०४१

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रा को᳓ वां वरुणा सुम्न᳓म् आप
स्तो᳓मो हवि᳓ष्माँ अमृ᳓तो न᳓ हो᳓ता
यो᳓ वां हृदि᳓ क्र᳓तुमाँ अस्म᳓द् उक्तः᳓
पस्प᳓र्शद् इन्द्रावरुणा न᳓मस्वान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āpa ← √āp- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

varuṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

krátumān ← krátumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uktáḥ ← √vac- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

námasvān ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paspárśat ← √spr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

इन्द्रा॑ । कः । वा॒म् । व॒रु॒णा॒ । सु॒म्नम् । आ॒प॒ । स्तोमः॑ । ह॒विष्मा॑न् । अ॒मृतः॑ । न । होता॑ ।
यः । वा॒म् । हृ॒दि । क्रतु॑ऽमान् । अ॒स्मत् । उ॒क्तः । प॒स्पर्श॑त् । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । नम॑स्वान् ॥

• indrā ← indra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• āpa ← āp
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• haviṣmāṃ ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• kratumāṃ ← kratumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prudent; resolute.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• uktaḥ ← vac
• [verb noun], nominative, singular
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• pasparśad ← pasparśat ← spṛś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “touch; enter (a state); reach; touch.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇāḥ ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Indra.”

• namasvān ← namasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “respectful.”

हे इन्द्रा हे वरुणा हे इन्द्रावरुणौ । परस्परापेक्षया द्विवचनम् । वां युवयोः सुम्नं सुखं कः स्तोमो हविष्मान् हविर्भिरुपेतः सोमाज्यादिप्रदेयद्रव्योपेतं कतमत् स्तोत्रं सुम्नम्न आप । फलकत्वेन प्राप्नुयादित्यर्थः । यद्वा । हविष्मानित्येतदुत्तरत्र योज्यम् । हविष्मान् हविर्युक्तः अमृतः अमरणलक्षणः स्वर्गसाधनो होता अग्निरिव । स यथा तथा यः स्तोमो हे इन्द्रावरुणौ वां युवयोः हृदि हृदये क्रतुमान् प्रज्ञोपेतः अस्मत् अस्मत्सकाशात् उक्तः उदितः नमस्वान् हविष्मान् नमस्कारोपेतो वा पस्पर्शत् स्पृशेत् हृदयंगमो भवेत् । स क इति स्तोमप्रशंसा ॥

English translation:

“Indra (and Varuṇa), Varuṇa (and Indra), what praise of you accompanied by oblations may obtain for us felicity, (such as) the immortal invoker of the gods, (Agni, may bestow); may (the praise) which is addressed by us to you both, Indra and Varuṇa, sanctified by acts and prompted by veneration, touch your heartṣ”

O Indra and Varuṇa, which praise song obtains your favor, bringing oblations like the immortal Hotar?
(The one) spoken by us, which, filled with resolve, filled with homage, will touch your heart, o Indra and Varuṇa.

I am unhappy with the preterital value (‘has obtained’) universally assigned (incl. Kümmel 115) to āpa in pāda a, because it ill-fits the subj. paspárśat ‘will touch’ in d.

My ‘will obtain’ is a wishful thinking, however, at odds with the grammar. I would emend to ‘obtains’, with a presential value that Kümmel (116) allows for some passages.

WHAT laud, O Indra-Varuna, with oblation, hath like the Immortal Priest obtained your favour?
Hath our effectual laud, addressed with homage, touched you, O Indra-Varuna, in spirit?

Indra und Varuna! Welches Loblied, von Opfergabe begleitet, hat wie der unsterbliche Hotri eure Gunst erlangt, das sinnvoll unter Verneigung von uns vorgetragen euch beiden zu Herzen dringt, Indra und Varuna?

Welch Lob gefällt euch, Varuna und Indra, versehn mit Opfer, wie der Priester Agni? Das kräftig euch mit Andacht ausgesprochne berühr eur Herz, o Varuna und Indra.

О Индра и Варуна, что за восхваление, сопровождаемое жертвенным возлиянием,
Достигло вас, словно бессмертный хотар,
Произнесенное нами, (такое) полное силы духа, что оно коснется
Вашего сердца, о Индра-Варуна вместе с поклонением?

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले इकतालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रा) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त (वरुणा) श्रेष्ठ आचरण करनेवाले अध्यापक और उपदेशक जन ! (वाम्) तुम दोनों से (कः) कौन (स्तोमः) प्रशंसा (सुम्नम्) सुख को (हविष्मान्) बहुत पदार्थों में कारण (अमृतः) नाश से रहित और (होता) दाता जन के (न) सदृश (आप) प्राप्त होवे। हे (इन्द्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश प्रियबली जनो ! (यः) जो (अस्मत्) हम लोगों से (उक्तः) कहा गया (नमस्वान्) बहुत अन्न आदि वा सत्करणों युक्त (क्रतुमान्) बहुत श्रेष्ठ बुद्धिवाला (वाम्) आप दोनों के (हृदि) हृदय में (पस्पर्शत्) स्पर्श करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! जो दाता जन के सदृश पुरुषार्थी, बुद्धिमान्, नम्र, शान्त, सत्कार करनेवाले और माता-पिता से उत्तम प्रकार शिक्षित होवें, उनको पढ़ा और उपदेश देकर लक्ष्मीयुक्त और श्रेष्ठ करो ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणाऽध्यापकोपदेशकौ ! वां कः स्तोमः सुम्नं हविष्मानमृतो होता नाप। हे इन्द्रावरुणा ! योऽस्मदुक्तो नमस्वान् क्रतुमान् वां हृदि पस्पर्शत् ॥१॥

अथाध्यापकोपदेशकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) परमैश्वर्य्ययुक्त (कः) (वाम्) युवाभ्याम् (वरुणा) श्रेष्ठाचारिन् (सुम्नम्) सुखम् (आप) प्राप्नुयात् (स्तोमः) प्रशंसा (हविष्मान्) बहुपदार्थहेतुः (अमृतः) नाशरहितः (न) इव (होता) दाता (यः) (वाम्) युवयोः (हृदि) (क्रतुमान्) बहुशुभप्रज्ञः (अस्मत्) (उक्तः) कथितः (पस्पर्शत्) (इन्द्रावरुणा) प्राणोदानवत् प्रियबलिनौ (नमस्वान्) बहूनि नमांस्यन्नादीनि सत्करणानि वा विद्यन्ते यस्य सः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ! ये होतृवत्पुरुषार्थिनो धीमन्तो नम्राः शान्ताः सत्कारिणो मातापितृभिः सुशिक्षिताः स्युस्तानध्याप्योपदिश्य श्रीमतः श्रेष्ठान् सम्पादयत ॥१॥

या सूक्तात अध्यापक, उपदेशक, राजा, प्रजा व मंत्री यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशकांनो ! जे दात्याप्रमाणे पुरुषार्थी, बुद्धिमान, नम्र, शांत, सत्कार करणारे, माता व पिता यांच्याकडून सुशिक्षित होतात, त्यांना शिकवून व उपदेश करून श्रीमंत व श्रेष्ठ करा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रा ह यो᳓ व᳓रुणा चक्र᳓ आपी᳓
देवउ᳓ म᳓र्तः सखिया᳓य प्र᳓यस्वान्
स᳓ हन्ति वृत्रा᳓ समिथे᳓षु श᳓त्रून्
अ᳓वोभिर् वा मह᳓द्भिः स᳓ प्र᳓ शृण्वे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āpī́ ← āpí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

cakré ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ha ← ha (invariable)

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

váruṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devaú ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

práyasvān ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samithéṣu ← samithá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mahádbhiḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

इन्द्रा॑ । ह॒ । यः । वरु॑णा । च॒क्रे । आ॒पी इति॑ । दे॒वौ । मर्तः॑ । स॒ख्याय॑ । प्रय॑स्वान् ।
सः । ह॒न्ति॒ । वृ॒त्रा । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । शत्रू॑न् । अवः॑ऽभिः । वा॒ । म॒हत्ऽभिः॑ । सः । प्र । शृ॒ण्वे॒ ॥

• indrā ← indra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• cakra ← cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• āpī ← āpi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “friend.”

