०४९

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

इदं᳓ वाम् आसि᳓ये हविः᳓
प्रिय᳓म् इन्द्राबृहस्पती
उक्थ᳓म् म᳓दश् च शस्यते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
āsyè ← āsyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

indrābr̥haspatī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒दम् । वा॒म् । आ॒स्ये॑ । ह॒विः । प्रि॒यम् । इ॒न्द्रा॒बृ॒ह॒स्प॒ती॒ इति॑ ।
उ॒क्थम् । मदः॑ । च॒ । श॒स्य॒ते॒ ॥

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• āsye ← āsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• priyam ← priya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• uktham ← uktha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• madaś ← madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

हे इन्द्राबृहस्पती वामास्ये इदं प्रियं हविः सोमरूपम् । प्रक्षिपामीति शेषः । उक्थं शस्त्रं च मदः मदजनकं शस्यते ॥

हे इन्द्राबृहस्पती वां युवयोरास्ये इदं प्रियं हविः आस्यस्थमेवेदं मन्तव्यम्, न यत्नसाध्यम् । यद्वा - इदं हविः युवयोरास्ये जुहोमीति शेषः । उक्थं शस्त्रं तदपि होत्रा शस्यते युवयोः प्रियम् । मदश्च मदहेतुश्च युवयोः । यद्वा - उक्थं शस्त्रं, मदः प्रतिगरः, तदुभयमपि युवयोः प्रियत्वात् शस्यते एव इदं हविरपि युवयोः प्रियत्वात् मया हूयते इति । यद्वा - उक्थं मदश्च शस्यते, यदर्थं स सोम एवेदं हविः । याभ्यां वोक्थं मदश्च शस्यते तयोर्युवयोरिदं हविरिति ॥

English translation:

“(I present) the agreeable oblation to your mouths, Indra and Bṛhaspati, and the hymn and the exhilarating beverage are offered.”

This dear oblation here is in your mouth, o Indra and Br̥haspati;
the solemn speech and the exhilarating drink are being announced.

DEAR is this offering in your mouth, O Indra and Brhaspati:
Famed is the laud, the gladdening draught.

Diese liebe Spende opfere ich in euren Mund, Indra und Brihaspati. Lobgedicht und Trinkfreude wird verkündigt.

Hier steht der liebe Opfertrank vor euch, Indra-Brihaspati, Verkündet wird euch Spruch und Trunk.

Эта милая жертва (возлита)
Вам в рот, о Индра-Брихаспати.
Произносится гимн и (пьется) хмельной напиток.

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब छः ऋचावाले उनचासवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा और प्रजा की कैसे वृद्धि हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राबृहस्पती) बिजुली और सूर्य्य के सदृश मन्त्री और राजा ! (वाम्) आप दोनों के (आस्ये) सुख में (इदम्) यह (प्रियम्) सुन्दर (उक्थम्) प्रशंसा करने योग्य (मदः) आनन्द (च) और (हविः) खाने योग्य वस्तु (शस्यते) स्तुति किया जाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो राजा आदि मनुष्य उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्न को खाते हैं तो प्रकाशयुक्त अधिक अवस्थावाले और बलवान् होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्राबृहस्पती ! वामास्य इदं प्रियमुक्थं मदश्च हविः शस्यते ॥१॥

अथ राजमनुष्याः कथं वर्धेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (वाम्) (आस्ये) मुखे (हविः) अत्तुमर्हं संस्कृतमन्नम् (प्रियम्) कमनीयम् (इन्द्राबृहस्पती) विद्युत्सूर्य्याविव प्रधानराजानौ (उक्थम्) प्रशंसनीयम् (मदः) आनन्दः (च) (शस्यते) स्तूयते ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि राजादयो मनुष्याः सुसंस्कृतान्नं भुञ्जते तर्हि प्रकाशवन्तो दीर्घायुषो बलिष्ठाश्च जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजेच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे राजे इत्यादी उत्तम प्रकारे संस्कारित केलेले अन्न खातात तेव्हा ते प्रकाशयुक्त (तेजस्वी) दीर्घायुषी व बलवान होतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अयं᳓ वाम् प᳓रि षिच्यते
सो᳓म इन्द्राबृहस्पती
चा᳓रुर् म᳓दाय पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

sicyate ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

indrābr̥haspatī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cā́ruḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अ॒यम् । वा॒म् । परि॑ । सि॒च्य॒ते॒ । सोमः॑ । इ॒न्द्रा॒बृ॒ह॒स्प॒ती॒ इति॑ ।
चारुः॑ । मदा॑य । पी॒तये॑ ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣicyate ← sicyate ← sic
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• cārur ← cāruḥ ← cāru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

