ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘ आशुं दधिक्राम्’ इति षडृचं सप्तमं सूक्तम् । आदितः पञ्च त्रिष्टुभः षष्ठ्यनुष्टुप् । ऋषिर्वामदेवः । पूर्वसूक्ते हीत्युक्तत्वात् एतदपि दाधिक्रम् । तथा चानुक्रान्तम् - ‘ आशुं षळन्त्यानुष्टुप् ’ इति । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः ॥

Jamison Brereton

39 (335)
Dadhikrā
Vāmadeva Gautama
6 verses: triṣṭubh, except anuṣṭubh 6
In this celebratory hymn the very real and physical horse of the preceding hymn (IV.38) has become a mere recipient of and occasion for a formal encomium. He is invoked along with a number of gods and thus appears to have achieved a measure of divinity, but the artistry of IV.38 has been replaced by the deployment of stiff and conventional formulae. It is, however, interesting to see how an encomium of this sort, presumably a particular type of occasional verse, would be constructed.

Jamison Brereton Notes

Dadhikrā As was noted in the published introduction, the middle hymn of the small Dadhikrā cycle differs in style and content from the hymns before and after, presenting a formal praśasti-type encomium.

01 आशुं दधिक्राम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आशुं᳓ दधिक्रां᳓ त᳓म् उ नु᳓ ष्टवाम
दिव᳓स् पृथिव्या᳓ उत᳓ चर्किराम
उछ᳓न्तीर् मा᳓म् उष᳓सः सूदयन्तु
अ᳓ति वि᳓श्वानि दुरिता᳓नि पर्षन्

मूलम् ...{Loading}...

आ॒शुं द॑धि॒क्रां तमु॒ नु ष्ट॑वाम दि॒वस्पृ॑थि॒व्या उ॒त च॑र्किराम ।
उ॒च्छन्ती॒र्मामु॒षसः॑ सूदय॒न्त्वति॒ विश्वा॑नि दुरि॒तानि॑ पर्षन् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhikrā́m ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

stavāma ← √stu- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

carkirāma ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūdayantu ← √sūd- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uchántīḥ ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

áti ← áti (invariable)

duritā́ni ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

parṣan ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

पद-पाठः

आ॒शुम् । द॒धि॒ऽक्राम् । तम् । ऊं॒ इति॑ । नु । स्त॒वा॒म॒ । दि॒वः । पृ॒थि॒व्याः । उ॒त । च॒र्कि॒रा॒म॒ ।
उ॒च्छन्तीः॑ । माम् । उ॒षसः॑ । सू॒द॒य॒न्तु॒ । अति॑ । विश्वा॑नि । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । प॒र्ष॒न् ॥

Hellwig Grammar

āśuṃ ← āśum ← āśu
[noun], accusative, singular, masculine
“quick; fast; immediate; agile.”

dadhikrāṃ ← dadhikrām ← dadhikrā
[noun], accusative, singular, masculine
“Dadhikrā.”

tam ← tad
[noun], accusative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

nu
[adverb]
“now; already.”

ṣṭavāma ← stavāma ← stu
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“laud; praise; declare; stu.”

divas ← divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
[noun], genitive, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

carkirāma ← carkar ← √kṛ
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“praise; commemorate.”

ucchantīr ← ucchantīḥ ← vas
[verb noun], nominative, plural
“dawn; shine.”

mām ← mad
[noun], accusative, singular
“I; mine.”

uṣasaḥ ← uṣas
[noun], nominative, plural, feminine
“Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

sūdayantv ← sūdayantu ← sūday ← √sūd
[verb], plural, Present imperative
“kill; promote.”

ati
[adverb]
“very; excessively; beyond; excessively.”

viśvāni ← viśva
[noun], accusative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

duritāni ← durita
[noun], accusative, plural, neuter
“danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

parṣan ← pṛ
[verb], plural, Aorist conj./subj.
“protect; promote; rescue; help.”

सायण-भाष्यम्

आशुं शीघ्रगामिनं तमु तमेव दधिक्रां देवं नु क्षिप्रं स्तवाम । उत अपि च दिवः पृथिव्याः च सकाशादस्य घासं चर्किराम विक्षिपाम । उच्छन्तीः तमो विवासयन्तीः उषसः मां प्रति सूदयन्तु रक्षन्तु फलानि । ‘विश्वानि सर्वाणि दुरितानि अति पर्षन् अतिपारयन्तु । अन्यदेवताकेषु मन्त्रेष्वन्यदेवतास्तुतिस्तासां निपातभाक्त्वान्न विरुध्यते ॥

Wilson

English translation:

“Verily we praise that swift Dadhikrā and scatter (proved before him) from heaven and earth; may the gloom-dispelling dawns preserve for me (all good things), and bear me beyond all evils.”

Jamison Brereton

The swift Dadhikrā—him will we now praise, and we will pay tribute to Heaven and to Earth.
Let the Dawns, dawning, sweeten me. They will lead me across all
difficult passages.

Jamison Brereton Notes

The hopes expressed for “my” improvement and safety in the 2nd hemistich are presumably in service of my producing a good praise-hymn.

Griffith

Now give we praise to Dadhikras the rapid, and mention in our laud the Earth and Heaven.
May the Dawns flushing move me to exertion, and bear me safely over every trouble.

Geldner

Den Renner Dadhikra, den wollen wir jetzt preisen. Auch wollen wir des Himmels und der Erde gedenken. Die aufleuchtenden Morgenröten sollen mich zum Meister machen und über alle Fährlichkeiten hinwegbringen.

Grassmann

Lasst jetzt den schnellen Dadhikra uns preisen, des Himmels und der Erde uns gedenken; Mich mögen hold die Morgenröthen segnen, und über alles Ungemach mich führen.

Elizarenkova

Этого быстрого Дадхикра мы хотим сейчас прославить,
А также мы хотим восхвалить Небо (и) Землю.
Пусть зажигающиеся зори приготовят меня (к этому)!
Пусть они переправят меня через все трудности!

