०३८

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उतो᳓ हि᳓ वां दातरा᳓ स᳓न्ति पू᳓र्वा
या᳓ पूरु᳓भ्यस् त्रस᳓दस्युर् नितोशे᳓
क्षेत्रासां᳐᳓ ददथुर् उर्वरासां᳓
घनं᳓ द᳓स्युभ्यो अभि᳓भूतिम् उग्र᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dātrā́ ← dātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

hí ← hí (invariable)

pū́rvā ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

nitośé ← √tuś- (root)
{number:SG, person:3}

pūrúbhyaḥ ← pūrú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

trasádasyuḥ ← trasádasyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dadathuḥ ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kṣetrāsā́m ← kṣetrāsā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urvarāsā́m ← urvarāsā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhíbhūtim ← abhíbhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dásyubhyaḥ ← dásyu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ghanám ← ghaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒तो इति॑ । हि । वा॒म् । दा॒त्रा । सन्ति॑ । पूर्वा॑ । या । पू॒रुऽभ्यः॑ । त्र॒सद॑स्युः । नि॒ऽतो॒शे ।
क्षे॒त्र॒ऽसाम् । द॒द॒थुः॒ । उ॒र्व॒रा॒ऽसाम् । घ॒नम् । दस्यु॑ऽभ्यः । अ॒भिऽभू॑तिम् । उ॒ग्रम् ॥

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• dātrā ← dātra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “sickle; gift; scythe.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pūrvā ← pūrva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• yā ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrubhyas ← pūrubhyaḥ ← pūru
• [noun], dative, plural, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• trasadasyur ← trasadasyuḥ ← trasadasyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trasadasyu.”

• nitośe ← nituś ← √tuś
• [verb], singular, Present indikative

• kṣetrāsāṃ ← kṣetrāsām ← kṣetrāsā
• [noun], accusative, singular, masculine

• dadathur ← dadathuḥ ← dā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• urvarāsāṃ ← urvarā
• [noun], feminine
• “field; Urvarā.”

• urvarāsāṃ ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winning.”

• ghanaṃ ← ghanam ← ghana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• dasyubhyo ← dasyubhyaḥ ← dasyu
• [noun], dative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• abhibhūtim ← abhibhūti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “superior; overpowering.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

उतो इति पूरणः । अस्या द्यावापृथिव्यत्वादत्र तद्वाचकशब्दाभावेऽपि ते एव संबोद्धव्ये । हे द्यावापृथिव्यौ वां युवाभ्यां सकाशात् दात्रा दानकर्त्रा पौरुकुत्सेन त्रसदस्युना लब्धानि पूर्वा पूर्वाणि पुरातनानि पूरकाणि वा धनानि सन्ति । या यानि धनानि पूरुभ्यः अर्थिभ्यो मनुष्येभ्यः त्रसदस्युः राजा नितोशे न्यतोशत दत्तवान् । क्षेत्रसाम् । क्षेत्राणि सर्वा भूमीः सनोतीति क्षेत्रसाः अश्वः । तं ददथुः । तथा उर्वरासाम् । उर्वरा सर्वसस्याढ्या भूः । तां सनोतीत्युर्वरासाः पुत्रः । तं ददथुः। घनं हननार्हम् आयुधं दस्युभ्यः दस्यूनां वधार्थं च ददथुः । कीदृशमायुधम् । अभिभूतिम् अभिभवितारम् उग्रम् उद्गूर्णबलम् । यद्वा । उत्तरार्धमेकं वाक्यम् । दातव्यानि धनान्युक्तलक्षणं पुत्रं च ददथुः । दत्तवत्यौ स्थः । तानि मह्यमपि ददाथाम् इत्यर्थः ॥

English translation:

“Trasadasyu has bestowed upon many the ancient (gifts) which were obtained by the liberal (prince) through your (favour, Heaven and Earth) you two have given a horse, a son, a weapon (for the destruction) of the Dasyus, fierce and foe-subduing.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Heaven and earth: the dual pronoun, vām, of you two, implies heaven and earth; you two have given a horse, a son: kṣetrāsām : from kṣetra, land;

Urvarāsām: urvara, fertile soil;

San = to give

And since the earlier gifts were from you two [=Mitra and Varuṇa], the ones that Trasadasyu was to send spilling down for the Pūrus,
you have (also) given the one [=horse] who wins dwelling places, who wins meadows, a bane for the Dasyus, overwhelming, powerful.

Although the Anukramaṇī takes Heaven and Earth to be the deity of this vs., the unidentified duals must rather refer to Mitra and Varuṇa, as also in vs. 2. This is clear from IV.39, where Mitra and Varuṇa give Dadhikrā to the Purus (2cd, 5cd).

The published translation doesn’t accurately reflect sánti in pāda a. The tr. should read “Since there are earlier gifts …” The form nitośé is much disputed. Grassmann identifies it as a 3rd sg. to the thematic pres. tośate (otherwise unaccented), but not only is there a perfectly fine -te 3rd sg.

(tośate 4x) while a t-less 3rd sg. would be anomalous, but given the full-grade we would expect root accent (*nitóśe). Oldenberg vacillates but displays a weak preference for a 3rd sg. unreduplicated perfect, and Geldner, who does not comment, appears to follow him (“… ausgeschüttet hat”). Despite this scholarly pedigree, this solution appears to me to have little to recommend it: non-reduplicated perfects are quite rare. Gotō (1st Kl, 167-68) also vacillates: if it’s a verb it’s a non-redupl. pf. Or it might be the loc. of a noun nitośá-; this appears to be the view represented in Witzel Gotō. There does exist a them. noun tośá-. Renou also tentatively suggests a locative but “à nuance semiinfinitive,” tr. “pour être déversées.” I find Renou’s interpr. appealing, though, as often, somewhat cavalier about grammar. I would like to take the form directly as a dative root noun in infinitival usage, but we should probably expect *nituśé. It may have been adjusted to match the grade of tośá-, or the loc. ending -é of the them. noun may have been reinterpr. as a purpose dative. One might expect the hapax naitośá- to provide some help, but it is only found in the impenetrable Aśvin hymn X.106.6, which appears to be written in code. In any event, the point of the hemistich seems to be that Mitra and Varuṇa provided gifts to Trasadasyu, who then redistributed them to his subjects the Purus in an appropriately kingly way.

FROM you two came the gifts in days aforetime which Trasadasyu granted to the Purus.
Ye gave the winner of our fields and plough-lands, and the strong smiter who subdued the Dasytis.

Von euch stammen ja auch die früheren Gaben, die Trasadasyu über die Puru´s ausgeschüttet hat. Ihr beide habt den landgewinnenden, feldgewinnenden Trasadasyu geschenkt, den Hammer für die Dasyu´s, den überlegenen, gewaltigen.

Ihr beide gabt ja einst die alten Gaben, die Trasadasju dann verlieh den Menschen, Ihr gabet den, der Fluren schenkt und Felder, den Feindetilger, den gewalt’gen Sieger.

