०४३

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क᳓ उ श्रवत् कतमो᳓ यज्ञि᳓यानां
वन्दा᳓रु देवः᳓ कतमो᳓ जुषाते
क᳓स्येमां᳓ देवी᳓म् अमृ᳓तेषु प्रे᳓ष्ठां
हृदि᳓ श्रेषाम सुष्टुतिं᳓ सुहव्या᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

katamáḥ ← katamá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śravat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

u ← u (invariable)

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juṣāte ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

katamáḥ ← katamá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vandā́ru ← vandā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

amŕ̥teṣu ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

préṣṭhām ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG, mood:OPT}

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śreṣāma ← √śri- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

suhavyā́m ← suhavyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

कः । ऊं॒ इति॑ । श्र॒व॒त् । क॒त॒मः । य॒ज्ञिया॑नाम् । व॒न्दारु॑ । दे॒वः । क॒त॒मः । जु॒षा॒ते॒ ।
कस्य॑ । इ॒माम् । दे॒वीम् । अ॒मृते॑षु । प्रेष्ठा॑म् । हृ॒दि । श्रे॒षा॒म॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । सु॒ऽह॒व्याम् ॥

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śravat ← śru
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• katamo ← katamaḥ ← katama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “katama [word]; who.”

• yajñiyānāṃ ← yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• vandāru
• [noun], accusative, singular, neuter

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• katamo ← katamaḥ ← katama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “katama [word]; who.”

• juṣāte ← juṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• kasyemāṃ ← kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• kasyemāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• amṛteṣu ← amṛta
• [noun], locative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• preṣṭhāṃ ← preṣṭhām ← preṣṭha
• [noun], accusative, singular, feminine
• “dearest.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• śreṣāma ← śriṣ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• suhavyām ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavyām ← havyām ← havya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Havya; offering; havya [word].”

यज्ञियानां यज्ञार्हाणां देवानां मध्ये क उ देवः श्रवत् शृणुयात् स्तुतिम् । कतमः देवः वन्दारु वन्दनशीलं स्तोत्रम् । कतमः देवः जुषाते सेवते । कस्य हृदि इमां प्रेष्ठां प्रियतरां देवीं द्योतमानां सुहव्यां शोभनान्नोपेतां शोभनैर्हविभिर्युक्तां वा सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिम् अमृतेषु मध्ये श्रेषाम श्लेषयेम श्राययेम वा । अश्विनावन्तरेण स्तुतेः को देवः स्वामी भवेदिति ॥

English translation:

“Which of those who are entitled to sacrifice will listen (to our prayers)? which of the gods will hear our praise? which will be propitiated (by it)? upon the heart of whom among the immortals may we impress the devout affectionate adoration, accompanied by sacred oblations?”

Who will listen? Which one of those worthy of the sacrifice? Which god will take pleasure in our extolling?
In whose heart among the immortals shall we fix this dearest divine good praise accompanied by good oblations?

As disc. in the published introduction, the two forms of katamá- ‘which of 3+’ and the pl. amṛ́teṣu make it clear that these questions are applicable to all the gods, not just the Aśvins.

WHO will hear, who of those who merit worship, which of all Gods take pleasure in our homage?
On whose heart shall we lay this laud celestial, rich with fair offerings, dearest to Immortals?

Wer wird hören, welcher unter den Opferwürdigen? Welcher Gott wird an dem Lobeswort gefallen finden? Welchen unter den Unsterblichen können wir diese göttliche Lobrede als Liebste ans Herz binden, die von schönen Opferspenden begleitete.

Wer doch mag hören, wer der hochverehrten? und welcher Gott des Preisgesangs sich freuen? Wem legen wir ans Herz dies heil’ge Loblied, das opferreiche, das die Götter lieben?

Кто же услышит? Который из достойных жертв?
Какой бог насладится хвалой?
К сердцу кого из бессмертных сможем мы прикрепить
Эту божественную самую приятную хвалебную речь, сопровождаемую прекрасной жертвой?

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले तेंतालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापकोपदेशकविषय में प्रश्नोत्तर विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (कः) कौन (उ) और (कतमः) कौनसा (देवः) विद्वान् (यज्ञियानाम्) यज्ञ की सिद्धि करनेवालों की (वन्दारु) वन्दना करनेवाले स्वभाव को (श्रवत्) सुनता है और (कतमः) कौनसा (जुषाते) सेवन करता है (कस्य) किस के (हृदि) हृदय के निमित्त (इमाम्) इस (प्रेष्ठाम्) अत्यन्त प्रिय (सुष्टुतिम्) उत्तम प्रशंसा युक्त (सुहव्याम्) उत्तम प्रकार ग्रहण करने योग्य और (अमृतेषु) मरणरहितों में (देवीम्) प्रकाशमान और विद्यायुक्त स्त्री की (श्रेषाम) सेवा करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! कौन इस संसार में यज्ञ, कौन यज्ञ के करनेवाले, कौन विद्वान्, कौन विद्यायुक्त स्त्री तथा कौन अमृत और कौन सेवने और सुनने योग्य है, यह पूछा है, उत्तर आगे हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! क उ कतमो देवो यज्ञियानां वन्दारु श्रवत्कतमश्च जुषाते। कस्य हृदीमां प्रेष्ठां सुष्टुतिं सुहव्याममृतेषु देवीं श्रेषाम ॥१॥

अथाध्यापकोपदेशकविषये प्रश्नोत्तरविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (उ) (श्रवत्) शृणोति (कतमः) (यज्ञियानाम्) यज्ञसिद्धिकर्त्तॄणाम् (वन्दारु) वन्दनशीलम् (देवः) विद्वान् (कतमः) (जुषाते) सेवते (कस्य) (इमाम्) (देवीम्) देदीप्यमानां विदुषीम् (अमृतेषु) मरणरहितेषु (प्रेष्ठाम्) अतिशयेन प्रियाम् (हृदि) (श्रेषाम) सेवेम (सुष्टुतिम्) शोभना प्रशंसा यस्यास्ताम् (सुहव्याम्) सुष्ठु गृहीतव्याम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! कोऽत्र यज्ञः के यज्ञसम्पादकाः को देवः का देवी किममृतं सेवनीयं श्रवणीयञ्चेति पृच्छ्यते, उत्तरमग्रे ॥१॥