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब छः ऋचावाले उनतालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में कैसा राजा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (दिवः) प्रकाश और (पृथिव्याः) भूमि के मध्य में (तम्) उस (आशुम्) शीघ्र चलनेवाले (दधिक्राम्) धारण करने योग्य को धारण करनेवाले की (नु) तर्क वितर्क के साथ (स्तवाम) प्रशंसा करें (उत) और शत्रुओं को (उ) भी (चर्किराम) निरन्तर फैकें और जो (माम्) मुझको (पर्षन्) सीचें उनकी (उच्छन्तीः) सेवा करती हुई (उषसः) प्रभात वेला (विश्वानि) सम्पूर्ण (दुरितानि) दुःखों वा दुष्टाचरणों को (अति, सूदयन्तु) अत्यन्त दूर करें ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो राजा हम लोगों के दुःखों को दूर करके जैसे प्रातःकाल अन्धकार को वैसे अन्याय और दुष्टों का निषेध करता है, उसी की हम लोग प्रशंसा करें ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: वयं दिवस्पृथिव्यास्तमाशुं दधिक्रां नु ष्टवामोत शत्रूनु चर्किराम या मां पर्षंस्ता उच्छन्तीरुषसो विश्वानि दुरितान्यति सूदयन्तु ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (आशुम्) सद्योगामिनम् (दधिक्राम्) धर्त्तव्यधरम् (तम्) (उ) (नु) (स्तवाम) प्रशंसेम (दिवः) प्रकाशस्य (पृथिव्याः) भूमेर्मध्ये (उत) (चर्किराम) भृशं विक्षेपयाम (उच्छन्तीः) सेवयन्तीः (माम्) (उषसः) प्रभातवेलाः (सूदयन्तु) क्षरयन्तु दूरीकुर्वन्तु (अति) (विश्वानि) समग्राणि (दुरितानि) दुःखानि दुष्टाचरणानि वा (पर्षन्) सिञ्चन्तु ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यो राजास्मद् दुःखानि दूरं नीत्वोषा अन्धकारमिवाऽन्यायं दुष्टान्निषेधति तस्यैव वयं प्रशंसां कुर्य्याम ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात राजा व प्रजेच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्रातःकाळ जसा अंधकार दूर करतो तसा जो राजा आमचे दुःख दूर करून अन्याय व दुष्टांचा निषेध करतो त्याचीच आम्ही प्रशंसा करावी. ॥ १ ॥

02 महश्चर्कर्म्यर्वतः क्रतुप्रा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मह᳓श् चर्कर्मि अ᳓र्वतः क्रतुप्रा᳓
दधिक्रा᳓व्णः पुरुवा᳓रस्य वृ᳓ष्णः
य᳓म् पूरु᳓भ्यो दीदिवां᳓सं न᳓ अग्निं᳓
दद᳓थुर् मित्रावरुणा त᳓तुरिम्

मूलम् ...{Loading}...

म॒हश्च॑र्क॒र्म्यर्व॑तः क्रतु॒प्रा द॑धि॒क्राव्णः॑ पुरु॒वार॑स्य॒ वृष्णः॑ ।
यं पू॒रुभ्यो॑ दीदि॒वांसं॒ नाग्निं द॒दथु॑र्मित्रावरुणा॒ ततु॑रिम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

carkarmi ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kratuprā́ḥ ← kratuprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

dadhikrā́vṇaḥ ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

puruvā́rasya ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dīdivā́ṁsam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

pūrúbhyaḥ ← pūrú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadáthuḥ ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

táturim ← táturi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

म॒हः । च॒र्क॒र्मि॒ । अर्व॑तः । क्र॒तु॒ऽप्राः । द॒धि॒ऽक्राव्णः॑ । पु॒रु॒ऽवार॑स्य । वृष्णः॑ ।
यम् । पू॒रुऽभ्यः॑ । दी॒दि॒ऽवांस॑म् । न । अ॒ग्निम् । द॒दथुः॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । ततु॑रिम् ॥

Hellwig Grammar

mahaś ← mahaḥ ← mah
[noun], genitive, singular, masculine
“great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

carkarmy ← carkarmi ← carkar ← √kṛ
[verb], singular, Present indikative
“praise; commemorate.”

arvataḥ ← arvant
[noun], genitive, singular, masculine
“horse.”

kratuprā ← kratu
[noun], masculine
“yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

kratuprā ← prāḥ ← prā
[noun], nominative, singular, masculine
“appreciated.”

dadhikrāvṇaḥ ← dadhikrāvan
[noun], genitive, singular, masculine
“Dadhikrā.”

puruvārasya ← puru
[noun]
“many; much(a); very.”

puruvārasya ← vārasya ← vāra
[noun], genitive, singular, masculine
“treasure; choice.”

vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
[noun], genitive, singular, masculine
“bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

yam ← yad
[noun], accusative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

pūrubhyo ← pūrubhyaḥ ← pūru
[noun], dative, plural, masculine
“Pūru; Pūru.”

dīdivāṃsaṃ ← dīdivāṃsam ← dīdī
[verb noun], accusative, singular
“shine; glitter.”

nāgniṃ ← nā ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nāgniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

dadathur ← dadathuḥ ← dā
[verb], dual, Perfect indicative
“give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
[noun], vocative, dual, masculine
“Varuna; Mitra.”

taturim ← taturi
[noun], accusative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

क्रतुप्राः कर्मणां पूरकोऽहं महः महतः अर्वतः अरणवतः पुरुवारस्य पुरुभिः बहुभिर्वरणीयस्य वृष्णः वर्षकस्य दधिक्राव्णः स्तुतिं चर्कर्मि अत्यर्थं करोमि । हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ युवां ततुरिं तारकं यं दीदिवांसं नाग्नि दीप्यमानमग्निमिव स्थितं पूरुभ्यः मनुष्येभ्यस्तेषामुपकाराय ददथुः धारयथः ॥

Wilson

English translation:

“Fulfiller of religious rites, I reiterate the praise of the great Dadhikrā, the liberal, many-honoured showerer (of benefits), whom Mitra and Varuṇa gave for the good of many, the transporter (beyond calamity), as brilliant as Agni.”

Jamison Brereton

Fulfilling my conception, I pay tribute to the great steed, to
Dadhikrāvan, the bullish one of many favors,
whom, triumphant, shining like fire, you gave to the Pūrus, o Mitra and Varuṇa, as one triumphant for the Pūrus.

Jamison Brereton Notes

I take kratu-prā́- as referring to the poet’s own krátu- ‘intention, conception’

– that is, producing the praise-hymn he has envisioned. So also Renou and (partly) Witzel Gotō.

Others consider it the krátu- of others or of all, and Oldenberg suggests an emendation to

*kratupráḥ (gen.) because he thinks it more applicable to Dadhikrā than the poet.