हे इन्द्राबृहस्पती वाम् आस्ये चारुः शोभन: अयं सोमः परि षिच्यते परितो दीयते । मदाय हर्षाय पीतये पानाय च ॥

हे इन्द्राबृहस्पती अयं सोमः सोमसदृशं हविः चारुः दीप्तिमान् मदनसमर्थो वा । वां युवयोः मदाय मदार्थं पीतये पानाय परिषिच्यते सर्वतः पूर्यते । ‘क्तिच्क्तौ च’ इति क्तिच् ॥

English translation:

“This delicious Soma is effused, Indra and Bṛhaspati, for you, (your) drinking and exhilaration.”

This soma here is being poured in circles for you, o Indra and Br̥haspati, pleasing, to be drunk to exhilaration.

This lovely Soma is effused, O Indra and Brhaspati,
For you, to drink it and rejoice.

Dieser Soma wird euch beiden eingeschenkt, Indra und Brihsapati, der angenehm zum Rausch, zum Trinken ist.

Euch wird, Indra-Brihaspati, ergossen dieser Somasaft, Der schön zum Trunk und Rausche ist.

Этот сома разливается для вас
Кругом, о Индра-Брихаспати,
Приятный для опьянения, для питья.

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राबृहस्पती) राजा और उपदेशक विद्वान् जनो ! (वाम्) आप दोनों के मुख में (मदाय) आनन्द के लिये (पीतये) पान करने को (चारुः) अति उत्तम (सोमः) बड़ी ओषधि का रस (अयम्) यह (परि) सब प्रकार से (सिच्यते) सींचा जाता है, इससे आप समर्थ होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे उत्तमान्न सेवन किया जाता, वैसे ही उत्तम रस भी सेवन किया जावे ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्राबृहस्पती ! वामास्ये मदाय पीतये चारुः सोमोऽयं परिषिच्यतेऽनेन भवान्त्समर्थो भवेत् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (वाम्) युवयोः (परि) सर्वतः (सिञ्चते) (सोमः) महौषधिरसः (इन्द्राबृहस्पती) राजोपदेशकविद्वांसौ (चारुः) अत्युत्तमः (मदाय) आनन्दाय (पीतये) पानाय ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथोत्तमाऽन्नं सेव्यते तथैव श्रेष्ठो रसोऽपि सेव्येत ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसे उत्तम अन्न सेवन केले जाते तसेच उत्तम रसही सेवन केला पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ न इन्द्राबृहस्पती
गृह᳓म् इ᳓न्द्रश् च गछतम्
सोमपा᳓ सो᳓मपीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indrābr̥haspatī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ca ← ca (invariable)

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somapā́ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । नः॒ । इ॒न्द्रा॒बृ॒ह॒स्प॒ती॒ इति॑ । गृ॒हम् । इन्द्रः॑ । च॒ । ग॒च्छ॒त॒म् ।
सो॒म॒ऽपा । सोम॑ऽपीतये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• somapā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapā ← pā
• [noun], nominative, dual, masculine
• “drinking.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे इन्द्राबृहस्पती । अथ विविच्योच्यते । हे बृहस्पते त्वं च इन्द्रश्च सोमपा सोमपौ युवाँ सोमपीतये सोमपानाय नः गृहम् अस्मद्यागसंबन्धि आ गच्छतम् ॥

English translation:

“Indra and Bṛhaspati, come to our dwelling, drinkers of Soma, to drink the Soma juice.”

Come here to our house, o Br̥haspati and Indra,
as soma-drinkers to drink the soma.