या सूक्तात अध्यापक व उपदेशक, शिकणाऱ्या व उपदेश ऐकणाऱ्याचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! या जगात कोणता यज्ञ, कोण यज्ञ करणारे, कोण विद्वान, कोण विदुषी व कोण अमृत तसेच कोण ग्रहण करण्यायोग्य व ऐकण्यायोग्य आहेत हे विचारलेले आहे. उत्तर पुढे आहे. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को᳓ मॄळाति+ कतम᳓ आ᳓गमिष्ठो
देवा᳓नाम् उ कतमः᳓ श᳓म्भविष्ठः
र᳓थं क᳓म् आहुर् द्रव᳓दश्वम् आशुं᳓
यं᳓ सू᳓रियस्य दुहिता᳓वृणीत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́gamiṣṭhaḥ ← ā́gamiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

katamáḥ ← katamá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥ḷāti ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

katamáḥ ← katamá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śámbhaviṣṭhaḥ ← śámbhaviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dravádaśvam ← dravádaśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

कः । मृ॒ळा॒ति॒ । क॒त॒मः । आऽग॑मिष्ठः । दे॒वाना॑म् । ऊं॒ इति॑ । क॒त॒मः । शम्ऽभ॑विष्ठः ।
रथ॑म् । कम् । आ॒हुः॒ । द्र॒वत्ऽअ॑श्वम् । आ॒शुम् । यम् । सूर्य॑स्य । दु॒हि॒ता । अवृ॑णीत ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• mṛﾱāti ← mṛḍāti ← mṛḍ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “pardon.”

• katama ← katamaḥ ← katama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “katama [word]; who.”

• āgamiṣṭho ← āgamiṣṭhaḥ ← āgamiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arriving(a).”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• katamaḥ ← katama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “katama [word]; who.”

• śambhaviṣṭhaḥ ← śambhaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• dravadaśvam ← dravat ← dru
• [verb noun]
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• dravadaśvam ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• duhitāvṛṇīta ← duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• duhitāvṛṇīta ← avṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “choose; ask.”

को मृळाति को देवो मृडाति सुखयेत् अस्मान् । कतमः देवः आगमिष्ठः आगन्तृतमः अस्मद्यज्ञं प्रति । देवानामु देवानां मध्ये कतमः देवः शंभविष्ठः सुखस्य भावयितृतमः। एवमुक्तगुणविशिष्टः को भवेत् अश्विनावन्तरेणेति भावः । कं रथं द्रवदश्वमाशुम्” आहुः ब्रुवते। यं रथं सूर्यस्य दुहिता सूर्यस्य पत्नी अवृणीत समभजत् । तं कं रथं वेगवन्तमाहुः ॥

English translation:

“Who will make us happy? which of the gods is the most prompt to come to our sacrifice? which is the most willing to grant us felicity? what chariot do they say is quick and drawn by rapid steeds? That which the daughter of Sūrya selected.”

Who will have mercy? Which one (will be) the first to come? Which one of the gods (will be) the most wealful?
What swift chariot with speeding horses do they say is the one that the Daughter of the Sun chose?

Again, two occurrences of katamá- and one of the pl. devā́nām keep the widest possible range of choices for the answer to these questions.

On “Sūryā chose the chariot” and sim. expressions as an indication of the svayaṃvara (self-choice) marriage in the RV, see my “The Rigvedic svayaṃvara? Formulaic evidence” (Fs. Parpola 2001). Although, as just mentioned, the first halfvs. keeps the options open, the mention of Sūryā and the chariot immediately narrows down the choice of answer to the Aśvins (to a contemporary audience).

Who will be gracious? Who will come most uickly of all the Gods? Who will
bring liss most largely?
What car do they call swift with rapid coursers? That which the Daughter of the Sun elected.

Wer wird Erbarmen haben, welcher kommt am ehesten, welcher der Götter ist der Wohlwollendste? Welchen Wagen nenne sie den schnellen mit den raschlaufenden Rossen, den die Tochter des Surya sich erkor?

Wer mag uns hold sein? welcher kommt am schnellsten? und wer der Götter bringt am meisten Heil uns? Welch Wagen ist’s, dess Rosse eiligst laufen, der rasche, den der Sonne Tochter wählte?

Кто смилостивится? Кто придет скорее?
Который из богов самый благожелательный?
Какую колесницу называют быстрой, с мчащимися конями,
Которую выбрала дочь Сурьи?

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) कौन (देवानाम्) विद्वानों के बीच वा पृथिव्यादिकों में (मृळाति) सुख देता है (कतमः) कौनसा (आगमिष्ठः) अत्यन्त आनेवाला (उ) और (कतमः) कौनसा (शम्भविष्ठः) अत्यन्त कल्याण करनेवाला विद्वान् (कम्) किस (द्रवदश्वम्) शीघ्र चलनेवाले घोड़ों से युक्त (आशुम्) शीघ्रगामी (रथम्) रमण करने योग्य वाहन को (आहुः) कहते हैं (यम्) जिसको (सूर्य्यस्य) सूर्य्य की (दुहिता) कन्या के सदृश कान्ति (अवृणीत) स्वीकार करती है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! हम लोग किस सुखकारक निरन्तर आनेवाले उत्तम प्रकार कल्याणकारक पदार्थ तथा अग्नि और जल के द्वारा चलनेवाले वाहन को उत्तम प्रकार जानें, इस प्रकार दो मन्त्रों में कहे हुए प्रश्नों के ये उत्तर हैं। जो जैसे प्रातर्वेला उषा सूर्य्य को वैसे अध्यापक से सुनता, वायु के सदृश विद्या का सेवन करता है और पतिव्रता स्त्री के सदृश विद्यायुक्त स्त्री प्रशंसा के योग्य पति को स्वीकार करती है, जो परोपकारी है, वह सुख करनेवाला, बिजुली अतीव आनेवाली, परमेश्वर अत्यन्त कल्याण करनेवाला, विद्वानों के मध्य में विद्वान्, जल-अग्नि के कलाकौशल से चलाया गया विमान आदि यान प्रशंसा के योग्य होता है, ऐसा जानो ॥२॥

