०४६

• देवता - वायुः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्रम् पिबा म᳓धूनां᳐
सुतं᳓ वायो दि᳓विष्टिषु
तुवं᳓ हि᳓ पूर्वपा᳓ अ᳓सि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhūnām ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

díviṣṭiṣu ← díviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

pūrvapā́ḥ ← pūrvapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

अग्र॑म् । पि॒ब॒ । मधू॑नाम् । सु॒तम् । वा॒यो॒ इति॑ । दिवि॑ष्टिषु ।
त्वम् । हि । पू॒र्व॒ऽपाः । असि॑ ॥

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhūnāṃ ← madhūnām ← madhu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• diviṣṭiṣu ← diviṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pūrvapā ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drinking.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे वायो त्वम् अग्रम् इन्द्रादिभ्यः पूर्वं मधूनां मधुररसानां सोमानां संबन्धिनं सुतम् अभिषुतं रसं पिब । कुत्रेति तदुच्यते । दिविष्टिषु दिवः स्वर्गस्य प्रापकेषु यज्ञेषु ।यद्वा । अस्माकं दिवः स्वर्गस्यैषणेषु निमित्तेषु । त्वं हि त्वं खलु पूर्वपा असि । हिशब्दः ‘देव दधिषे पूर्वपेयम्’ (ऋ. सं. ७, ९२. १ ) इत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थः । वायोरग्रपानं देवा वै सोमस्य राज्ञोऽग्रपेये न समपादयन्नहं प्रथमः पिबेयम् ’ ( ऐ. ब्रा. २. २५) इत्यादिब्राह्मणे स्पष्टमाम्नातम् । तत्र हि वायुराजिं प्रथमं धावित्वाग्रपानं लब्धवान् ॥

English translation:

“Drink first, Vāyu, the effused libation of the Soma at the rites that secure heaven, for you verily are the first drinker.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Drink first, pūrva pā: deva dadhiṣe pūrvapeyam (RV. 7.92.1); prathamaḥ pibeyam (Aitareya Brāhmaṇa 2.25)

Drink the foremost of the honeys, the pressed (soma), o Vāyu, at the rituals of daybreak,
for you are the first drinker.

Since Vāyu has the first drink of soma to himself, it is appropriate that only he is called on in this vs. _________ 02
This vs. provides the transition between Vāyu as sole drinker and Vāyu and Indra as joint drinkers. Because the nominatives in b, niyútvām̐índrasārathiḥ, are singular, it seems best, with Geldner, Renou, to supply a sg. impv. ‘come’ (vel sim.) for ab.

The dual verb tṛmpatam in c has of course Vāyu and Indra as its subjects; Indra can be extracted from the cmpd. índrasārathiḥ in b, and the voc. vā́yo in c is in effect a truncated Vāyav Indraś ca construction. This construction is nonetheless avoided in the rest of the hymn: vss. 3-7 all contain the dual dvandva voc. índravāyū. Note that this stem never appears as the more “correct” *índrā-vāyū́with dual first member. I have no idea why.

DRINK the best draught of Soma-juice, O Vayu, at our holy rites:
For thou art he who drinketh first.

Trink, Vayu, die Blume der süßen Tränke, die bei den Morgenopfern gepreßte, denn du bist der Ersttrinker!

O trink der süssen Tränke Seim; den Saft, o Vaju, bei dem Fest; Denn dir gebührt der erste Trunk.