И прежние дары исходили ведь от вас двоих –
(Те,) что Трасадасью (получил,) чтобы осыпать людей пуру.
Вы даровали завоевателя земель, завоевателя полей,
Молот для дасью, грозного покорителя.

• द्यावापृथिव्यौ
• वामदेवो गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब दश ऋचावाले अड़तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में कैसा राजा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप और सेनापति (त्रसदस्युः) डरते हैं दस्यु जिससे ऐसे होते हुए जो (हि) जिस कारण (वाम्) आप दोनों के भृत्य (सन्ति) हैं उन (पूरुभ्यः) बहुतों से (या) जो (पूर्वा) प्रथम वर्त्तमान (दात्रा) दाता जन आप दोनों (नितोशे) अत्यन्त वध करने में (क्षेत्रासाम्) क्षेत्रों को विभाग करने और (उर्वरासाम्) बहुत श्रेष्ट पदार्थों से युक्त भूमि सेवनेवाले को (ददथुः) देते हो (उतो) और (दस्युभ्यः) साहस करनेवाले चोरों के लिये (उग्रम्) कठिन (अभिभूतिम्) पराजय को और उसके साथ चोरों के लिये (घनम्) जिससे नाश करता है, उसका प्रहार करके कठिन पराजय को देते हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और सेना के अध्यक्ष ! आप दोनों उत्तम प्रकार शिक्षित भृत्यों को रख दुष्टों को नाश करके और विजय को प्राप्त होकर न्याय से राज्य का पालन करो ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! भवान् सेनापतिस्त्रसदस्युस्सन् ये हि वां भृत्याः सन्ति तेभ्यः पूरुभ्यो या पूर्वा दात्रा युवां नितोशे क्षेत्रासामुर्वरासां ददथुरुतो दस्युभ्य उग्रमभिभूतिं तेन सह दस्युभ्यो घनं प्रहृत्योग्रमभिभूतिं ददथुस्तस्मात् सत्कर्त्तव्यौ स्तः ॥१॥

कीदृशो राजा भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उतो) अपि (हि) यतः (वाम्) युवयोः (दात्रा) दातारौ (सन्ति) (पूर्वा) पूर्वौ (याः) यः (पुरुभ्यः) बहुभ्यः (त्रसदस्युः) त्रस्यन्ति दस्यवो यस्मात्सः (नितोशे) नितरां वधे। नितोशत इति वधकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१९) (क्षेत्रासाम्) यः क्षेत्राणि सनति विभजति तम् (ददथुः) दत्तः (उर्वरासाम्) बहुश्रेष्ठाः पदार्थाः सन्ति यस्यान्तां भूमिं सनति तम् (घनम्) हन्ति येन तम् (दस्युभ्यः) साहसिकेभ्यश्चौरेभ्यः (अभिभूतिम्) पराजयम् (उग्रम्) कठिनम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजसेनाध्यक्षौ ! युवां सुशिक्षितान् भृत्यान् संरक्ष्य दस्यून् हत्वा विजयं प्राप्य न्यायेन राष्ट्रं पालयतम् ॥१॥

या सूक्तात राजाच्या धर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे राजा व सेनेचे अध्यक्ष ! तुम्ही दोघे उत्तम प्रकारे प्रशिक्षित सेवकांना आपल्या जवळ ठेवून दुष्टांचा नाश करा व विजय प्राप्त करून न्यायाने राज्याचे पालन करा. ॥ १ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ वाजि᳓नम् पुरुनिष्षि᳓ध्वानं
दधिक्रा᳓म् उ ददथुर् विश्व᳓कृष्टिम्
ऋजिप्यं᳓ श्येन᳓म् प्रुषित᳓प्सुम् आशुं᳓
चर्कृ᳓त्यम् अर्यो᳓ नृप᳓तिं न᳓ शू᳓रम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
puruniṣṣídhvānam ← puruniṣṣídhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadathuḥ ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dadhikrā́m ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

viśvákr̥ṣṭim ← viśvákr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pruṣitápsum ← pruṣitápsu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥jipyám ← r̥jipyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śyenám ← śyená- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

carkŕ̥tyam ← carkŕ̥tya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nr̥pátim ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śū́ram ← śū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒त । वा॒जिन॑म् । पु॒रु॒निः॒ऽसिध्वा॑नम् । द॒धि॒ऽक्राम् । ऊं॒ इति॑ । द॒द॒थुः॒ । वि॒श्वऽकृ॑ष्टिम् ।
ऋ॒जि॒प्यम् । श्ये॒नम् । प्रु॒षि॒तऽप्सु॑म् । आ॒शुम् । च॒र्कृत्य॑म् । अ॒र्यः । नृ॒ऽपति॑म् । न । शूर॑म् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• puruniṣṣidhvānaṃ ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruniṣṣidhvānaṃ ← niṣṣidhvānam ← niṣṣidhvan
• [noun], accusative, singular, masculine

• dadhikrām ← dadhikrā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• dadathur ← dadathuḥ ← dā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• viśvakṛṣṭim ← viśvakṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, masculine

• ṛjipyaṃ ← ṛjipyam ← ṛjipya
• [noun], accusative, singular, masculine

• śyenam ← śyena
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• pruṣitapsum ← pruṣitapsu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “motley.”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• carkṛtyam ← carkar ← √kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; commemorate.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• nṛpatiṃ ← nṛpatim ← nṛpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śūram ← śūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “brave; powerful.”

उत अपि च वाजिनं गमनवन्तम् । अश्वरूपं वा देवं अग्नेरश्वरूपस्यैव दधिक्राख्यत्वात्। अग्नेस्तद्रूपत्वं ब्राह्मणे समाम्नातं - तानग्निरश्वो भूत्वाभ्यद्रवत् ’ इति । पुरुनिष्षिध्वानं पुरूणां बहूनां शत्रूणां निष्षेद्धारं दधिक्राम् । दधदन्यं धारयन् क्रामतीति दधिक्राः। तमेतन्नामकं देवम् । उः पूरणः । विश्वकृष्टिम् । विश्वाः कृष्टयो रक्षणीयाः सेवका वा मनुष्या यस्य तम् । ऋजिप्यम् । ऋज्वाप्नोति गच्छतीत्यृजिप्यः । तं श्येनं शंसनीयगमनं प्रुषितप्सुं दीप्तरूपम् आशुं व्याप्तं शीघ्रगमनं वा अर्यः अरेः चर्कृत्यं कर्तनशीलं शूरं नृपतिं न राजानमिव स्थितं देवं द्यावापृथिव्यौ ददथुः धारयतः ॥

English translation:

“And you two have given the swift Dadhikrā, the repeller of many (foes), the defender of all men, the straight-going, the graceful-moving, the resplendent, the rapid, the destroyer of enemies like a heroic prince.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dadhikrā: dadhikrāvan, synonym of aśva, a horse;

Derivation: from, dadhi, who bears, who carries his rider; krama, to go

And a prizewinner providing many fulfillments have you given— Dadhikrā, who belongs to all the communities,
a straight-flying falcon, frothing at the mouth, swift, to be constantly celebrated by the stranger, a champion like a lord of men.