अन्वय: को देवानां मृळाति कतम आगमिष्ठः उ कतमः शम्भविष्ठो देवः कं द्रवदश्वमाशुं रथमाहुर्यं सूर्य्यस्य दुहितावृणीत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (मृळाति) सुखयति (कतमः) (आगमिष्ठः) अतिशयेनागन्ता (देवानाम्) विदुषां मध्ये पृथिव्यादीनां वा (उ) (कतमः) (शम्भविष्ठः) अतिशयेन कल्याणकारकः (रथम्) रमणीयं यानम् (कम्) (आहुः) कथयन्ति (द्रवदश्वम्) द्रवन्तो द्रुतं गच्छन्तोऽश्वा यस्मिँस्तम् (आशुम्) सद्यो गामिनम् (यम्) (सूर्य्यस्य) (दुहिता) दुहितेव कान्तिः (अवृणीत) स्वीकुरुते ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! वयं कं सुखकरं भृशमागन्तारं सुष्ठु कल्याणकरं पदार्थमग्निजलाश्वरथं विजानीयामेति मन्त्रद्वयोक्तानां प्रश्नानामिमान्युत्तराणि। य उषा सूर्य्यमिवाऽध्यापकाच्छृणोति वायुमिव विद्यां सेवते पतिव्रतेव विदुषी प्रशंसनीयं पतिं वृणुते यः परोपकारी स सुखकरो विद्युदतिशयेनागन्त्री परमेश्वरोऽतिशयेन कल्याणकरो विदुषां मध्ये विद्वाञ्जलाग्निकलाकौशलेन चालितं विमानादियानं प्रशंसनीयं भवतीति विज्ञेयम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! आम्ही कोणते सुखकारक सतत येणारे कल्याणकारक पदार्थ व अग्नी-जलाद्वारे चालणारे वाहन उत्तम प्रकारे जाणावे. या प्रकारे दोन मंत्रात सांगितलेल्या प्रश्नांची उत्तरे ही आहेत. जशी प्रातर्वेला उषा सूर्याचे ग्रहण करते तसे जो अध्यापकाकडून ऐकतो, वायूप्रमाणे विद्येचे ग्रहण करतो व पतिव्रता स्त्रीप्रमाणे विद्यायुक्त स्त्री प्रशंसायोग्य पतीचा स्वीकार करते, जो परोपकारी असतो तो सुख देणारा, विद्युत अति शीघ्र गमन करणारी, परमेश्वर अत्यंत कल्याण करणारा, विद्वानांमध्ये विद्वान, जल-अग्नी कलाकौशल्याने चालविलेले विमान इत्यादी यान प्रशंसा करण्यायोग्य असते, हे जाणा. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मक्षू᳓ हि᳓ ष्मा ग᳓छथ ई᳓वतो द्यू᳓न्
इ᳓न्द्रो न᳓ शक्ति᳓म् प᳓रितक्मियायाम्
दिव᳓ आ᳓जाता दिविया᳓ सुपर्णा᳓
क᳓या श᳓चीनाम् भवथः श᳓चिष्ठा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gáchathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

ī́vataḥ ← ī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sma ← sma (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

páritakmyāyām ← páritakmya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śaktím ← śaktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́jātā ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

divyā́ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

suparṇā́ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

bhavathaḥ ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śácīnām ← śácī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śáciṣṭhā ← śáciṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

म॒क्षु । हि । स्म॒ । गच्छ॑थः । ईव॑तः । द्यून् । इन्द्रः॑ । न । श॒क्तिम् । परि॑ऽतक्म्यायाम् ।
दि॒वः । आऽजा॑ता । दि॒व्या । सु॒ऽप॒र्णा । कया॑ । शची॑नाम् । भ॒व॒थः॒ । शचि॑ष्ठा ॥

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• gacchatha ← gacchathaḥ ← gam
• [verb], dual, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• īvato ← īvataḥ ← īvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “such(a).”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śaktim ← śakti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “spear; ability; Shakti; potency; power; capacity; śakti [word]; potency; capability; reproduction.”

• paritakmyāyām ← paritakmyā
• [noun], locative, singular, feminine

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ājātā ← ājan ← √jan
• [verb noun], nominative, dual
• “be born.”

• divyā ← divya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• suparṇā ← suparṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• śacīnām ← śacī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• bhavathaḥ ← bhū
• [verb], dual, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• śaciṣṭhā ← śaciṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine

मक्षु शीघ्रम् । हि स्म इति पूरणौ । ईवतः गमनवत आगामिनः द्यून् दिवसान् सुत्यासंबन्धिनः प्रति गच्छथः। इन्द्रः शक्तिं न स्वकीयां शक्तिं यथा परितक्म्यायां रात्रावतीतायाम् । प्रदर्शयतीति शेषः । सुत्याहन्युषःकाले इन्द्रो यथा गच्छति तद्वत् युवामपि गच्छतमित्यर्थः । दिवः द्युलोकात् आजाता आगतौ दिव्या दिवि भवौ सुपर्णा शोभनगमनौ युवां शचीनां युष्मदसंबन्धिनां कर्मणां शक्तीनां वा मध्ये कया शच्या शचिष्ठा शक्तिमत्तरौ शोभनकर्मवन्तौ वा भवथः ॥

English translation:

“Moving, you proceed rapidly by day, as Indra, at the end of the night, (manifests his) power; descended from heaven, divine, of graceful motion, (Aśvins), by which of (your) acts are you most distinguished?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kayā śacinām bhavathaḥ śaciṣṭhā = śacīnām yuṣmat saṃbandhinām karmaṇām śaktinām vā, acts or energies connected with you

For during days such as these you two come right away, like Indra to his ability at the decisive turn.
You two, born from heaven as fine-feathered heavenly birds—by which one of your abilities do you become the most able?

This vs. gives the answer to the questions in 1-2: the Aśvins. As was just indicated, this answer was adumbrated by 2cd, but indirectly, via a mention of a chariot that could only belong to the Aśvins. Now we finally have a verse couched in the dual, but note that the name Aśvin (or Nāsatya) is not found; the dual is enough.

Pāda a gives an implicit answer to 2a – katamá ā́gamiṣṭhaḥ “Which one (will be) the first to come?” – by asserting that they “come right away” (makṣū́… gáchathaḥ). I don’t quite understand ī́vato dyū́n “during/through days such as these”; I assume it indicates that even in our time (not merely in the mythological past), they still rush right here.

In b śaktím is a slightly odd goal. Geldner takes it as an infinitive, a use of the acc. of the -tí-stem I’d rather avoid. I think it means “comes into his ability/power” – i.e., is immediately able to wield it at the necessary, decisive moment.

Pāda d, with the two forms of √śac (śácīnām … śáciṣṭhā) echoing śaktím in b, seems to allow the possibility that the Aśvins have comparable, but different, abilities from Indra’s.

So many days do ye come swiftly hither, as Indra to give help in stress of battle.
Descended from the sky, divine, strong-pinioned, by which of all your powers are ye most mighty?

Denn ihr kommt an Tagen wie diesem rasch wie Indra zur Hilfeleistung in der entscheidenden Stunde, vom Himmel geboren, als himmlische Vögel. Durch welche der Kräfte seid ihr die Kräftigsten?

Ihr seid’s, denn beide kommt zu solchen Festen ihr rasch, wie Indra, morgens früh zum Opfer; Ihr Himmelssöhne, ihr des Himmels Adler, durch welche Stärke seid ihr doch die stärksten?

