०४५

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

एष꣡ स्य꣡ भानु꣡र् उ꣡द् इयर्ति युज्य꣡ते
र꣡थः प꣡रिज्मा दिवो꣡ अस्य꣡ सा꣡नवि
पृक्षा꣡सो अस्मिन् मिथुना꣡ अ꣡धि त्र꣡यो
दृ꣡तिस् तुरी꣡यो म꣡धुनो वि꣡ रप्शते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhānúḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

yujyáte ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párijmā ← párijman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sā́navi ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mithunā́ḥ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥kṣā́saḥ ← pr̥kṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dŕ̥tiḥ ← dŕ̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhunaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rapśate ← √rapś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

turī́yaḥ ← turī́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

ए॒षः । स्यः । भा॒नुः । उत् । इ॒य॒र्ति॒ । यु॒ज्यते॑ । रथः॑ । परि॑ऽज्मा । दि॒वः । अ॒स्य । सान॑वि ।
पृ॒क्षासः॑ । अ॒स्मि॒न् । मि॒थु॒नाः । अधि॑ । त्रयः॑ । दृतिः॑ । तु॒रीयः॑ । मधु॑नः । वि । र॒प्श॒ते॒ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• bhānur ← bhānuḥ ← bhānu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• yujyate ← yuj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• parijmā ← parijman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “encompassing(a).”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sānavi ← sānu
• [noun], locative, singular, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• pṛkṣāso ← pṛkṣāsaḥ ← pṛkṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; full of life.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mithunā ← mithunāḥ ← mithuna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mated.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], vocative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• dṛtis ← dṛtiḥ ← dṛti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hose; dṛti [word]; hide; bladder.”

• turīyo ← turīyaḥ ← turīya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fourth.”

• madhuno ← madhunaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rapśate ← rapś
• [verb], singular, Present indikative
• “abound in.”

एषः पुरतो दृश्यमानः स्यः सः भानुः दीप्तिमानादित्यः उदियर्ति ऊर्ध्वं गच्छति । पुरस्तात् रथः च युवयोः संबन्धी परिज्मा परितो गन्ता अस्य दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य सानविः सानौ समुच्छ्रितप्रदेशे उदियर्तीति विरप्शते इति वा संबन्धनीयम् । अस्मिन् रथे अधि उपरिभागे मिथुनाः मिथुनीभूताः त्रयः त्रिविधाः पृक्षासः अन्नानि । त्रेधा विहितं चान्नम् । इदमन्नमशनं पानं खादश्च ’ इति हि श्रुतम् । त्रिष्वपि पदार्थेषु मिथुनशब्दः तैत्तिरीयेषु दृश्यते– माता पिता पुत्रस्तदेव तन्मिथुनम्’ इति । दृतिस्तुरीयः । रसद्रव्याधारः पदार्थश्चर्ममयो दृतिरित्युच्यते । मधुनः सोमरसस्य संबन्धी मधुपूर्णश्चतुर्थः वि रप्शते विविधं राजते ॥

English translation:

“The sun rises; your chariot, (Aśvins), traversing (the regions), is associated with the divine (orb) on the summit (of the eastern mountain in it are three analogous kinds of food, and the leather vessel of the sweet Soma juice appears as the fourth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three analogous kinds of food: pṛkṣāso mithunā trayaḥ: mithunā = twins, a pair; it is used for a number of analogous or connected objects, as mātā pitā putrastadeva mithunam, mother, father, son, constitute a twin or pair; the three sorts of food are said to be aśanam, pānam, khādaḥ

Now this radiant beam arises; the earth-encircling chariot is hitched up upon the back of this heaven.
Three bringing nourishment [=Aśvins and Sūryā] are upon it [=the
chariot] as a pair; a fourth, a skin-bag, teems with honey.

Act. úd iyarti, esp. in contrast with its med. correspondent úd īrate in 2a, should be transitive. With Geldner, the pub. tr. renders it as intransitive (‘arises’). Witzel Gotō take it as transitive and supply ‘sun’ as the object. I am now inclined to think that it is transitive (the contrastive verb in 2a has convinced me), but am uncertain what object to supply. The most common object of íyarti is ‘speech’ (vel sim.), but curiously for a RVic hymn, there is no mention of speech or praise-song in this hymn (until a cmpd. in the final vs., 7a dhiyaṃdhā́- ‘setting my insight’). Since the subj. of intrans. úd īrate in 2 is chariots and horses, I think the object here should be the chariot whose hitching up is described in the rest of the hemistich. I would therefore emend the tr. to “Now this radiant beam impels (the chariot) upward.” The radiant beam is presumably the ritual fire, though it might be the beam of dawn, an identification that finds support in the mention of dawn in 2b. The chariot being impelled upward may not be the same as the Aśvins’ chariot in the rest of the hemistich, but the complementary “chariot” of the ritual.

For the mild paradox in c, the three who form a pair, see published introduction. That this refers to the two Aśvins paired with Sūryā was already well recognized by Geldner (see his n. 1c).

YONDER goes up that light: your chariot is yoked that travels round upon the summit of this heaven.
Within this car are stored three kindred shares of food, and a skin filled with meath is rustling as the fourth.

Da steigt jeder Lichtstrahl empor; der umfahrende Wagen wird auf dieses Himmels Rücken geschirrt. Auf ihm sind drei Lebensstärker, die ein Paar bilden. Als Vierter ist der Schlauch von Süßigkeit übervoll.

Es hebt empor sich dieser Glanz, es wird geschirrt der Wagen schon, der dieses Himmels Höh’ umkreist, Drei Rosselasten sind auf ihm, verbundene, als vierte strotzt von süssem Labetrunk der Schlauch.

