (तस्थौ) स्थित होता है (सः, इत्) वही जगदीश्वर (राजा) सब का प्रकाश करनेवाला सब लोगों के सेवा करने योग्य है ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो परमेश्वर सम्पूर्ण जगत् को अभिव्याप्त होकर और धारके सूर्य्य को भी धारता है और सम्पूर्ण वेदों का उपदेश देकर प्रशंसित वर्त्तमान है और जिसकी सेवा योगिराज करते हैं, उसी की नित्य उपासना करो ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः सुभृतं बृहस्पतिं पूर्वभाजं बिभर्त्ति वल्गूयति वन्दते यः शुष्मेण वीर्य्येण विश्वा प्रतिजन्यान्यभि तस्थौ स इदेव राजा सर्वैर्भजनीयोऽस्ति ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) जगदीश्वरः (इत्) (राजा) सर्वप्रकाशकः (प्रतिजन्यानि) प्रत्यक्षेण जनितुं योग्यानि (विश्वा) सर्वाणि (शुष्मेण) बलेन (तस्थौ) तिष्ठति (अभि) आभिमुख्ये (वीर्य्येण) पराक्रमेण (बृहस्पतिम्) महतां महान्तम् (यः) (सुभृतम्) सुष्ठु धृतम् (बिभर्त्ति) धरति (वल्गूयति) सत्करोति। वल्गूयतीत्यर्चतिकर्मा। (निघं०३.१४) (वन्दते) कामयते (पूर्वभाजम्) पूर्वैर्भजनीयम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः परमेश्वरः सर्वं जगदभिव्याप्य धृत्वा सूर्य्यमपि धरति सर्वान् वेदानुपदिश्य प्रशंसितो वर्त्तते यस्य सेवां योगिराजाः कुर्वन्ति तमेव नित्यमुपाध्वम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो, जो परमेश्वर संपूर्ण जगात व्याप्त असून, त्याला धारण करतो तसेच सूर्यालाही धारण करतो व संपूर्ण वेदांचा उपदेश करतो. तो प्रशंसनीय आहे. ज्याची सेवा योगिजन करतात त्याचीच नित्य उपासना करा. ॥ ७ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ इ᳓त् क्षेति सु᳓धित ओ᳓कसि स्वे᳓
त᳓स्मा इ᳓ळा पिन्वते विश्वदा᳓नीम्
त᳓स्मै वि᳓शः स्वय᳓म् एवा᳓ नमन्ते
य᳓स्मिन् ब्रह्मा᳓ रा᳓जनि पू᳓र्व ए᳓ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

kṣeti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ókasi ← ókas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súdhitaḥ ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pinvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvadā́nīm ← viśvadā́nīm (invariable)

evá ← evá (invariable)

namante ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svayám ← svayám (invariable)

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pū́rvaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jani ← rā́jan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

सः । इत् । क्षे॒ति॒ । सुऽधि॑तः । ओक॑सि । स्वे । तस्मै॑ । इळा॑ । पि॒न्व॒ते॒ । वि॒श्व॒ऽदानी॑म् ।
तस्मै॑ । विशः॑ । स्व॒यम् । ए॒व । न॒म॒न्ते॒ । यस्मि॑न् । ब्र॒ह्मा । राज॑नि । पूर्वः॑ । एति॑ ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• sudhita ← sudhite ← sudhita
• [noun], locative, singular, neuter
• “sudhita [word].”

• okasi ← oka
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; house; oka [word].”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iﾱā ← iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• viśvadānīm
• [adverb]
• “always.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fecal matter.”

• svayam
• [adverb]
• “personally; spontaneously; svayam [word]; voluntarily.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• namante ← nam
• [verb], plural, Present indikative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• brahmā ← brahman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• rājani ← rājan
• [noun], locative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• pūrva ← pūrvaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

स इत् स एव क्षेति निवसति । सुधितः सुष्ठु तृप्तः सन् स्वे स्वकीये एव ओकसि सदने । स एव समृद्धो निर्बाधः सन् सुखेनास्ते । तस्मा इळा भूमिः विश्वदानीं सर्वकालं पिन्वते वर्धते फलैः । तस्मै विशः प्रजाः स्वयमेव नमन्ते प्रणता भवन्ति । दण्डनमन्तरेण स्वयमेव दत्तकरा भवन्ति । यस्मिन् राजनि ब्रह्मा पूर्वः प्रथमं पूज्यः सन् एति गच्छति । वर्तत इत्यर्थः ॥ .