• devau ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• prayasvān ← prayasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “offering.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• samitheṣu ← samitha
• [noun], locative, plural, neuter
• “battle; conflict.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• avobhir ← avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• mahadbhiḥ ← mahat
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

इन्द्रा वरुणा इन्द्रावरुणौ देवौ । हशब्दः पूरणः प्रसिद्धौ वा । यः मर्तः मरणधर्मा प्रयस्वान् हविर्लक्षणान्नवान् सन् सख्याय सखित्वाय आपी बन्धू चक्रे करोति। सः मर्तः वृत्रा आवरकाणि पापानि हन्ति । तथा समिथेषु संग्रामेषु शत्रून् हन्ति । वाशब्दश्चार्थे। महद्भिः अवोभिः रक्षणैः सः नरः प्र शृण्वे प्रकृष्टं श्रूयते विख्यातो भवति ॥

English translation:

“Divine Indra and Varuṇa, the mortal diligent in offering (you) sacrificial food, who has through friendship made you his kinsmen, destroys (his own) sins, and his enemies in battle; and by your great favours he becomes renowned.”

Indra and Varuṇa—the mortal who has made the two gods his own friends for comradeship, bringing them pleasing offerings,
he smashes obstacles and his rivals in clashes; by your great forms of help he becomes far-famed.

With Renou (EVP 7: 75) I take vā in d not as the disjunctive ‘or’, but the enclitic dual 2nd ps. prn. (vā(m)) before m-, though Oldenberg rejects this view. AiG III.477 also takes vā in this passage as the dual enclitic pronoun, but considers the -m-less form historically correct.

He who with dainty food hath won you, Indra and Varuna, Gods, as his allies to friendship,
Jayeth the Vrtras and his foes in battles, and through your mighty favours is made famous.

Der Sterbliche, der Indra und Varuna sich als Verbündete und beide Götter zur Freundschaft gewonnen hat, sie beköstigend, der schlägt in den Kämpfen die Feinde, die Gegner oder er wird durch eure großen Hilfen weit berühmt.

Wer sich die Götter Varuna und Indra durch Opferdienst verband zu nahen Freunden, Der Mensch besiegt in Schlachten alle Feinde, der wird berühmt durch eure grossen Hülfen.

О Индра и Варуна, тот смертный, кто сделал вас себе друзьями,
Обоих богов (расположил) к дружбе, имея жертвенные услады,
Он разбивает преграды, (убивает) врагов в сражениях.
Он знаменит благодаря вашим поддержкам.

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा और अमात्य विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रा) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त (वरुणा) उत्तम (आपी) सम्पूर्ण विद्याओं को प्राप्त (देवौ) विद्वान् जनो ! आप लोगों के मध्य में (यः) (प्रयस्वान्) प्रयत्न करनेवाला (मर्त्तः) मनुष्य (सख्याय) मित्रपन के लिये (प्र, चक्रे) उत्तमता करता है (सः, ह) वही (अवोभिः) रक्षण आदिकों के साथ (वा) वा (सः) वह (महद्भिः) महाशयों के साथ (समिथेषु) संग्रामों में (वृत्रा) शत्रुओं की सेनाओं और (शत्रून्) शत्रुओं का (हन्ति) नाश करता है, उसको मैं यशस्वी (शृण्वे) सुनता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे न्याय करनेवाले राजा और मन्त्रीजनो ! जो आप लोगों के सत्कार करने और शत्रुओं के जीतनेवाले महाशय अर्थात् गम्भीर अभिप्रायवाले, मेलयुक्त, आप लोगों की मित्रता में प्रीतिकर्त्ता, विजयी होवें उनका सत्कार करके रक्षा करो ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्रा वरुणापी देवौ ! युवयोर्यः प्रयस्वान् मर्त्तः सख्याय प्र चक्रे स हाऽवोभिस्स वा महद्भिः समिथेषु वृत्रा शत्रून् हन्ति तमहं कीर्तिमन्तं शृण्वे ॥२॥

अथ राजामात्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) इन्द्र (ह) किल (यः) (वरुणा) श्रेष्ठः (चक्रे) (आपी) सकलविद्यां प्राप्तौ (देवौ) विद्वांसौ (मर्त्तः) मनुष्यः (सख्याय) सख्युर्भावाय (प्रयस्वान्) प्रयत्नवान् (सः) (हन्ति) (वृत्रा) वृत्राणि शत्रुसैन्यानि (समिथेषु) सङ्ग्रामेषु (शत्रून्) (अवोभिः) रक्षणादिभिः (वा) (महद्भिः) महाशयैः (सः) (प्र) (शृण्वे) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे न्यायशीलौ राजामात्यौ ! ये भवत्सत्कर्त्तारः शत्रूणां जेतारो महाशयास्सन्धयो भवत्सख्यप्रिया विजयिनो भवेयुस्तान् सत्कृत्य रक्षेतम् ॥

भावार्थभाषाः - हे न्यायी राजा व अमात्यांनो ! जे तुमचा सत्कार करणारे, शत्रूंना जिंकणारे, श्रेष्ठ पुरुषांशी मेळ घालणारे तुमच्याशी मैत्री करणारे व विजयी असतात त्यांचा सत्कार करून त्यांचे रक्षण करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रा ह र᳓त्नं व᳓रुणा ध᳓यिष्ठा+
इत्था᳓ नृ᳓भ्यः शशमाने᳓भियस् ता᳓
य᳓दी स᳓खाया सखिया᳓य सो᳓मैः
सुते᳓भिः सुप्रय᳓सा माद᳓यैते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhéṣṭhā ← dhéṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ha ← ha (invariable)

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śaśamānébhyaḥ ← √śamⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sákhāyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yádi ← yádi (invariable)

mādáyaite ← √mad- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

suprayásā ← suprayás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sutébhiḥ ← √su- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

इन्द्रा॑ । ह॒ । रत्न॑म् । वरु॑णा । धेष्ठा॑ । इ॒त्था । नृऽभ्यः॑ । श॒श॒मा॒नेभ्यः॑ । ता ।
यदि॑ । सखा॑या । स॒ख्याय॑ । सोमैः॑ । सु॒तेभिः॑ । सु॒ऽप्र॒यसा॑ । मा॒दयै॑ते॒ इति॑ ॥

• indrā ← indra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dheṣṭhetthā ← dheṣṭhā ← dheṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine

• dheṣṭhetthā ← itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• śaśamānebhyas ← śaśamānebhyaḥ ← śam
• [verb noun], dative, plural
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• sakhāyā ← sakhi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sutebhiḥ ← su
• [verb noun], instrumental, plural
• “press out; su.”

• suprayasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprayasā ← prayasā ← prayas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “food; dainty; enjoyment.”

• mādayaite ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे इन्द्रावरुणौ ता । ह इति प्रसिद्धौ। तौ खलु देवौ इत्था इत्थं नृभ्यः मनुष्येभ्यः शशमानेभ्यः शंसमानेभ्यः स्तोतृभ्योऽस्मभ्यं रत्नं रमणीयं धनं धेष्ठा दातृतमौ । भवत इति शेषः । यदि सखाया परस्परं यजमानस्य वा सखिभूतौ सख्याय सखिकर्मणे सखित्वाय सुतेभिः अभिषुतैः सोमैः सुप्रयसा शोभनसोमान्नवन्तौ मादयैते माद्येताम् । तर्हि रत्नानां दातारौ भवतः ॥

English translation:

“Indra and Varuṇa (you are) most liberal givers of wealth to men praising you in various ways, when as friends well plural ed with (sacrificial) food, you are exhilarated by the Soma juice effused through friendship.”

Indra and Varuṇa are the best at providing treasure to men who have performed (ritual) labor just so,
when as comrades for comradeship they will make themselves
exhilarated with the pressed soma juices and the very pleasing
offering.

The orphaned tā́at the end of b is a bit surprising, somewhat reminiscent of the pāda-filling mechanisms engaged in by the epic bards, but not usually resorted to or needed by Rigvedic poets. This hymn is, however, not particularly topnotch work; compare Renou’s comment “Banalisation des hymnes joints.” I am inclined to read yádī as *yád ī, even though the ī would not double an object (unless it is the unexpressed reflexive ‘themselves’) but would be pleonastic+++(=redundant)+++.

The reading would be to avoid yádī ‘if’. The standard tr. indeed all render as ‘when’, not ‘if’.

Indra and Varuna are most liberal givers of treasure to the men who toil to serve them,
When they, as Friends inclined to friendship, honoured with dainty food, delight in flowing Soma.

Indra und Varuna geben am meisten Belohnung den Männern, die so den Opferdienst versehen haben, wenn beide als Freunde um der Freundschaft willen am gepreßten Soma und bei guter Beköstigung sich ergötzen.