Вот поднимается этот луч. Запрягается
Колесница, объезжающая (все) вокруг, на вершине этого неба.
На ней трое, несущих питательную силу, (образующих) пару.
Четвертый, (кожаный) мешок, лопается от меда.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• जगती
• निषादः

अब सात ऋचावाले पैंतालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र से सूर्य्यविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (एषः, स्यः) सो वह (परिज्मा) सब ओर से भूमि में चलता वा त्यागता (भानुः) सूर्य्य (उत्) ऊपर को (इयर्त्ति) प्राप्त होता है (अस्य) इसके (सानवि) आकाशप्रदेश में (रथः) वाहन (युज्यते) जोड़ा जाता है (अस्मिन्) इस में (त्रयः) वायु, जल और बिजुली (पृक्षासः) सम्बन्ध को प्राप्त (मिथुनाः) दो दो मिले हुए प्रकाशित होते हैं इस (मधुनः) मधुर गुण से युक्त के बीच (तुरीयः) चौथा (दृतिः) मेघ (दिवः) प्रशंसायुक्त अन्तरिक्ष के बीच (अधि) ऊपर (वि, रप्शते) विशेष करके शोभित होता है, उन सबको जानिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो प्रकाशमान सूर्य्य ब्रह्माण्ड के मध्य में विराजित है और इसके चारों ओर बहुत भूगोल सम्बन्धयुक्त हैं तथा पृथिवी और चन्द्रलोक एक साथ घूमते हैं और जिसके प्रभाव से वृष्टियाँ होती हैं, इस सम्पूर्ण को जानो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! एषः स्यः परिज्मा भानुरुदियर्त्ति, अस्य सानवि रथो युज्यतेऽस्मिंस्त्रयः पृक्षासो मिथुनाः प्रकाशन्ते, अस्य मधुनो मध्ये तुरीयो दृतिर्दिवोऽधि वि रप्शते तान् सर्वान् विजानीत ॥१॥

अथ सूर्य्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (स्यः) सः (भानुः) सूर्य्यः (उत्) ऊर्ध्वम् (इयर्त्ति) प्राप्नोति (युज्यते) (रथः) (परिज्मा) परितः सर्वतो ज्मायां भूमौ गच्छति त्यजति वा। ज्मेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (दिवः) प्रशंसायुक्तस्यान्तरिक्षस्य मध्ये (अस्य) (सानवि) आकाशप्रदेशे (पृक्षासः) सम्बद्धाः (अस्मिन्) (मिथुनाः) द्वन्द्वा द्वौ द्वौ मिलिताः (अधि) उपरिभावे (त्रयः) वायुजलविद्युतः (दृतिः) मेघः। दृतिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (तुरीयः) चतुर्थः (मधुनः) मधुरगुणयुक्तस्य (वि) (रप्शते) विशेषेण राजते ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो हि प्रकाशमानः सूर्य्यो ब्रह्माण्डस्य मध्ये विराजतेऽस्याभितो बहवो भूगोलाः सम्बद्धाः सन्ति भूचन्द्रलोकौ च युक्तौ भ्रमतो यस्य प्रभावेन वर्षा जायन्त इति विजानीत ॥१॥

या सूक्तात सूर्य व अश्विच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो प्रकाशमान सूर्य ब्रह्मांडामध्ये विराजमान आहे व त्याच्या सर्व बाजूंनी भूगोलाचा संबंध आहे. पृथ्वी व चंद्रलोक बरोबरच फिरतात त्यांच्या प्रभावामुळे वृष्टी होते हे जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

उ꣡द् वाम् पृक्षा꣡सो म꣡धुमन्त ईरते
र꣡था अ꣡श्वास उष꣡सो वि꣡उष्टिषु
अपोर्णुव꣡न्तस् त꣡म आ꣡ प꣡रीवृतं
सु꣡वर् ण꣡ शुक्रं꣡ तनुव꣡न्त आ꣡ र꣡जः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mádhumantaḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥kṣā́saḥ ← pr̥kṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

áśvāsaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ráthāḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aporṇuvántaḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

párīvr̥tam ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanvántaḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । वा॒म् । पृ॒क्षासः॑ । मधु॑ऽमन्तः । ई॒र॒ते॒ । रथाः॑ । अश्वा॑सः । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टिषु ।
अ॒प॒ऽऊ॒र्णु॒वन्तः॑ । तमः॑ । आ । परि॑ऽवृतम् । स्वः॑ । न । शु॒क्रम् । त॒न्वन्तः॑ । आ । रजः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• pṛkṣāso ← pṛkṣāsaḥ ← pṛkṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; full of life.”

• madhumanta ← madhumantaḥ ← madhumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• rathā ← rathāḥ ← ratha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• aśvāsa ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• aporṇuvantas ← aporṇuvantaḥ ← apavṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “open.”

• tama ← tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• parīvṛtaṃ ← parīvṛtam ← parīvṛ ← √vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “enclose.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śukraṃ ← śukram ← śukra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• tanvanta ← tanvantaḥ ← tan
• [verb noun], nominative, plural
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

पृक्षासः पृक्षास्त्रिविधान्नवन्तः मधुमन्तः सोमरसोपेताः अश्वासः अश्वयुक्ताः वां युवयोः रथाः । यद्वा । मधुमन्तः पृक्षा रथा अश्वासोऽश्वाः उषसो व्युष्टिषु व्युच्छनेषु सत्सु उत् ईरते उन्मुखं गच्छन्ति । किं कुर्वन्तः । परीवृतं परितो व्याप्तं तमः आ सर्वतः अपोर्णुवन्तः अपाकुर्वन्तः स्वर्न आदित्य इव शुक्रं दीप्तं रजः तेजश्च तन्वन्तः । आकारश्चार्थे । यद्वा । रजोऽन्तरिक्षं शुक्रं दीप्तं तन्वन्तः ॥

English translation:

“Your food-bearing, Soma-laden, well-horsed chariots, appearing at the opening of the dawn, scattering the surrounding darkness like the sun, and spreading bright radiance over the firmament.”

Up rise your nourishing, honey-filled chariots and horses at the break of dawn,
uncovering the darkness that had been confined and stretching like the blazing sun through the dusky realm.

Forth come your viands rich with store of pleasant meath, and cars and horses at the flushing of the dawn,
Stripping the covering from the surrounded gloom, and spreading through mid-air bright radiance like the Sun.

Eure Wagen und Pferde, die stärkungs- und honigreichen, fahren bei Hellwerden der Morgenröte aus, die ganz zugedeckte Finsternis aufdeckend, wie die helle Sonne den Raum durchziehend.

Auf steigen eure honigreichen Ladungen, und Ross und Wagen bei der Morgenröthe Strahl; Durch Licht enthüllend die verdeckte Finsterniss, die Luft durchstrahlend gleich dem hellen Sonnenschein.