English translation:

“Verily he abides prosperous in his own abode; for him the earth bears fruit at all seasons; to him (his) subjects willingly pay homage, the prince, to whom the Brāhmaṇa first, (duly reverenced), repairs.”

Only he dwells peacefully, well-situated in his own home; for him refreshment swells at all times;
to him the clans bow just of themselves—for which king the
Formulator comes first. ᳓

In his own house he dwells in peace and comfort: to him for ever holy food flows richly.
To him the people with free will pay homage-the King with whom the Brahman hatb precedence.

He truly in his house dwells well-established, To him the sacred food affords abundance, To him his subjects with free will pay homage, If from this king the priest receives precedence.

Der wohnt behaglich im eigenen Hause, ihm schwillt die Ila allezeit an. Vor dem König beugen sich von selbst die Untertanen, bei dem der Hohepriester den Vortritt hat.

Nur der wohnt sicher in dem eignen Hause, dem schwillt reichlich zu aller Zeit die Nahrung, dem beugen ganz von selbst sich die Leute, dem König, welcher dem Brahmanen den Vortritt einräumt.

Только тот царь живет благополучно в своем доме,
Для того набухает всегда жертвенное питье,
Перед тем сами склоняются племена,
У кого брахман идет впереди.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जन परमेश्वर का भजन करता है (सः, इत्) वही (सुधितः) उत्तम प्रकार तृप्त हुआ (स्वे) अपने (ओकसि) निवासस्थान में (क्षेति) निवास करता है तथा (विश्वदानीम्) सब काल में (तस्मै) उसके लिये (इळा) प्रशंसित वाणी वा भूमि (पिन्वते) सेवन करती है (यस्मिन्) जिस (राजनि) प्रकाशमान परमात्मा में (ब्रह्मा) चार वेद का जाननेवाला (पूर्वः) अनादि से हुआ प्रथम (एति) प्राप्त होता है (तस्मै) उस राजा के लिये (विशः) प्रजा (स्वयम्) (एवा) आप ही (नमन्ते) नम्र होती हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अन्य सब का त्याग करके एक परमेश्वर ही की आप लोग सेवा करें तो आप लोगों में लक्ष्मी, राज्य, प्रतिष्ठा और यश सदा ही निवास करें ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो जनः परमेश्वरं भजते स इत् सुधितः सन् स्व ओकसि क्षेति विश्वदानीं तस्मा इळा पिन्वते यस्मिन् राजनि ब्रह्मा पूर्व एति तस्मै राज्ञे विशः स्वयमेवा नमन्ते ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इत्) एव (क्षेति) निवसति (सुधितः) सुहितस्तृप्तः। अत्र सुधितवसुधितेति सूत्रेण हस्य धः। (ओकसि) निवासस्थाने (स्वे) स्वकीये (तस्मै) (इळा) प्रशंसिता वाग्भूमिर्वा (पिन्वते) सेवते (विश्वदानीम्) सर्वस्मिन् काले (तस्मै) (विशः) प्रजाः (स्वयम्) (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नमन्ते) नम्रीभूता भवन्ति (यस्मिन्) परमात्मनि (ब्रह्मा) चतुर्वेदवित् (राजनि) प्रकाशमाने (पूर्वः) अनादिभूत आदिमः (एति) प्राप्नोति ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यद्यन्यान् सर्वान् विहायैकं परमेश्वरमेव यूयं भजत तर्हि युष्मासु श्री राज्यं प्रतिष्ठा यशश्च सदैव निवसेत् ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! इतर सर्व गोष्टींचा त्याग करून एका परमेश्वराचा स्वीकार केल्यास तुम्हाला सदैव श्री, राज्य, प्रतिष्ठा व यश मिळेल. ॥ ८ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓प्रतीतो जयति सं᳓ ध᳓नानि
प्र᳓तिजन्यानि उत᳓ या᳓ स᳓जन्या
अवस्य᳓वे यो᳓ व᳓रिवः कृणो᳓ति
ब्रह्म᳓णे रा᳓जा त᳓म् अवन्ति देवाः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápratītaḥ ← ápratīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhánāni ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jayati ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