Varuna, Indra sind die reichsten Geber der Schätze für die opferthät’gen Menschen; Wenn beide Freunde schwelgend in Gemeinschaft am schön gepressten Soma sich ergötzen.

Ведь эти Индра и Варуна лучше всех наделяют сокровищем
Мужей, которые так трудятся при обряде,
Когда как два друга для дружбы (с людьми) они опьяняются
Выжатыми соками сомы, имея прекрасные жертвенные услады.

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धेष्ठा) धाता जनो (इन्द्रा) राजन् (वरुणा) और उत्तम गुणों से युक्त प्रधान ! (यदी) यदि जिन तुम दोनों ने (शशमानेभ्यः) प्रशंसा करते हुए (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये (ह) ही (रत्नम्) सुन्दर धन दिया तो (ता) वे (सखाया) परस्पर मित्र आप दोनों (सख्याय) मित्रपन के लिये (सुप्रयसा) श्रेष्ठ प्रयत्न से (सुतेभिः) उत्पन्न किये गये (सोमैः) ऐश्वर्य्यों से (मादयैते) सुख को प्राप्त हों (इत्था) इस प्रकार से आप दोनों निश्चय आनन्दित हों ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो राजा और मन्त्रीजन उत्तम गुणवाले मनुष्यों का धन आदि से सत्कार करते हैं, वे ही ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर सदा आनन्दित होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे धेष्ठा इन्द्रावरुणा ! यदि युवाभ्यां शशमानेभ्यो नृभ्यो ह रत्नं दत्तं तर्हि ता सखाया भवन्तौ सख्याय सुप्रयसा सुतेभिस्सोमैर्मादयैत इत्था युवामप्यानन्दितौ भवेथाम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) राजन् (ह) किल (रत्नम्) रमणीयं धनम् (वरुणा) शुभगुणयुक्तप्रधान (धेष्ठा) धातारौ (इत्था) एवं प्रकारेण (नृभ्यः) मनुष्येभ्यः (शशमानेभ्यः) प्रशंसमानेभ्यः (ता) तौ (यदि) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सखाया) परस्परं सुहृदौ (सख्याय) सख्युर्भावाय (सोमैः) ऐश्वर्यैः (सुतेभिः) निष्पादितैः (सुप्रयसा) सुष्ठु प्रयत्नेन (मादयैते) सुखयेताम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये राजामात्याः शुभगुणानां जनानां धनादिना सत्कारं कुर्वन्ति त एवैश्वर्य्यं प्राप्य सदा मोदन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे राजा व मंत्रीगण उत्तमगुणयुक्त माणसांचा धन इत्यादींनी सत्कार करतात तेच ऐश्वर्य प्राप्त करून सदैव आनंदित राहतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रा युवं᳓ वरुणा दिद्यु᳓म् अस्मिन्न्
ओ᳓जिष्ठम् उग्रा नि᳓ वधिष्टं व᳓ज्रम्
यो᳓ नो दुरे᳓वो वृक᳓तिर् दभी᳓तिस्
त᳓स्मिन् मिमाथाम् अभि᳓भूति ओ᳓जः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

didyúm ← didyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

varuṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ní ← ní (invariable)

ójiṣṭham ← ójiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrā ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vadhiṣṭam ← √vadhⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dabhī́tiḥ ← dabhī́ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

durévaḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥kátiḥ ← vr̥káti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhíbhūti ← abhíbhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mimāthām ← √mā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑ । यु॒वम् । व॒रु॒णा॒ । दि॒द्युम् । अ॒स्मि॒न् । ओजि॑ष्ठम् । उ॒ग्रा॒ । नि । व॒धि॒ष्ट॒म् । वज्र॑म् ।
यः । नः॒ । दुः॒ऽएवः॑ । वृ॒कतिः॑ । द॒भीतिः॑ । तस्मि॑न् । मि॒मा॒था॒म् । अ॒भिऽभू॑ति । ओजः॑ ॥

• indrā ← indra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• didyum ← didyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrow; projectile.”

• asminn ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ojiṣṭham ← ojiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful.”

• ugrā ← ugra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• vadhiṣṭaṃ ← vadhiṣṭam ← vadh
• [verb], dual, Aorist imperative
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• durevo ← durevaḥ ← dureva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• vṛkatir ← vṛkatiḥ ← vṛkati
• [noun], nominative, singular, masculine

• dabhītis ← dabhītiḥ ← dabhīti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dabhīti.”

• tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mimāthām ← mā
• [verb], dual, Present imperative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• abhibhūty ← abhibhūti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “superior; overpowering.”

• ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे इन्द्रा इन्द्रौ वरुणा वरुणौ हे उग्रा उग्रौ । अत्र सर्वत्र परस्परापेक्षया द्विवचनं ‘ प्र मित्रयोर्वरुणयोः ’ (ऋ. सं. ७.६६.१) इतिवत्। यद्वा । छान्दसत्वात् व्यवहितस्यापि आनङ् । अस्मिन् शत्रौ दिद्युं दीप्तम् ओजिष्ठम् अतिशयेन तेजोवत् वज्रम् आयुधं नि वधिष्टम् । वधार्थं प्रेरयतमित्यर्थः ।“यः शत्रुः नः अस्माकं दुरेवः दुष्प्रापः वृकतिः अतिशयेनादाता दभीतिः हिंसक तस्मिन् शत्रौ अभिभूति अभिभावुकम् ओजः बलं युवं युवां मिमाथां कुरुतमित्यर्थः ॥ इन्द्रा युवं वरुणा भूतमस्या धियः प्रेतारा वृषभेवं धेनोः ।

English translation:

“Fierce Indra and Varuṇa you hurled the bright-shining and most mighty thunderbolt against this (our foe), who is difficult ot be resisted by us; (who is) rapacious, malevolent; grant us strength to overcome him.”

O Indra and Varuṇa, you powerful ones—smash your missile, your most powerful mace down on him
who turns his evil ways on us, who is wolfishness and deception
(personified). Against him show the measure of your
overwhelming power.

Renou makes the nice point that vṛkáti- ‘wolfishness’ and dabhī́ti- ‘deception’ are respectively Indraic and Varuṇian offenses.

Indra and Varuna, ye hurl, O Mighty, on him your strongest flashing bolt of thunder
Who treats us ill, the robber and oppressor: measure on him your overwhelming vigour.

Indra und Varuna! Schleudert das Geschoß, die gewaltigste Keule, ihr Gewaltige, auf den räuberischen Betrüger, der Böses wider uns vorhat; an dem messet eure überlegene Kraft!

Auf den, o Indra Varuna, entsendet den stärksten Blitz, den Donnerkeil, o starke, Der als ein böser Räuber uns befeindet; an ihm erweiset eure Siegerstärke.

О Индра и Варуна, поразите вы сверкающим разрядом,
Самой грозной ваджрой, о грозные, того,
Кто для нас злодейский грабитель, обманщик!
На нем измерьте (сбою) превосходящую силу!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रा) शत्रु के नाश करनेवाले राजन् और (वरुणा) श्रेष्ठ मन्त्रीजन ! (उग्रा) तेजस्वी (युवम्) आप दोनों (अस्मिन्) इस में (ओजिष्ठम्) अत्यन्त पराक्रमयुक्त (दिद्युम्) विद्या और न्याय के प्रकाशरूप (वज्रम्) वज्र को ग्रहण कर शत्रुओं का (नि, वधिष्टम्) निरन्तर नाश करो तथा (यः) जो (दुरेवः) दुःख से प्राप्त होने योग्य (वृकतिः) भेड़िये के सदृश शत्रुओं का नाश करनेवाला (दभीतिः) हिंसक (नः) हम लोगों के लिये (अभिभूति) तिरस्कार करनेवाला (ओजः) पराक्रम है उसको (मिमाथाम्) रचो और (तस्मिन्) उस में विश्वास को करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और मन्त्री जनो ! आप ब्रह्मचर्य्य, विद्या, सत्याचरण और जितेन्द्रियत्वादि गुणों से अतुल बल को बढ़ाय के शत्रुओं का निवारण और प्रजाओं का अच्छे प्रकार पालन करके निष्कण्टक राज्यानन्द का निरन्तर भोग करें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणोग्रा युवमस्मिन्नोजिष्ठं दिद्युं वज्रं गृहीत्वा शत्रून्नि वधिष्टं यो दुरेवो वृकतिर्दभीतिर्नोऽस्मभ्यमभिभूत्योजो तन् मिमाथां तस्मिन् विश्वासं कुर्य्यातम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) शत्रुविदारक राजन् ! (युवम्) युवाम् (वरुणा) श्रेष्ठाऽमात्य (दिद्युम्) विद्यान्यायप्रकाशम् (अस्मिन्) (ओजिष्ठम्) अतिशयेन पराक्रमयुक्तम् (उग्रा) तेजस्विनी (नि) (वधिष्टम्) हन्यातम् (वज्रम्) (यः) (नः) अस्मान् (दुरेवः) दुःखेन प्राप्तुं योग्यः (वृकतिः) वृकवच्छत्रुहिंसकः (दभीतिः) हिंस्रः (तस्मिन्) (मिमाथाम्) रचयेतम् (अभिभूति) तिरस्कारकम् (ओजः) पराक्रमम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजाऽमात्या ! भवन्तो ब्रह्मचर्य्यविद्यासत्याचरणजितेन्द्रियत्वादिभिरतुलं बलं वर्द्धयित्वा शत्रून्निवार्य्य प्रजाः सम्पाल्य निष्कण्टकं राज्याऽऽनन्दं सततं भुञ्जाताम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व मंत्र्यांनो! तुम्ही ब्रह्मचर्य, विद्या, सत्याचरण व जितेंन्द्रियता इत्यादी गुणांनी आत्यंतिक बल वाढवून शत्रूंचे निवारण करून प्रजेचे चांगल्या प्रकारे पालन करून निरंतर निष्कंटक राज्यानंद भोगा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रा युवं᳓ वरुणा भूत᳓म् अस्या᳓
धियः᳓ प्रेता᳓रा वृषभे᳓व धेनोः᳓
सा᳓ नो दुहीयद् य᳓वसेव गत्वी᳓
सह᳓स्रधारा प᳓यसा मही᳓ गउः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