Ведь вы мгновенно приезжаете в такие дни, как эти,
Подобно Индре, на помощь в решающую минуту,
Рожденные с неба небесные птицы.
Благодаря какой из сил вы бываете самыми сильными?

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापकोपदेशको (दिव्या) शुद्ध व्यवहार में उत्पन्न (सुपर्णा) उत्तम पालनों से युक्त (दिवः) विद्या के प्रकाश से (आजाता) सब प्रकार उत्पन्न हुए (शचिष्ठा) अत्यन्त बुद्धिमानो ! आप (इन्द्रः) बिजुली (ईवतः) बहुत गतिवाले (द्यून्) प्रकाशों को जैसे (न) वैसे (परितक्म्यायाम्) सब प्रकार हंसनेवालों से युक्त सृष्टि में (शक्तिम्) सामर्थ्य को (गच्छथः) प्राप्त होते हैं (हि) ही हो और (कया, स्मा) किसी से (शचीनाम्) बुद्धियों वा वाणियों के अत्यन्त जाननेवाले (मक्षु) शीघ्र (भवथः) होते हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो बिजुली के सदृश सामर्थ्य को बढ़ाते हैं, वे बुद्धिमान् होकर अतुल लक्ष्मी को संसार में प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ दिव्या सुपर्णा दिव आजाता शचिष्ठा ! भवन्ताविन्द्र ईवतो द्यून्न परितक्म्यायां शक्तिं गच्छथो हि कया स्मा शचीनां शचिष्ठा मक्षु भवथः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मक्षु) सद्यः (हि) (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (गच्छथः) (ईवतः) बहुगतिमतः (द्यून्) प्रकाशान् (इन्द्रः) विद्युत् (न) इव (शक्तिम्) सामर्थ्यम् (परितक्म्यायाम्) परितः सर्वतस्तकन्ति हसन्ति यस्यां सृष्टौ तस्याम् (दिवः) विद्याप्रकाशात् (आजाता) समन्ताज्जातौ (दिव्या) दिवि शुद्धे व्यवहारे भवौ (सुपर्णा) सुष्ठु पर्णानि पालनानि ययोस्तौ (कया) (शचीनाम्) प्रज्ञानां वाचां वा (भवथः) (शचिष्ठा) अतिशयेन प्राज्ञौ ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये विद्युद्वत्सामर्थ्यं वर्द्धयन्ति ते धीमन्तो भूत्वाऽतुलां श्रियं जगति लभन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे विद्युतप्रमाणे सामर्थ्य वाढवितात ते बुद्धिमान बनून या जगात अतुल लक्ष्मी प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

का᳓ वा᳐म् भूद् उ᳓पमातिः क᳓या न
आ᳓ अ᳓श्विना गमथो हूय᳓माना
को᳓ वाम् मह᳓श् चित् त्य᳓जसो अभी᳓क
उरुष्य᳓तम् माध्वी दस्रा न ऊती᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kā́ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpamātiḥ ← úpamāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gamathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

hūyámānā ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:PASS}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

tyájasaḥ ← tyájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mādhvī ← mā́dhvī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

uruṣyátam ← √uruṣy- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

का । वा॒म् । भू॒त् । उप॑ऽमातिः । कया॑ । नः॒ । आ । अ॒श्वि॒ना॒ । ग॒म॒थः॒ । हू॒यमा॑ना ।
कः । वा॒म् । म॒हः । चि॒त् । त्यज॑सः । अ॒भीके॑ । उ॒रु॒ष्यत॑म् । मा॒ध्वी॒ इति॑ । द॒स्रा॒ । नः॒ । ऊ॒ती ॥

• kā ← ka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• bhūd ← bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• upamātiḥ ← upamāti
• [noun], nominative, singular, feminine

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• āśvinā ← āśvina
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asin.”

• gamatho ← gamathaḥ ← gam
• [verb], dual, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• hūyamānā ← hu
• [verb noun], nominative, dual
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• mahaś ← mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tyajaso ← tyajasaḥ ← tyajas
• [noun], ablative, singular, neuter

• abhīka ← abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• uruṣyatam ← uruṣy
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; help.”

• mādhvī
• [noun], vocative, dual, masculine
• “sweet; sweet.”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

वां युवयोः का उपमातिः । उप समीपे मातिर्मानं गुणानां परिच्छित्तिर्यस्यां सा स्तुतिः का भूत् भवेत् । कया स्तुत्या हूयमाना आहूयमानौ सन्तौ नः अस्मान् आ गमथः आगच्छथः । वां युवयोः अभीके आसन्नप्रदेशे महश्चित् महत: त्यजसः । त्यज्यते परित्यज्यते सर्वैरिति त्यजः क्रोधः । तस्य सोढा कः भवेत् । हे माध्वी मधुररसस्योदकस्य स्रष्टारौ हे दस्रा शत्रूणामुपक्षपयितारौ अश्विनौ नः अस्मान् ऊती ऊत्या रक्षया उरुष्यतम् । रक्षाकर्मैतत् । रक्षतम् ॥

English translation:

“What may be the fit measure (of your merits)? invoked by what praises do you come to us? who (can exist as) the object of your great wrath? Dasras, dispensers of sweet (water), defend us with your protection.”

What is your distribution (of goods) and with what (distribution) do you come here to us when called upon?
Who is yours? Make wide space for us in close quarters, even out of great neglect, with your help, o honeyed, wondrous pair.

On úpamāti- as belonging to √mā not √man, see comm. ad VIII.40.9. Note that Witzel Gotō (‘Zumessung’) must also derive it from √mā. The Aśvins’ úpamāti- might be an answer to the question in 3d: which one is their best ability? This stem is also the obvious one to supply with the instr. fem. káyā, which immediately follows.