prátijanyāni ← prátijanya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sájanyā ← sájanya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

avasyáve ← avasyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avanti ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

brahmáṇe ← brahmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अप्र॑तिऽइतः । ज॒य॒ति॒ । सम् । धना॑नि । प्रति॑ऽजन्यानि । उ॒त । या । सऽज॑न्या ।
अ॒व॒स्यवे॑ । यः । वरि॑वः । कृ॒णोति॑ । ब्र॒ह्मणे॑ । राजा॑ । तम् । अ॒व॒न्ति॒ । दे॒वाः ॥

• apratīto ← apratītaḥ ← apratīta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “irresistible.”

• jayati ← ji
• [verb], singular, Present indikative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• dhanāni ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• pratijanyāny ← pratijanyāni ← pratijanya
• [noun], nominative, plural, neuter

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• sajanyā ← sajanya
• [noun], nominative, plural, neuter

• avasyave ← avasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• avanti ← av
• [verb], plural, Present indikative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

स एव अप्रतीतः अन्यैरप्रतिगतः सन् यानि धनानि प्रतिजन्यानि प्रतिस्पर्धिजनसंबन्धीनि उत अपि च सजन्या जनसंबन्धीनि धनानि सं जयति। यः राजा अवस्यवे अवसीयसे धनरहिताय रक्षणमिच्छते ब्रह्मणे ब्राह्मणाय वा प्रीणनमिच्छते बृहस्पतये वा वरिवः धनं कृणोति करोति ददाति । स उक्तप्रकारेण महान् भवति । तम् एव देवाः अवन्ति रक्षन्ति ॥

English translation:

“Unopposed he is the master of the riches of hostile people, and of his own subjects; the Rājā who bestows riches upon the Brāhmaṇa seeking his protection him the gods protect.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This and the preceding verse are in Aitareya Brāhmaṇa 8.5. 24,26: ’the gods eat not the food of a Rājā who has no purohita; therefore when about to sacrifice, let him (liṭ, plural ce before) a Brāhmaṇa, nā hava apurohitasya rājño deva annam adani tasmād rājā yakṣyamāna brāhmaṇam puro dadhīta’; here, iḷā = food, instrumental ad of earth, his food increases at all seasons;

Sajanyā = allies of his enemies, instrumental ad].of his own people;

Brahmā = brāhmaṇa

Unopposable, he wins riches belonging to his opponents and those belonging to his allies.
The king who makes wide space for the Formulator seeking aid, him do the gods aid.

The shift from divine to human just noted above in vss. 7-8 comes full circle in this vs. The human Formulator is, it seems, in need of aid from the king (avasyáve … brahmáṇe), but if the king provides this aid he himself receives aid from the gods (tám avanti devā́ḥ).

He, unopposed, is master of the riches.of his own subjects and of hostile people.
The Gods uphold that King with their protection who helps the Brahman when he seeks his favour.

He unresisted ever wins the riches Of his own people and surrounding foemen. The king who to the priest desiring favour Gives liberty, receives the gods’ protection.

Ohne Widerstand gewinnt er die Schätze von Feind und Freund. Welcher König dem schutzsuchenden Brahmanen einen Ausweg aus Not schafft, den begünstigen die Götter.

Unbesiegt gewinnt er alle Schätze der Gegner und den Verwandten; den König, welcher dem Hülfe suchenden Brahmanen Hülfe schafft, den unterstützen die Götter.