Ваши колесницы (и) кони, несущие питательную силу, богатые медом,
Отбывают, когда зажигается заря,
Полностью раскрывая сокрытый мрак,
Словно светлое солнце пронизывая пространство.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! जैसे (मधुमन्तः) मधुर आदि गुणों से युक्त (पृक्षासः) उत्तम प्रकार सींचे गये (उषसः) प्रभात वेला की (तमः) रात्रि को (अपोर्णुवन्तः) निवारण करते अर्थात् हटाते हुए (व्युष्टिषु) अनेक प्रकार की सेवाओं में (रथाः) वाहनों और (अश्वासः) घोड़ों के सदृश (आ, परीवृतम्) सब प्रकार से घिरे हुए को (स्वः) सूर्य्य के (न) सदृश (शुक्रम्) शुद्ध (आ, रजः) लोक-लोकान्तर को (तन्वन्तः) विस्तृत करते हुए सूर्य्यकिरण (वाम्) आप दोनों को (उत्, ईरते) कँपते, चञ्चल होते, ऊपर से प्राप्त होते हैं, उनको आप लोग विशेष करके जानो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! ये सब लोक सूर्य्य के सब ओर घूमते हैं और जैसे सूर्य्य की किरणें भूगोल के आधे भाग में स्थित अन्धकार को निवारण करके प्रकाश उत्पन्न करते हैं, वैसे ही विद्वान् जन विद्या के दान से अविद्या को निवारण करके विद्या को उत्पन्न करें ॥२॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यथा मधुमन्तः पृक्षास उषसस्तमोऽपोर्णुवन्तो व्युष्टिषु रथा अश्वास इवा परीवृतं स्वर्ण शुक्रमारजस्तन्वन्तस्सूर्यकिरणा वामुदीरते तान् यूयं विजानीत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (वाम्) युवाम् (पृक्षासः) संसिक्ताः (मधुमन्तः) मधुरादिगुणयुक्ताः (ईरते) कम्पन्ते गच्छन्ति (रथाः) यथा यानानि (अश्वासः) तुरङ्गाः (उषसः) प्रभातवेलायाः (व्युष्टिषु) विविधासु सेवासु (अपोर्णुवन्तः) निवारयन्तः (तमः) रात्रीम् (आ) (परीवृतम्) सर्वत आवृतम् (स्वः) आदित्यः (न) इव (शुक्रम्) शुद्धम् (तन्वन्तः) विस्तृणन्तः (आ) (रजः) लोकलोकान्तरम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! इमे सर्वे लोकाः सूर्य्यस्याऽभितो भ्रमन्ति यथा सूर्य्यकिरणा भूगोलार्धस्थं तमो निवार्य्य प्रकाशं जनयन्ति तथैव विद्वांसो विद्यादानेनाविद्यान् निवार्य्य विद्यां जनयेयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! हे सर्व लोक (गोल) सूर्याच्या सर्व बाजूंनी फिरतात व जशी सूर्याची किरणे भूगोलाच्या अर्ध्या भागात स्थित राहून अंधकाराचे निवारण करून प्रकाश उत्पन्न करतात, तसेच विद्वान लोकांनी विद्यादान करून अविद्येचे निवारण करून विद्या उत्पन्न करावी. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

म꣡ध्वः पिबतम् मधुपे꣡भिर् आस꣡भिर्
उत꣡ प्रिय꣡म् म꣡धुने युञ्जथां° र꣡थम्
आ꣡ वर्तनि꣡म् म꣡धुना जिन्वथस् पथो꣡
दृ꣡तिं वहेथे म꣡धुमन्तम् अश्विना

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
āsábhiḥ ← āsán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

madhupébhiḥ ← madhupá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhune ← mádhu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

yuñjāthām ← √yuj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

jinvathaḥ ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

vartaním ← vartaní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dŕ̥tim ← dŕ̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahethe ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

मध्वः॑ । पि॒ब॒त॒म् । म॒धु॒ऽपेभिः॑ । आ॒सऽभिः॑ । उ॒त । प्रि॒यम् । मधु॑ने । यु॒ञ्जा॒था॒म् । रथ॑म् ।
आ । व॒र्त॒निम् । मधु॑ना । जि॒न्व॒थः॒ । प॒थः । दृति॑म् । व॒हे॒थे॒ इति॑ । मधु॑ऽमन्तम् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhupebhir ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhupebhir ← pebhiḥ ← pā
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “drinking.”

• āsabhir ← āsabhiḥ ← āsan
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “mouth.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• madhune ← madhu
• [noun], dative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• yuñjāthāṃ ← yuñjāthām ← yuj
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vartanim ← vartani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “path; East; way.”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• jinvathas ← jinvathaḥ ← jinv
• [verb], dual, Present indikative
• “enliven; animate.”

• patho ← pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• dṛtiṃ ← dṛtim ← dṛti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hose; dṛti [word]; hide; bladder.”

• vahethe ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

मध्वः मधुरं सोमरसं “मधुपेभिः सोमपानार्हैः आसभिः आस्यैः पिबतम् । उत अपि च प्रियं रथं मधुने मधुलाभाय युञ्जाथाम् अश्वैर्युक्तं कुरुतम् । वर्तनिं यजमानगृहम् आ गच्छतमिति शेषः । पथः गमनमार्गान् मधुना जिन्वथः प्रीणयतम् । यद्वैकं वाक्यम् । पथो वर्तनिमाकाशं जिन्वथः । दृतिं मधुमन्तं हे अश्विना वहेथे धारयथः ॥

English translation:

“Drink of the Soma juice, with mouths (fit for) imbibing the beverage; harness your beloved chariot for the Soma juice; (come to the dwelling) of the sacrifice; enliven the path with the Soma; bring, Aśvins, the leather vessels filled with the Soma-juice.”

Drink of the honey with your honey-drinking mouths and hitch up your own dear chariot for honey.

You quicken the course of the path with honey, and you carry your
honey-filled skin-bag, o Aśvins.

Drink of the meath with lips accustomed to the draught; harness for the meath’s sake the chariot that ye love.
Refresh the way ye go, refresh the paths with meath: hither, O Asvins, bring the skin that holds the meath.

Trinkt von dem Honig mit dem Honig trinkenden Mund und schirrt für den Honig euren lieben Wagen! Ihr erquicket die Wegspur mit Honig; ihr führet den Schlauch, der Honig enthält, mit euch, ihr Asvin.

Den Honig trinket mit den Honiglippen nun, und schirrt den lieben Wagen an zum süssen Trunk, Erfrischt des Pfades Spur mit süssem Honigseim, und fahrt, o Ritter, her den honigreichen Schlauch.