As noted above, índraś ca in b signals a headless Vāyav Indraś ca construction, and indeed the “Vāyav” is apter than might appear at first glance. Pāda b is identical to I.135.7c, which is an Indra and Vāyu hymn. The missing voc. is found there, in pāda a: vāyo. Clearly our b was adapted from I.135.7, with the non- conforming god lopped off in this expression. I have not attempted to render the voc. dvandva plus mutilated Vāyav Indraś ca, unlike the standard tr., which supply an extra verb in a and an extra voc. in b.

As Soma-drinkers to our house come, Indra and Brhaspati-and Indra-to drink Soma juice.

Kommet zu uns, Indra und Brihaspati; kommet ins Haus, du und Indra, als Somatrinker zum Somatrunk!

O kommt, Indra-Brihaspati, in unser Haus, auch Indra du, Zum Soma Somatrinker ihr.

При(ходите) к нам, о Индра-Брихаспати,
Приходите домой, (ты, Брихаспати) и Индра,
Пьющие сому, – на питье сомы!

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोमपा) सोमलता के रस को पीनेवाले (इन्द्राबृहस्पती) राजा और अध्यापक आप दोनों (नः) हम लोगों के (गृहम्) घर को (सोमपीतये) सोमलता के उत्तम रस पीने के लिये (आ, गच्छतम्) आओ (इन्द्रः) और ऐश्वर्य्यवाला जन (च) भी आवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा, मन्त्री और धनी जनो ! जैसे हम लोग आप लोगों को निमन्त्रण देकर अन्न आदि से सत्कार करें, वैसे ही आप हम लोगों का सत्कार करो ॥३॥

अन्वय: हे सोमपा इन्द्राबृहस्पती ! युवां नो गृहं सोमपीतये आ गच्छतमिन्द्रश्चागच्छेत् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्माकम् (इन्द्राबृहस्पती) राजाऽध्यापकौ (गृहम्) (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यवान् (च) (गच्छतम्) (सोमपा) यो सोमं पिबतस्तौ (सोमपीतये) सोमस्योत्तमरसपानाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजाऽमात्यधनाढ्या यथा वयं युष्मान्निमन्त्र्याऽन्नादिना सत्कुर्य्याम तथैव यूयमस्मान् सत्कुरुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा, मंत्री व श्रीमंतांनो ! जसे आम्ही तुम्हाला निमंत्रण देऊन अन्न इत्यादींनी सत्कार करतो तसेच तुम्ही आमचा सत्कार करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्मे᳓ इन्द्राबृहस्पती
रयिं᳓ धत्तं शतग्वि᳓नम्
अ᳓श्वावन्तं सहस्रि᳓णम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indrābr̥haspatī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatagvínam ← śatagvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvāvantam ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्मे इति॑ । इ॒न्द्रा॒बृ॒ह॒स्प॒ती॒ इति॑ । र॒यिम् । ध॒त्त॒म् । श॒त॒ऽग्विन॑म् ।
अश्व॑ऽवन्तम् । स॒ह॒स्रिण॑म् ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śatagvinam ← śatagvin
• [noun], accusative, singular, masculine

• aśvāvantaṃ ← aśvāvantam ← aśvāvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in horses.”

• sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

अस्या विनियोगः पूर्वमन्त्रेण सहोक्तः । हे इन्द्राबृहस्पती अस्मे अस्मभ्यं रयिं धनं धत्तम् । कीदृशं रयिम् । शतग्विनं शतसंख्याकाभिर्गोभिर्युक्तम् अश्वावन्तम् अश्ववन्तं सहस्रिणं सहस्रसंख्यायुक्तम् ॥

हे इन्द्राबृहस्पते अस्मे अस्मभ्यम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति शेआदेशः, ‘शे’ इति प्रगृह्यत्वम् । रयिं धनं धत्तं दत्तम् । रयिर्विशेष्यते - शतग्विनं शतसंख्याकानां बहूनां गवां समाहारश्शतगवं, ‘गोरतद्धितलुकि’ इति टच्समासान्तः, तद्वन्तं शतग्विनं, अकारलोपश्छान्दसः । अश्वावन्तं अश्वैस्तद्वन्तम् । ‘मन्त्रे सोमाश्व’ इति दीर्घत्वम् । कियद्भिरश्वैस्तद्वन्तम्? सहस्रिणं सहस्रसङ्ख्यैः गोभ्योपि बहुतरैरश्वैः अन्यैर्वा गजादिभिस्तद्वन्तम् । ईदृशं रयिं अस्मभ्यं धत्तं अस्मामु स्थापयतम् ॥

English translation:

“Grant to us, Indra and Bṛhaspati riches comprising a hundred (cattle), a thousand horses.”