bhūtám ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

varuṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dhenóḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dhiyáḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pretā́rā ← pretár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vr̥ṣabhā́ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

duhīyat ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

gatvī́ ← √gam- (root)
{non-finite:CVB}

iva ← iva (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yávasā ← yávasa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gaúḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sahásradhārā ← sahásradhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

इन्द्रा॑ । यु॒वम् । व॒रु॒णा॒ । भू॒तम् । अ॒स्याः । धि॒यः । प्रे॒तारा॑ । वृ॒ष॒भाऽइ॑व । धे॒नोः ।
सा । नः॒ । दु॒ही॒य॒त् । यव॑साऽइव । ग॒त्वी । स॒हस्र॑ऽधारा । पय॑सा । म॒ही । गौः ॥

• indrā ← indra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• pretārā ← pretṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “beneficent.”

• vṛṣabheva ← vṛṣabhā ← vṛṣabha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vṛṣabheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhenoḥ ← dhenu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• duhīyad ← duhīyat ← duh
• [verb], singular, Present optative
• “milk.”

• yavaseva ← yavasā ← yavasa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “eatage; pasture; fodder.”

• yavaseva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• gatvī ← gam
• [verb noun]
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sahasradhārā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasradhārā ← dhārā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• gauḥ ← go
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

हे इन्द्रा वरुणा इन्द्रावरुणौ युवं युवाम् अस्या धियः स्तुत्याः प्रेतारा प्रीणयितारौ भूतं भवतम् । वृषभा सेक्तारौ वृषभौ धेनोः इव । सा स्तुतिरूपा धेनुः नः अस्माकं दुहीयत् दुह्येत्। कामान् पूरयेत् । यवसा तृणादिघासेन’ निमित्तेन गत्वी गत्वा पयसा सहस्रधारा मही महती गौः इव ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“Indra and Varuṇa, be the exciters of this our praise, as the bull is of the cows; may that cow (of praise) yield us (reward), like a large cow that has gone forth to pasture, whose thousand channels (are filled) with milk.”

O Indra and Varuṇa—become the lovers of this insight, like bulls of a milk-cow.
She should yield her milk to us like a great cow with her milk in a
thousand streams who has gone to the pastures.

Note the middle opt. duhīya+t remarked as act., like the impf. áduha+t.

O Indra-Varuna, be ye the lovers of this my song, as steers who love the milch-Cow.
Milk may it yield us as, gone forth to pasture, the great Cow pouring out her thousand rivers.

Indra und Varuna! Seid die Liebhaber dieser Dichtung wie die Stiere von der Kuh. Sie soll uns Milch geben, als wäre sie auf die Weide gegangen, die große Kuh, die mit ihrer Milch tausend Strahlen gibt.

Nach dieser Andacht, Varuna und Indra, seid voller Brunst, wie nach der Kuh die Stiere; Sie ströme Milch uns diese tausendström’ge, erhabne Kuh, als käm’ sie von der Weide.

О Индра и Варуна, станьте вы любовниками
Этой молитвы, словно два быка – у коровы!
Пусть она доится для нас, словно пошла она на пастбище
Великая корова с тысячью струй молока!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अध्यापकोपदेशक विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रा) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त (वरुणा) प्रशंसित गुणवान् (प्रेतारा) प्राप्त होनेवाले ! (युवम्) आप दोनों (अस्याः) इस (धियः) बुद्धि के (धेनोः) गौ के सम्बन्ध में (वृषभेव) बैल के सदृश (भूतम्) व्यतीत हुए विषय को प्राप्त होओ और जैसे (सा) वह (सहस्रधारा) असंख्य प्रवाहवाली वाणी (मही) बड़ी (गौः) चलनेवाली गौ (पयसा) दुग्धादि से (यवसेव) भूसा आदि के सदृश (नः) हम लोगों को (गत्वी) प्राप्त होकर (दुहीयत्) पूर्ण करे, वैसे श्रेष्ठ गुणों से पूर्ण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! आप सब के लिये ऐसी बुद्धि देओ कि जिससे सब पूर्ण मनोरथवाले होवें ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणा प्रेतारा ! युवमस्या धियो धेनोर्वृषभेव भूतं प्राप्नुतं यथा सा सहस्रधारा मही गौः पयसा यवसेव नोऽस्मान् गत्वी दुहीयत् तथा शुभगुणैः पूरयतम् ॥५॥

पुनरध्यापकोपदेशकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) विद्यैश्वर्य्ययुक्त (युवम्) युवाम् (वरुणा) प्रशंसितगुण (भूतम्) अतीतम् (अस्याः) (धियः) प्रज्ञायाः (प्रेतारा) प्राप्तारौ (वृषभेव) (धेनोः) (सा) (नः) अस्मान् (दुहीयत्) प्रपूरयेत् (यवसेव) बुसादिनेव (गत्वी) गत्वा प्राप्य (सहस्रधारा) सहस्राण्यसङ्ख्या धाराः प्रवाहा यस्या वाचः सा (पयसा) दुग्धादिना (मही) महती (गौः) गन्त्री ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे अध्यापकोपदेशका ! भवन्तः सर्वेभ्यः ईदृशीं प्रज्ञां प्रयच्छेयुर्यथा सर्वेऽलङ्कामाः स्युः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे अध्यापक व उपदेशक लोकांनो! तुम्ही सर्वांसाठी अशी बुद्धी द्या, ज्यामुळे सर्वजण पूर्ण मनोरथ बाळगणारे व्हावेत. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तोके᳓ हिते᳓ त᳓नय उर्व᳓रासु
सू᳓रो दृ᳓शीके वृ᳓षणश् च पउं᳓स्ये
इ᳓न्द्रा नो अ᳓त्र व᳓रुणा सियाताम्
अ᳓वोभिर् दस्मा᳓ प᳓रितक्मियायाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hité ← √hi- (root)
{case:LOC, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

tánaye ← tánaya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

toké ← toká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

urvárāsu ← urvárā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dŕ̥śīke ← dŕ̥śīka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paúṁsye ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

syātām ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

váruṇā ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dasmā́ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

páritakmyāyām ← páritakmya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

तो॒के । हि॒ते । तन॑ये । उ॒र्वरा॑सु । सूरः॑ । दृशी॑के । वृष॑णः । च॒ । पौंस्ये॑ ।
इन्द्रा॑ । नः॒ । अत्र॑ । वरु॑णा । स्या॒ता॒म् । अवः॑ऽभिः । द॒स्मा । परि॑ऽतक्म्यायाम् ॥

• toke ← toka
• [noun], locative, singular, neuter
• “offspring.”

• hite ← dhā
• [verb noun], locative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• tanaya ← tanaye ← tanaya
• [noun], locative, singular, neuter
• “biological.”

• urvarāsu ← urvarā
• [noun], locative, plural, feminine
• “field; Urvarā.”