Испейте меду устами, пьющими мед,
И запрягите для меда вашу милую колесницу!
Вы освежаете медом колею на дороге.
Вы везете (кожаный) мешок, полный меда, о Ашвины!

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) सेना के ईश और योद्धा जन आप दोनों (मधुपेभिः) मधुर रसों को पीनेवाले वीर पुरुषों के साथ (आसभिः) मुखों से (मध्वः) मधुर आदि गुण से युक्त पदार्थ के (प्रियम्) मनोहर रस को (पिबतम्) पिओ (उत) और (मधुने) जाने गये मार्ग के लिये (रथम्) विमान आदि वाहन को (युञ्जाथाम्) युक्त करो तथा (मधुना) मधुरता गुण युक्त पदार्थ से (वर्त्तनिम्) जिसमें वर्त्तमान होते उस मार्ग को (आ, जिन्वथः) सब प्रकार प्राप्त होते हो और अन्य (पथः) मार्गों को प्राप्त होते हो और जैसे (मधुमन्तम्) मधुर आदि गुणों से युक्त (दृतिम्) जल के चर्मपात्र के सदृश वर्त्तमान मेघ को सूर्य्य और वायु (वहेथे) धारण करते हैं, वैसे इस व्यवहार को धारण करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे सेना के ईश और योद्धाजनो ! तुम सेनास्थ वीरों के साथ ऐसे भोजन करो और वाहनों को रचो, जिनसे बल की वृद्धि और लक्ष्मी की प्राप्ति हो, जैसे वायु और बिजुली वर्षा करके सबको सुखी करते हैं, वैसे प्रजा को सुखी करो ॥३॥

अन्वय: हे अश्विना ! युवां मधुपेभिर्वीरैः सहासभिर्मध्वः प्रियं रसं पिबतमुत मधुने रथं युञ्जाथां मधुना वर्त्तनिमा जिन्वथः पथो जिन्वथो मधुमन्तं दृतिं सूर्य्यवायू वहेथे तथेमं वहेथाम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मध्वः) मधुरादिगुणयुक्तस्य (पिबतम्) (मधुपेभिः) ये मधुरान् रसान् पिबन्ति तैः सह (आसभिः) आस्यैर्मुखैः (उत) अपि (प्रियम्) कमनीयम् (मधुने) विज्ञाताय मार्गाय (युञ्जाथाम्) (रथम्) विमानादियानम् (आ) (वर्त्तनिम्) वर्त्तन्ते यस्मिँस्तं मार्गम् (मधुना) माधुर्य्यगुणोपेतेन (जिन्वथः) गच्छथः (पथः) मार्गान् (दृतिम्) दृतिमिव वर्त्तमानं मेघम् (वहेथे) प्रापयेताम्। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (मधुमन्तम्) मधुरादिगुणयुक्तम् (अश्विना) सेनेशयोद्धारौ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे सेनेशयोद्धारो ! यूयं सेनास्थवीरैः सहेदृशानि भोजनानि कुरुत यानानि रचयत यैर्बलवृद्धिः श्रीप्राप्तिश्च स्याद्यथा वायुविद्युतौ वृष्टिं कृत्वा सर्वान् सुखयतस्तथा प्रजाः सुखयथ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे सेनापती व योद्धेजन हो ! तुम्ही सेनेतील वीरांबरोबर असे भोजन करा व वाहने निर्माण करा, ज्यामुळे बलाची वृद्धी व लक्ष्मी प्राप्त व्हावी. जसे वायू व विद्युत वृष्टी करून सर्वांना सुखी करतात तसे प्रजेला सुखी करा. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

हंसा꣡सो ये꣡ वाम् म꣡धुमन्तो अस्रि꣡धो
हि꣡रण्यपर्णा उहु꣡व उषर्बु꣡धः
उदप्रु꣡तो मन्दि꣡नो मन्दिनिस्पृ꣡शो
म꣡ध्वो न꣡ म꣡क्षः स꣡वनानि गछथः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asrídhaḥ ← asrídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

haṁsā́saḥ ← haṁsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádhumantaḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

híraṇyaparṇāḥ ← híraṇyaparṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uhúvaḥ ← uhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣarbúdhaḥ ← uṣarbúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mandínaḥ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mandinispŕ̥śaḥ ← mandinispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

udaprútaḥ ← udaprút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gachathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mákṣaḥ ← mákṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

sávanāni ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

हं॒सासः॑ । ये । वा॒म् । मधु॑ऽमन्तः । अ॒स्रिधः॑ । हिर॑ण्यऽपर्णाः । उ॒हुवः॑ । उ॒षः॒ऽबुधः॑ ।
उ॒द॒ऽप्रुतः॑ । म॒न्दिनः॑ । म॒न्दि॒ऽनि॒स्पृशः॑ । मध्वः॑ । न । मक्षः॑ । सव॑नानि । ग॒च्छ॒थः॒ ॥

• haṃsāso ← haṃsāsaḥ ← haṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goose; Vishnu; sun.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• madhumanto ← madhumantaḥ ← madhumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• asridho ← asridhaḥ ← asridh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing.”

• hiraṇyaparṇā ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyaparṇā ← parṇāḥ ← parṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “leaf; feather; parṇa [word]; leaf; wing.”

• uhuva ← uhuvaḥ ← uhū
• [noun], nominative, plural, masculine

• uṣarbudhaḥ ← uṣarbudh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “early rising.”

• udapruto ← uda
• [noun], neuter
• “water.”

• udapruto ← prutaḥ ← prut
• [noun], nominative, plural, masculine

• mandino ← mandinaḥ ← mandin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• mandinispṛśo ← mandinispṛśaḥ ← mandinispṛś
• [noun], nominative, plural, masculine

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• makṣaḥ ← makṣ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bee; fly.”

• savanāni ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• gacchathaḥ ← gam
• [verb], dual, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हंसासः अध्वनि शीघ्रं गन्तारः मधुमन्तः माधुर्योपेताः अस्रिधः अद्रोग्धारः हिरण्यपर्णाः हितरमणीयपर्णाः उहुवः वोढारः उषर्बुधः उषसि बुध्यमानाः उदप्रुतः उदकस्य प्लावयितारः मन्दिनः हर्षयितारः मन्दिनिस्पृशः मन्दिनं सोमं स्पृशन्तः । इत्थंलक्षणा: अश्वा ये सन्ति तैरश्वैः मध्वो न मध्विव मक्षः मक्षिकाः सवनानि अस्मदीयानि गच्छथः ॥

English translation:

“Come to sacrifices as flies to honey, (with those horses) that are swift of speed, genitive le, unrefractory, golden-winged, bearers (of burden), wakers at dawn, dispensers of water, exulting and sipping the Soma juice.”