In us, o Indra and Br̥haspati, place wealth in hundreds of cows,
rich in horses, thousand-fold.

Vouchsafe us riches hundredfold, O Indra, and Brhaspati,
With store of horses, thousandfold.

Bringet uns Reichtum, Indra und Brihaspati, in hundert Kühen bestehend, in Rossen bestehend, tausendfältigen!

O gebt, Indra-Brihaspati, den Reichthum uns, der hundertfach, An Rossen reich ist, tausendfach.

Нам, о Индра-Брихаспати,
Дайте богатство, числом в сотню,
Состоящее из коней, числом в тысячу!

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राबृहस्पती) बिजुली और सूर्य्य के सदृश राजा और प्रधान जनो ! आप दोनों (अस्मे) हम लोगों के लिये (शतग्विनम्) असङ्ख्यात गौओं और (अश्वावन्तम्) उत्तम घोड़ों आदि से युक्त (सहस्रिणम्) असंख्य पदार्थ जिसमें विद्यमान उस (रयिम्) धन को (धत्तम्) धारण करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - तभी राजा और प्रधानादिकों की प्रशंसा होवे कि जब सब प्रजा को धन और विद्या से युक्त करें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्राबृहस्पती ! युवामस्मे शतग्विनमश्वावन्तं सहस्रिणं रयिं धत्तम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मभ्यम्। अत्र शे इति सूत्रेण प्रगृह्यसञ्ज्ञा, प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यमिति सन्ध्यभावः। (इन्द्राबृहस्पती) विद्युत्सूर्य्याविव राजप्रधानौ (रयिम्) धनम् (धत्तम्) (शतग्विनम्) शतग्वोऽसङ्ख्याता गावो विद्यन्ते यस्मिँस्तम् (अश्वावन्तम्) प्रशस्ताऽश्वादिसहितम् (सहस्रिणम्) सहस्रमसङ्ख्याः पदार्था विद्यन्ते यस्मिँस्तम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - तदैव राजप्रधानादीनां प्रशंसा जायेत यदा सर्वां प्रजां धनाढ्यां विदुषीं च ते कुर्य्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा सर्व प्रजेला धन व विद्येने युक्त केले जाते. तेव्हाच राजा व प्रधान यांची प्रशंसा होते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राबृ᳓हस्प᳓ती वयं᳓
सुते᳓ गीर्भि᳓र् हवामहे
अस्य᳓ सो᳓मस्य पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
índrābŕ̥haspátī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॒बृह॒स्पती॒ इति॑ । व॒यम् । सु॒ते । गीः॒ऽभिः । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

सुते सोमेऽभिषुते गीर्भिः स्तुतिभिः । शिष्टं गतम् ॥

English translation:

“Indra and Bṛhaspati, we invoke you with praises, when the libation is effused, to drink of this Soma juice.”

Indra and Br̥haspati we invoke with hymns when (the soma) is pressed, to drink of this soma here.

O Indra. and Brhaspati, we call you when the meath is shed,
With songs, to drink the Soma juice.

Indra und Brihaspati laden wir mit Lobreden zum Ausgepreßten, zum Trunk dieses Soma.

Wir laden euch durch Lieder ein beim Saft, Indra-Brihaspati, Zu trinken diesen Somatrank.

О Индра-Брихаспати, мы
Зовем (вас) песнями к выжатому (соме),
Для питья этого сомы.