On -niṣṣídh- see comm. ad III.51.5. It is possible here that -niṣṣídh- ‘tributes’ are owed to Dadhikrā rather than provided by him. Cf. Klein (DGRV I.420) “to whom many tributes are due”; this would fit better with carkṛ́tyam aryáḥ.

For pruṣita-psu- ‘frothing at the mouth’ (← ‘having spraying breath’), see EWA s.v. psu-.

And ye gave mighty Dadhikras, the giver of many gifts, who visiteth all people,
Impetuous hawk, swift and of varied colour, like a brave King whom each true man must honour.

Und ihr habt das Siegerroß Dadhikra gegeben, dem man viel verdankt, den in allen Ländern bekannten, den wie der Adler dahinschießenden, fleckfarbigen Renner, der für den hohen Herrn des Andenkens würdig, tapfer wie der König ist.

Ihr gabt das Ross, das viele Gaben spendet, den Dadhikra, der allen Menschen zukommt, Den schnellen bunten Adler, der dahinschiesst, als preisenswerther Held, ein Fürst des Treuen.

И скакового коня, приносящего многие вознаграждения,
Дадхикра вы даровали, известного всем народам,
Коршуна, распластанного в полете, брызжущего благами, стремительного,
Достойного воспевания у господина, отважного, словно царь,

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभा और सेना के ईश ! आप दोनों जिसके लिये (अर्य्यः) स्वामी (शूरम्) वीर (नृपतिम्) मनुष्यों के पालन करनेवाले राजा के (न) सदृश (वाजिनम्) बहुत वेगयुक्त (पुरुनिष्षिध्वानम्) बहुत शत्रुओं के हरानेवाले (दधिक्राम्) धारण करनेवाली अधिकता के सहित वर्त्तमान (विश्वकृष्टिम्) सब मनुष्य जीतते जिससे उस (उत) और बहुत वेगवाले (उ) और (ऋजिप्यम्) सरलों के पालन करनेवालों में श्रेष्ठ (प्रुषितप्सुम्) जो श्रेष्ठ पदार्थों को भक्षण करनेवाले (श्येनम्) शीघ्रगामी वाज के सदृश (चर्कृत्यम्) निरन्तर करने के योग्य (आशुम्) पूर्ण मार्ग को व्याप्त होनेवाले को (ददथुः) देवें, वह विजय के लिये समर्थ होवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजजन शिल्पविद्या से उत्पन्न शस्त्र-अस्त्र और उत्तम प्रकार शिक्षित चार अङ्गों से युक्त सेना को सिद्ध करें तो कहीं भी पराजय न होवे ॥२॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! युवां यस्मादर्यः शूरं नृपतिं न वाजिनं पुरुनिष्षिध्वानं दधिक्रां विश्वकृष्टिमुत वाजिनमु ऋजिप्यं प्रुषितप्सुं श्येनमिव चर्कृत्यमाशुं ददथुः स विजयाय प्रभवेत् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (वाजिनम्) बहुवेगवन्तम् (पुरुनिष्षिध्वानम्) बहवः शत्रवो निष्षिध्यन्ते येन तम् (दधिक्राम्) यो दधिना धारकेणाऽधिकेन सह तम् (उ) (ददथुः) दद्याताम् (विश्वकृष्टिम्) विश्वे सर्वे कृष्टयो मनुष्या विजयिनो यस्मात्तम् (ऋजिप्यम्) ऋजिपेषु सरलानां पालकेषु साधुम् (श्येनम्) श्येनमिव सद्योगामिनम् (प्रुषितप्सुम्) यः प्रुषितान् स्निग्धान् पदार्थान् प्साति भक्षयति तम् (आशुम्) पूर्णमध्वानं प्राप्नुवन्तम् (चर्कृत्यम्) भृशं कर्त्तुं योग्यम् (अर्य्यः) स्वामी (नृपतिम्) नराणां पालकम् (न) इव (शूरम्) शूरवीरम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यदि राजजनाः शिल्पविद्याजन्यानि शस्त्रास्त्राणि सुशिक्षितां चतुरङ्गिणीं सेनां च निष्पादयेयुस्तर्हि क्वापि पराजयो न स्यात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजजन, शिल्पविद्येने उत्पन्न झालेल्या शस्त्र अस्त्रांनी व चतुरंगी प्रशिक्षित सेनेने युक्त असतात, तेव्हा त्यांचा कुठेही पराभव होत नाही. ॥ २ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं᳓ सीम् अ᳓नु प्रव᳓तेव द्र᳓वन्तं
वि᳓श्वः पूरु᳓र् म᳓दति ह᳓र्षमाणः
पड्भि᳓र् गृ᳓ध्यन्तम् मेधयुं᳓ न᳓ शू᳓रं
रथतु᳓रं वा᳓तम् इव ध्र᳓जन्तम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

drávantam ← √dru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

pravátā ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hárṣamāṇaḥ ← √hr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mádati ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pūrúḥ ← pūrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvaḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gŕ̥dhyantam ← √gr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

medhayúm ← medhayú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paḍbhíḥ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śū́ram ← śū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhrájantam ← √dhraj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

rathatúram ← rathatúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́tam ← vā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यम् । सी॒म् । अनु॑ । प्र॒वता॑ऽइव । द्रव॑न्तम् । विश्वः॑ । पू॒रुः । मद॑ति । हर्ष॑माणः ।
प॒ट्ऽभिः । गृध्य॑न्तम् । मे॒ध॒ऽयुम् । न । शूर॑म् । र॒थ॒ऽतुर॑म् । वात॑म्ऽइव । ध्रज॑न्तम् ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sīm
• [adverb]

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pravateva ← pravatā ← pravat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “slope; river.”

• pravateva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dravantaṃ ← dravantam ← dru
• [verb noun], accusative, singular
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• viśvaḥ ← viśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pūrur ← pūruḥ ← pūru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• madati ← mad
• [verb], singular, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• harṣamāṇaḥ ← hṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “rejoice; bristle; thrill.”

• paḍbhir ← paḍbhiḥ ← pad
• [noun], instrumental, plural
• “foot; pad [word].”

• gṛdhyantam ← gṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “desire; covet.”

• medhayuṃ ← medhayum ← medhayu
• [noun], accusative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śūraṃ ← śūram ← śūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• rathaturaṃ ← rathaturam ← rathatur
• [noun], accusative, singular, masculine

• vātam ← vāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhrajantam ← dhraj
• [verb noun], accusative, singular
• “rush.”

यं दधिक्रां विश्वः पूरुः सर्वोऽपि मनुष्यः हर्षमाणः हृष्यन् हर्षयन् वा मदति स्तौति । ते देवं द्यावापृथिव्यौ ददथुरिति संबन्धः । स देवो विशेष्यते । सीं सर्वतः प्रवतेव प्रवणवता निम्नेन मार्गेणोदकमिवानुक्रमेण द्रवन्तं गच्छतं पड्भिः पादैः गृध्यन्तम् अभिकाङ्क्षन्तं दिशो लङ्घितुम् । तत्र दृष्टान्तः । मेधयुं न शूरं । संग्रामेच्छुं शूरमिव । यद्वा । यज्ञक्रमणेच्छुमध्वर्य्वादिकमिव । रथतुरं रथेन गच्छन्तं वातमिव ध्रजन्तं शीघ्रगं वायुमिव । उक्तविशेषविशिष्टान् उदकशूरवायून् यथा सर्वो जनः स्तौति तथा यं देवं स्तौति तं ददथुरित्यर्थः ॥

English translation:

“Whom all men, rejoicing, praise, rushing everywhere, as if down a precipice, springing with his feet like a hero eager for war, drawing a car, and going as swift as the wind.”