Пей лучший из сладких (соков),
Выжатый, о Ваю, на жертвоприношениях, ищущих неба!
Ты ведь первый из пьющих!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब सात ऋचावाले छियालीसवें सूक्त का आरम्भ हैं उसके प्रथम मन्त्र में बिजुली की विद्या के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) वायु के सदृश बलयुक्त (हि) जिससे (त्वम्) आप (दिविष्टिषु) श्रेष्ठ क्रियाओं में (पूर्वपाः) पूर्व वर्त्तमान जनों का पालन करनेवाले (असि) हो इससे (मधूनाम्) मधुर रसों के बीच में (अग्रम्) उत्तम (सुतम्) उत्पन्न किये गये रस का (पिबा) पान कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! जिससे आप सनातन विद्याओं की रक्षा करके सब के लिये देते हो, इससे आप इन क्रियाओं में मुखिया होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे वायो ! हि त्वं दिविष्टिषु पूर्वपा असि तस्मान्मधूनामग्रं सुतं रसं पिबा ॥१॥

अथ विद्युद्विद्याविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रम्) उत्तमम् (पिबा)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मधूनाम्) मधुराणां रसानां मध्ये (सुतम्) निष्पादितम् (वायो) वायुरिव बलिष्ठ (दिविष्टिषु) दिव्यासु क्रियासु (त्वम्) (हि) यतः (पूर्वपाः) यः पूर्वान् पाति सः (असि) ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यतस्त्वं सनातनीर्विद्या रक्षित्वा सर्वेभ्यो ददासि तस्माद्भवानेतासु क्रियास्वग्रगण्यो भवति ॥१॥

या सूक्तात विद्युत व वायूच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्व सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! ज्यामुळे तुम्ही सनातन विद्येचे रक्षण करून ती सर्वांना देता. त्यामुळे तुम्ही या क्रियांमध्ये प्रमुख असता. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

शते᳓ना नो अभि᳓ष्टिभिर्
नियु᳓त्वाँ इ᳓न्द्रसारथिः
वा᳓यो सुत᳓स्य तृम्पतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhíṣṭibhiḥ ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śaténa ← śatá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

índrasārathiḥ ← índrasārathi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

niyútvān ← niyútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tr̥mpatam ← √tr̥p- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

श॒तेन॑ । नः॒ । अ॒भिष्टि॑ऽभिः । नि॒युत्वा॑न् । इन्द्र॑ऽसारथिः ।
वायो॒ इति॑ । सु॒तस्य॑ । तृ॒म्प॒त॒म् ॥

• śatenā ← śatena ← śata
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatenā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• abhiṣṭibhir ← abhiṣṭibhiḥ ← abhiṣṭi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prevalence; protection.”

• niyutvāṃ ← niyutvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• indrasārathiḥ ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrasārathiḥ ← sārathiḥ ← sārathi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer; sārathi [word].”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• sutasya ← suta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma.”

• tṛmpatam ← tṛp
• [verb], dual, Present imperative
• “satiate; enjoy; delight.”

हे वायो नियुत्वान् नियुद्भिस्तद्वान् इन्द्रसारथिः इन्द्रसहायः सन् त्वं शतेन अपरिमितैः अभिष्टिभिः अभित एषणीयैः कामैर्निमित्तभूतैरागच्छेति शेषः । आगत्य च सुतस्य सुतमभिषुतं नः अस्मदीयं सोमं तृम्पतं पिबतं त्वमिन्द्रश्च । इन्द्रस्य साहित्यं ब्राह्मणे एवोक्तं – तत्तुरीयभागिन्द्रोऽभवत्त्रिभाग्वायुः’ इति, ‘तुरीये हैव संग्रहीतारो वदन्तेऽमुनैवानूकाशेन यदद इन्द्रः सारथिरिव भूत्वोदजयत्’ ( ऐ. ब्रा. २. २५ ) इति वा ॥

English translation:

“Vāyu, who are drawn by the Niyuts, and have Indra for charioteer, come (for the fulfilment) of our numerous wishes, and do you (and Indra) drink of the libation.”

With a hundred forms of help for us, (come,) provided with a team, having Indra as charioteer.
O Vāyu—may you both become sated on our pressed (soma).

Come, team-drawn, with thy hundred helps, with Indra, seated in the car,
Vaya, and drink your fill of juice.