Your geese—honeyed, unfaltering, golden-feathered, calling “uhu” [?], waking at dawn,
swimming in water, invigorating, stroking the invigorator [=soma]— (along with them) you go to the pressings of the honeyed (soma) like flies to honey.

uhū́- is a hapax, and an onomatopoeic origin seems reasonable (see EWA s.v., citing AiG II.2.492). With sufficient goodwill, one can configure the bar-headed goose cries available for hearing on the internet as “uhu.”

The swans ye have are friendly, rich in store of mcath, gold-pinioned, strong to draw, awake at early morn,
Swimming the flood, exultant, fain for draughts that cheer: ye come like flies to our libations of-the meath.

Eure Schwäne, die Honig bringen, die keinen Unfall erleiden, die goldfarbigen, … frühwachen, die Wasserschwimmer, die erfreuenden, am erfreuenden Soma nippenden, mit denen kommt ihr zu den Trankopfern des Honigs wie die Bienen zur Süßigkeit.

Hold sind die Gänse, die ihr habt, an Honig reich mit goldnen Federn, schnatternd laut und früh erwacht, Im Wasser plätschernd, munter, die ermunternden; ihr kommt zum Trank wie Fliegen zu dem Honigseim.

Ваши лебеди, что несут мед, не сбивающиеся (с пути),
Златокрылые, кричащие: Уху!, пробуждающиеся на заре,
Плывущие по воде, приносящие радость, вкушающие веселого (сому), –
Приезжайте с ними на выжимания (сомы), как пчелы - на (питье) меда.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और सेना के ईश जन ! (वाम्) आप दोनों के (ये) जो (मधुमन्तः) मधुर गमन से युक्त (अस्रिधः) नहीं मारे गये (हिरण्यपर्णाः) तेजमय वा सुवर्ण आदि से बने हुए पंख जिनके (उषर्बुधः) जो प्रातःकाल में बोध से युक्त (उहुवः) भारों के ले चलने (उदप्रुतः) जल के चलाने (मन्दिनः) आनन्द के देने और (मन्दिनिस्पृशः) आनन्द के स्पर्श करानेवाले (मध्वः) मधुर पदार्थ के सम्बन्ध में (मक्षः) मक्षियों के राजा के (न) सदृश (हंसासः) तथा हंस के सदृश शीघ्र चलनेवाले घोड़े हैं, उनसे (सवनानि) ऐश्वर्य्यों को आप दोनों (गच्छथः) प्राप्त होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषो ! आप लोग वाहनों की कलों में अग्निजलादि के संप्रयोग से शीघ्र आ आकर ऐश्वर्य्य की इच्छा करें तो क्या रत्न को न प्राप्त होवें ॥४॥

अन्वय: हे राजसेनेशौ ! वां ये मधुमन्तोऽस्रिधो हिरण्यपर्णा उषर्बुध उहुव उदप्रुतो मन्दिनः मन्दिनिस्पृशो मध्वो मक्षो न हंसासः सन्ति तैः सवनानि युवां गच्छथः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हंसासः) हंस इव सद्यो गन्तारोऽश्वाः। हंसास इत्यश्वनामसु पठितम्। (निघं०१.१४) (ये) (वाम्) युवयोः (मधुमन्तः) मधुगत्योपेताः (अस्रिधः) अहिंसिताः (हिरण्यपर्णाः) हिरण्यानि पर्णाः पक्षा येषान्ते (उहुवः) भाराणां वोढारः (उषर्बुधः) उषसि बोधयुक्ताः (उदप्रुतः) उदकस्य गमयितारः (मन्दिनः) आनन्दयितारः (मन्दिनिस्पृशः) आनन्दस्य स्पर्शयितारः (मध्वः) मधुनः (न) इव (मक्षः) मक्षिराजः (सवनानि) ऐश्वर्याणि (गच्छथः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषा ! भवन्तो यानयन्त्रेष्वग्निजलादिसम्प्रयोगात् सद्योगत्वाऽऽगत्यैश्वर्य्यं चिकीर्षेयुस्तर्हि किं रत्नं नोपलभेरन् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषांनो ! तुम्ही यानाच्या यंत्रामध्ये अग्नी व जल यांच्या संप्रयोगाने तात्काळ जा ये करून ऐश्वर्याची इच्छा केल्यास रत्ने का प्राप्त होणार नाहीत? ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

सुअध्वरा꣡सो म꣡धुमन्तो अग्न꣡य
उस्रा꣡ जरन्ते प्र꣡ति व꣡स्तोर् अश्वि꣡ना
य꣡न् निक्त꣡हस्तस् तर꣡णिर् विचक्षणः꣡
सो꣡मं सुषा꣡व म꣡धुमन्तम् अ꣡द्रिभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádhumantaḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svadhvarā́saḥ ← svadhvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jarante ← √gr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

práti ← práti (invariable)
{}

usrā́ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

niktáhastaḥ ← niktáhasta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

taráṇiḥ ← taráṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇáḥ ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suṣā́va ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

सु॒ऽअ॒ध॒रासः॑ । मधु॑ऽमन्तः । अ॒ग्नयः॑ । उ॒स्रा । ज॒र॒न्ते॒ । प्रति॑ । वस्तोः॑ । अ॒श्विना॑ ।
यत् । नि॒क्तऽह॑स्तः । त॒रणिः॑ । वि॒ऽच॒क्ष॒णः । सोम॑म् । सु॒साव॑ । मधु॑ऽमन्तम् । अद्रि॑ऽभिः ॥

• svadhvarāso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvarāso ← adhvarāsaḥ ← adhvara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• madhumanto ← madhumantaḥ ← madhumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• agnaya ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• usrā ← usrāḥ ← usṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• jarante ← jṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “sing.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• niktahastas ← nikta ← nij
• [verb noun]

• niktahastas ← hastaḥ ← hasta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• taraṇir ← taraṇiḥ ← taraṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “energetic; agile.”

• vicakṣaṇaḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• suṣāva ← su
• [verb], singular, Perfect indicative
• “press out; su.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

स्वध्वरासः शोभनयागसाधनाः मधुमन्तः होतव्यसोमवन्तः अग्नयः गार्हपत्यादयः उस्रा सह निवसन्तावश्विनौ प्रति वस्तोः अन्वहमुषःकाले जरन्ते स्तुवन्ति । यत् यदा निक्तहस्तः समन्त्रेणोदकेन शोधितहस्तः तरणिः कर्मणस्तारयिता विचक्षणः विविधं द्रष्टा अध्वर्युः सोमं मधुमन्तम् अद्रिभिः ग्रावभिः सुषाव अभिषुतवान् । तदा तेऽग्नयः स्तुवन्ति तस्मादागच्छतमित्यर्थः ।

English translation:

“The ssacred fires, the instrumental uments of holy sacrifice the conveyers of libations, praise the associated Aśvins at the break of day, when the observant (priest) the conductor of the rite, with washed hands has expressed by the (grinding) stones the sweet-flavoured Soma juice.”

Providing good ceremonies, honey-filled, the ruddy fires awaken at dawn in response to the Aśvins,
when the wide-gazing (priest), his hands washed, advancing (across the ritual ground), has pressed the honeyed soma with stones.

Well knowing solemn rites and rich in meath, the fires sing to the morning Asvins at the break of day,
When with pure hands the prudent energetic priest hath with the stones pressed out the Soma rich in meath.

Mit schönem Opferwerk, mit Süßigkeit wachen die Feuer die Asvin heran um das Hellwerden der Morgenröte, wenn mit gewaschenen Händen, fleißig, umsichtig der Adhvaryu den süßen Soma mit Steinen ausgepreßt hat.

Die Feuer rauschen festlich schön voll Süssigkeit den Rittern früh entgegen in der Morgenzeit, Wenn reiner Hand der unverdrossne, einsichtsvoll den honigsüssen Soma mit den Steinen presst.

В окружении прекрасного обряда, богатые медом жертвенные костры
Вместе с зарей бодрствуют, маня Ашвинов на рассвете,
Когда он с вымытыми руками, энергичный, внимательный,
Выжал камнями медового сому.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) राजा और मन्त्री जनो ! जैसे (प्रति, वस्तोः) प्रतिदिन की (स्वध्वरासः) उत्तम प्रकार क्रियायोगों की सिद्धियाँ जिनसे वे (मधुमन्तः) मधुर आदि गुणों से युक्त (अग्नयः) अग्नि (उस्रा) किरणों की (जरन्ते) स्तुति करते अर्थात् उन्हें प्रशंसित करते हैं और (यत्) जो (निक्तहस्तः) शुद्ध हाथों युक्त (तरणिः) दुःखों से पार करनेवाला (विचक्षणः) अत्यन्त बुद्धिमान् (अद्रिभिः) मेघों से (मधुमन्तम्) मधुर आदि गुणयुक्त (सोमम्) ओषधियों के समूह को (सुषाव) उत्पन्न करता है, उन और उसको आप दोनों सिद्ध करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! आप लोग शिल्पी विद्वानों के सङ्ग से अग्नि आदि और सोमलता आदि पदार्थों को जान के और अच्छे प्रकार प्रयोग करके अभीष्ट कार्य्यों को सिद्ध करो ॥५॥

अन्वय: हे अश्विना ! यथा प्रति वस्तोः स्वध्वरासो मधुमन्तोऽग्नय उस्रा जरन्ते यद्यो निक्तहस्तस्तरणिर्विचक्षणोऽद्रिभिर्मधुमन्तं सोमं सुषाव ताँस्तञ्च युवां साध्नुतम् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वध्वरासः) सुष्ठ्वध्वराः क्रियायोगसिद्धयो येभ्यस्ते (मधुमन्तः) मधुरादिरसोपेताः (अग्नयः) पावकाः (उस्रा) रश्मीन्। उस्रा इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं०१.५) (जरन्ते) स्तुवन्ति (प्रति) (वस्तोः) दिनस्य (अश्विना) राजाऽमात्यौ (यत्) यः (निक्तहस्तः) शुद्धहस्तः (तरणिः) दुःखेभ्यस्तारकः (विचक्षणः) अतीव धीमान् (सोमम्) ओषधिसमूहम् (सुषाव) सुनोति (मधुमन्तम्) मधुरादिगुणोपेतम् (अद्रिभिः) मेघैः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयं शिल्पिनां विदुषां सङ्गेनाऽग्न्यादिसोमलतादीन् पदार्थान् विज्ञाय सम्प्रयोज्याऽभीष्टानि कार्य्याणि साध्नुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! तुम्ही कारागीर विद्वानांच्या संगतीने अग्नी व सोमलता इत्यादी पदार्थांना जाणून त्यांचा चांगल्याप्रकारे उपयोग करून अभीष्ट कार्य सिद्ध करा. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

आकेनिपा꣡सो अ꣡हभिर् द꣡विध्वतः
सु꣡वर् ण꣡ शुक्रं꣡ तनुव꣡न्त आ꣡ र꣡जः
सू꣡रश् चिद् अ꣡श्वान् युयुजान꣡ ईयते
वि꣡श्वाँ अ꣡नु स्वध꣡या चेतथस् पथः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
áhabhiḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ākenipā́saḥ ← ākenipá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dávidhvataḥ ← √dhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanvántaḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)
{}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sū́raḥ ← sū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuyujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)
{}

cetathaḥ ← √cit- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

आ॒के॒ऽनि॒पासः॑ । अह॑ऽभिः । दवि॑ध्वतः । स्वः॑ । न । शु॒क्रम् । त॒न्वन्तः॑ । आ । रजः॑ ।
सूरः॑ । चि॒त् । अश्वा॑न् । यु॒यु॒जा॒नः । ई॒य॒ते॒ । विश्वा॑न् । अनु॑ । स्व॒धया॑ । चे॒त॒थः॒ । प॒थः ॥

• ākenipāso ← ākenipāsaḥ ← ākenipa
• [noun], nominative, plural, masculine

• ahabhir ← ahabhiḥ ← aha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• davidhvataḥ ← dodhu ← √dhū
• [verb noun], nominative, plural
• “shake.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śukraṃ ← śukram ← śukra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• tanvanta ← tanvantaḥ ← tan
• [verb noun], nominative, plural
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• sūraś ← sūraḥ ← sūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• yuyujāna ← yuyujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• viśvāṃ ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Viśvakarman; Viśvedevās; Vishnu.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• cetathas ← cetathaḥ ← cit
• [verb], dual, Present indikative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