The one whom every Pūru applauds in excitement as he runs as if down an easy slope—
greedy with his hooves like a champion seeking his meal, outstripping chariots, swooping like the wind.

There is sharp difference of opinion about the sense of medhayú-: is it built to medhā́- ‘wisdom’ or médha- ‘ritual offering, meal’? The former is the choice of Geldner, Renou, Mayr (tentatively, EWA, s.v. medhā́-), while Grassmann, Scarlatta (188), and I opt for ‘meal’. (Witzel Gotō’s rendering “wie ein Opfertier Verlangender” must also reflect this médha- stem.) The ‘meal’ interpr. fits well with gṛ́dhyantam ‘greedy’, and it also makes more sense to me that a horse would want something to eat rather than wisdom. Moreover, if Dadhikrā represents the sacrificial horse in the Aśvamedha, there is a (sinister) echo of the name of this sacrifice: the horse is unwittingly seeking his own sacrifice. It can, of course, also be a pun.

Whom, as ’twere down a precipice, swift rushing, each Puru praises and his heart rejoices,-
Springing forth like a hero fain for battle, whirling the car and flying like the tempest.

Dem jeder Puru voll Freude nachjubelt, wenn er wie in vollem Laufe dahineilt, mit den Füßen kampfbegierig, der die Wagen überholt, wie der Sturmwind dahinsaust.

Dem, wenn er läuft gleichwie im jähen Sturze, ein jeder Mensch erfreut entgegen jubelt; Im Laufe strebt er, wie ein Held nach Beute, den Wagen fördernd, fliegend wie der Sturmwind.

(Коня,) которому исступленно радуется каждый (человек) пуру,
Когда тот бежит, словно по отлогому склону,
Ногами жадно (покрывая расстояние), словно герой, рвущийся к состязанию в мудрости,
(Коня,) обгоняющего колесницы, мчащегося, словно ветер,

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यम्) जिसको (सीम्) सब ओर से जल (प्रवतेव) नीचे स्थल से जैसे वैसे (द्रवन्तम्) जाते हुए को (अनु) पीछे (विश्वः) सब (हर्षमाणः) हर्षित होता हुआ (पूरुः) मनुष्यमात्र (मदति) आनन्दित होता है वह (मेधयुम्) हिंसा की कामना करते और (शूरम्) वीर पुरुष के (न) सदृश (ध्रजन्तम्) चलते हुए (वातमिव) वायु के सदृश (रथतुरम्) रथ के द्वारा शीघ्र चलनेवाले (पड्भिः) पैरों से (गृध्यन्तम्) अभिकाङ्क्षा करते हुए शत्रु के मारने को समर्थ होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिस राजा के राज्य में नीचा स्थान जल के सदृश और सब प्रकार से गुणों का पात्र एक होता है, उसके समीप योग्य पुरुष रहते हैं ॥३॥

अन्वय: हे राजन् ! यं सीं जलं प्रवतेव द्रवन्तमनु विश्वो हर्षमाणः पूरुर्मदति स मेधयुं शूरं न ध्रजन्तं वातमिव रथतुरं पड्भिर्गृध्यन्तं शत्रुं हन्तुं प्रभवति ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) (सीम्) सर्वतः (अनु) (प्रवतेव) निम्नस्थलेनेव (द्रवन्तम्) (विश्वः) सर्वः (पूरुः) मनुष्यः (मदति) आनन्दति (हर्षमाणः) आनन्दितः सन् (पड्भिः) पादैः (गृध्यन्तम्) अभिकाङ्क्षमाणम् (मेधयुम्) मेधं हिंसां कामयमानम् (न) इव (शूरम्) (रथतुरम्) यो रथेन सद्यो गच्छति तम् (वातमिव) (ध्रजन्तम्) गच्छन्तम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यस्य राज्ञो राष्ट्रे निम्नं स्थानं जलमिव सर्वतो गुणाधानं चेकीभवति तस्य सन्निधौ योग्याः पुरुषा निवसन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या राजाच्या राज्यात सगळीकडून जल असलेले खालचे ठिकाण असते. तेथे योग्य पुरुषांचा निवास असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यः᳓ स्मारुन्धानो᳓ ग᳓धिया सम᳓त्सु
स᳓नुतरश् च᳓रति गो᳓षु ग᳓छन्
आवि᳓रृजीको विद᳓था निचि᳓क्यत्
तिरो᳓ अरति᳓म् प᳓रि आ᳓प आयोः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ārundhānáḥ ← √rudh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

gádhyā ← gádhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sma ← sma (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cárati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gáchan ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sánutaraḥ ← sánutara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āvírr̥jīkaḥ ← āvírr̥jīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nicíkyat ← √ci- 3 (root)
{gender:M}

vidáthā ← vidátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́paḥ ← ā́pas- (?) (nominal stem)
{gender:N}

aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

tirás ← tirás (invariable)

यः । स्म॒ । आ॒ऽरु॒न्धा॒नः । गध्या॑ । स॒मत्ऽसु॑ । सनु॑ऽतरः । चर॑ति । गोषु॑ । गच्छ॑न् ।
आ॒विःऽऋ॑जीकः । वि॒दथा॑ । नि॒ऽचिक्य॑त् । ति॒रः । अ॒र॒तिम् । परि॑ । आपः॑ । आ॒योः ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• smārundhāno ← sma
• [adverb]

• smārundhāno ← ārundhānaḥ ← ārudh ← √rudh
• [verb noun], nominative, singular
• “obstruct; close.”

• gadhyā ← gadhya
• [noun], accusative, plural, neuter

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• sanutaraś ← sanutaraḥ ← sanutara
• [noun], nominative, singular, masculine

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gacchan ← gam
• [verb noun], nominative, singular
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• āvirṛjīko ← āvirṛjīkaḥ ← āvirṛjīka
• [noun], nominative, singular, masculine

• vidathā ← vidatha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• nicikyat ← nici ← √ci
• [verb noun], nominative, singular
• “notice.”