Mit hundert nahen Hilfen komm zu uns, mit den Niyutgespannen und mit Indra als Wagenlenker! Trinkt euch satt am Gepreßten, Vayu und Indra!

Mit hundert Hülfen, Vaju, komm, mit Indra fahrend, vielbespannt; Ergötzet beide euch am Saft.

С сотней милостей, с упряжками (-дарами),
С Индрой-возницей, (приезжайте) к нам!
О Ваю (и Индра), насыщайтесь выжатым (соком)!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) वायुवद्वर्त्तमान विज्ञानयुक्त अध्यापक और उपदेशक ! (अभिष्टिभिः) अभीष्ट क्रियाओं से जैसे (इन्द्रसारथिः) बिजुलीरूप सारथि जिसका वह (नियुत्वान्) बलवान् समर्थ वायु (शतेना) असङ्ख्य से (नः) हम लोगों को तृप्त करता है, वैसे (सुतस्य) उत्पन्न किये गये के सम्बन्ध में आप दोनों (तृम्पतम्) तृप्त होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे वायु के साथ बिजुली, बिजुली के साथ वायु अनेक क्रियाओं को उत्पन्न करते हैं, वैसे पृथिवी और जलादिकों से आप अनेक कार्य्यों को सिद्ध करो ॥२॥

अन्वय: हे वायो वायुवद्वर्त्तमानविज्ञानयुक्ताध्यापकोपदेशकावभिष्टिभिर्यथेन्द्रसारथिर्नियुत्वाञ्छतेना नोऽस्मान् तर्पयति तथा सुतस्य च युवां तृम्पतम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतेना) असङ्ख्येन। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (अभिष्टिभिः) अभीष्टाभिः क्रियाभिः (नियुत्वान्) बलवान् समर्थो वायुः (इन्द्रसारथिः) इन्द्रो विद्युत् सारथिर्यस्य सः (वायो) वायुवद्वर्त्तमान विज्ञानयुक्त (सुतस्य) निष्पादितस्य (तृम्पतम्) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा वायुना सह विद्युद्विद्युता सह वायुश्चानेकाः क्रिया जनयतस्तथा पृथिवीजलादिभिर्यूयमनेकानि कार्य्याणि साध्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे वायूबरोबर विद्युत, विद्युतबरोबर वायू अनेक क्रिया उत्पन्न करतात तसे पृथ्वी व जल इत्यादींद्वारे अनेक कार्य सिद्ध करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ वां सह᳓स्रं ह᳓रय
इ᳓न्द्रवायू अभि᳓ प्र᳓यः
व᳓हन्तु सो᳓मपीतये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hárayaḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váhantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । वा॒म् । स॒हस्र॑म् । हर॑यः । इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । अ॒भि । प्रयः॑ ।
वह॑न्तु । सोम॑ऽपीतये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• haraya ← harayaḥ ← hari
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayaḥ ← prayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे इन्द्रवायू वां युवां सहस्रं हरयः सहस्रसंख्याका अश्वाः प्रयः अन्नं प्रति त्वरयन्तः सन्ति । अत्र हरिशब्दोऽश्वसामान्यवचनः । ते सोमपीतये आ वहन्तु ॥

English translation:

“Indra and Vāyu, may a thousand steeds, eager for food, bring you to drink the Soma.”

Indra and Vāyu, let your thousand fallow bays convey you here, to the pleasurable offering,
to drink the soma.

May steeds a thousand bring you both, Indra. and Vayu, hitherward
To drink the Soma, to the feagt.

Euch, Indra und Vayu, sollen tausend Falben zum Opfermahl fahren, um Soma zu trinken.

Es mögen tausend Rosse euch, o Indra-Vaju, zum Genuss, Zum Somatrunke fahren her.