This cmpd seems to play off kṛṣṭi-prā́- in the last hymn (IV.38.9b) in structure and phonology, but since it is found once elsewhere, as is the derivative kratu-prā́van-, both in the same hymn (X.100.12 and 11 respectively), it was not simply created here for the occasion on that model. That both words in X.100 refer to a poet/singer as here undercuts Oldenberg’s justification for his emendation.

Maurer (324-25) renders puruvā́ra- as ‘richly tailed’ (vā́ra- ‘tail-hair’ beside vā́ra- ‘favor, choice thing’), an interpr. also given by Scarlatta (332) as an alternative (‘mit den buschigen Schwanzhaaren’). I find this appealing (as a pun, not as the primary reading) – but ultimately unlikely: unlike the other hymns in this sequence, no other physical attributes or characteristics of Dadhikrā, save his swiftness, are described in this hymn.

In the 2nd hemistich pūrúbhyaḥ … táturim was mistakenly tr. twice in the publ tr. Eliminate the last phrase “as one triumphant for the Pūrus.”

Griffith

I praise the mighty Steed who fills my spirit, the Stallion Dadhikravan rich in bounties,
Whom, swift of foot aind shining bright as Agni, ye, Varuna and Mitra, gave to Purus.

Geldner

Ich rühme aller Gedanken erfüllend den großen Renner Dadhikravan, den vielbegehrten Hengst, den ihr, Mitra und Varuna, den Puru´s geschenkt habt, den Überwinder, der wie Feuer strahlt.

Grassmann

Begeistert rühm’ ich ihn, den grossen Renner, den gabenreichen Stier, den Dadhikravan, Der hell wie Agni leuchtet, den als Sieger den Menschen gaben Varuna und Mitra.

Elizarenkova

Преисполненный силы духа, я восхваляю великого скакуна.
Дадхикравана, жеребца с пышным хвостом,
Сверкающего, как Агни, (жеребца,) которого Митра-Варуна
Даровали людям пуру, (его,) преодолевающего препятствия.

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
स्वराट्पङ्क्ति
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश वर्त्तमान सभा और सेना के ईश आप दो जन (पूरुभ्यः) बहुतों से (यम्) जिस (ततुरिम्) शीघ्रता करते हुए (दीदिवांसम्) प्रकाशमान (अग्निम्) अग्नि के (न) सदृश विनय को (ददथुः) देते हैं उस (पुरुवारस्य) बहुत श्रेष्ठ जनों से स्वीकार किय गये और (दधिक्राव्णः) विद्या की धारणा करनेवालों की कामना करने और (वृष्णः) सुखों के वर्षानेवाले के जो (क्रतुप्राः) बुद्धि के पूर्ण करनेवाले उन (महः) बड़े (अर्वतः) घोड़ों के सदृशों को और कार्य्य को मैं (चर्कर्मि) निरन्तर करता हूँ ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजा बुद्धिवाले और बुद्धि के देनेवालों को सदा धारण करता है, वह सूर्य्य के सदृश प्रतापी होता हुआ शीघ्र अपने कार्य्य को सिद्ध कर सकता है ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मित्रावरुणा ! पूरुभ्यो यं ततुरिं दीदिवांसमग्निं न विनयं ददथुस्तस्य पुरुवारस्य दधिक्राव्णो वृष्णो ये क्रतुप्रास्तान् महोऽर्वतोऽहं कार्य्यं चर्कर्मि ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (महः) महतः (चर्कर्मि) भृशं करोति (अर्वतः) अश्वानिव (क्रतुप्राः) ये प्रज्ञां पूरयन्ति ते (दधिक्राव्णः) यो विद्याधरान् कामयते तस्य (पुरुवारस्य) बहूत्तमजनस्वीकृतस्य (वृष्णः) सुखानां वर्षकस्य (यम्) (पूरुभ्यः) बहुभ्यः (दीदिवांसम्) देदीप्यमानम् (न) इव (अग्निम्) पावकम् (ददथुः) (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविव वर्त्तमानौ सभासेनेशौ (ततुरिम्) त्वरमाणम् ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यो राजा प्रज्ञान् प्रज्ञाप्रदान् सदा धरति स सूर्य्य इव प्रतापी सन् सद्यः स्वकार्य्यं साद्धुं शक्नोति ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो राजा बुद्धिमान व बुद्धी देणाऱ्यांना सदैव बाळगतो तो सूर्याप्रमाणे पराक्रमी बनून तात्काळ आपले कार्य सिद्ध करू शकतो. ॥ २ ॥

03 यो अश्वस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ अ᳓श्वस्य दधिक्रा᳓व्णो अ᳓कारीत्
स᳓मिद्धे अग्ना᳓ उष᳓सो वि᳓उष्टौ
अ᳓नागसं त᳓म् अ᳓दितिः कृणोतु
स᳓ मित्रे᳓ण व᳓रुणेना सजो᳓षाः

मूलम् ...{Loading}...

यो अश्व॑स्य दधि॒क्राव्णो॒ अका॑री॒त्समि॑द्धे अ॒ग्ना उ॒षसो॒ व्यु॑ष्टौ ।
अना॑गसं॒ तमदि॑तिः कृणोतु॒ स मि॒त्रेण॒ वरु॑णेना स॒जोषाः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákārīt ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áśvasya ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dadhikrā́vṇaḥ ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sámiddhe ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vyùṣṭau ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ánāgasam ← ánāgas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇotu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitréṇa ← mitrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇena ← váruṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । अश्व॑स्य । द॒धि॒ऽक्राव्णः॑ । अका॑रीत् । सम्ऽइ॑द्धे । अ॒ग्नौ । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टौ ।
अना॑गसम् । तम् । अदि॑तिः । कृ॒णो॒तु॒ । सः । मि॒त्रेण॑ । वरु॑णेन । स॒ऽजोषाः॑ ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

aśvasya ← aśva
[noun], genitive, singular, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

dadhikrāvṇo ← dadhikrāvṇaḥ ← dadhikrāvan
[noun], genitive, singular, masculine
“Dadhikrā.”

akārīt ← kṛ
[verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)

samiddhe ← samindh ← √indh
[verb noun], locative, singular
“kindle; blaze.”

agnā ← agnau ← agni
[noun], locative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
[noun], genitive, singular, feminine
“Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

vyuṣṭau ← vyuṣṭi
[noun], locative, singular, feminine
“dawn; happiness; consequence.”

anāgasaṃ ← anāgasam ← anāgas
[noun], accusative, singular, masculine
“blameless; impeccant.”

tam ← tad
[noun], accusative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

aditiḥ ← aditi
[noun], nominative, singular, feminine
“Aditi; aditi [word].”

kṛṇotu ← kṛ
[verb], singular, Present imperative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

mitreṇa ← mitra
[noun], instrumental, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

varuṇenā ← varuṇena ← varuṇa
[noun], instrumental, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

sajoṣāḥ ← sajoṣas
[noun], nominative, singular, masculine
“consentaneous; combined; associated; united.”