Беспрепятственно завоевывает он богатства
Вражеские, а также и союзнические.
Царю, который создает широкий выход
Для брахмана, ищущего помощь, помогают боги.

• बृहस्पतिः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (अप्रतीतः) शत्रुओं से नहीं पराजित किया गया (राजा) राजा (अवस्यवे) रक्षा की इच्छा करते हुए (ब्रह्मणे) परमात्मा के लिये (वरिवः) सेवन को (कृणोति) करता है (तम्) उसकी (देवाः) विद्वान् जन (अवन्ति) रक्षा करते हैं और (या) जो (सजन्या) तुल्य उत्पन्न हुए पदार्थों के साथ वर्त्तमान (उत) भी (प्रतिजन्यानि) मनुष्य-मनुष्य के प्रति वर्त्तमान (धनानि) धन हैं उनको सहज स्वभाव से (सम्, जयति) अच्छे प्रकार जीतता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो राजा परमात्मा ही की उपासना करता और यथार्थवक्ता विद्वानों की सेवा करता है, वही नहीं नाश होनेवाले राज्य और धन को प्राप्त होकर सदा ही विजयी होता है ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽप्रतीतो राजा अवस्यवे ब्रह्मणे वरिवः कृणोति तं देवा अवन्ति या सजन्योत प्रतिजन्यानि धनानि सन्ति तानि सहजस्वभावेन सञ्जयति ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अप्रतीतः) शत्रुभिरपराजितः (जयति) (सम्) (धनानि) (प्रतिजन्यानि) जनं जनं प्रति योग्यानि (उत) (या) यानि (सजन्या) समानैर्जन्यैः सह वर्त्तमानानि (अवस्यवे) रक्षामिच्छवे (यः) (वरिवः) सेवनम् (कृणोति) (ब्रह्मणे) परमात्मने (राजा) (तम्) (अवन्ति) रक्षन्ति (देवाः) विद्वांसः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो राजा परमात्मानमेवोपास्त आप्तान् विदुषस्सेवते स एवाक्षतं राष्ट्रं धनं च प्राप्य सदैव विजयी जायते ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो राजा परमेश्वराची उपासना करतो व आप्त विद्वानांची सेवा करतो त्याच्या राज्याचा नाश न होता धन प्राप्त होऊन तो विजयी होतो. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रश् च सो᳓मम् पिबतम् बृहस्पते
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ मन्दसाना᳓ वृषण्वसू
आ᳓ वां विशन्तु इ᳓न्दवः सुआभु᳓वो
अस्मे᳓ रयिं᳓ स᳓र्ववीरं नि᳓ यछतम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mandasānā́ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svābhúvaḥ ← svābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

viśantu ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ní ← ní (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sárvavīram ← sárvavīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्रः॑ । च॒ । सोम॑म् । पि॒ब॒त॒म् । बृ॒ह॒स्प॒ते॒ । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । म॒न्द॒सा॒ना । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ।
आ । वा॒म् । वि॒श॒न्तु॒ । इन्द॑वः । सु॒ऽआ॒भुवः॑ । अ॒स्मे इति॑ । र॒यिम् । सर्व॑ऽवीरम् । नि । य॒च्छ॒त॒म् ॥

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• ‘smin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mandasānā ← mand
• [verb noun], nominative, dual
• “rejoice; exhilarate.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “affluent.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• viśantv ← viśantu ← viś
• [verb], plural, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• svābhuvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svābhuvo ← ābhuvaḥ ← ābhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• ‘sme ← asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sarvavīraṃ ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvavīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे बृहस्पते त्वं इन्द्रश्च सोमं पिबतम् । कीदृशौ युवाम् । अस्मिन्यज्ञे मन्दसाना हृष्यन्तौ वृषण्वसू वर्षितृधनौ यजमानेभ्यो दीयमानधनावित्यर्थः । वां युवां स्वाभुवः सुष्ठु सर्वतो भवन्तः । कृत्स्नशरीरव्यापनसमर्था इत्यर्थः । तादृशाः इन्दवः सोमाः विशन्तु युवयोः शरीरं प्रविशन्तु । अस्मे अस्मभ्यं रयिं धनं सर्ववीरं सर्वपुत्राद्युपेतं नि यच्छतं दत्तम् ॥

English translation:

“Bṛhaspati, do you and Indra, both exulting and showering riches, drink the Soma at this sacrifice; may the all-pervading drops enter you; bestow upon us riches, comprising all male descendants.”