Да привезет вас тысяча
Буланых коней, о Индра-Ваю,
На жертвенную усладу для питья сомы!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रवायू) सूर्य्य और पवन ! जो (हरयः) हरनेवाले मनुष्य (वाम्) आप दोनों को (सोमपीतये) सोमलता के पान करने के लिये (सहस्रम्) असंख्य (प्रयः) मनोहर भाव जैसे हों वैसे (आ, वहन्तु) प्राप्त करें, उनको आप दोनों (अभि) सब ओर से बोध दीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वान् जन आप लोगों को पढ़ाय और उत्तम प्रकार शिक्षा देकर विद्वान् करते हैं, उनकी निरन्तर सेवा करो ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्रवायू ! ये हरयो वां सोमपीतये सहस्रं प्रय आवहन्तु तान् युवामभिबोधयतम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वाम्) युवाम् (सहस्रम्) असङ्ख्यम् (हरयः) हरणशीला मनुष्याः (इन्द्रवायू) सूर्य्यपवनौ (अभि) (प्रयः) कमनीयम् (वहन्तु) (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये विद्वांसो युष्मानध्याप्य सुशिक्ष्य विदुषः कुर्वन्ति तान् सततं सेवध्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे विद्वान लोक तुम्हाला शिकवून उत्तम प्रकारे शिक्षण देऊन विद्वान करतात, त्यांची निरंतर सेवा करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

र᳓थं हि᳓रण्यवन्धुरम्
इ᳓न्द्रवायू सुअध्वर᳓म्
आ᳓ हि᳓ स्था᳓थो दिविस्पृ᳓शम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
híraṇyavandhuram ← híraṇyavandhura- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

svadhvarám ← svadhvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

divispŕ̥śam ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

sthā́thaḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

रथ॑म् । हिर॑ण्यऽवन्धुरम् । इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् ।
आ । हि । स्थाथः॑ । दि॒वि॒ऽस्पृश॑म् ॥

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• hiraṇyavandhuram ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyavandhuram ← vandhuram ← vandhura
• [noun], accusative, singular, masculine
• “seat; seat.”

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• svadhvaram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvaram ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sthātho ← sthāthaḥ ← sthā
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• divispṛśam ← divispṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “heavenward.”

हे इन्द्रवायू हिरण्यवन्धुरं हिरण्मयनिवासीधारकाष्ठोपेतं दिविस्पृशं द्युलोकम्पर्शिनं स्वध्वरं शोभनाध्वरवन्तं रथम् आ स्थाथः हि आस्थितौ खलु । यस्मादेवं तस्मादागच्छतमित्यर्थः । स्वध्वरं प्रत्यास्थाय इति वा व्याख्येयम् ॥

English translation:

“Mount, Indra and Vāyu, the golden-seated chariot, propitious to sacrifice, soaring to heaven.”

O Indra and Vāyu, the chariot with the golden chariot box, good for the ceremony,
touching heaven—because you will mount it—

Geldner unaccountably tr. the apparent aor. subjunctive sthā́thaḥ as an impv.; Renou suggests that it may have a “nuance injonctive (malgré les désinences primaires).” Neither of these makeshifts seems necessary. Because of the hí I take this vs. as the foundation for the next, journey vs. – first mount, then drive.

For ye, O Indra-Vayu, mount the goldenseated car that aids
The sacrifice, that reaches heaven.

Besteiget darum den das Opfer verschönenden Wagen mit goldnem Sitze, der an den Himmel reicht, Indra und Vayu!

Denn, Indra-Vaju, ihr besteigt den Wagen, der zum Himmel dringt, Den festlichen mit goldnem Sitz.