• tiro ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• āpa ← āpe ← āp
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• āyoḥ ← āyu
• [noun], ablative, singular, masculine

यः स्म यः खलु देवः गध्या गध्यानि ।’ गध्यतिर्मिश्रीभावकर्मा ’ ( निरु. ५. १५ ) इति निरुक्तम् । मिश्रयितव्यानि फलानि समत्सु संग्रामेषु आरुन्धानः सर्वतो निरोधयन् सनुतरः संभक्तृतरः गोषु सर्वासु दिक्षु गोषु वा निमित्तभूतेषु गच्छन् आविर्ऋजीकः आविर्भूतसाधन: आविर्भूतमुष्को वा विदथा विदथानि ज्ञातव्यानि निचिक्यत् । पश्यतिकर्मैतत् । जानन् अरतिम् अरमणं दुःखमभिगन्तारम् अरिं वा परि सर्वतः तिरः चरति तिरस्करोति । कस्यारतिमिति । आपः व्याप्तत्य स्तोतुः आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य ॥

English translation:

“Who, opposing the mingled multitude in battles, rushes eager, passing through the regions, whose vigour is manifestl, who, understanding what is to be known, puts to shame the adversary of the (pious) man.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vidhatā nicikyat tiro aratim paryāpa āyoḥ = jñātavyāni janam aramanām arim vā tiraskaroti stoturmanuṣyasya, knowing things cognizable, who disgraces the opponent, or the foe of the man, the praiser

The one who, hemming in the things to be seized in battles, keeps going to (the contests for) cows as one better at winning,
foaming visibly, setting his attention on the (rites of) distribution,
across the circlet (of fire? the sun?), around the waters of Āyu.

This vs. contains a number of puzzles, though the general purport – the success of Dadhikrā in battles and raids – is clear.

gádhya- elsewhere (3x) modifies vā́ja- ‘prize’, but that precise word can’t be supplied here, because it is masc. and gádhyā must be neut. pl. Nonetheless, battle spoils or the like must be meant. Geldner’s rendering of gádhya- as “bis an die Wagendecke reichende (Beute)” must rest on the later (sūtra) gadhā ‘Verdeck des Lastwagens’ (see EWA s.v.), but given the chronological gap and the fact that EWA considers the etym. of gadhā unklar, this seems unnecessary. Geldner is consistent: the other occurrences of gádhya- he tr. ‘deckenhohe’.

I take cárati … gáchan as a periphrasis, “keeps going,” though the standard tr.

take the two verbal forms separately. There is no way to tell. The problematic form in this pāda is sánutaraḥ, about which there is no consensus even on what part of speech it represents. The uncertainty can be seen acutely in Mayrhofer’s changing approach to it. In KEWA (s.v. sanutáḥ) he tentatively decides to follow AiG II.2.596, 608, 698 in taking it as a comparative built to the verb stem sanóti, meaning ‘mehr gewinnend’ (an interpr. that goes back, one way or the other, to Sāyaṇa.). But in EWA (s.v. sanutár) he has changed his mind, attaching it rather to the adv. sanutár ‘away’, attributing its aberrant form to reinterpretation by this late poet, and citing Tichy (Nom. agen. 58-59), who suggests it’s a comparative to the adv. Both Geldner and Renou derive it from √san ‘win’, though in different ways: Geldner’s tr. (“als bester Gewinner”) seems to reflect the comparative interpr. favored by Sāyaṇa. and AiG (though transposed into the superlative); Renou (“gagnant”) explicitly suggests that it stands for *sánutra-, formed like tárutra-, an interpr. that Grassmann also gestures towards. Oldenberg favors a connection with the adv. sanutár, as do Witzel Gotō (flg. Tichy), tr. “immer ferner wandelt.” My tr. reflects an analysis as comparative agent noun to √san (“as one better at winning”), but I do not feel strongly about it. In fact, I would probably now emend my tr. to “keeps going further in (the contests for) cows”: the contrast between his hemming in the booty in a and himself going further in b would be thematically nice, and if I am correct about the meaning of d, the expansion of the horse’s wanderings further and further would be appropriate to what is expressed in d. But I am not certain that this question can be decided.

My interpr. of āvírṛjīkaḥ rests on Thieme’s (Unt. p. 40, n. 2): ‘an dem der Schaum hervortritt’. This image responds to pruṣitápsum in 2c.

vidáthā nicíkyat recurs in AV V.20.12.

The last pāda is the most baffling of all. The second part of it, páry ā́pa āyóḥ, is also found at I.178.1 (q.v.). The major question is the identity of ā́paḥ: is it a form of √āp ‘reach, acquire’, whether verbal or nominal (so Geldner, Witzel Gotō); is it a derivative of ápas- ‘work’ (so Grassmann, Renou; dubious EWA s.v. ápas-); or is it the nom. pl. of áp- ‘water’, used as an acc. (Oldenberg, Thieme, Witzel Gotō possibly [in n.])? I follow Thieme’s interpr.

(Unters. 40-41), which sees “the waters of Āyu” as an expression referring to land habitable because it is well watered. If this phrase is essentially locational, then one might expect the preceding tiró aratím to be as well: “across the aratí-.” Unfortunately, though Thieme’s general interpr. of aratí- I find persuasive, his tr. of this phrase “schneller als die Räder [seines Wagens]” is problematic, because I do not see how tiráḥ can mean ‘faster’. It is always otherwise a preposition/adverb. I therefore think Dadhikrā is being depicted as crossing the aratí and racing around “the waters of Āyu.” These two locational phrases may refer to the ritual ground, as Oldenberg suggests: the horse runs across the fire on the ritual ground and around the water vessels used for the sacrifice. Or, my preference, it can refer to the territory of the Ārya, which the horse traverses and thus, as it were, claims for his owner (much as the Aśvamedha horse does in his year-long pre-sacificial ramble). What aratí- would stand for in this scenario isn’t entirely clear to me – but since aratí- can mean ‘spoked wheel, circlet, circle’, I would tentatively suggest that the horse runs across a notional circle of land belonging to / claimed by / aspired to by the Ārya and then around the periphery of this circle to enclose it as Ārya possession. I would therefore now emend my tr. to “across the circle (of Ārya land), around the waters of Āyu.”

Who gaineth precious booty in the combats and moveth, winning spoil, among the cattle;
Shown in bright colour, looking on the assemblies, beyond the churl, to worship of the living.

Der in den Kämpfen bis an die Wagendecke reichende Beute errafft, der als bester Gewinner hervorgeht, wenn er auf Rinder auszieht, seine Vorzüge offenbarend, die weisen Worte verstehend, seinen Lenker noch übertreffend, mehr als Ayu zu erreichen vermag.

Der an sich reisst die Beute in den Schlachten, der Gut gewinnt, der eilt, nach Kühen strebend, Den Trank erblickend und die Opfer schauend, vorbei am Bösen zu dem Werk des Frommen.