सायण-भाष्यम्

यः यजमानः अश्वस्य अश्वरूपस्य व्याप्तस्य वा दधिक्राव्णः स्तुतिम् उषसो व्युष्टौ प्रभाते सति अग्नौ समिद्धे सति अकारीत् अकार्षीत् । मित्रेण वरुणेन चाहोरात्राभिमाननिदेवाभ्यां सजोषाः समानप्रीतिः अदितिः अखण्डनीयो दधिक्राः तं यजमानम् अनागसं पापरहितं कृणोतु करोतु ॥

Wilson

English translation:

“May Aditi, consentient with Mitra and Varuṇa render him free from sin who has performed the worship of the steed Dadhikrā, when the fire has been kindled at the opening of the dawn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aditi: an appellative, akhaṇḍanīya, the indivisible or infrangible, that is, Dadhikrā

Jamison Brereton

Whoever has paid tribute to the horse Dadhikrāvan when the fire has been kindled at the break of dawn,
him let Aditi make without offense, in concert with Mitra and Varuṇa.

Jamison Brereton Notes

The interpretive problem in this vs. is caused by the length of a single vowel: sá instead of *sā́in d. The most obvious contextual reading of the pāda is that Aditi should act in concert with Mitra and Varuṇa, but of course Aditi is feminine and the pronoun is masc. Sāyaṇa. makes Dadhikrā the referent and is followed by Geldner, Renou, Maurer, and (tentatively, see their n.) Witzel Gotō. (Maurer in fact takes Dadhikrā also as the subj. of kṛṇotu in c and interprets áditiḥ as a masc. adj. ‘free of bond’.) Oldenberg discusses at some length and comes to a solution (in agreement with Hillebrandt) somewhat like Maurer’s: that the subject of both c and d is Dadhikrā in the guise of / identified with Aditi. I find all this unlikely; despite the syntactic problem, I think the subject of d has to be Aditi, who has a close natural connection with her sons Mitra and Varuṇa (unlike Dadhikrā). Masc. sá may simply show attraction to the adj.

sajóṣāḥ, which is ambig. between masc. and fem. Or, in my opinion more likely, the pāda may have been incompletely adapted from one in which the referent of sá was Aryaman, the standard third member of this trio. No exact parallel is found in the RV, but cf. passages like I.90.1, I.186.2=VII.60.4 and, with Aditi, VI.51.5 and V.31.5.

Another possibility, that the sá refers to the mortal poet favored by Aditi in c, was essentially closed off by Oldenberg, who persuasively argues that sajóṣa(s)- refers almost without exception to the relationship of gods with gods or, less frequently, mortals with mortals – but not interspecies relationships, as it were.

Griffith

Him who hath honoured, when the flame is kindled at break of dawn, the Courser Dadhikrivan,
Him, of one mind with Varuna and Mitra may Aditi make free from all transgression.

Geldner

Wer des Rosses Dadhikravan gedacht hat bei entflammtem Feuer im Aufgang der Morgenröte, den soll Aditi schuldlos erklären, er im Verein mit Varuna und Mitra.

Grassmann

Wer rühmend denkt des Rosses Dadhikravan bei Agni’s Feuer bei des Morgens Leuchten, Den möge schuldlos Aditi erweisen, der sei vereint mit Varuna und Mitra.

Elizarenkova

Кто восхвалил коня Дадхикравана,
Когда зажжен жертвенный костер (и) когда воспламенилась Ушас,
Того Адити пусть сделает лишенным вины –
(Ведь) он единодушен с Митрой (и) Варуной.

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब प्रजाकृत्य को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो विद्वान् (दधिक्राव्णः) धारण करनेवालों को क्रमण करानेवाले (अश्वस्य) बड़े और विद्या में अर्थात् पदार्थविद्या के गुणों में व्याप्त (उषसः) प्रातःकाल की (व्युष्टौ) अनेक प्रकार की सेवा में और (समिद्धे) बहुत प्रदीप्त (अग्नौ) बिजुलीरूप अग्नि में (अनागसम्) अपराधरहित को (अकारीत्) करता है (तम्) उसको (अदितिः) माता व पिता निरपराध (कृणोतु) करे (सः) सो भी (मित्रेण) मित्र (वरुणेन) श्रेष्ठ के साथ (सजोषाः) तुल्य प्रीति सेवनेवाला हो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अग्नि में जल आदि पदार्थों के संयोग करने को जाने और जो सज्जनों के साथ मित्रता कर और प्रातःकाल उठ के श्रेष्ठ कर्मों को करता है, वही सदैव प्रसन्न होता है, यह जानो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! यो विद्वान् दधिक्राव्णोऽश्वस्योषसो व्युष्टौ समिद्धेऽग्नावनागसमकारीत् तमदितिरनागसं कृणोतु स च मित्रेण वरुणेन सजोषा भवेत् ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ प्रजाकृत्यमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (अश्वस्य) महतो व्याप्तविद्यस्य (दधिक्राव्णः) धारकाणां क्रमयितुः (अकारीत्) करोति (समिद्धे) प्रदीप्ते (अग्नौ) विद्युद्रूपे पावके (उषसः) प्रभातस्य (व्युष्टौ) विविधरूपायां सेवायाम् (अनागसम्) अनपराधम् (तम्) (अदितिः) माता पिता वा (कृणोतु) (सः) (मित्रेण) (वरुणेन) श्रेष्ठेन। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योग्नावबादीनां पदार्थानां संयोगं कर्त्तुं विजानीयात्। यश्च सज्जनैः सह मित्रतां कृत्वा प्रातरुत्थाय सत्कर्माणि करोति स एव सदैव प्रसन्नो भवतीति विजानीत ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो अग्नी, जल इत्यादी पदार्थांचा संयोग करणे जाणतो व जो सज्जनांबरोबर मैत्री करून प्रातःकाळी उठून श्रेष्ठ कर्म करतो तोच सदैव प्रसन्न असतो, हे जाणा. ॥ ३ ॥

04 दधिक्राव्ण इष - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दधिक्रा᳓व्ण इष᳓ ऊर्जो᳓ महो᳓ य᳓द्
अ᳓मन्महि मरु᳓तां ना᳓म भद्र᳓म्
सुअस्त᳓ये व᳓रुणम् मित्र᳓म् अग्निं᳓
ह᳓वामह इ᳓न्दरं+ व᳓ज्रबाहुम्

मूलम् ...{Loading}...