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राबृहस्पती) अध्यापक और उपदेशकजनो ! जैसे (वयम्) हम लोग (गीर्भिः) वाणियों से (अस्य) इस (सोमस्य) ओषधियों से उत्पन्न हुए रस के (पीतये) पान के लिये आप दोनों का (हवामहे) स्वीकार करते हैं, वैसे (सुते) रस के उत्पन्न होने पर हम लोगों का स्वीकार करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा और प्रजाजनों को चाहिये कि परस्पर के सत्कार से बड़े ऐश्वर्य्य का भोग करें ॥५॥

अन्वय: [हे] इन्द्राबृहस्पती ! यथा वयं गीर्भिरस्य सोमस्य पीतये युवां हवामहे तथा सुतेऽस्मानाह्वयत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राबृहस्पती) अध्यापकोपदेशकौ (वयम्) (सुते) निष्पन्ने (गीर्भिः) (हवामहे) स्वीकुर्महे (अस्य) (सोमस्य) ओषधिजातस्य रसस्य (पीतये) पानाय ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजप्रजाजनैः परस्परस्य सत्कारेण महदैश्वर्य्यं भोक्तव्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा व प्रजेने परस्पर सत्कार करून ऐश्वर्याचा भोग घ्यावा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राबृहस्पती
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓मम् इन्द्राबृहस्पती
पि᳓बतं दाशु᳓षो गृहे᳓
माद᳓येथां त᳓दोकसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
indrābr̥haspatī ← índrābŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mādáyethām ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

tádokasā ← tádokas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

सोम॑म् । इ॒न्द्रा॒बृ॒ह॒स्प॒ती॒ इति॑ । पिब॑तम् । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे ।
मा॒दये॑थाम् । तत्ऽओ॑कसा ॥

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indrābṛhaspatī ← indrābṛhaspati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; Brihaspati.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• mādayethāṃ ← mādayethām ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• tadokasā ← tad
• [noun]
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tadokasā ← okasā ← oka
• [noun], nominative, dual, masculine
• “home; house; oka [word].”

हे इन्द्राबृहस्पती युवां दाशुषः हविर्दातुर्यजमानस्य गृहे तदोकसा । तदेव यजमानगृहमोको निवासस्थानं ययोस्तौ । तादृशौ सन्तौ सोमं पिबतम् । पीत्वा च मादयेथाम् इति ॥ ॥२५॥

English translation:

“Drink, Indra and Bṛhaspati, the Soma; in the dwelling of the donor, and be exhilarated in his abode.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dāśuṣo = of the donor

Drink the soma, o Indra and Br̥haspati, in the house of the pious one. Become exhilarated, being at home with it.

Drink, Indra and Brhaspati, the Soma in the giver’s house:
Delight yourselves abiding there.

Trinkt, Indra und Brihaspati, den Soma im Hause des Opferspenders, berauschet euch, die ihr das gewohnt seid!

So trinkt, Indra-Brihaspati, den Soma in des Frommen Haus; Berauscht euch, wie ihr’s gerne thut.

Пейте, о Индра-Брихаспати,
Сому в доме почитающего (вас)!
Опьяняйтесь вы, привыкшие к этому!

• इन्द्राबृहस्पती
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तदोकसा) उस स्थानवाले (इन्द्राबृहस्पती) राजा और मन्त्री जनो ! आप दोनों (दाशुषः) दाता जन के (गृहे) स्थान में (सोमम्) अति उत्तम रस का (पिबतम्) पान करो और हम लोगों को निरन्तर (मादयेथाम्) आनन्द देओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजा आदि जन जैसे स्वयं विद्यायुक्त, धार्मिक, न्यायकारी और आनन्दित होवें, वैसे प्रजाजनों को भी करें ॥६॥ इस सूक्त में राजा और प्रजादि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥६॥ यह उनचासवाँ सूक्त और पच्चीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे तदोकसेन्द्राबृहस्पती ! युवां दाशुषो गृहे सोमं पिबतमस्मान् सततम्मादयेथाम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमम्) अत्युत्तमं रसम् (इन्द्राबृहस्पती) राजामात्यौ (पिबतम्) (दाशुषः) दातुः (गृहे) (मादयेथाम्) हर्षयेतम् (तदोकसा) तदोकः स्थानं ययोस्तौ ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजादयो जना यथा स्वयं विद्यावन्तो धार्मिका न्यायशीला आनन्दिनः स्युस्तथा प्रजाजनानपि कुर्य्युः ॥६॥ अत्र राजप्रजादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥६॥ इत्येकोनपञ्चाशत्तमं सूक्तं पञ्चविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - राजा इत्यादी लोक जसे स्वतः धार्मिक, न्यायकारी व आनंदित असतात तसे प्रजाजनांनाही करावे. ॥ ६ ॥