आकेनिपासः । आकेऽन्तिके निपतन्तीत्याकेनिपा रश्मयः । ते च अहभिः अहोभिः दविध्वतः कम्पयन्तो ध्वंसयन्तः वा तमांसि। स्वर्न आदित्य इव शुक्रं दीप्तं रजः आ तन्वन्तः भवन्त्यश्विनोरश्वाः सूरश्चित् सूर्यश्च अश्वान्युयुजानः योजयन् ईयते गच्छति । हे अश्विनौ युवां विश्वान् पथः आगमनमार्गाननुक्रमेण ‘स्वधया अन्नेन सोमलक्षणेन चेतथः.चेतयथः प्रज्ञापयथः ॥

English translation:

“The near-advancing (rays), dispersing (the darkness) by the (light of day), are overspreading the firmament with lustre like the sun; the sun, harnessing his horses, (proceeds on his way); do you make known all his paths by (following) after (him) with sacrificial food.”

(Your horses) keeping watch nearby through the days, in constant agitation, stretching like the blazing sun through the dusky realm—
hitching up his own horses, the Sun also comes speeding. By your own independent power, you two perceive all the paths.

ākenipā́saḥ: see Oldenberg, EWA s.v. āké.

Very unusually, pāda b is a verbatim repetition of 2d. Except in refrains, repeated pādas are almost never found in the same hymn. In this particular case the repeated pādas are symmetrical, that is, found in vss. equidistant from the center, but there are no other signs of omphalos structure in this hymn, save for the faint ringcomposition between vss. 1 and 7 (see below). Since horses and chariots are the referents in 2d, I supply horses as the subject here. That the sun then hitches up his horses in c may support this.

Although the intens. dávidhu- (also dódhu-) generally takes an object, it is often an internal one (that is, a body part of the subj., e.g., lips, horns), and in this passage I think it is simply intransitive (though Schaeffer, Intens. 138, supplies lips).

Geldner (/Witzel Gotō) supply ‘darkness’ as obj. on the basis of IV.13.4 dávidhvataḥ … támaḥ, but if, as seems likely, horses are the subject, I have trouble envisioning them shaking anything with their hooves.

The rays advancing nigh, chasing with day the gloom, spread through the firmament bright radiance like the Sun;
And the Sun harnessing his horses goeth forth: ye through your Godlike nature let his paths be known.

Auf die rechte Zeit achtend kommen sie mit den Tagen die Finsternis abschüttelnd, wie die helle Sonne den Raum durchziehend. Schon hat der Sonnengott die Rosse geschirrt und ist auf der Fahrt. Ihr erkennet alle Wege aus eigener Kraft wieder.

Die Sonne mit geschirrten Rossen eilet schon, die huldvoll schützend alle Tage eilig gehn, Die Luft durchstrahlend gleich dem hellen Sonnenlicht; nach eigner Lust beschaut ihr alle Pfade rings.

Соблюдая точное время, с наступлением дней сдувая прочь (мрак),
(Они появляются,) словно светлое солнце пронизывая пространство.
И солнце запрягает коней и выезжает.
Вы двое по своей природе знаете все пути.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे क्रियाओं में कुशल वाहनों के बनाने और चलानेवाले ! आप दोनों जैसे (अहभिः) दिनों से (दविध्वतः) पदार्थों का नाश करती हुईं (आकेनिपासः) समीप में अत्यन्त पालन करनेवाली किरणें (शुक्रम्) जल और (रजः) लोक को (आ, तन्वतः) विस्तारयुक्त करते हुए (स्वः) सूर्य्य के (न) सदृश प्रकाशित होते हैं वा जैसे कोई (सूरः) सूर्य्य (चित्) भी (अश्वान्) शीघ्र चलनेवाले किरणों को (युयुजानः) युक्त करता (ईयते) प्राप्त होता है, वैसे आप दोनों (स्वधया) अन्न आदि से (विश्वान्) सम्पूर्ण पदार्थों को जान के (पथः) मार्गों को (अनु, चेतथः) अनुकूल जनाते हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो ! जो आप लोग किरणों और सूर्य्य के सदृश वाहनों में अग्नि से जल को विस्तारो तो जल, स्थल और आकाशमार्गों को सुख से जाओ ॥६॥

अन्वय: हे क्रियाकुशलौ याननिर्मातृप्रचालकौ ! युवां यथाहभिर्दविध्वत आकेनिपासः किरणाः शुक्रं रजश्चातन्वन्तः स्वर्ण विराजन्ते यथा कश्चित् सूरश्चिदश्वान् युयुजान ईयते तथा युवां स्वधया विश्वान् पदार्थान् विज्ञाय पथोऽनु चेतथः ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आकेनिपासः) य आके समीपे नितरां पान्ति ते किरणाः (अहभिः) दिनैः। अत्र वाच्छन्दसीति रुत्वाभावो नलोपश्च। (दविध्वतः) पदार्थान् ध्वंसयन्तः (स्वः) आदित्यः (न) इव (शुक्रम्) जलम् (तन्वन्तः) विस्तारयन्तः (आ) (रजः) लोकम् (सूरः) सूर्य्यः (चित्) (अश्वान्) आशुगामिनः किरणान् (युयुजानः) युक्तान् कुर्वन् (ईयते) गच्छति (विश्वान्) सर्वान् (अनु) (स्वधया) अन्नादिना (चेतथः) ज्ञापयथः (पथः) मार्गान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे मनुष्या ! यदि यूयं किरणवत्सूर्य्यवद्यानेष्वग्निना जलं तनुत तर्हि जलस्थलान्तरिक्षमार्गान् सुखेन गच्छथः ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे माणसांनो! तुम्ही किरण व सूर्याप्रमाणे यानांमध्ये अग्नीने जलाचा विस्तार करावा. त्यामुळे जल, स्थळ व आकाश मार्गातून सुखाने जाता येईल. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ वाम् अवोचम् अश्विना धियंधा꣡
र꣡थः सुअ꣡श्वो अज꣡रो यो꣡ अ꣡स्ति
ये꣡न सद्यः꣡ प꣡रि र꣡जांसि याथो꣡
हवि꣡ष्मन्तं तर꣡णिम् भोज꣡म् अ꣡छ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

avocam ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhiyaṁdhā́ḥ ← dhiyaṁdhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváśvaḥ ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

yātháḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

bhojám ← bhojá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣmantam ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

taráṇim ← taráṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । वा॒म् । अ॒वो॒च॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । धि॒य॒म्ऽधाः । रथः॑ । सु॒ऽअश्वः॑ । अ॒जरः॑ । यः । अस्ति॑ ।
येन॑ । स॒द्यः । परि॑ । रजां॑सि । या॒थः । ह॒विष्म॑न्तम् । त॒रणि॑म् । भो॒जम् । अच्छ॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• avocam ← vac
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• dhiyandhā ← dhiyandhāḥ ← dhiyaṃdhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• svaśvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ajaro ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sadyaḥ ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• haviṣmantaṃ ← haviṣmantam ← haviṣmat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• taraṇim ← taraṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “energetic; agile.”