द॒धि॒क्राव्ण॑ इ॒ष ऊ॒र्जो म॒हो यदम॑न्महि म॒रुतां॒ नाम॑ भ॒द्रम् ।
स्व॒स्तये॒ वरु॑णं मि॒त्रम॒ग्निं हवा॑मह॒ इन्द्रं॒ वज्र॑बाहुम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhikrā́vṇaḥ ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

ūrjáḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ámanmahi ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vájrabāhum ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

द॒धि॒ऽक्राव्णः॑ । इ॒षः । ऊ॒र्जः । म॒हः । यत् । अम॑न्महि । म॒रुता॑म् । नाम॑ । भ॒द्रम् ।
स्व॒स्तये॑ । वरु॑णम् । मि॒त्रम् । अ॒ग्निम् । हवा॑महे । इन्द्र॑म् । वज्र॑ऽबाहुम् ॥

Hellwig Grammar

dadhikrāvṇa ← dadhikrāvṇaḥ ← dadhikrāvan
[noun], genitive, singular, masculine
“Dadhikrā.”

iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
[noun], accusative, plural, feminine
“refreshment; enjoyment; stores.”

ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
[noun], accusative, plural, feminine
“strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

maho ← mahaḥ ← mah
[noun], accusative, plural, feminine
“great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

amanmahi ← man
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

marutāṃ ← marutām ← marut
[noun], genitive, plural, masculine
“Marut; vāta; wind; Vayu.”

nāma ← nāman
[noun], accusative, singular, neuter
“name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

bhadram ← bhadra
[noun], accusative, singular, neuter
“auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

svastaye ← svasti
[noun], dative, singular, feminine
“prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

varuṇam ← varuṇa
[noun], accusative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

mitram ← mitra
[noun], accusative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

havāmaha ← havāmahe ← hvā
[verb], plural, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

indraṃ ← indram ← indra
[noun], accusative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

vajrabāhum ← vajra
[noun], masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

vajrabāhum ← bāhum ← bāhu
[noun], accusative, singular, masculine
“arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

सायण-भाष्यम्

इषः अन्नसाधकस्य ऊर्जः बलसाधकस्य महः महतः दधिक्राव्णः देवस्य मरुतां स्तोतॄणां स्वभूतं भद्रं कल्याणं नाम नामरूपमस्ति यत् तत् अमन्महि स्तुमः । किंचात्र निपातभाजो वरुणादींश्च स्वस्तये क्षेमाय हवामहे ॥

Wilson

English translation:

“While we glorify the name of the great Dadhikrā the means of sustenance and of strength, the prosperity of those who praise (him), let us invoke (also) for our welfare Varuṇa, Mitra, Agni, and Indra, the bearer of the thunderbolt.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of those who praise him: the text has marutām nāma bhadram: marutām = stotṛṇām, of the praisers

Jamison Brereton

Once we (have paid tribute to) the refreshment and the great
nourishment of Dadhikrāvan, and have brought to mind the
auspicious name of the Maruts,
we call upon Varuṇa, Mitra, Agni, and mace-armed Indra for well-being.

Jamison Brereton Notes

There are several ways to configure the syntax of this vs. The first question is whether the genitives in pāda a should be construed with the verb of b. But since ámanmahi takes an acc. (nā́ma) in b, this seems unlikely (though Maurer does it that way), and the standard tr. (including mine) supply in pāda a a form of √kṝ ‘pay tribute’, which has dominated the hymn so far (1ab, 2a, 3a) and consistently takes the gen. (The aor. ákārīt in the preceding vs. [3a], or rather the 1st pl. equivalent, seems the obvious form to supply.) The question then arises what the relationship between pādas a and b is. Geldner seems to take pāda a as the main cl. and b as dependent on it (“… da wir …”), presumably subordinated by the yád ending pāda a. Renou seems to follow this interpr., though with some French curlicues of his own. This type of structure, with one clause ending right before the final monosyllable of a pāda and the next beginning with that monosyllable and continuing through the next pāda, strikes me as an unprecedented, or at least exceedingly rare, clause configuration. If one of these clauses is subordinated to the other, it should be the other way around, with pāda-final yád marking what precedes as a subordinate clause and b as the main clause. (Note that although yád is preceded by a lot of material, it all belongs to a single NP.) In this account the accent on ámanmahi would be due to its pāda-initial position. This is the way Witzel Gotō take it. My interpr. differs from both of these in making both clauses in the first hemistich subordinate to cd, expressing a temporal progression: after we have celebrated (aor.?) and brought to mind (aor.), then we call upon (pres.).

The relationship between the genitives in a, which are simply strung together without internal structure (dadhikrā́vṇa iṣá ūrjó maháḥ), is clarified in the next hymn (IV.40.2d), where it is said that Dadhikrā(van) gave birth to íṣ- and ū́rj-.

Griffith

When we remember mighty Dadhikravan our food and strength, then the blest name of Maruts,
Varuna, Mitra, we invoke for welfare, and Agni, and the thunder-wielding Indra.

Geldner

Wir gedenken der Labung und Kraft des großen Dadhikravan, da wir an den löblichen Namen der Marut gedacht haben. Zum Heil rufen wir Varuna, Mitra, Agni, Indra mit der Keule im Arm an.

Grassmann

Wenn Saft und Kraft des grossen Dadhikravan der Marut’s hehren Namen wir bedachten, Dann rufen wir zum Heil Varuna, Mitra, Agni und Indra, der im Arm den Blitz hält.

Elizarenkova

(Мы восхвалили) Дадхикравана великого – жертвенную усладу, питательную силу,
Как только мы вызвали в памяти благодатное имя Марутов.
На счастье мы призываем Варуну, Митру,
Агни, Индру с ваджрой в руке.