• sūro ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• dṛśīke ← dṛśīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “visual perception.”

• vṛṣaṇaś ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pauṃsye ← pauṃsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• indrā ← indra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• varuṇā ← varuṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• syātām ← as
• [verb], dual, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• avobhir ← avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• dasmā ← dasma
• [noun], nominative, dual, masculine
• “overlord.”

• paritakmyāyām ← paritakmyā
• [noun], locative, singular, feminine

हे इन्द्रावरुणौ देवौ नः हिते तोके पुत्रे तनये तत्पुत्रे च उर्वरासु सस्याढ्यासु भूमिषु निमित्तभूतासु सूरः प्रेरकस्य सूर्यस्य दृशीके चिरकालदर्शनाय । चिरजीवनायेत्यर्थः । तथा वृषणः सेक्तुर्मम पौंस्ये च पुंस्त्वाय च पुनरपि प्रजननसामर्थ्याय च दस्मा शत्रूणां हिंसकौ सन्तौ नः अस्माकम् अवोभिः रक्षणैः सह परितक्म्यायां परितकने निमित्तभूते सति । यद्वा रात्रिनामैतत् । रात्रौ हिंसकानां वधाय स्यातां भवेताम् ॥

English translation:

“May Indra and Varuṇa, the overthrowers (of foes), be around us with (their) protections; (that thereby we may have) good sons and grandsons, and fertile lands, and long life, and virility.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Be around us: paritakmyāyām = paritakane, in the night, i.e. may Indra and Varuṇa protect us in the night against evil spirits; long life: sūro dṛśike = sūryasya cirakāladarśanāya, for the sight of the sun for a long time, i.e. cirajivanāya, for long life

When progeny and posterity are at stake, when fields, the sight of the sun, and the masculine power of the bull,
Indra and Varuṇa should be here for us, the wondrous pair with their forms of help at the turning point.

The first hemistich consists of a series of loc. absol., all depending on hité ‘set (as stake)’.

For fertile fields, for worthy sons and grandsons, for the Sun’s beauty and for steer-like vigour,
May Indra-Varuna with gracious favours work marvels for us in the stress of battle.

Wenn der leibliche Same auf dem Spiel steht, wenn die Felder, der Anblick der Sonne und die Heldentat eines Bullen, dann sollen Indra und Varuna mit ihren Hilfen uns beistehen, die Meister in der entscheidenden Wendung.

Zu liebem Sohn, zu Enkeln und zu Feldern zum Schau’n der Sonne und zu Heldenstärke Seid hülfreich uns, o Varuna und Indra, im Dunkel auch der Nacht, o wunderbare.

Когда установлена (ставка) – дети и внуки, поля,
Видение солнца, мужская сила быка,
О Индра и Варуна, будьте здесь для нас
С (вашими) поддержками, о чудесные, в решающую минуту!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवा᳓म् इ᳓द् धि᳓ अ᳓वसे पूर्विया᳓य
प᳓रि प्र᳓भूती गवि᳓षः सुआपी
वृणीम᳓हे सखिया᳓य प्रिया᳓य
शू᳓रा मं᳓हिष्ठा पित᳓रेव शम्भू᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

pūrvyā́ya ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gavíṣaḥ ← gavíṣ- (nominal stem)

pári ← pári (invariable)

prábhūtī ← prábhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

svāpī ← svāpí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

priyā́ya ← priyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vr̥ṇīmáhe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

máṁhiṣṭhā ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śambhū́ ← śambhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śū́rā ← śū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

यु॒वाम् । इत् । हि । अव॑से । पू॒र्व्याय॑ । परि॑ । प्रभू॑ती॒ इति॒ प्रऽभू॑ती । गो॒ऽइषः॑ । स्वा॒पी॒ इति॑ सुऽआपी ।
वृ॒णी॒महे॑ । स॒ख्याय॑ । प्रि॒याय॑ । शूरा॑ । मंहि॑ष्ठा । पि॒तरा॑ऽइव । श॒म्भू इति॑ श॒म्ऽभू ॥

• yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• iddhy ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• pūrvyāya ← pūrvya
• [noun], dative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• prabhūtī ← prabhūti
• [noun], accusative, dual, masculine

• gaviṣaḥ ← gaviṣ
• [noun], nominative, plural, masculine

• svāpī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāpī ← āpī ← āpi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “friend.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• priyāya ← priya
• [noun], dative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• śūrā ← śūra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• maṃhiṣṭhā ← maṃhiṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “big.”

• pitareva ← pitarā ← pitṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitareva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śambhū ← śambhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “kind; benevolent.”

हे इन्द्रावरुणौ गविषः गा इच्छन्तो वयं युवामित् । हि इति पादपूरणः । युवामेव पूर्व्याय पुरातनाय युवाभ्यां कृताय अवसे रक्षणाय । वृणीमहे इति संबन्धः । प्रभूती प्रभवन्तौ स्वापी शोभनबन्धुभूतौ । आपिरिति बन्धुनाम । यद्वा । सुष्ठु व्यापनशीलौ शूरा विक्रान्तौ मंहिष्ठा अतिशयेन पूज्यौ युवां सख्याय समानख्यानाय प्रियाय च परि वृणीमहे परितः प्रार्थयामहे । शंभू सुखस्य भावयितारौ पितरेव पितरौ पुत्राय तद्वत् ॥

English translation:

“Desirous of (possessing) cattlle, we have recourse to you, Indra and Varuṇa, for full protection, you who are powerful and kind as (kinsmen); we have recourse to you, adorable heroes, for (your) friendship and affection, (to you who are), like parents, givers of happiness.”

For it is just you (we choose) for your age-old help because of your pervasive preeminence, o good friends of the cattle-seeker;
we choose you for your dear comradeship, the two champions, most munificent like parents, who are luck itself.

My tr. departs in two ways from the standard. I take prábhūtī as instr. sg. (as it is in IV.54.3), not acc. du., and gavíṣaḥ as gen. sg. with svāpī (also suggested by Geldner in his n.), not nom. pl. The pári is somewhat perplexing. Renou construes it with prábhūtī (“ô vous qui dominez tout autour,” wrongly as a voc.); my “pervasive preeminence” is a version of this.

For you, as Princes, for your ancient kindness, good comrades of the man who seeks for booty,
We choose to us for the dear bond of friendship, most liberal Heroes bringing bliss like parents.

Denn gerade euch beide Mächtige erwählen wir, auf Rinder ausziehend, zum Beistand wie früher, ihr treue Bundesgenossen, zu lieber Freundschaft, euch die ihr tapfer, freigebig, wie die Eltern wohlwollend seid.

Denn euch erwählen wir zu alter Hülfe, zu lieber Freundschaft, starke, nahverwandte, Begierig wir nach Kuhbesitz, o Helden, die reich ihr spendet, liebevoll wie Aeltern.

Ведь именно вас, обоих владык, мы выбираем
Для прежней помощи, отправляясь в поисках коров,
О добрые союзники, для дорогой дружбы,
О герои, самые щедрые, благодатные, как родители!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ वां धि᳓यो अ᳓वसे वाजय᳓न्तीर्
आजिं᳓ न᳓ जग्मुर् युवयूः᳓ सुदानू
श्रिये᳓ न᳓ गा᳓व उ᳓प सो᳓मम् अस्थुर्
इ᳓न्द्रं गि᳓रो व᳓रुणम् मे मनीषाः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vājayántīḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ājím ← ājí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jagmuḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

sudānū ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvayū́ḥ ← yuvayú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ताः । वा॒म् । धियः॑ । अव॑से । वा॒ज॒ऽयन्तीः॑ । आ॒जिम् । न । ज॒ग्मुः॒ । यु॒व॒ऽयूः । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू ।
श्रि॒ये । न । गावः॑ । उप॑ । सोम॑म् । अ॒स्थुः॒ । इन्द्र॑म् । गिरः॑ । वरु॑णम् । मे॒ । म॒नी॒षाः ॥

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• ‘vase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vājayantīr ← vājayantīḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• ājiṃ ← ājim ← āji
• [noun], accusative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jagmur ← jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yuvayūḥ ← yuvayu
• [noun], nominative, plural, feminine

• sudānū ← sudānu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big; lavish.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gāva ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asthur ← asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

सुदानू शोभनफलदातारौ हे देवौ वां युवां वाजयन्तीः रत्नमिच्छन्त्यः धियः स्तुतयः जग्मुः गच्छन्ति । युवयूः युवां कामयमानाः पदातयः अवसे रक्षणाय आजिं न संग्राममिव । किंच श्रिये दध्यादिश्रयणाय गावः सोमं न सोममिव इन्द्रं वरुणं च मे मदीयाः मनीषाः मनस ईश्वराः गिरः स्तुतयः उप अस्थुः तिष्ठन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Liberal givers, those (our) praises soliciting (abundant) food have proceeded to you for (your) protection; longing for you as (soldiers long) for battle, and as cattle approach the Soma for (its) advantage, so my heartfelt hymns (approach) Indra and Varuṇa.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Longing for you: yuvayuḥ = yuvam kāmayamānaḥ; approach the soma for its advantage: śriye na gāva upa somam asthuḥ, an allusion to the mixture of milk and curds with the Soma libation, dadhyādiśrayaṇāya].