I construe cd very differently from the standard tr., which take c and d as separate clauses (though Geldner and Renou both supply a form of the verb of d, uruṣyá-, in c). I take kó vām as an independent nominal cl., with the next cl. beginning with maháḥ and running to the end (cf. the structure of ab, which also has a clause break in the middle of pāda a, with the 2nd cl. continuing to the end of b). The reason for this choice is that it is difficult to render c as a unity if abhī́ke is taken in its usual sense (hence the attenutations in the other tr.). Moreover, abhī́ke regularly appears with uruṣyá- and similar ‘make wide space’ expressions: VII.85.1 tā́no yā́mann uruṣyatām abhī́ke “Let those two give us wide space in close quarters on our journey,” X.38.4 yó abhī́ke varivovít “who finds wide space in close quarters…,” X.133.1 abhī́ke cid ulokakṛ̥t “a maker of wide space even in close quarters.” Earlier in IV an ablative phrase like our maháś cit tyájasaḥ is found adjacent to abhī́ke: IV.12.5 maháś cid agna énaso abhī́ke “(Release us) from even a great offense in close quarters, o Agni.” All of these parallels lead to the conclusion that everything starting with maháḥ should be read with uruṣyátam in the next pāda, since abhī́ke patterns with uruṣyá- and the abl. phrase is connected with abhī́ke. However, I realize that the phrase in the published translation “even out of great neglect” seems unconnected to the rest and makes little sense. I now feel that we need to interpr. uruṣyátam in two different senses. With abhī́ke it has its physical literal meaning ‘make wide space’, but with the abl. maháś cit tyájasaḥ it has the extended sense ‘release, free (from)’. I would therefore emend the tr. to “Make wide space for us in close quarters, free us even from great neglect/abandonment.” Witzel Gotō take tyájas- as ‘Lebensopfer’, but this must rest on the later notion of sacrifice as tyāga-. This concept is not really a part of the RVic ritual universe – though see the single occurrence of tyāgá- in the RV in IV.24.3, where it refers to the abandonment of one’s body in battle.

What is the prayer that we should bring you, Asvins, whereby ye come to us when invocated?
Whether of you confronts e’en great betrayal? Lovers of sweetness, Dasras, help and save us.

Welches wird eure Zuwendung sein? Mit welcher werdet ihr Asvin zu uns kommen, wenn gerufen? Wer schützt euch unmittelbar auch vor großer Feindschaft? Schützet uns davor durch eure Hilfe, ihr Süßliebende, ihr Meister!

Welch Zuruf mag auch sein, durch den gerufen ihr Ritter beide euch zu uns begebet? Wer mag bestehn vor eurem grossen Angriff? schafft Hülfe uns, o wunderthät’ge, holde.

Какое будет у вас настроение? В каком (настроении)
О Ашвины, вы приедете к нам, призываемые?
Кто из вас двоих в грозный час (спасет) даже от великой беды?
Выручите нас, о любители меда, о удивительные, (своими) поддержками!

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हूयमाना) आह्वान के किये अर्थात् बुलावा दिये हुए प्रशंसा को प्राप्त (माध्वी) मधुरता आदि गुणों से युक्त (दस्रा) दुःख के नाश करनेवाले (अश्विना) विद्या व्याप्त अध्यापक और उपदेशकजनो ! (वाम्) आप दोनों का (का) कौन (उपमातिः) उपमान (भूत्) होता है। और आप दोनों (कया) किस रीति से (नः) हम लोगों को (आ, गमथः) प्राप्त होते हो और (कः) कौन (वाम्) आप दोनों के (अभीके) समीप में (महः) बड़ा (चित्) भी (त्यजसः) त्याग करने योग्य व्यवहार है और समीप में किस (ऊती) रक्षण आदि क्रिया से (नः) हम लोगों की (उरुष्यतम्) सेवा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! तभी आप दोनों की श्रेष्ठ उपमा होती है कि जब हम लोगों को विद्यावान् करो और दुष्ट दोषों को दूर पहुँचाओ ॥४॥

अन्वय: हे हूयमाना माध्वी दस्राऽश्विना ! वां कोपमातिर्भूत्। युवां कया रीत्या न आ गमथः को वामभीके महश्चित् त्यजसोऽस्त्यभीके कयोती न उरुष्यतम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (का) (वाम्) युवयोः (भूत्) भवति (उपमातिः) उपमानम् (कया) (नः) अस्मान् (आ) (अश्विना) व्याप्तविद्यावध्यापकोपदेशकौ (गमथः) प्राप्नुथः (हूयमाना) कृताह्वानौ प्रशंसितौ (कः) (वाम्) युवयोः (महः) महान् (चित्) (त्यजसः) त्यक्तुं योग्यो व्यवहारः (अभीके) समीपे (उरुष्यतम्) सेवेतम् (माध्वी) माधुर्यादिगुणोपेतौ (दस्रा) दुःखोपक्षयितारौ (नः) अस्मान् (ऊती) रक्षणादिक्रियया ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशकौ ! तदैव युवयोरुत्तमोपमा जायते यदाऽस्मान् विद्यावतः कुर्य्यातं दुष्टान् दोषान् दूरे गमयतम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक उपदेशकांनो! जेव्हा आम्हाला विद्वान कराल व दोष दूर कराल. तेव्हाच तुम्ही दोघे श्रेष्ठ उपमायुक्त ठराल. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उरु᳓ वां र᳓थः प᳓रि नक्षति द्या᳓म्
आ᳓ य᳓त् समुद्रा᳓द् अभि᳓ व᳓र्तते वाम्
म᳓ध्वा माधुवी म᳓धु वाम् प्रुषायन्
य᳓त् सीं वाम् पृ᳓क्षो भुर᳓जन्त पक्वाः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nakṣati ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vártate ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mādhvī ← mā́dhvī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pruṣāyan ← √pruṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

bhurájanta ← √bhuraj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

pakvā́ḥ ← pakvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pŕ̥kṣaḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sīm ← sīm (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒रु । वा॒म् । रथः॑ । परि॑ । न॒क्ष॒ति॒ । द्याम् । आ । यत् । स॒मु॒द्रात् । अ॒भि । वर्त॑ते । वा॒म् ।
मध्वा॑ । मा॒ध्वी॒ इति॑ । मधु॑ । वा॒म् । प्रु॒षा॒य॒न् । यत् । सी॒म् । वा॒म् । पृक्षः॑ । भु॒रज॑न्त । प॒क्वाः ॥

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• nakṣati ← nakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “reach; approach.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vartate ← vṛt
• [verb], singular, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• mādhvī
• [noun], vocative, dual, masculine
• “sweet; sweet.”

• madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• pruṣāyan ← pruṣāy ← √pruṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “sprinkle.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīṃ ← sīm
• [adverb]

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• pṛkṣo ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• bhurajanta ← bhuraj
• [verb], plural, Present injunctive

• pakvāḥ ← pakva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

हे अश्विनौ वां रथः द्यां परि द्युलोकस्य परितः उरु प्रभूतं नक्षति गच्छति । यत् यस्मात् आ अर्वाक् समुद्रात् समुद्द्रवणसाधनादन्तरिक्षात् वां प्रति अभि वर्तते आभिमुख्येन गच्छति । हे माध्वी उक्तलक्षणौ मध्वा मधुरेण पयसा मधु मधुरं सोमरसं प्रुषायन् सिञ्चन्त्यध्वर्यवः ॥ यत् यस्मात् सीं सर्वतः वां पृक्षः युवयोः सोमं पक्वाः पक्का यवाः भुरजन्त प्राप्नुवन्ति । तस्मादभिवर्तते वामिति ॥

English translation:

“Your chariot travels widely round the heaven until it plural ces you beyond the firmament; dispensers of sweet (water, the priests) are diluting the Soma juice with milk, that the boiled (barley) may be united with the libation offered to you.”