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
स्वराट्पङ्क्ति
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग (स्वस्तये) सुख के लिये (यत्) जिस (महः) बड़ी (दधिक्राव्णः) धारण करनेवालों के हिलानेवाले (इषः) अन्न आदि की (ऊर्जः) पराक्रम की (मरुताम्) और मनुष्यों के (भद्रम्) कल्याण करनेवाली (नाम) संज्ञा को (अमन्महि) जानें। और (वरुणम्) जल के सदृश शान्ति आदि गुणों से युक्त (मित्रम्) प्राणों के सदृश सब के प्रिय (अग्निम्) बिजुली के सदृश सम्पूर्ण गुणों के प्रकाश करनेवाले (वज्रबाहुम्) शस्त्र और अस्त्रों को सेवनेवाले बाहुयुक्त (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवान् की (हवामहे) प्रशंसा करें वा ग्रहण करें, उस संज्ञा और ऐश्वर्य्यवान् को आप लोग जान के अन्यों के प्रति प्रशंसा करो ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अन्न आदि संस्कार और भोजन के समय की रीतियों को जान और स्वयं आचरण करके अन्यों को उपदेश देते और राजा के साथ विरोध नहीं करके प्रजा के साथ मित्र के सदृश आचरण करते हैं, वे ही प्रशंसा करने योग्य होते हैं ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं स्वस्तये यन्महो दधिक्राव्ण इष ऊर्जो मरुतां च भद्रं नामाऽमन्महि। वरुणं मित्रमग्निं वज्रबाहुमिन्द्रं हवामहे तत्तं च यूयं ज्ञात्वाऽन्यान् प्रति प्रशंसत ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्राव्णः) धर्त्तॄणां प्रचालकस्य (इषः) अन्नादेः (ऊर्जः) पराक्रमस्य (महः) महत् (यत्) (अमन्महि) विजानीयाम (मरुताम्) मनुष्याणाम् (नाम) संज्ञाम् (भद्रम्) कल्याणकरम् (स्वस्तये) सुखाय (वरुणम्) जलमिव शान्त्यादिगुणम् (मित्रम्) प्राणवत्सर्वप्रियम् (अग्निम्) विद्युतमिव सकलगुणप्रकाशकम् (हवामहे) प्रशंसेमाऽऽदद्याम वा (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यवन्तम् (वज्रबाहुम्) शस्त्रास्त्रभुजम् ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽन्नादिसंस्कारभोजनसमयरीतीर्ज्ञात्वा स्वयमाचर्य्यान्यानुपदिशन्ति राजविरोधं कृत्वा प्रजया मित्रवदाचरन्ति त एव प्रशंसनीया भवन्ति ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अन्नावरील संस्कार व भोजनाच्या वेळेची पद्धत जाणून स्वतः आचरण करून इतरांना उपदेश करतात व राजाबरोबर विरोध न करता प्रजेबरोबर मित्राप्रमाणे वागतात तेच प्रशंसा करण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

05 इन्द्रमिवेदुभये वि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रम् इवे᳓द् उभ᳓ये वि᳓ ह्वयन्त
उदी᳓राणा यज्ञ᳓म् उपप्रय᳓न्तः
दधिक्रा᳓म् उ सू᳓दनम् म᳓र्तियाय
दद᳓थुर् मित्रावरुणा नो अ᳓श्वम्

मूलम् ...{Loading}...

इन्द्र॑मि॒वेदु॒भये॒ वि ह्व॑यन्त उ॒दीरा॑णा य॒ज्ञमु॑पप्र॒यन्तः॑ ।
द॒धि॒क्रामु॒ सूद॑नं॒ मर्त्या॑य द॒दथु॑र्मित्रावरुणा नो॒ अश्व॑म् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hvayante ← √hvā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

iva ← iva (invariable)

ubháye ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

udī́rāṇāḥ ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

upaprayántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhikrā́m ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sū́danam ← sū́dana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadáthuḥ ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

पद-पाठः

इन्द्र॑म्ऽइव । इत् । उ॒भये॑ । वि । ह्व॒य॒न्ते॒ । उ॒त्ऽईरा॑णाः । य॒ज्ञम् । उ॒प॒ऽप्र॒यन्तः॑ ।
द॒धि॒ऽक्राम् । ऊं॒ इति॑ । सूद॑नम् । मर्त्या॑य । द॒दथुः॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । नः॒ । अश्व॑म् ॥

Hellwig Grammar

indram ← indra
[noun], accusative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

ived ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

ived ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

ubhaye ← ubhaya
[noun], nominative, dual, neuter
“both(a).”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

hvayanta ← hvayante ← hvā
[verb], plural, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

udīrāṇā ← udīrāṇāḥ ← udīr ← √īr
[verb noun], nominative, plural
“originate.”

yajñam ← yajña
[noun], accusative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

upaprayantaḥ ← upapre ← √i
[verb noun], nominative, plural

dadhikrām ← dadhikrā
[noun], accusative, singular, masculine
“Dadhikrā.”

u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

sūdanam ← sūdana
[noun], accusative, singular, masculine
“killing; destroying; removing.”

martyāya ← martya
[noun], dative, singular, masculine
“man; people; martya [word]; Earth.”

dadathur ← dadathuḥ ← dā
[verb], dual, Perfect indicative
“give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
[noun], vocative, dual, masculine
“Varuna; Mitra.”

no ← naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

aśvam ← aśva
[noun], accusative, singular, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

सायण-भाष्यम्

इन्द्रमिव एनं दधिक्राम् उदीराणाः युद्धाय उद्योगं कुर्वन्तः यज्ञमुपप्रयन्तः यज्ञमुपक्रम्य प्रवर्तमानाश्च उभये वि ह्वयन्ते आह्वयन्ति। यं मर्त्याय मर्त्यस्य सूदनं प्रेरकम् अश्वम् अश्वरूप दधिक्रां देवं हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ नः अस्माकमर्थाय ददथुः धारयथः । तं विह्वयन्ते । उभये इत्यत्र स्तोतृशंसितृभेदेन वा उभयविधत्वम् अवगन्तव्यम् ॥

Wilson

English translation:

“Those who are preparing for battle, those who are proceeding to sacrifice, both invoke (Dadhikra) as if (he was) Indra; Mitra and Varuṇa have given to us the horse Dadhikrā as an encourager to man.”