As those seeking prizes go to a contest, these insights, seeking you, have gone to you for help, o you of good gifts [/drops].
As cows [=milk] approach soma for mixing, my hymns and inspired thoughts have approached Indra and Varuṇa for splendor.624 IV.42

Vs.-initial tā́is ambiguous: it can represent either masc. du. tā́supporting the immed. flg. enclitic vām (as so often; see my “Vedic ‘sá figé’: An inherited sentence connective?” Historische Sprachforschung 105 [1992]) or fem. pl. tā́ḥ (so Pp.) modifying dhíyaḥ. Or, my preference, both.

Although, strictly speaking, fem. vājayántīḥ belongs in the frame, modifying dhíyaḥ, in sense it fits better with the simile, since contests are where prizes are won.

Moreover, see the next vs. (9d) where fem. ‘fleet mares’(raghvī́ḥ) seek fame – so female racehorses would be possible in the simile here.

In c śriyé has double sense, belonging both to śrī́‘glory, splendour’ and to √śrī ‘mix’, as Geldner and Renou point out. The latter is appropriate to the simile, the former to the frame.

Acdg. to Witzel Gotō, the gíraḥ go to Indra and the manīṣā́ḥ to Varuṇa. Although, as was noted above, this is the first place in the hymn where the two names are singular, not associated as a dual, I think it unlikely that the different vocal products have different divine goals. Note that in the first half of the vs. the dhíyaḥ are going to both, and the repeated manīṣā́ḥ in the next vs. go to both as well. That gíraḥ immediately follows índram in 8d is not significant; In all but one instance (9a) of the two names, something intervenes.

Showing their strength, these hymns for grace, Free-givers I have gone to you, devoted, as to battle.
For glory have they gone, as milk to Soma, to Indra-Varuna my thoughts and praises.

Diese Dichtungen sind zu euch um Beistand siegesbegierig, wie die Siegesbegierigen in den Kampf gezogen, nach euch verlangend, ihr Gabenreiche. Um sie zu ehren sind die Lobreden, meine Gedichte dem Indra und Varuna genaht wie die Milch der Kühe dem Soma zur Mischung.

Drum gehn zu euch die Bitten, Preis begehrend, zu euch nach Hülfe strebend, wie zum Kampfpreis; Wie Milch zum Soma, ihn zu schmücken, gingen zu Varuna und Indra meine Lieder.

Эти молитвы устремились к вам за помощью,
Словно (скакуны) – на ристалище, стремясь к награде, преданные вам, о обладатели прекрасных даров.
Как (молоко) коров (притекает) к соме для смешения,
(Так) к Индре приблизились хвалебные песни, к Варуне - мои поэтические порывы.

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (मे) मेरी (गिरः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणियाँ और (मनीषाः) बुद्धियाँ (श्रिये) धन के लिये (गावः) पृथिवी वा गौओं के (न) सदृश (सोमम्) ऐश्वर्य्य (इन्द्रम्) अत्यन्त सुख करनेवाले (वरुणम्) श्रेष्ठ जन के (उप, अस्थुः) समीप प्राप्त होवें, वैसे ही जो (वाम्) आप दोनों की (धियः) बुद्धियाँ वा कर्म (अवसे) रक्षण आदि के लिये (वाजयन्तीः) जनाती हुई (आजिम्) संग्राम के (न) सदृश (सुदानू) उत्तम प्रकार दाता जनों को और (युवयूः) आप दोनों की कामना करते हुए प्रजाजनों को (जग्मुः) प्राप्त होवें (ता) उनका आप दोनों निरन्तर पालन करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे विद्यावाली माता अपने सन्तानों को उत्तम प्रकार शिक्षा दे पालन कर और विद्या से युक्त करके सुखी करती है, वैसे ही राजा प्रजा के प्रति वर्त्ताव करे ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा मे गिरो मनीषाश्च श्रिये गावो न सोममिन्द्रं वरुणमुपास्थुस्तथैव या वां धियोऽवसे वाजयन्तीराजिं न सुदानू युवयूः प्रजा जग्मुस्ता युवां सततं पालयत ॥८॥

पुना राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ताः) (वाम्) युवयोः (धियः) प्रज्ञाः कर्माणि वा (अवसे) रक्षणाद्याय (वाजयन्तीः) ज्ञापयन्त्यः (आजिम्) सङ्ग्रामम् (न) इव (जग्मुः) प्राप्नुयुः (युवयूः) युवां कामयमानाः (सुदानू) सुष्ठु दातारौ (श्रिये) धनाय (न) इव (गावः) पृथिव्यो धेनवो वा (उप) (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (अस्थुः) प्राप्नुवन्तु (इन्द्रम्) परमसुखकारकम् (गिरः) सुशिक्षिता वाण्यः (वरुणम्) श्रेष्ठं जनम् (मे) मम (मनीषाः) प्रज्ञाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा विदुष्यो मातरः स्वापत्यानि सुशिक्ष्य सम्पाल्य विद्यायुक्तानि कृत्वा सुखयन्ति तथैव राजा प्रजाः प्रति वर्त्तेत ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी विदुषी माता आपल्या संतानांना उत्तम प्रकारचे शिक्षण देऊन पालन करून विद्येने युक्त करून सुखी करते, तसेच राजाने प्रजेबरोबर वागावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓ इ᳓न्द्रं व᳓रुणम् मे मनीषा᳓
अ᳓ग्मन्न् उ᳓प द्र᳓विणम् इछ᳓मानाः
उ᳓पेम् अस्थुर् जोष्टा᳓र इव व᳓स्वो
रघ्वी᳓र् इव श्र᳓वसो भि᳓क्षमाणाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ágman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ichámānāḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

iva ← iva (invariable)

joṣṭā́raḥ ← joṣṭár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhíkṣamāṇāḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

iva ← iva (invariable)

raghvī́ḥ ← raghú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śrávasaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

इ॒माः । इन्द्र॑म् । वरु॑णम् । मे॒ । म॒नी॒षाः । अग्म॑न् । उप॑ । द्रवि॑णम् । इ॒च्छमा॑नाः ।
उप॑ । ई॒म् । अ॒स्थुः॒ । जो॒ष्टारः॑ऽइव । वस्वः॑ । र॒घ्वीःऽइ॑व । श्रव॑सः । भिक्ष॑माणाः ॥

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• manīṣā ← manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• agmann ← agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• icchamānāḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• upem ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• asthur ← asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• joṣṭāra ← joṣṭāraḥ ← joṣṭṛ
• [noun], nominative, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vasvo ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• raghvīr ← raghvīḥ ← raghu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “low; fast.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śravaso ← śravasaḥ ← śravas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• bhikṣamāṇāḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; beg.”

इन्द्रं वरुणं च मे मम मनीषाः स्तुतयः" द्रविणमिच्छमानाः सत्यः उप अग्मन् उपगच्छन्ति । जोष्टारः सेवकाः वस्वः धनस्य लाभाय धनिकं स्वामिनम् इव। रघ्वीरिव लघ्व्य इव शीघ्रगामिन्य इव श्रवसः अन्नस्य अन्नं भिक्षमाणाः एनमिन्द्रं वरुणं च उप अस्थुः उपतिष्ठन्ते ॥

English translation:

“These my earnest praises approach Indra and Varuṇa, desirous to obtain wealth, as dependants attend (upon an opulent man) for the sake of riches, like humble (feminine les) begging for food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As dependants attend upon an opulent man: joṣṭāra iva vasvo = sevakā dhanikam svāminam, as servants upon a rich master, or as derived from juṣ, to plural ase, joṣṭāraḥ = flatterers, parasites; like humble feminine les: raghvīr iva śravaso bhikṣāmāṇāḥ: raghvīr iva = laghvya iva, like light or trivial

These inspired thoughts of mine have come up to Indra and Varuṇa, seeking material goods.
Like those who enjoy a good thing, they have approached them,
seeking a share of goods as fleet mares (seek a share) of fame.