Your chariot reaches widely around heaven. When it rolls here to you from the sea,
(its wheel-rims) splash honey upon honey on you, you two honeyed ones, when cooked nourishments are roasted [?] for you two.

I take pāda b with c rather than a, because I think those two middle pādas depict (somewhat playfully?) the Aśvins’ chariot on an independent journey, coming towards them from the sea and, with the journey originating in a wet place, splashing them. I do not see any other easy way to construe the unusual pāda-final vām in b but as the goal of the goal-oriented verb abhí vártate (note similarly pāda-final acc. vām in the next hymn, 44.2). As Geldner’s parallels (I.139.3, 180.1) suggest, the likely subject of pruṣāyan is the chariot’s ‘wheel-rims’ (paváyaḥ).

The verb in d, bhurájanta, is a hapax and much disputed. Probably the current standard view is that it is an enlargement of √bhṛ (see the standard tr., as well as EWA s.v. with further lit.). This view is supported by an apparently parallel passage in V.73.8d pakvā́ḥ pṛ́kṣo bharanta vām “they bring cooked foods to you” (or “cooked foods are brought to you”), very close to our yát sīṃ vām pṛ́kṣo bhurájanta pakvā́ḥ.

But it is easy to imagine that a poet, adapting Aśvin phraseology to the simpler dimeter meter and confronting a baffling word like bhurájanta, would substitute a word that sounded more or less similar and would work in the passage. Renou suggests breezily that bhuraj- is the same type of formation as bhiṣaj- and saraj-, but this seems to me to undercut the explanation because these two formations are so outré; - aj- is a pretty salient piece of morphology and wouldn’t, I think, be lightly attached to a normal root (particularly one that should not be showing *bhur- forms). I therefore favor the older (Grassmann, etc., incl. also Wackernagel, AiG I, passim) connection with √bhṛjj ‘roast’. Although this verbal root is found only once in the RV, it is widely attested in Middle and New Indo-Aryan (see Turner, √BHRAJJ and, e.g., 9583-86), and there is an underlying nasal-infix pres. *bhṛnak-ti, which acdg. to Turner (9586) is presupposed by *bhṛñjati ‘parches’. With some manipulation of MIA phonology, this might give us our form. The relative absence of √bhṛjj from the RV and other early Vedic texts is not surprising, since it would belong to kitchen vocabulary.

In the wide space your chariot reacheth heaven, what time it turneth hither from the ocean.
Sweets from your sweet shall drop, lovers of sweetness! These have they dressed for you as dainty viands.

Weit überholt euer Wagen den Himmel, wenn er vom Meere mit euch herkommt. Mit Honig beträufeln sie euren Süßtrank, ihr Süßliebende, wenn sie euch die gekochten Stärkungen darreichen.

Weithin umläuft eur Wagen rings den Himmel, wenn von des Meeres Fluten er herbeirollt; Von Süss, o Süsse, troffen eure Tränke, als eure garen Brühen kochend wallten.

Далеко охватывает небо ваша колесница,
Когда приезжает с вами из моря.
Медом кропят они для вас медовый напиток, о любители меда,
Когда готовят вам вареные кушанья.

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! जो (वाम्) आप दोनों का (रथः) वाहन (द्याम्) आकाश को (उरु) बहुत (परि) सब ओर से (नक्षति) व्याप्त होता है (यत्) जो (वाम्) आप दोनों को (समुद्रात्) अन्तरिक्ष वा जलाशय से (अभि) सम्मुख (आ, वर्त्तते) वर्त्तमान होता है तथा (वाम्) आप दोनों और (माध्वी) मधुर नीति (मध्वा) मधुर गुण से (मधु) मधुरकर्म्म को (सीम्) सब ओर से (भुरजन्त) प्राप्त होती हैं और (यत्) जो (पृक्षः) सम्बन्धी जन (पक्वाः) पूर्ण ज्ञान से युक्त वा जिनका स्वरूप परिपक्व अर्थात् पूर्ण अवस्थावाले (वाम्) आप दोनों को (प्रुषायन्) प्राप्त होते हैं, उनको विद्वान् आप दोनों करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोगों को विद्वान् करें, उनकी निरन्तर सेवा करो ॥५॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यो वां रथो द्यामुरु परि नक्षति यद्यो वां समुद्रादभ्या वर्त्तते वां माध्वी मध्वा मधु सीम्भुरजन्त यद्ये पृक्षः पक्वा वां प्रुषायँस्तान् विदुषो युवां सम्पादयेतम् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उरु) बहु (वाम्) युवयोः (रथः) (परि) सर्वतः (नक्षति) व्याप्नोति (द्याम्) (आ) (यत्) यः (समुद्रात्) अन्तरिक्षाज्जलाशयाद्वा (अभि) आभिमुख्ये (वर्त्तते) (वाम्) युवाम् (मध्वा) मधुना (माध्वी) मधुरा नीतिः (मधु) (वाम्) युवाम् (प्रुषायन्) प्राप्नुवन्ति (यत्) ये (सीम्) सर्वतः (वाम्) युवाम् (पृक्षः) सम्बन्धिनः (भुरजन्त) प्राप्नुवन्ति (पक्वाः) परिपक्वज्ञानाः परिपक्वस्वरूपा वा ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये युष्मान् विदुषः कुर्य्युस्तान् सेवध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे तुम्हाला विद्वान करतात त्यांची निरंतर सेवा करा. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सि᳓न्धुर् ह वां रस᳓या सिञ्चद् अ᳓श्वान्
घृणा᳓ व᳓यो अरुषा᳓सः प᳓रि ग्मन्
त᳓द् ऊ षु᳓ वाम् अजिरं᳓ चेति या᳓नं
ये᳓न प᳓ती भ᳓वथः सूरिया᳓याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

rasáyā ← rasā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

siñcat ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aruṣā́saḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghr̥ṇā́ḥ ← ghr̥ṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ajirám ← ajirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yā́nam ← yā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhávathaḥ ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sūryā́yāḥ ← sūryā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

सिन्धुः॑ । ह॒ । वा॒म् । र॒सया॑ । सि॒ञ्च॒त् । अश्वा॑न् । घृ॒णा । वयः॑ । अ॒रु॒षासः॑ । परि॑ । ग्म॒न् ।
तत् । ऊं॒ इति॑ । सु । वा॒म् । अ॒जि॒रम् । चे॒ति॒ । यान॑म् । येन॑ । पती॒ इति॑ । भव॑थः । सू॒र्यायाः॑ ॥

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• rasayā ← rasā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Rasā; Earth; Earth.”