Jamison Brereton

Both (sides) vie in invoking (him) just like Indra, as they rouse
themselves and reverently approach the sacrifice.
Dadhikrā, who makes sweetness for the mortal, have you, o Mitra and Varuṇa, given to us as our horse.

Jamison Brereton Notes

Dadhikrā as sū́danam mártyāya “making sweetness for the mortal” provides a ring with 1c mā́m uṣásaḥ sūdayantu, though there the sweetening was attributed to the dawns. Since vs. 6 is a summary vs. and in a different meter, the 1/5 ring defines the outer edges of the poem.

Griffith

Both sides invoke him as they call on Indra when they stir forth and turn to sacrificing.
To us have Varuna and Mitra granted the Courser Dadhikris, a guide for mortals.

Geldner

Wie den Indra rufen beide Teile für sich an, wenn sie sich erheben und zum Opfer schreiten. Den Dadhikra habet ihr, Mitra und Varuna, uns geschenkt, das Roß als einen Lehrmeister für den Sterblichen.

Grassmann

Wie Indra rufen an ihn beide Scharen, die voll Begeistrung hin zum Opfer eilen, Dem Menschen gaben Varuna und Mitra den Dadhikra als Segner, als ein Ross uns.

Elizarenkova

Как и Индру, призывают порознь обе (соперничающие стороны)
(Коня Дадхикра), когда они поднимаются и выходят на жертвоприношение.
Это коня Дадхикра – готовое вдохновение для смертного,
Вы дали нам, о Митра-Варуна.

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब राजप्रजाकृत्य को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश राजा के प्रधान और मन्त्री जो (उदीराणाः) उत्तमता को प्राप्त (यज्ञम्) न्याय व्यवहार को (उपप्रयन्तः) प्राप्त होते हुए (उभये) राजा और प्रजाजन (मर्त्याय) अन्य मनुष्य और (नः) हम लोगों के लिये (दधिक्राम्) न्याय धारण करनेवालों की कामना करनेवाले (सूदनम्) जलादि बहने (अश्वम्) और शीघ्र सुख करनेवाले बोध की (वि) विशेष करके (ह्वयन्ते) प्रशंसा करें और उन उत्तम पदार्थों को (ददथुः) तुम देओ वे आप (इन्द्रमिव) बिजुली के सदृश (इत्, उ) ही कृतज्ञ होओ ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजा और प्रजाजन पक्षपात से रहित, न्याययुक्त धर्म का आचरण करते हैं, वे शत्रुरहित हुए सब के प्रिय होते हैं ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मित्रावरुणा ! य उदीराणा यज्ञमुपप्रयन्त उभये मर्त्याय नोऽस्मभ्यं च दधिक्रां सूदनमश्वं च वि ह्वयन्ते तानुत्तमान् पदार्थान् युवां ददथुस्ताविन्द्रमिवेदु कृतज्ञौ स्यातम् ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ राजप्रजाकृत्यमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रमिव) विद्युतमिव (इत्) एव (उभये) राजप्रजाजनाः (वि) विशेषेण (ह्वयन्ते) प्रशंसेयुः (उदीराणाः) उत्कृष्टतां प्राप्ताः (यज्ञम्) न्यायव्यवहारम् (उपप्रयन्तः) प्राप्नुवन्तः (दधिक्राम्) न्यायधर्त्तॄणां कामयितारम् (उ) (सूदनम्) क्षरणम् (मर्त्याय) (ददथुः) दद्यातम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानवद् राजप्रधानामात्यौ (नः) अस्मभ्यम् (अश्वम्) आशु सुखकरं बोधम् ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये राजप्रजाजनाः पक्षपातरहितं न्याय्यं धर्ममाचरन्ति तेऽजातशत्रवस्सन्तः सर्वप्रिया भवन्ति ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे व प्रजाजन भेदभाव न करता न्याययुक्त आचरण करतात ते अजातशत्रू असून सर्वांचे प्रिय होतात. ॥ ५ ॥

06 दधिक्राव्णो अकारिषम् - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

+++(pegasus-प्रोष्ठपदासु)+++ दधि-क्रा᳓व्णो अकारिषं
जिष्णो᳓र् अ᳓श्वस्य वाजि᳓नः ।
सुरभि᳓ नो मु᳓खा करत्
प्र᳓ ण आ᳓यूँषि तारिषत् ।

मूलम् ...{Loading}...

द॒धि॒क्राव्णो॑ अकारिषं जि॒ष्णोरश्व॑स्य वा॒जिनः॑ ।
सु॒र॒भि नो॒ मुखा॑ कर॒त्प्र ण॒ आयूं॑षि तारिषत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - दधिक्राः
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

दधिक्रा᳓व्णो अकारिषं
जिष्णो᳓र् अ᳓श्वस्य वाजि᳓नः
सुरभि᳓ नो मु᳓खा करत्
प्र᳓ ण आ᳓यूंषि तारिषत्

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424);; repeated line

Morph
akāriṣam ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dadhikrā́vṇaḥ ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áśvasya ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jiṣṇóḥ ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

múkhā ← múkha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

surabhí ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tāriṣat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

द॒धि॒ऽक्राव्णः॑ । अ॒का॒रि॒ष॒म् । जि॒ष्णोः । अश्व॑स्य । वा॒जिनः॑ ।
सु॒र॒भि । नः॒ । मुखा॑ । क॒र॒त् । प्र । नः॒ । आयूं॑षि । ता॒रि॒ष॒त् ॥

Hellwig Grammar

dadhikrāvṇo ← dadhikrāvṇaḥ ← dadhikrāvan
[noun], genitive, singular, masculine
“Dadhikrā.”

akāriṣaṃ ← akāriṣam ← kṛ
[verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)

jiṣṇor ← jiṣṇoḥ ← jiṣṇu
[noun], genitive, singular, masculine
“victorious.”

aśvasya ← aśva
[noun], genitive, singular, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

vājinaḥ ← vājin
[noun], genitive, singular, masculine
“victorious; triumphant; strong; gainful.”

surabhi
[noun], accusative, singular, neuter
“fragrant; perfumed; surabhi [word].”

no ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

mukhā ← mukha
[noun], accusative, plural, neuter
“mouth; mouth; mukha; face; aperture; tip; beginning; etc.; mukha; battlefront; teaching; head; orifice; mukha [word]; beginning; mouth; expression; direction; information; surface; best; head; quarter; first; end.”