I read vásvaḥ twice, once as the complement of joṣṭā́raḥ in the simile (“those who enjoy a good thing”) and once in the frame with bhíkṣamāṇāḥ (“seeking a share of the goods”). Contra Witzel Gotō, I take śrávasaḥ only in the simile, since this part of the hymn seems all about our acquiring possessions, not fame.

To Indra and to Varuna, desirous of gaining wealth have these my thoughts proceeded.
They have come nigh to you as treasurelovers, like mares, fleet-footed, eager for the glory.

Diese meine Dichtungen sind zu Indra und Varuna, Reichtum begehrend, gekommen. Sie sind ihnen wie Freunde genaht, um Gut bittend wie die Rennstuten um Ruhm.

Zu Varuna und Indra gingen meine Gebete hier, nach reichem Schatz verlangend, Sie kamen zu euch, wie um Gut die Bettler, wie schnelle Stuten, schöne Nahrung heischend.

Эти мои поэтические порывы достигли
Индры и Варуны, (они) желающие богатства.
Они подошли к ним, как те, кто наслаждается добром,
Словно скаковые кобылицы, ищущие славы.

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा और प्रजा के कर्त्तव्य विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (इमाः) ये प्रत्यक्ष कुमारी ब्रह्मचारिणियाँ (मे) मेरी (मनीषाः) बुद्धियों के सदृश (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य (द्रविणम्) धन वा यश और (वरुणम्) श्रेष्ठ स्वभाव की (इच्छमानाः) इच्छा करती हुई पढ़ानेवालियों को (अग्मन्) प्राप्त होवें और (जोष्टारइव) सेवा करते हुए पुरुषों के समान (वस्वः) धन के (उप, अस्थुः) समीप स्थित होती (ईम्) और प्रत्यक्ष (श्रवसः) अन्न की (रघ्वीरिव) छोटी ब्रह्मचारिणियों के सदृश (भिक्षमाणाः) याचना करती हुई पढ़ानेवाली स्त्रियों के (उप) समीप स्थित हुई वे ही कन्या अत्यन्त श्रेष्ठ होती हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे राजन् ! जैसे कन्याजन ब्रह्मचर्य्य से ग्रहण की गई विद्या और उत्तम शिक्षा से यशयुक्त और विद्यावाली होकर अपने अनुकूल पतियों को प्राप्त होकर सदा आनन्दित होती हैं, वैसे ही प्रजाओं के साथ आप और आपके साथ प्रजाजन निरन्तर आनन्द करें ॥९॥

अन्वय: हे राजन् ! या इमाः कुमार्यो ब्रह्मचारिण्यो मे मनीषा इवेन्द्रं द्रविणं वरुणमिच्छमाना अध्यापिका अग्मन् जोष्टारइव वस्व उपास्थुरीं श्रवसो रघ्वीरिव भिक्षमाणा अध्यापिका उप तस्थुस्ता एव प्रवरा जायन्ते ॥९॥

अथ राजाप्रजाकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) प्रत्यक्षाः (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यम् (वरुणम्) श्रेष्ठं स्वभावम् (मे) मम (मनीषाः) (अग्मन्) प्राप्नुवन्तु (उप) (द्रविणम्) धनं यशो वा (इच्छमानाः) (उप) (ईम्) (अस्थुः) तिष्ठन्ति (जोष्टारइव) सेवमाना इव (वस्वः) धनस्य (रघ्वीरिव) लघ्व्यो ब्रह्मचारिण्य इव (श्रवसः) अन्नस्य (भिक्षमाणाः) याचमानाः ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे राजन् ! यथा कन्या ब्रह्मचर्य्येण गृहीताभ्यां विद्यासुशिक्षाभ्यां यशस्विन्यो विदुष्यो भूत्वा स्वसदृशान् पतीन् प्राप्य सदाऽऽनन्दन्ति तथैव प्रजाभिः सह भवान् भवता सह प्रजाः सततमानन्दन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे राजा! जशा कन्या ब्रह्मचर्य पाळून विद्या व उत्तम शिक्षणाने यशस्वी व विदुषी बनून आपल्या सारख्याच पतींना प्राप्त करून सदैव आनंदित होतात तसे प्रजेबरोबर तुम्ही व तुमच्याबरोबर प्रजा निरंतर आनंदी असावी. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓श्व्यस्य त्म᳓ना र᳓थियस्य पुष्टे᳓र्
नि᳓त्यस्य रायः᳓ प᳓तयः सियाम
ता᳓ चक्राणा᳓ ऊति᳓भिर् न᳓व्यसीभिर्
अस्मत्रा᳓ रा᳓यो नियु᳓तः सचन्ताम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvyasya ← áśvya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

puṣṭéḥ ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ráthyasya ← ráthya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nítyasya ← nítya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

cakrāṇaú ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

návyasībhiḥ ← návyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

sacantām ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

अश्व्य॑स्य । त्मना॑ । रथ्य॑स्य । पु॒ष्टेः । नित्य॑स्य । रा॒यः । पत॑यः । स्या॒म॒ ।
ता । च॒क्रा॒णौ । ऊ॒तिऽभिः॑ । नव्य॑सीभिः । अ॒स्म॒ऽत्रा । रायः॑ । नि॒ऽयुतः॑ । स॒च॒न्ता॒म् ॥

• aśvyasya ← aśvya
• [noun], genitive, singular, neuter

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• rathyasya ← rathya
• [noun], genitive, singular, neuter

• puṣṭer ← puṣṭeḥ ← puṣṭi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• nityasya ← nitya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cakrāṇā ← cakrāṇau ← kṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• navyasībhir ← navyasībhiḥ ← navyas
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “new.”

• asmatrā
• [adverb]

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• niyutaḥ ← niyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; team.”

• sacantām ← sac
• [verb], plural, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

अश्व्यस्य अश्वसमूहस्य रथ्यस्य रथरूपस्य रथार्हस्य वा पुष्टेः पोषस्य नित्यस्य अविचलितस्य रायः धनस्य त्मना आत्मना स्वयमेवाप्रयत्नेन पतयः स्याम । ता तौ देवौ चक्राणा चङ्क्रममाणौ गन्तारौ । भवतमिति शेषः। नव्यसीभिः नूतनाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः अस्मत्रा अस्मासु नियुतः अश्वाः रायः धनानि च सचन्तां सेवन्ताम् ॥

English translation:

“May we of our own (right) be the masters of permanent riches, comprising horses, chariots, and nourishment; may those two, traversing (the regions), direct their Niyut steeds towards us, associating (them) with riches and with recent protections.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May we of our own be: tmanā patayaḥ syāma, without any effort or labour, aprayatnena

Might we by ourselves be lords of prosperity in horses and chariots, of our own proper wealth,
making the two (gods) our own along with their newer forms of help. Let riches in teams accompany (them) among us.

Pāda c has been variously dealt with – as parenthetical (Geldner), as a separate clause (Renou, Witzel Gotō), as the obj. of the verb in d (Oldenberg). All of these take the two gods as the subj. of the part. cakrāṇā́(flg. the du. reading of the Pp., cakrāṇaú), and all of them fail to render the medial sense of the part. Since the med. pf. cakré in 2a has clear medial sense (“made X his own”), the voice of this participle should not be ignored. I therefore read it as nom. plural (contra Pp. but compatible with Saṃhitā), modifying the 1st pl. subj. of ab. Again, we want to make the gods our own; this forms a ring with the same usage in 2a.

[IV.42 JPB]

May we ourselves be lords of during riches, of ample sustenance for car and hones.
So may the Twain who work with newest succours bring yoked teams hitherward to us and riches.

Wir möchten selbst die Besitzer einer Roßherde, der Vollbesitzer von Wagengeschirr, von eigenem Reichtum sein - die beiden Götter wirken durch ihre neusten Hilfen mit - uns sollen die Reichtümer, die Gaben zufallen!

Besitzer seien wir von Ross und Wagen, von reicher Nahrung und von eigner Habe; Dies alles schaffend durch die neusten Hülfen lasst zu uns gehn des Reichthums Wagenzüge.