• siñcad ← siñcat ← sic
• [verb], singular, Present injunctive
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ghṛṇā ← ghṛṇāḥ ← ghṛṇā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “compassion; disgust; affection.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• ‘ruṣāsaḥ ← aruṣāsaḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red; red.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ajiraṃ ← ajiram ← ajira
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fast; agile; ajira [word].”

• ceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• yānaṃ ← yānam ← yāna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “vehicle; journey; campaign; carriage; vessel; cart.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• bhavathaḥ ← bhū
• [verb], dual, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sūryāyāḥ ← sūryā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Citrullus colocynthis Schrad..”

वां युवयोः अश्वान् सिन्धुः स्यन्दमानो मेघ उदकं वा रसया रसेन सिञ्चत् असेचयत् । घृणा दीप्त्या वयः पक्षिसदृशा वेतारः वा अश्वाः अरुषासः आरोचमानाः सन्तः परि परितः ग्मन् गच्छन्ति । वां यानं गमनसाधनं प्रसिद्धो रथः अजिरम् । क्षिप्रनामैतत् । सु सुष्ठु चेति ज्ञायते । येन रथेन सूर्यायाः पती पालयितारौ वोढारौ भवथः सः रथश्चेतीति ।

English translation:

“The flowing (stream) has sprinkled your steeds with moisture; the radiant horses (like) birds (in swiftness) pass on, bright with lustre; well known as that quick-moving chariot, whereby you became the lords of Sūrya.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The flowing stream: sindhu, this may mean here, either water or a cloud

The Sindhu River sprinkles your horses with the Rasā; your ruddy birds avoid the glowing heat.
Your speedy vehicle has just appeared, with which you two become the masters [/husbands] of Sūryā.

More sprinkling and splashing. The instr. rasáyā is probably an instr. of accompaniment (both the Sindhu and Rasā sprinkle) rather than of means.

With most interpr. I read acc. pl. ghṛṇā́(ḥ) against Pp. instr. ghṛṇā́.

yā́na- is found only here in the RV. On the basis of the strong association between Sūryā and the chariot, I take it, with Grassmann, as a vehicle not, with most interpr., as abstract ‘journey’.

Let Sindhu with his wave bedew your horses: in fiery glow have the red birds come hither.
Observed of all was that your rapid going, whereby ye were the Lords of Siirya’s Daughter.

Sindhu mit der Rasa benetzte eure Pferde; die rötlichen Vogelrosse entgingen den Gluten. Diese eure schnelle Fahrt machte fein Aufsehen, durch die ihr die Gatten der Surya werdet.

Des Stromes Trank benetze eure Rosse, die rothen Vögel fliegen um die Gluten Und schnell erscheint dies euer rasches Fuhrwerk, mit dem der Sonne Tochter ihr gefreit habt.

Синдху вместе с Расой полили (водой) ваших коней.
Алые птицы избежали зноя.
Прекрасно выглядела эта ваша поездка,
Благодаря которой вы стали мужьями Сурьи.

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! जो (सिन्धुः) नदी वा समुद्र (रसया) रस आदि से (उ) तो (वाम्) आप दोनों को (सिञ्चत्) सींचता है तथा (वयः) व्याप्त होनेवाले (घृणा) प्रदीप्त (अरुषासः) रक्त गुण से विशिष्ट पदार्थ (अश्वान्) शीघ्र चलनेवाले अग्न्यादिकों को (परि, ग्मन्) सब ओर से प्राप्त होते हैं (तत्) उनको और (वाम्) आप दोनों को वा (अजिरम्) प्राप्त होने योग्य और फेंकनेवाले को (सु चेति) उत्तम प्रकार जानता है वा (येन) जिससे (यानम्) वाहन को प्राप्त होकर (सूर्य्यायाः) सूर्य्य की कान्तिरूप प्रातःकाल के (पती) पालन करनेवाले (भवथः) होते हो, उन दोनों को (ह) निश्चय जानो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! आप जैसे उत्तम रस युक्त जल से वृक्षों और क्षेत्रादि को उत्तम प्रकार सिञ्चन कर और बढ़ाय के इन से फलों को प्राप्त होते हैं, वैसे ही सब मनुष्यों को पढ़ा उपदेश दे और बुद्धि से बढ़ाय कर सुखरूपी फलयुक्त होओ ॥६॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यः सिन्धू रसयो वां सिञ्चद्वयो घृणाऽरुषासोऽश्वान् परि ग्मँस्तदु वामजिरं सु चेति येन यानं प्राप्य सूर्य्यायाः पती भवथस्तौ ह विजानीयाताम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धुः) नदी समुद्रो वा (ह) किल (वाम्) (रसया) रसादिना (सिञ्चत्) सिञ्चति (अश्वान्) सद्यो गामिनोऽग्न्यादीन् (घृणा) प्रदीप्ताः (वयः) व्यापिनः (अरुषासः) रक्तगुणविशिष्टाः (परि) (ग्मन्) गच्छन्ति (तत्) (उ) (सु) (वाम्) युवाम् (अजिरम्) प्राप्तव्यं प्रक्षेपकं वा (चेति) जानाति। अत्र विकरणस्य लुक् (यानम्) (येन) (पती) पालकौ (भवथः) (सूर्य्यायाः) सूर्य्यस्येयं कान्तिरुषास्तस्याः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशकौ ! भवन्तौ यथा सुरसेन जलेन वृक्षान् क्षेत्रादिकं च संसिच्य वर्द्धयित्वैतेभ्यः फलानि प्राप्नुवन्ति तथैवं सर्वान् मनुष्यानध्याप्योपदिश्य प्रज्ञया वर्धयित्वा सुखफलौ भवेताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशकांनो ! तुम्ही जसे उत्तम रसयुक्त जलाने वृक्ष व शेत इत्यादींना उत्तम प्रकारे सिंचन करून व वाढवून त्यांची फळे प्राप्त करता. तसेच सर्व माणसांना शिकवून, उपदेश करून, बुद्धी वाढवून सुखरूपी फळ प्राप्त करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रौ
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इहे᳓ह य᳓द् वां समना᳓ पपृक्षे᳓
से᳓य᳓म् अस्मे᳓ सुमति᳓र् वाजरत्ना
उरुष्य᳓तं जरिता᳓रं युवं᳓ ह
श्रितः᳓ का᳓मो नासतिया युवद्रि᳓क्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ihéha ← ihá (invariable)

papr̥kṣé ← √pr̥kṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

samanā́ ← samanā́ (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vājaratnā ← vā́jaratna- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ha ← ha (invariable)

jaritā́ram ← jaritár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uruṣyátam ← √uruṣy- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śritáḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yuvadrík ← yuvadrík (invariable)