karat ← kṛ
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

ṇa ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

āyūṃṣi ← āyus
[noun], accusative, plural, neuter
“life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

tāriṣat ← tṛ
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

सायण-भाष्यम्

दधिक्राव्णः देवस्य स्तुतिम् अकारिषं करवाणि । जिष्णोः जयशीलस्य अश्वस्य व्यापकस्य वाजिनः वेगवतः । स देवः नः अस्माकं मुखा मुखानि चक्षुरादीन्द्रियाणि सुरभि सुरभीणि करत् करोतु । नः अस्मभ्यम् आयूंषि प्र तारिषत् प्रवर्धयतु । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः ॥ ॥१.३॥

भट्टभास्कर-टीका

दधीनि धारणसमर्थानि हवींषि काष्ठानि वा । दधातेः ‘आदृगमहन’ इति किन् प्रत्ययः । तानि क्रामति गच्छतीति दधिक्रावा अग्निः । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति क्रमेर्वनिप्, ‘विड्वनोरनुनासिकस्स्यात्’ इत्यात्त्वं, कृदुत्तुरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जिष्णोर्जयशीलस्याश्वस्य व्यापकस्याश्वरूपस्य वा, ‘अश्वो रूपं कृत्वा’ इति दर्शनात् । वाजिनो ऽन्नवतो वेगवतो वा । ईदृशस्याग्नेर् अहम् अकार्षं करोमि, कर्मकरस् स्यामिति यावत् । करोतेश्छान्दसो लुङ्, ‘छान्दस इकारोपजनः ।

स च नो ऽस्माकं मुखा मुखानि सुरभि सुरभीणि अस्मत्सुकृतसमृद्ध्या समासादित-सौरभ्याणि करत् करोतु । करोतेर्लेटि व्यत्ययेन शप् । शपो वा लुकि लेटोडागमः । छान्दसे वा लिङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः ‘इत्यङ् । ‘ऋदृशोङि गुणः’, ‘अमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः । द्वितीयाबहुवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति लुगाकारौ ।

नो ऽस्माकम् आयूंषि च प्रतारिषत् प्रवर्धयतु । तारयतेर्लेटि अडागमः; ‘सिब्बहुळं लेटि’ इति सिप् । ‘उपसर्गाद्बहुलम्’ इपि नसो णत्वम् ॥

Wilson

English translation:

“I have celebrated the praise of Dadhikrā, the rapid and victorious stee; may he make our mouths fragrant, may he prolong our lives.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 23.32; may he make our mouths fragrant: the mouth having been defiled by the use of inelegant language

Jamison Brereton

Dadhikrāvan have I paid tribute to—the victorious, prizewinning horse. He will make our mouths fragrant; he will lengthen our lifetimes.

Griffith

So have I glorified with praise strong Dadhikravan, conquering Steed.
Sweet may he make our mouths; may he prolong the days we have to live.

Keith

Of Dadhikravan have I sung,
The swift strong horse;
May he make our mouths fragrant;
May he lengthen our days.

Geldner

Ich habe des siegesgewohnten, gewinnreichen Rosses Dadhikravan gedacht. Er möge unseren Mund duftig machen und unsere Lebenszeiten verlängern.

Grassmann

Den Dadhikravan rühmte ich, das schnelle sieggewohnte Ross, Schönduftend mach er unsern Mund, verlängre unsre Lebenszeit.

Elizarenkova

Я восхвалил Дадхикравана,
Победоносного коня, приносящего награды.
Пусть сделает он наши рты благоуханными!
Пусть продлит он наши жизненные сроки!

अधिमन्त्रम् (VC)

दध्रिकाः
वामदेवो गौतमः
अनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (नः) हम लोगों के (मुखा) मुख के सहचरित श्रवण आदि इन्द्रियों के प्रति (सुरभि) सुगन्ध आदि गुणों से युक्त द्रव्य को (करत्) करे और (नः) हम लोगों की (आयूंषि) अवस्थाओं को (प्र, तारिषत्) बढ़ावे उस (दधिक्राव्णः) धर्म को धारण करने वा चलानेवाले (अश्वस्य) सम्पूर्ण उत्तम गुणों में व्याप्त (वाजिनः) विज्ञानवाले (जिष्णोः) जयशील राजा की जिस प्रकार मैं आज्ञा को (अकारिषम्) करूँ, वैसे ही आप लोग भी करो ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो राजा सुगन्ध आदि से युक्त घृत आदि के होम से वायु वृष्टि जलादि को पवित्र कर सब के रोगों का निवारण करके अवस्थाओं को बढ़ाता है और प्रयत्न से सब प्रजाओं का पुत्र के सदृश पालन करता है, वह हम लोगों को पिता के सदृश सत्कार करने योग्य है ॥६॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥६॥ यह उनतालीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! यो नो मुखा सुरभि करन्न आयूंषि प्रतारिषत्तस्य दधिक्राव्णोऽश्वस्य वाजिनो जिष्णो राज्ञो यथाहमाज्ञामकारिषं तथैव यूयमपि कुरुत ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्राव्णः) धर्मधरस्य क्रमयितुर्वा (अकारिषम्) कुर्य्याम् (जिष्णोः) जयशीलस्य (अश्वस्य) सकलशुभगुणव्याप्तस्य (वाजिनः) विज्ञानवतः (सुरभि) सुगन्धादिगुणयुक्तं द्रव्यम् (नः) अस्माकम् (मुखा) मुखेन सहचरितानि श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि प्रति (करत्) कुर्य्यात् (प्र) (नः) अस्माकम् (आयूंषि) (तारिषत्) वर्द्धयेत् ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यो राजा सुगन्धादियुक्तघृतादिहोमेन वायुवृष्टिजलादिं शोधयित्वा सर्वेषां रोगान्निवार्य्याऽऽयूंषि वर्धयति प्रयत्नेन सर्वाः प्रजाः पुत्रवत्पालयति च सोऽस्माभिः पितृवत्सत्कर्त्तव्योऽस्तीति ॥६॥ अत्र राजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥६॥ इत्येकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जो राजा सुगंधाने युक्त घृत इत्यादींचा होम करून वायू, वृष्टी, जल इत्यादींना पवित्र करून सर्वांच्या रोगांचे निवारण करून आयुष्य वाढवितो व प्रयत्नपूर्वक सर्व प्रजेचे पुत्राप्रमाणे पालन करतो त्याचा आम्ही पित्याप्रमाणे सत्कार करावा. ॥ ६ ॥