(Коня,) который, отбивая в боях нагруженную (на колесницах добычу),
Выходит как завоеватель, отправляясь (на поиски) коров,
(Коня,) чьи признаки очевидны (?), кто, замечая жертвенные раздачи,
Через диск (солнца охватил) кругом дело Аю.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यः) जो (सनुतरः) सनातन विद्यायुक्त (समत्सु) संग्रामों में (गध्या) मिले हुए (आरुन्धानः) सब ओर से शत्रुओं को रोकता हुआ (आविर्ऋजीकः) प्रसिद्ध सरल अर्थात् कपटरहित स्वभाववाला (गोषु) पृथिवियों में (गच्छन्) चलता और (निचिक्यत्) देखता हुआ शत्रुओं का (तिरः) तिरस्कार और (अरतिम्) दुःख का निवारण करके (परि, चरति) घूमता है (आपः) जलों के सदृश (आयोः) अवस्था के (विदथा) विज्ञानों को प्राप्त होता है (स्म) उसी को आप अधिकारी करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जो जन अपने राज्य में शान्ति करने, शत्रुओं के राज्य में भय देने और बलयुक्त, अधिक अवस्थावाले, प्रसिद्ध कीर्तियुक्त होवें, उन्हीं को शत्रुओं के जीतने के लिये नियुक्त करो ॥४॥

अन्वय: हे राजन् ! यः सनुतरः समत्सु गध्याऽऽरुन्धान आविर्ऋजीको गोषु गच्छन् निचिक्यच्छत्रूंस्तिरस्कृत्यारतिं निवार्य परि चरति आप इवाऽऽयोर्विदथा प्राप्नोति तं स्म भवानधिकारिणं कुर्य्यात् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (स्म) (आरुन्धानः) समन्ताच्छत्रून्निरुन्धानः (गध्या) मिश्रीभूतान् (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (सनुतरः) सनातनविद्यः (चरति) (गोषु) पृथिवीषु (गच्छन्) (आविर्ऋजीकः) प्रसिद्धसरलस्वभावः (विदथा) विज्ञानानि (निचिक्यत्) पश्यन् (तिरः) तिरस्करणे (अरतिम्) दुःखम् (परि) (आपः) जलानि (आयोः) आयुषः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! ये जनाः स्वराष्ट्रे शान्तिकराः शत्रुराष्ट्र उद्वेजका बलिष्ठा दीर्घायुषः प्रसिद्धकीर्त्तयः स्युस्तानेव शत्रुजयाय नियोजय ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा! जे लोक आपल्या राज्यात शांतता प्रस्थापन करतात, शत्रूच्या राज्याला भयभीत करतात. बलवान, दीर्घायुषी, कीर्तिमान असतात त्यांनाच शत्रूंना जिंकण्यासाठी नियुक्त कर. ॥ ४ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्मैनं वस्त्रम᳓थिं न᳓ तायु᳓म्
अ᳓नु क्रोशन्ति क्षित᳓यो भ᳓रेषु
नीचा᳓यमानं ज᳓सुरिं न᳓ श्येनं᳓
श्र᳓वश् च अ᳓छा पशुम᳓च् च यूथ᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sma ← sma (invariable)

tāyúm ← tāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vastramáthim ← vastramáthi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

bháreṣu ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

krośanti ← √kruś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣitáyaḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

áyamānam ← √i- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

jásurim ← jásuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nīcā́ ← nyàñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śyenám ← śyená- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

paśumát ← paśumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yūthám ← yūthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । स्म॒ । ए॒न॒म् । व॒स्त्र॒ऽमथि॑म् । न । ता॒युम् । अनु॑ । क्रो॒श॒न्ति॒ । क्षि॒तयः॑ । भरे॑षु ।
नी॒चा । अय॑मानम् । जसु॑रिम् । न । श्ये॒नम् । श्रवः॑ । च॒ । अच्छ॑ । प॒शु॒ऽमत् । च॒ । यू॒थम् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smainaṃ ← smā ← sma
• [adverb]

• smainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• vastramathiṃ ← vastramathim ← vastramathi
• [noun], accusative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tāyum ← tāyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thief.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• krośanti ← kruś
• [verb], plural, Present indikative
• “cry; shout; lament.”

• kṣitayo ← kṣitayaḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• bhareṣu ← bhara
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nīcāyamānaṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• jasuriṃ ← jasurim ← jasuri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “starved.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śyenaṃ ← śyenam ← śyena
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• śravaś ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• cācchā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cācchā ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• paśumac ← paśumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in cattle.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yūtham ← yūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “herd; troop; battalion.”

उत स्म अपि खलु एनं दधिक्रां भरेषु संग्रामेषु वस्त्रमथिं तायुं न वस्त्रमाथिनं तस्करमिव । तं दृष्ट्वा क्षितयः मनुष्या यथा अनु क्रोशन्ति तद्वद्वैरिणः अनुक्रोशन्ति। किंच नीचा नीचैः अयमानं गच्छन्तं जसुरिं न श्येनं क्षुधितं श्येनं पक्षिणमिव । तं यथा दृष्ट्वा पक्षिणः पलायन्ते तद्वत् । श्रवः अन्नं कीर्तिं वा पशुमत् यूथं च अच्छ अभिलक्ष्य गच्छन्तमेनमनुक्रोशन्तीति संबन्धः । ‘अपि स्मैनं वस्त्रमथिमिव वस्त्रमाथिनम् ’ (निरु. ४. २४ ) इत्यादिनिरुक्तमत्रानुसंधेयम् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Whom men call after in battles, as after a thief carrying off a garment, or as (after) a hungry hawk pouncing (upon his prey); they call after him, hastening to obtain food, or a herd of cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They call after him: śravascācchā paśumacca yūtham = annam kīrttim vā paśumad yūtham ca acchā abhilakṣya gacchantam enam anukrośanti, they call after him, that is Dadhikrā, going, having in view either food or fame, or a herd consisting of cattle

And the settled peoples shriek after him at his raidings as if after a thief who steals clothes,
as he makes his way downward like a famished falcon toward fame and a herd full of livestock.

The lexeme ánu √kruś is later a semi-technical term for raising the hue-andcry, which would be appropriate in this context.

There is a phonological echo of 4c nicíkyat in 5c nīcā́yamānam, although the latter is to be analyzed as nīcā́+áyamānam. The latter belongs to the marginal thematized pres. áyate to √i (see Gotō, 1st Kl., 92-97). There is one other occurrence of this medial part. in the RV, otherwise a few finite forms, some of which are ambiguous between subjunctive to the root pres. and indicative to a them. pres.

Loudly the folk cry after him in battles, as ’twere a thief who steals away a garment;
Speeding to glory, or a herd of cattle, even as a hungry falcon swooping downward.

Und die Völker schreien ihm in den Kämpfen nach wie einem Dieb, der Kleider raubt, wenn er wie ein niederstoßender hungriger Adler auf den Ruhmespreis und auf die Viehherde losstürmt.

Ihm schreien nach die Feinde in den Schlachten, wie einem Diebe, der das Kleid geraubt hat, Wie einem Adler, der voll Gier herabfährt auf schönes Gut und rinderreiche Heerde.