Br̥haspati and Indra, drink the soma, becoming exhilarated at this sacrifice here, you who have bullish goods.
Let the drops that stand by you enter you. In us deposit wealth
consisting of hale heroes. ᳓

Indra, Brhaspati, rainers of treasure, rejoicing at this sacrifice drink the Soma.
Let the abundant drops sink deep within you: vouchsafe us riches with full store of heroes.

Bṛhaspati and Indra, ye of mighty wealth, Drink Soma here, rejoicing at this sacrifice. May these invigorating drops now enter you: Bestow on us great wealth and sons exclusively.

Indra und Brihaspati! Trinket den Soma, berauscht euch bei diesem Opfer, ihr … In euch sollen die wirksamen Säfte eingehen. Uns bestimmet einen Schatz von vollständiger Söhnezahl!

Den Soma trinkt, o Indra und Brihaspati, bei diesem Opfer hocherfreut, ihr heldenstarken; in euch mögen die schönbereiteten Indu-tränke eingehen; uns schenket Reichthum für alle Männer.

0 Индра и Брихаспати, пейте сому,
Опьяняясь этой жертвой, о быки!
Да войдут в вас полезные капли!
Нам пожалуйте богатство – одних только сыновей!

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) पूर्णविद्वन् ! (च) और (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाला (मन्दसाना) प्रशंसित और आनन्दयुक्त (वृषण्वसू) बलिष्ठ वीर पुरुषों को निवास करानेवाले आप दोनों (अस्मिन्) इस (यज्ञे) राज्यपालननामक व्यवहार में (सोमम्) उत्तम ओषधियों के रस का (पिबतम्) पान करो और जैसे (स्वाभुवः) आप होनेवाले (इन्दवः) ऐश्वर्य्य (वाम्) आप दोनों को (आ, विशन्तु) प्राप्त हों, वैसे (अस्मे) हम लोगों के लिये (सर्ववीरम्) सब वीर हों जिससे उस (रयिम्) धन को आप दोनों (नि, यच्छतम्) उत्तम प्रकार दीजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और राजोपदेशको ! तुम कभी मदकारक वस्तु का सेवन न करो और राज्यपालन तथा सत्योपदेश से ही प्रजाओं का पालन कर सदैव आनन्दित होओ और हम लोगों के लिये सब ऐश्वर्य्य अच्छे प्रकार देओ १०॥ ॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! इन्द्रश्च मन्दसाना वृषण्वसू युवामस्मिन् यज्ञे सोमं पिबतं यथा स्वाभुव इन्दवो वामा विशन्तु तथाऽस्मे सर्ववीरं रयिं युवां नियच्छतम् ॥१०॥

अथ राजानः कीदृशो भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् (च) (सोमम्) सदोषधिरसम् (पिबतम्) (बृहस्पते) पूर्णविद्वन् ! (अस्मिन्) (यज्ञे) राज्यपालनाख्ये व्यवहारे (मन्दसाना) प्रशंसितावानन्दितौ (वृषण्वसू) यौ वृष्णो बलिष्ठान् वीरान् वासयतस्तौ (आ) (वाम्) युवाम् (विशन्तु) प्राप्नुवन्तु (इन्दवः) ऐश्वर्य्याणि (स्वाभुवः) ये स्वयं भवन्ति ते (अस्मे) अस्मभ्यम् (रयिम्) धनम् (सर्ववीरम्) सर्वे वीरा यस्मात्तम् (नि) नितराम् (यच्छतम्) प्रदद्यातम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजराजोपदेशकौ ! युवां कदाचिदपि मादकद्रव्यं मा सेवेथां राज्यपालनेन सत्योपदेशेनैव प्रजाः सम्पाल्य सदैवानन्देतमस्मभ्यं सर्वैश्वर्य्यं प्रदद्यातम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व राजोपदेशकांनो ! तुम्ही कधी मादक पदार्थांचे सेवन करू नका व राज्यपालन आणि सत्योपदेशाने प्रजेचे पालन करा व सदैव आनंदात राहा. आम्हाला सर्व प्रकारचे ऐश्वर्य द्या. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ᳓हस्पत इन्दर+ व᳓र्धतं नः
स᳓चा सा᳓ वां सुमति᳓र् भूतु अस्मे᳓
अविष्टं᳓ धि᳓यो जिगृत᳓म् पु᳓रंधीर्
जजस्त᳓म् अर्यो᳓ वनु᳓षाम् अ᳓रातीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