А потому взойдите на колесницу
С золотым сиденьем, о Индра-Ваю,
Украшающую (собой) обряд, касающуюся неба!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रवायू) वायु और बिजुली के सदृश शीघ्रकारी शिल्पविद्या के अध्यापक और उपदेशक जनो ! आप दोनों (स्वध्वरम्) नहीं नष्ट हुई उत्तम क्रिया जिससे और (हिरण्यवन्धुरम्) सुवर्ण हैं बन्धन जिसमें उस (दिविस्पृशम्) आकाश में चलनेवाले (रथम्) सुन्दर वाहन को (हि) ही (आ, स्थाथः) आ स्थित होओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! आप लोग प्रीति से सुवर्ण आदि से जड़े हुए वाहनों की विद्या का मनुष्यों के लिये निरन्तर उपदेश देओ कि जिन वाहनों से ये लोग अन्तरिक्ष आदिकों में जा सकें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्रवायू ! युवां स्वध्वरं हिरण्यवन्धुरं दिविस्पृशं रथं ह्यास्थाथः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रथम्) रमणीयं यानम् (हिरण्यवन्धुरम्) हिरण्यानि सुवर्णानि वन्धुराणि बन्धनानि यस्मिंस्तम् (इन्द्रवायू) वायुविद्युद्वच्छीघ्रकारिणौ शिल्पविद्याऽध्यापकोपदेशकौ (स्वध्वरम्) सुष्ठ्वध्वरा अहिंसिता क्रिया यस्मात्तम् (आ) (हि) (स्थाथः) भवथः (दिविस्पृशम्) दिवि स्पृशति येन तम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ! भवन्तः प्रीत्या सुवर्णादिजटितानां यानानां विद्यां मनुष्येभ्यः सततमुपदिशन्तु यैरेतेऽन्तरिक्षादिषु गन्तुं शक्नुयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशकांनो ! तुम्ही प्रेमाने माणसांसाठी सुवर्ण इत्यादीने अलंकृत केलेल्या वाहनाच्या विद्येचा निरंतर उपदेश करा. त्या यानांनी हे लोक अंतरिक्षात जाऊ शकतील. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

र᳓थेन पृथुपा᳓जसा
दाश्वां᳓सम् उ᳓प गछतम्
इ᳓न्द्रवायू इहा᳓ गतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
pr̥thupā́jasā ← pr̥thupā́jas- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dāśvā́ṁsam ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

रथे॑न । पृ॒थु॒ऽपाज॑सा । दा॒श्वांस॑म् । उप॑ । ग॒च्छ॒त॒म् ।
इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । इ॒ह । आ । ग॒त॒म् ॥

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pṛthupājasā ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupājasā ← pājasā ← pājas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “luminosity; look.”

• dāśvāṃsam ← dāś
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; give.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे इन्द्रवायू पृथुराजसा प्रभूतबलेन रथेन दाश्वांसं दातारं यजमानम् उप गच्छतम् । तदर्थम् इह अस्मिन् यज्ञे आ गतम् आगच्छतम् ॥

English translation:

“Indra and Vāyu, come with your very strong chariot to the sacrifice; come hither.”

With that chariot of broad dimension come up to the pious one.
O Indra and Vāyu, come here.

On far-refulgent chariot come unto the man who offers gifts:
Come, Indra-Vayu, hitherward.

Mit dem breitförmigen Wagen kommet zum Opferspender; Indra und Vayu, kommet hierher!

O kommt auf dem weitschimmernden Gefährt zu dem Verehrer her, O Indra-Vaju, kommt hierher.

На колеснице с широким основанием
Приезжайте к почитающему (вас)!
О Индра-Ваю, сюда приезжайте!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रवायू अयं᳓ सुत᳓स्
तं᳓ देवे᳓भिः सजो᳓षसा
पि᳓बतं दाशु᳓षो गृहे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sajóṣasā ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । अ॒यम् । सु॒तः । तम् । दे॒वेभिः॑ । स॒ऽजोष॑सा ।
पिब॑तम् । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे ॥

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sutas ← sutaḥ ← suta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sajoṣasā ← sajoṣas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

हे इन्द्रवायू अयं सोमः सुतः अभिषुतः । तं सोमं देवेभिः देवैः सजोषसा समानप्रीतौ दाशुषः हविर्दातुः गृहे यागशालायां पिबतम् ॥

English translation:

“Indra and Vāyu, this (libation) is poured out sympathizing with the gods, drink it in the dwelling of the donor.”