. И еще: кричат ему вслед в сражениях народы,
Словно вслед вору, похитившему одежду,
Когда, как измученный коршун, падающий вниз,
(Дадхикра кидается) к славе и к стаду скота.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षितयः) मनुष्य (भरेषु) संग्रामों में जिस (एनम्) इस राजा को (वस्त्रमथिम्) वस्त्रों को मथनेवाले (तायुम्) चोर को (न) जैसे वैसे (अनु, क्रोशन्ति) पीछे कोशते रोते हैं (जसुरिम्) प्रयत्न करते हुए (श्येनम्) पक्षिविशेष अर्थात् वाज के (न) सदृश (नीचा) नीच कर्मों को (अयमानम्) प्राप्त होनेवाले को और (पशुमत्) पशुओं से युक्त (श्रवः) अन्न वा श्रवण को (च) भी (अच्छ) उत्तम प्रकार (यूथम्, च) तथा समूह के पीछे कोशते रोते हैं (उत, स्म) वही तो शीघ्र नष्ट होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजा प्रजापालन के विना कर लेता है, जिस राजा की प्रजा को दुष्ट जन दुःख देते हैं और जो राजा आप नीच कर्म करनेवाला, वाज पक्षी के सदृश हिंसक, पशु के सदृश मूर्ख और जिस राजा की सेना चोर के सदृश वर्त्तमान है, उसका शीघ्र विनाश होता है, यह निश्चय है ॥५॥

अन्वय: क्षितयो भरेषु यमेनं राजानं वस्त्रमथिं तायुं नाऽनु क्रोशन्ति जसुरिं श्येनं न नीचायमानं पशुमच्छ्रवश्चाऽच्छ यूथञ्चाऽनु क्रोशन्त्युत स स्म सद्यो विनश्यति ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (स्म) (एनम्) (वस्त्रमथिम्) यो वस्त्राणि मथ्नाति तम् (न) इव (तायुम्) तस्करम् (अनु) (क्रोशन्ति) रुदन्ति (क्षितयः) मनुष्याः (भरेषु) सङ्ग्रामेषु (नीचा) नीचानि कर्म्माणि (अयमानम्) प्राप्नुवन्तम् (जसुरिम्) प्रयतमानम् (न) इव (श्येनम्) पक्षिविशेषम् (श्रवः) अन्नं श्रवणं वा (च) (अच्छ) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (पशुमत्) पशवो विद्यन्ते यस्मिंस्तत् (च) (यूथम्) समूहम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यो राजा प्रजापालनेन विना करं हरति यस्य प्रजाभ्यो दुष्टा दुःखं ददति यः स्वयं नीचकर्मा श्येनवद्धिंस्रः पशुवन्मूर्खो यस्य सेना च चोरवद्वर्त्तते तस्य सद्यो विनाशो भवतीति निश्चयः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो राजा प्रजापालन न करता कर घेतो, ज्याच्या प्रजेला दुष्ट लोक त्रास देतात व जो स्वतः नीच कर्म करणारा असतो, श्येन पक्ष्याप्रमाणे हिंसक असून पशूप्रमाणे मूर्ख असतो. ज्याची सेना चोराप्रमाणे असते त्याचा तात्काळ विनाश होतो हे निश्चित. ॥ ५ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्म आसु प्रथमः᳓ सरिष्य᳓न्
नि᳓ वेवेति श्र᳓यणिभी+ र᳓थानाम्
स्र᳓जं कृण्वानो᳓ ज᳓नियो न᳓ शु᳓भ्वा
रेणुं᳓ रे᳓रिहत् किर᳓णं ददश्वा᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sariṣyán ← √sr̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:FUT, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

utá ← utá (invariable)

ní ← ní (invariable)

ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śréṇibhiḥ ← śréṇi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

veveti ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jányaḥ ← jánya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvānáḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

srájam ← sráj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śúbhvā ← śúbhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadaśvā́n ← √daṁś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

kiráṇam ← kiráṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

reṇúm ← reṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rérihat ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । स्म॒ । आ॒सु॒ । प्र॒थ॒मः । स॒रि॒ष्यन् । नि । वे॒वे॒ति॒ । श्रेणि॑ऽभिः । रथा॑नाम् ।
स्रज॑म् । कृ॒ण्वा॒नः । जन्यः॑ । न । शुभ्वा॑ । रे॒णुम् । रेरि॑हत् । कि॒रण॑म् । द॒द॒श्वान् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smāsu ← sma
• [adverb]

• smāsu ← āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• sariṣyan ← sṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• veveti ← vevīy ← √vī
• [verb], singular, Present indikative

• śreṇibhī ← śreṇibhiḥ ← śreṇi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “club; line.”

• rathānām ← ratha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• srajaṃ ← srajam ← sraj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wreath; sraj [word].”

• kṛṇvāno ← kṛṇvānaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• janyo ← janyaḥ ← janya
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śubhvā ← śubhvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• reṇuṃ ← reṇum ← reṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dust; pollen; powder.”

• rerihat ← rerih ← √rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• kiraṇaṃ ← kiraṇam ← kiraṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam; sunbeam; Kiraṇa; dust; sun; chapter.”

• dadaśvān ← daṃś
• [verb noun], nominative, singular
• “bite; sting.”

उत स्म अपि च खलु आसु असुरसेनासु सरिष्यन् सर्तुमिच्छन् प्रथमः प्रतमः उत्कृष्टतमो मुख्यः सन् रथानां श्रेणिभिः राजिभिर्युक्तः सन् नि वेवेति नितरां गच्छति । इतस्ततो धावति । क इवेति । उच्यते । स्रजम् । सृज्यते उत्पाद्यते रूपमनयेति स्रगलंकृतिः । तां कृण्वानः कुर्वाणः जन्यो न जनेभ्यो हितोऽश्व इव सुभ्वा । सुष्ठु भवतीति सुभ्वा शोभमानः ॥ किरणम् आस्यगतं खलीनं ददश्वान् दशन् रेणुं स्वपादघातजनितं रेरिहत् भृशं लेढि ॥

English translation:

“And who, issuing forth the first in those encounters, rushes in various directions with rows of chariots; like an elegant (courser), friendly to man, decorated with a garland, raising the dust, and champing his bit.”

And desiring to run first, he keeps bearing down upon them (fem. [=mares?]), with the ranks of chariots,
garlanding himself like a resplendent groomsman, constantly licking the dust, having bitten the grit.

The referent and construction of āsu require discussion. Geldner (/Witzel Gotō) construe it with prathamáḥ (“first among these”) and supply “cows.” But this doesn’t make sense if the meaning is “desiring to run first among these,” because that conjures up a picture of the horse leading a stampede of cattle in a race – surely not an ancient Indian sporting event or battle array! If the āsu is to be construed with the rest of its pāda, it should refer to the ranks of chariots in b (śréṇibhī ráthānām): śréṇi- is fem.

and the image appears to be of Dadhikrā leading a charge of chariots, a far more likely scenario. However, I think unaccented āsu is simply taking (modified) Wackernagel’s position in the clause and should be construed with ní veveti in b: the horse is bearing down on the females. (Note that ní veveti … āsu is found also in III.55.9.) Even so, I would not supply ‘cows’: although we are (too) accustomed to having (notional) cows as the goal of a hypermasculine animal in the ever-repeated formulae in Maṇḍala IX, where Soma the bull seeks cows in the form of milk, in fact Dadhikrā should be seeking mares, not cows, if this is about his desire to mate.