várdhatam ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aviṣṭám ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jigr̥tám ← √gr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

púraṁdhīḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jajastám ← √jas- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

vanúṣām ← vanús- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

बृह॑स्पते । इ॒न्द्र॒ । वर्ध॑तम् । नः॒ । सचा॑ । सा । वा॒म् । सु॒ऽम॒तिः । भू॒तु॒ । अ॒स्मे इति॑ ।
अ॒वि॒ष्टम् । धियः॑ । जि॒गृ॒तम् । पुर॑म्ऽधीः । ज॒ज॒स्तम् । अ॒र्यः । व॒नुषा॑म् । अरा॑तीः ॥

• bṛhaspata ← bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vardhataṃ ← vardhatam ← vṛdh
• [verb], dual, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• bhūtv ← bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• aviṣṭaṃ ← aviṣṭam ← av
• [verb], dual, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• jigṛtam ← jāgṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• purandhīr ← purandhīḥ ← puraṃdhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• jajastam ← jas
• [verb], dual, Perfect imperative
• “starve.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• vanuṣām ← vanus
• [noun], genitive, plural, masculine
• “unfriendly; competing(a).”

• arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

हे बृहस्पते हे इन्द्र युवां नः अस्मान् वर्धतं वर्धयतं प्रवृद्धान् कुरुतम् । सा सुमतिः युवयोरनुग्रहबुद्धिः अस्मे अस्मासु सचा सह भूतु भवतु । धियः कर्माणि अविष्टं रक्षतं पारं नयतम् । पुरंधीः । पुरं शरीरं धीयते स्थाप्यते याभिर्मतिभिस्ताः स्तुतीः जिगृतं प्रबुध्यतम् । वनुषां संभक्तॄणामस्माकम् अर्यः गन्त्रीः अरातीः । शत्रूनित्यर्थः । जजस्तं युध्यतं क्षपयतमित्यर्थः ॥ छन्दस्यरातिशब्दः स्त्रीलिङ्गः ॥ एवं स्तुतिं निगमय्याभीष्टं प्रार्थितवान् ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Bṛhaspati, Indra, elevate us; may the favourable disposition of you both be combined for us; protect our rites; be awake to our laudations, confound the arrogant (foes) of us who are the donors (of oblations).”

Br̥haspati, Indra, strengthen us. Let this benevolence of yours keep company with us.
Aid our insightful thoughts; awaken plentiful gifts. Exhaust the
hostilities of the stranger, of the rapacious ones.

Geldner, Renou, and Schmidt all attach sácā to the preceding pāda (e.g., Geldner “Stärket uns gemeinsam”). Despite the position of sā́, I think sácā belongs in the pāda in which it is found. So also Witzel Gotō.

Brhaspati and Indra, make us prosper may this be your benevolence to usward.
Assist our holy thoughts, wake up our spirit: weaken the hatred of our foe and rivals.

Bṛhaspati and Indra, make us prosper, Let that benevolence of yours be with us, Arouse rewards and give our prayers fulfilment, The enmities of foes and rivals weaken.

Brihaspati, Indra! Stärket uns gemeinsam; diese eure Gnade soll uns werden! Begünstiget die Gebete, erwecket die Freigebigkeit; dämpfet die Mißgunst des Nebenbuhlers, der Eifersüchtigen!