O Indra and Vāyu, here is the pressed (soma): in concert with the gods drink it in the house of the pious man.

Here, Indra-Vayu, is the juice: drink it, accordant with the Gods,
Within the giver’s dwelling-place.

Indra und Vayu! Hier ist Soma gepreßt, den trinket einträchtig mit den Göttern im Hause des Opferspenders!

Hier, Indra-Vaju, ist der Saft, den trinkt in des Verehrers Haus, Vereinigt mit der Götter Schar.

О Индра-Ваю, вот выжатый сок.
Единодушные с богами,
Пейте его в доме почитающего (вас)!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

इह᳓ प्रया᳓णम् अस्तु वाम्
इ᳓न्द्रवायू विमो᳓चनम्
इह᳓ वां सो᳓मपीतये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

prayā́ṇam ← prayā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vimócanam ← vimócana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

इ॒ह । प्र॒ऽयान॑म् । अ॒स्तु॒ । वा॒म् । इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । वि॒ऽमोच॑नम् ।
इ॒ह । वा॒म् । सोम॑ऽपीतये ॥

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• prayāṇam ← prayāṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “departure; death.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• vimocanam ← vimocana
• [noun], nominative, singular, neuter

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे इन्द्रवायू वां युवयोः इह अस्मिन् यज्ञे प्रयाणं गमनम् अस्तु । इह अस्मिन्नेव यज्ञे वाँ सोमपीतये विमोचनम् अश्वानाम् अस्तु । पर्यवसानत एकार्थत्वेऽप्यादरार्थत्वादविरोधः ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Hither be your course; here, Indra and Vāyu, be the letting of your horses loose, for your drinking of the Soma.”

Here be your advance, o Indra and Vāyu, (here) your unhitching, here for you to drink the soma.

Hither, O Indra-Vayu, be your journey here unyoke your steeds,
Here for your draught of Soma juice.

Hierher soll eure Ausfahrt sein, Indra und Vayu, hier euer Ausspann, um Soma zu trinken.

Hier, Indra-Vaju, fahret vor, hier spannet eure Rosse aus, Zu eurem Somatrunke hier.

Да будет ваш выезд сюда,
О Индра-Ваю, (да будет) распрягание (коней)
Здесь, чтобы вы пили сому!

• इन्द्रवायू
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रवायू) वायु और बिजुली के सदृश वर्त्तमान राजा और मन्त्री जनो ! जैसे (इह) इस में (वाम्) आप दोनों का (प्रयाणम्) गमन (अस्तु) हो और जैसे (इह) इस में (वाम्) आप दोनों का (सोमपीतये) सोमपान के लिये (विमोचनम्) त्याग हो, वैसे ही वायु और बिजुली वर्त्तमान हैं, ऐसा जानो ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो नित्य इधर उधर कार्य्यसिद्धि के लिय जावे और आवे उसी को राजा मानो ॥७॥ इस सूक्त में बिजुली और वायु के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥७॥ यह छियालीसवाँ सूक्त और बाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्रवायू ! यथेह वां प्रयाणमस्तु यथेह वां सोमपीतये विमोचनमस्तु तथैव वायुविद्युतौ वर्त्तेत इति विजानीतम् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) अस्मिन् (प्रयाणम्) गमनम् (अस्तु) (वाम्) युवयोः (इन्द्रवायू) वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानौ राजाऽमात्यौ (विमोचनम्) (इह) (वाम्) युवयोः (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो नित्यमितस्ततः कार्य्यसिद्धये गच्छेदागच्छेत्तमेव राजानं मन्यध्वमिति ॥७॥ अत्रेन्द्रवायुगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥७॥ इति षट्चत्वारिंशत्तमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो इकडे तिकडे कार्यसिद्धीसाठी जातो येतो त्यालाच राजा मानावे. ॥ ७ ॥