• bhojam ← bhoja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

धियंधाः कर्मणां धारकोऽहम् हे अश्विना वां प्र अवोचं प्रब्रवीमि स्तौमि । स्वश्व: अजरः अजीर्णो नित्यनूतनोऽजरयिता वा रथः यः अस्ति । येन रथेन सद्यः तदानीमेव रजांसि लोकान् परि याथः । तेन रथेन हविष्मन्तं सोमादिहविर्युक्तं तरणिं तारकं शीघ्रगामिनं भोजं भोजयितारमस्मद्यागम् अच्छ प्राप्तुम्। आगच्छतमिति शेषः ॥ ॥ २१ ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Celebrating (sacred) rites, I glorify you, Aśvins; well-horsed and undecaying is that chariot, whereby you quickly traverse the regions (of space), and come to (our sacrifice) abounding in oblations, promptly passing away, and the yielder of enjoyment.”

I have (now) proclaimed (this chariot of) yours, o Aśvins, setting my insight before you—the unaging chariot that has good horses,
with which in a day you drive around the dusky realms to the provider offering oblation, as he advances (across the ritual ground).

This final vs. in part reprises vs. 1: ráthaḥ begins both b pādas, and párijmā ‘earth-encircling’ of 1b is paraphrased by 7c yéna sadyáḥ pári rájāṃsi yātháḥ “with which in a day you drive around the dusky realms” – though -jman- and rájas- are of course unrelated, there is some phonological similarity. Given this ringcompositional effect between vss. 1 and 7, it is barely possible that we should supply dhíyam from cmpd dhiyaṃdhā́- in 7b as obj. to úd iyarti in 1a (see disc. there).

Devout in thought I have declared, O Asvins, your chariot with good steeds, which lasts for ever,
Wherewith ye travel swiftly through the regions to the prompt worshipper who brings oblation.

Ich habe dichtend von eurem Wagen Kunde gegeben, o Asvin, der schönrossig, alterlos ist, mit dem ihr in einem Tage die Räume durchfahret zu dem fleißigen, gastfreien Opferer.

Ich hab’ euch Ritter andachtsvoll gerufen den ew’gen Wagen mit den schnellen Rossen, Mit dem im Tage ihr die Welt umkreiset, herbei zum raschen, opferreichen Spender.

Хранитель поэтического вдохновения, я прославил, о Ашвины,
Вашу колесницу с прекрасными конями, которая не стареет,
На которой за один день вы объезжаете пространства,
(Направляясь) к деятельному жертвователю, приготовившему возлияние.

• अश्विनौ
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) अध्यापक और उपदेशक जनो ! (यः) जो (स्वश्वः) उत्तमोत्तम घोड़ों से युक्त (अजरः) वृद्धावस्थारहित (रथः) सुन्दर वाहन (अस्ति) है उसकी विद्या को (धियन्धाः) बुद्धि अर्थात शिल्पविद्या रूप कर्म को धारण करनेवाला मैं (वाम्) आप दोनों को (प्र, अवोचम्) उत्तम उपदेश करूँ (येन) जिससे आप दोनों (हविष्मन्तम्) बहुत सामग्री से युक्त (तरणिम्) तारनेवाले (भोजम्) खाने योग्य पदार्थ और (रजांसि) लोक वा ऐश्वर्य्यों को (सद्यः) शीघ्र (अच्छ) उत्तम प्रकार (परि, याथः) सब ओर से प्राप्त होते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! विद्वान् हम लोग आप लोगों को जिन शिल्पविद्याओं का ग्रहण करावें, उन विद्याओं से आप लोग विमान आदि वाहनों को रच शीघ्र गमन और आगमन को करके बहुत भोगों को प्राप्त होओ ॥७॥ इस सूक्त में सूर्य और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥७॥ यह पैंतालीसवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग और चौथा अनुवाक समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अश्विना ! यः स्वश्वोऽजरो रथोऽस्ति तद्विद्या धियन्धा अहं वां प्रावोचं येन युवां हविष्मन्तं तरणिं भोजं रजांसि सद्योऽच्छ परियाथः ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वाम्) युवाम् (अवोचम्) उपदिशेयम् (अश्विना) अध्यापकोपदेशकौ (धियन्धाः) यो धियं प्रज्ञां शिल्पविद्यां कर्म दधाति (रथः) रमणीययानः (स्वश्वः) शोभनाश्वः (अजरः) (यः) (अस्ति) (येन) (सद्यः) शीघ्रम् (परि) (रजांसि) लोकानैश्वर्य्याणि वा (याथः) गच्छथः (हविष्मन्तम्) बहुसामग्रीयुक्तम् (तरणिम्) तारकम् (भोजम्) भोक्तुं योग्यम् (अच्छ) ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! विद्वांसो वयं युष्मान् याः शिल्पविद्या ग्राहयेम ताभिर्यूयं विमानादीनि यानानि निर्माय सद्यो गमनागमने कृत्वा पुष्कलान् भोगान् प्राप्नुतेति ॥७॥ अत्र सूर्याश्विगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥७॥ इति पञ्चचत्वारिंशत्तमं सूक्तमेकविंशो वर्गश्चतुर्थोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! आम्ही विद्वान तुम्हाला ज्या शिल्पविद्या शिकवितो, त्या विद्यांनी तुम्ही विमान इत्यादी याने तयार करून तात्काळ गमन व आगमन करून पुष्कळ भोग प्राप्त करा. ॥ ७ ॥