O Brihaspati und Indra lasst uns gedeihen; bei uns verbleibe euer Wohlwollen; seid hold den Gebeten, erweckt die Andacht, entkräftet die Feinde und der Gegner böse Anschläge.

О Брихаспати, о Индра, усильте нас вместе!
Да будет с нами это ваше благоволение!
Поддержите (наши) молитвы, пробудите полноту вдохновения!
Истощите враждебные замыслы чужого (и) завистников!

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) सम्पूर्ण विद्याओं को प्राप्त (इन्द्र) और अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले राजन् ! जो (वाम्) आप दोनों की (सुमतिः) श्रेष्ठ बुद्धि (भूतु) हो (सा) वह (वनुषाम्) संविभाग करनेवाले (नः) हमारे (सचा) सत्य के साथ हो और उससे हम लोगों की (वर्धतम्) वृद्धि करो, आप दोनों जो (पुरन्धीः) बहुत विद्याओं को धारण करनेवाली (धियः) बुद्धियों को (अविष्टम्) प्राप्त होइये जिससे (जिगृतम्) उपदेश दीजिये वे (अस्मे) हम लोगों को प्राप्त होवें और जैसे (अर्य्यः) स्वामी वैसे आप दोनों हम लोगों के (अरातीः) शत्रुओं को (जजस्तम्) युद्ध कराइये ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सर्वदा विद्वानों से विद्याप्राप्ति विषयक याचना करें, जिससे उत्तम बुद्धियाँ होवें और शत्रुजन दूर से भागें ॥११॥ इस सूक्त में विद्वान् राजा और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥११॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीमान् विरजानन्द सरस्वती स्वामीजी के शिष्य दयानदसरस्वती स्वामिविरचित संस्कृतार्य्यभाषासुशोभित सुप्रमाणयुक्त ऋग्वेदभाष्य में तृतीय अष्टक के सप्तम अध्याय में सत्ताईसवाँ वर्ग तथा सातवाँ अध्याय और चतुर्थ मण्डल में पाँचवाँ अनुवाक और पचासवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे बृहस्पते इन्द्र ! या वां सुमतिर्भूतु सा वनुषां नः सचा भूतु तयास्मान् वर्धतम्। युवां याः पुरन्धीर्धियोऽविष्टं यया जिगृतं ता अस्मे प्राप्नुवन्तु यथाऽर्य्यः स्वामी तथा युवामस्माकमरातीर्जजस्तम् ॥११॥

अथ प्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) सकलविद्यां प्राप्त (इन्द्र) परमैश्वर्य्य राजन् ! (वर्धतम्) वर्धेथाम्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (नः) अस्माकम् (सचा) सत्येन (सा) (वाम्) युवयोः (सुमतिः) श्रेष्ठा प्रज्ञा (भूतु) भवतु (अस्मे) अस्मान् (अविष्टम्) प्राप्नुयातम् (धियः) प्रज्ञाः (जिगृतम्) उपदेशयतम् (पुरन्धीः) बहुविद्याधराः (जजस्तम्) योधयतम् (अर्य्यः) स्वामी (वनुषाम्) संविभाजकानाम् (अरातीः) शत्रून् ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वदा विद्वद्भ्यो विद्याप्राप्तिर्याचनीया ययोत्तमाः प्रज्ञा जायेरञ्छत्रवश्च दूरतः प्लवेरन्निति ॥११॥ अत्र विद्वद्राजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥११॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्याणां श्रीमद्विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानदसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृतार्य्यभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्त ऋग्वेदभाष्ये तृतीयाष्टके सप्तमेऽध्याये सप्तविंशो वर्गः सप्तमोऽध्यायश्चतुर्थे मण्डले पञ्चमानुवाकः पञ्चाशत्तमं सूक्तञ्च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव विद्वानाकडून विद्याप्राप्तीची याचना करावी. ज्यामुळे बुद्धी उत्तम व्हावी व शत्रूने दुरूनच पलायन करावे. ॥ ११ ॥