इ॒हऽइ॑ह । यत् । वा॒म् । स॒म॒ना । प॒पृ॒क्षे । सा । इ॒यम् । अ॒स्मे इति॑ । सु॒ऽम॒तिः । वा॒ज॒ऽर॒त्ना॒ ।
उ॒रु॒ष्यत॑म् । ज॒रि॒तार॑म् । यु॒वम् । ह॒ । श्रि॒तः । कामः॑ । ना॒स॒त्या॒ । यु॒व॒द्रिक् ॥

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• samanā
• [adverb]

• papṛkṣe ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• seyam ← sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• seyam ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• vājaratnā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājaratnā ← ratnā ← ratna
• [noun], nominative, singular, feminine
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• uruṣyataṃ ← uruṣyatam ← uruṣy
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; help.”

• jaritāraṃ ← jaritāram ← jaritṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “singer.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• śritaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• kāmo ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• nāsatyā ← nāsatyāḥ ← nāsatya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• yuvadrik ← yuvadryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

हे अश्विनौ यत् यस्मात् । यया वा सुमत्या । इहेह अस्मिन्नेव यज्ञे समना समानमनस्कौ । सदृशावित्यर्थः । तौ वां युवां सुमत्या पपृक्षे स्तुत्या संयोजयामि । सेयम् इदानीं क्रियमाणा सुमतिः शोभनस्तुति: अस्मे अस्माकमेव फलवती भवत्विति शेषः । हे वाजरत्ना रमणीयान्नौ । ‘अन्नं वै वाजः ’ ( श. बा. ९. ३. ४. १ ) इति श्रुतेः । युवं युवां जरितारं गरितारं स्तोतारं माम् उरुष्यतं रक्षतम् । हे नासत्या अश्विनौ कामः अस्मदीयः युवद्रिक् ह युवामेव गच्छन् श्रितः प्राप्तः ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“May the earnest praise, distributors of food, wherewith I associate you both like-minded at this sacrifice, be (beneficial) to us; do you protect your worshipper; my desire, Nāsatyas, directed towards you is gratified.”

Since I have nourished you two, whether here or there, in the same way, so (let there be) this good favor for us, o you who bring prizes as treasures: make wide space for the singer. Our desire is fixed in your direction, o Nāsatyas.

The consensus is that papṛkṣé is a 1st sg., which is certainly appropriate for a final summary vs. A 3rd sg. is not excluded, however; in that case a subj. would have to be identified and supplied.

The āmreḍita ihéha and samanā́seem to be implicitly contrastive: wherever you are, I have nourished you in the same way.

Whene’er I gratified you here together, your grace was given us, O ye rich in booty.
Protect, ye Twain, the singer of your praises: to you, Nasatyas, is my wish directed.

Da ich euch hier und dort in gleicher Weise gestärkt habe, so werde uns diese Gunst, ihr Reichbelohnende: Schützet doch ihr beide den Sänger! Dieser Wunsch ist an euch zwei gerichtet, ihr Nasatya´s.

So oft ich hier zugleich euch beide tränkte, ward eure Gunst uns hier, o Labungsspender; Dem Sänger schaffet weiten Raum, ihr beide, an euch, ihr treuen, lehnt sich mein Verlangen.

Раз я одинаково насытил вас здесь и там,
(Да будет) нам это благоволение, о богатые наградами!
Спасите же певца вы оба!
Направлено (это) желание, о Насатьи, на вас двоих.

• अश्विनौ
• पुरुमीळहाजमीळहौ सौहोत्रौ
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वाजरत्ना) बोधरुपरत्न धन जिनके वे (नासत्या) असत्य आचरण से रहित (समना) तुल्य मनवाले और (यत्) जो (सुमतिः) उत्तम बुद्धि (वाम्) आप दोनों को (पपृक्षे) सम्बन्धित होती है (सा, इयम्) सो यह (इहेह) इस संसार में (अस्मे) हम लोगों की उत्तम प्रकार सेवा करे (युवम्) आप दोनों (ह) ही (जरितारम्) स्तुति करनेवाले की (उरुष्यतम्) सेवा करें उन (युवद्रिक्) आप दोनों को प्राप्त होती (श्रितः) और आश्रित हुई (कामः) इच्छा सेवे ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! आप लोग इस संसार में जो बुद्धि आप लोगों को प्राप्त होवे उसको सब के लिये देओ और जैसी अपने हित के लिये इच्छा करते हो, वैसी सब के लिये करो ॥७॥ इस सूक्त में अध्यापक और उपदेशक पढ़ने और उपदेश सुननेवाले के गुण वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥७॥ यह तैंतालीसवाँ सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वाजरत्ना नासत्या समना यद्या सुमतिवो पपृक्षे सेयमिहेहास्मे सुसेवतां युवं ह जरितारमुरुष्यतं तौ वां युवद्रिच्छ्रितः कामः सेवताम् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इहेह) अस्मिन् संसारे (यत्) या (वाम्) युवाम् (समना) समनस्कौ (पपृक्षे) सम्बध्नाति (सा) (इयम्) (अस्मे) अस्मान् (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (वाजरत्ना) वाजो बोधो रत्नं धनं ययोस्तौ (उरुष्यतम्) सेवेथाम् (जरितारम्) स्तावकम् (युवम्) युवाम् (ह) (श्रितः) आश्रितः (कामः) इच्छा (नासत्या) अविद्यमानासत्याचरणौ (युवद्रिक्) युवां प्राप्नुवन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ! भवन्त इह या प्रज्ञा युष्मान् प्राप्नुयात् तां सर्वेभ्यः प्रयच्छत यादृशी स्वहितायेच्छा क्रियते तादृशी सर्वार्था कार्य्या ॥७॥ अत्राऽध्यापकोपदेशकाऽध्याप्योपदेश्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥७॥ इति त्रिचत्वारिंशत्तमं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशकांनो ! या जगात तुम्हाला जी बुद्धी प्राप्त होते ती तुम्ही सर्वांना द्या व जशी आपल्या हिताची इच्छा करता तशी सर्वांसाठी करा. ॥ ७ ॥