Пусть будем мы повелителями процветания собственного богатства,
Состоящего из коней, состоящего из колесниц, своего (процветания)!
Пользуясь самыми новыми поддержками, (да помогут нам) эти двое!
К нам пусть последуют богатства – (конные) упряжки!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब प्रजा विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (ता) वे (चक्राणौ) करते हुए दो जन (नव्यसीभिः) नवीन (ऊतिभिः) रक्षा आदि कर्मों से (अस्मत्रा) हम लोगों में वर्त्तमान (रायः) धन के सम्बन्ध को प्राप्त होवें और (नियुतः) निश्चययुक्त पदार्थ (सचन्ताम्) सम्बद्ध होवें, वैसे हम लोग (त्मना) आत्मा से अपने (अश्व्यस्य) शीघ्र चलनेवालों में उत्पन्न हुए (रथ्यस्य) रमण करने योग्य वाहनों में श्रेष्ठ (पुष्टेः) पुष्टि के सम्बन्ध में (नित्यस्य) नित्य वर्त्तमान (रायः) धन के (पतयः) स्वामी (स्थाम) होवें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जैसे युक्त अर्थात् कार्य में लगे हुए पुरुष सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य को प्राप्त होते हैं, वैसे हम लोग सम्पूर्ण आनन्द को प्राप्त होवें, ऐसी इच्छा करें ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा ता चक्राणौ नव्यसीभिरूतिभिरस्मत्रा रायः सम्बन्धं प्राप्नुयातां नियुतश्च सचन्तां तथा वयं त्मना स्वस्याश्व्यस्य रथ्यस्य पुष्टेर्नित्यस्य रायः पतयः स्याम ॥१०॥

अथ प्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्व्यस्य) अश्वेष्वाशुगामिषु भवस्य (त्मना) आत्मना (रथ्यस्य) रथेषु रमणीयेषु साधोः (पुष्टेः) (नित्यस्य) (रायः) धनस्य (पतयः) स्वामिनः (स्याम) (ता) तौ (चक्राणौ) कुर्वन्तौ (ऊतिभिः) रक्षादिभिः (नव्यसीभिः) (अस्मत्रा) अस्मासु वर्त्तमानस्य (रायः) (नियुतः) निश्चययुक्ताः (सचन्ताम्) सम्बध्नन्तु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा युक्ताः पुरुषाः सर्वैश्वर्य्यमाप्नुवन्ति तथैव वयं सर्वाऽऽनन्दं प्राप्नुयामेतीच्छा कार्य्या ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे कार्यमग्न असलेले पुरुष संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतात तसे आम्हाला संपूर्ण आनंद प्राप्त व्हावा अशी माणसांनी इच्छा करावी. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो बृहन्ता बृहती᳓भिर् ऊती᳓
इ᳓न्द्र यातं᳓ वरुण वा᳓जसातौ
य᳓द् दिद्य᳓वः पृ᳓तनासु प्रक्री᳓ळान्
त᳓स्य वां स्याम सनिता᳓र आजेः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hantā ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

br̥hatī́bhiḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

didyávaḥ ← didyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prakrī́ḷān ← √krīḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ājéḥ ← ājí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sanitā́raḥ ← sanitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

आ । नः॒ । बृ॒ह॒न्ता॒ । बृ॒ह॒तीभिः॑ । ऊ॒ती । इन्द्र॑ । या॒तम् । व॒रु॒ण॒ । वाज॑ऽसातौ ।
यत् । दि॒द्यवः॑ । पृत॑नासु । प्र॒ऽक्रीळा॑न् । तस्य॑ । वा॒म् । स्या॒म॒ । स॒नि॒तारः॑ । आ॒जेः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bṛhantā ← bṛhat
• [noun], nominative, dual, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhatībhir ← bṛhatībhiḥ ← bṛhat
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• didyavaḥ ← didyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arrow; projectile.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• prakrīﾱān ← prakrīḍān ← prakrīḍ ← √krīḍ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sanitāra ← sanitāraḥ ← san
• [verb], plural, periphrast. future
• “win; get; gain.”

• ājeḥ ← āji
• [noun], genitive, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

हे बृहन्ता महान्तौ हे इन्द्र हे वरुण बृहतीभिः महतीभिः ऊती ऊतिभिः रक्षाभिः सह आ यातम् आगच्छतम् । वाजसातौ संग्रामेऽन्नलाभनिमित्तभूते वा यत् यस्मिन्नाजौ संग्रामे पृतनासु सेनासु दिद्यवः । आयुधनामैतत् । आयुधानि शत्रुसंबन्धीनि प्रक्रीळान् प्रक्रीडन्ते । तस्य तादृशस्य आजेः युद्धस्य सनितारः संभक्तारः स्याम भवेम । वां युवयोरनुग्रहात् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Mighty Indra and Varuṇa, come to us in battle with (your) powerful protections, and where the bright (weapons) plural y amidst the (hostile) hosts, may we triumph in that conflict (through) your (favour).”

O lofty Indra and Varuṇa, with your lofty forms of help drive here to us at the winning of prizes.
When the missiles will play in the battles, (thanks to) you might we be the winners of this contest.

Come with your mighty succours, O ye Mighty; come, Indra-Varuna, to us in battle.
What time the flashing arrows play in combat, may we through you be winners in the contest.

Kommet, ihr Hohen mit hohen Hilfen, Indra und Varuna, zu uns, auf daß wir den Siegespreis gewinnen! Wenn die Geschosse in den Kämpfen ihr Spiel beginnen, wollen wir durch eure Gunst die Gewinner dieses Kampfes sein.

O grosse, kommt zu uns mit grossen Hülfen, o Varuna und Indra, in dem Kampfe, Wo die Geschosse in den Schlachten fliegen, da lasst erlangen uns den grossen Kampfpreis.

К нам приходите, о высокие, с высокими поддержками,
О Индра и Варуна, для захвата награды!
Когда сверкающие разряды заиграют в сражениях,
Да будем мы у вас победителями в этом состязании!

• इन्द्रावरुणौ
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजप्रजाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों के दलन करनेवाले राजन् और (वरुण) सेना के ईश ! (बृहन्ता) श्रेष्ठ गुणों से बड़े आप दोनों (बृहतीभिः) बड़ी (ऊती) रक्षा आदिकों से (वाजसातौ) सङ्ग्राम में (नः) हम लोगों को (आ) सब ओर से (यातम्) प्राप्त हूजिये (यत्) जो (दिद्यवः) विद्या और विनय से प्रकाशमान तेजस्वी (तस्य) उस (आजेः) सङ्ग्राम के (सनितारः) विभाग करनेवाले हम (पृतनासु) सेनाओं में (प्रक्रीळान्) उत्तम क्रीड़ा अर्थात् विहारों को प्राप्त होकर (वाम्) आप दोनों से विहार को प्राप्त हुए (स्याम) होवें, उन हम लोगों का आप दोनों सत्कार करें ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जैसे हम लोग आपके प्रति प्रीति से वर्त्ताव करें, वैसा ही आपको भी चाहिये कि हम लोगों में वर्त्ताव करें ॥११॥ इस सूक्त में अध्यापक, उपदेशक, राजा, प्रजा और मन्त्री के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥११॥ यह इकतालीसवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र वरुण ! बृहन्ता युवां बृहतीभिरूती वाजसातौ न आ यातम्। यद्ये दिद्यवस्तस्याजेः सनितारो वयं पृतनासु प्रक्रीळान् प्राप्य वां क्रीडां प्राप्ताः स्याम तानस्मान् युवां सत्कुर्य्यातम् ॥११॥

पुना राजप्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मान् (बृहन्ता) सद्गुणैर्महान्तौ (बृहतीभिः) महतीभिः (ऊती) रक्षाभिः। अत्र सुपां सुलुगिति भिसो लुक्। (इन्द्र) दुष्टदलक राजन् (यातम्) प्राप्नुतम् (वरुण) सेनेश (वाजसातौ) सङ्ग्रामे (यत्) ये (दिद्यवः) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमानास्तेजस्विनः (पृतनासु) सेनासु (प्रक्रीळान्) प्रकृष्टान् विहारान् (तस्य) (वाम्) युवाभ्याम् (स्याम) (सनितारः) विभक्तारः (आजेः) सङ्ग्रामस्य ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा वयं भवतः प्रति प्रीत्या वर्त्तेमहि तथैव भवताप्यस्मासु वर्त्तितव्यमिति ॥११॥ अत्राध्यापकोपदेशकराजप्रजामात्यकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥११॥ इत्येकचत्वारिंशत्तमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जसे आम्ही तुझ्याशी प्रेमाने वागतो तसे तूही आमच्याशी वाग. ॥ ११ ॥