However, if he is not seeking mates, but merely prizes, cows will do. (And note cárati góṣu gáchan in 4b, where the cows are explicit.) The sexual reading I suggest for ab may be supported by pāda c, where I follow Grassmann, Renou, and Witzel Gotō (in n.) in taking jánya- as a member of a wedding party, not merely a man ‘belonging to (one’s own) people, Landsmann’. For jánya- in a wedding context, see AV XI.8.1-2. Here the comparison is presumably between the garland of the winner of the race and that of a suitor or groomsman at a wedding.

Geldner and Renou (EVP 15.163) render kiráṇam as ‘rein’ (Geldner Zügel, Renou rêne), flg.

Sāyaṇa. (āsyagataṃ khalīnam), though Renou appears to recant in his n. Neither etymology nor the other occurrences of the word (not so tr. by Geldner, e.g.) support this interpr., and context also favors a version of ‘dust’ (so Witzel Gotō ‘Stäubchen’). Note kirate reṇúm “scatters dust” in 7d, where the verb kirate echoes kiráṇa-.

And, fain to come forth first amid these armies, this way and that with rows of cars he rushes,
Gay like a bridesman, making him a garland, tossing the dust, champing the rein that holds him.

Und um als erster unter ihnen zu laufen stürmt er mit den Wagenreihen auf die Kühe los. Er bekommt den Kranz wie der geputzte Brautwerber, Staub leckend, in den Zügel beißend.

Zuerst hinstrebend nun zu diesen Stämmen, kommt er herab in langen Wagenreihen, Gleichwie ein Freier, kranzgeschmückt und prächtig, Staubwolken leckend und das Stäubchen beissend.

И еще: стремясь бежать первым,
Он бросается (к коровам) вместе с рядами колесниц,
Получая (в награду) венок, словно разукрашенный сват,
Слизывая пыль, покусывая узду.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (आसु) इन सेनाओं में (रथानाम्) वाहनों की (श्रेणिभिः) पङ्क्तियों से (स्रजम्) माला के सदृश सेना को (कृण्वानः) करता और (प्रथमः) प्रथम (सरिष्यन्) चलनेवाला होता हुआ (नि, वेवेति) जाता है (उत) और (शुभ्वा) उत्तम प्रकार शोभित (जन्यः) उत्पन्न होनेवाले के (न) सदृश और (किरणम्) ज्योति को (ददश्वान्) देनेवाले वायु के सदृश (रेणुम्) धूलि को (रेरिहत्) निरन्तर उड़ाता है (स्म) वही राजा सब ओर से वृद्धि को प्राप्त होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो न्याय से प्रजाओं का पालन करता हुआ सेनाओं में अग्रगामी, धनुर्वेद का जाननेवाला, विजयी, चतुर, विद्वान्, धार्मिक और उत्तम सहाययुक्त राजा होवे, वही यशस्वी होकर महाराज होवे ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य आसु रथानां श्रेणिभिः स्रजं कृण्वानः प्रथमः सरिष्यन् नि वेवेत्युत शुभ्वा जन्यो न किरणं ददश्वान् रेणुं रेरिहत् स स्मैव राजा सर्वतो वर्धते ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्म) (आसु) सेनासु (प्रथमः) आदिमः (सरिष्यन्) गमिष्यन् (नि) (वेवेति) गच्छति (श्रेणिभिः) पङ्क्तिभिः (रथानाम्) यानानाम् (स्रजम्) मालामिव सेनाम् (कृण्वानः) कुर्वन् (जन्यः) यो जायते (न) इव (शुभ्वा) सुशोभमानः (रेणुम्) (रेरिहत्) (किरणम्) ज्योतिः (ददश्वान्) दत्तवान् वायुरिव ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यो न्यायेन प्रजाः पालयन्त्सेनाष्वग्रगामी धनुर्वेदविद्विजयी दक्षो विद्वान् धार्मिकः सुसहायो राजा भवेत् स एव कीर्त्तिमान् भूत्वा महाराजः स्यात् ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमावाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो न्यायाने प्रजेचे पालन करतो, सेनेचा प्रमुख, धनुर्वेद जाणणारा, विजयी चतुर, विद्वान, धार्मिक व उत्तम सहायक राजा असतो तोच कीर्तिमान होऊन महाराजा बनतो. ॥ ६ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्य᳓ वाजी᳓ स᳓हुरिर् ऋता᳓वा
शु᳓श्रूषमाणस् तनु᳓वा समर्ये᳓
तु᳓रं यती᳓षु तुर᳓यन्न् ऋजिप्यो᳓
अ᳓धि भ्रुवोः᳓ किरते रेणु᳓म् ऋञ्ज᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhuriḥ ← sáhuri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samaryé ← samaryá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śúśrūṣamāṇaḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

r̥jipyáḥ ← r̥jipyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túram ← túr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

turáyan ← √tvarⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yatī́ṣu ← √i- 1 (root)
{case:LOC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ádhi ← ádhi (invariable)

bhruvóḥ ← bhrū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

kirate ← √kr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

reṇúm ← reṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ñján ← √r̥j- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । स्यः । वा॒जी । सहु॑रिः । ऋ॒तऽवा॑ । शुश्रू॑षमाणः । त॒न्वा॑ । स॒ऽम॒र्ये ।
तुर॑म् । य॒तीषु॑ । तु॒रय॑न् । ऋ॒जि॒प्यः । अधि॑ । भ्रु॒वोः । कि॒र॒ते॒ । रे॒णुम् । ऋ॒ञ्जन् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• sahurir ← sahuriḥ ← sahuri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; mighty; strong.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• śuśrūṣamāṇas ← śuśrūṣamāṇaḥ ← śuśrūṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “obey; heed.”

• tanvā ← tanū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• samarye ← samarya
• [noun], locative, singular, neuter

• turaṃ ← turam ← tura
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powerful; noble; noble.”

• yatīṣu ← i
• [verb noun], locative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• turayann ← turayan ← turay ← √tṛ
• [verb noun], nominative, singular

• ṛjipyo ← ṛjipyaḥ ← ṛjipya
• [noun], nominative, singular, masculine

• ‘dhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• bhruvoḥ ← bhrū
• [noun], locative, dual, feminine
• “eyebrow; bhrū [word].”

• kirate ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “spread; scatter.”

• reṇum ← reṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dust; pollen; powder.”

• ṛñjan ← ṛj
• [verb noun], nominative, singular

उत अपि च स्यः सः उक्तलक्षणः वाजी वेजनवान् गमनवान् समर्ये समरणे सहुरिः सहनशीलः शत्रूणाम् ऋतावा अन्नवान् तन्वा स्वावयवेन खुरादिना स्वतनुं शुश्रूषमाणः तुरं यतीषु त्वरगामिनीष्वसुरसेनासु तुरयन् त्वरयन् ऋजिप्यः ऋजुगामी रेणुं धूलिम् ऋञ्जन् प्रसाधयंस्तमेव रेणुं भ्रुवोः अधि उपरि किरते विक्षिपति ।

English translation:

“And that swift (horse) enduring in battle, bestowing food, and doing service with his limbs, rushing swiftly upon the quick-moving (host of the enemy), going straight onward, and tossing up the dust, throws it above his brows.”

And this prizewinner, victorious, truthful, himself seeking fame with his own body in the clash,
hastening headlong toward them (fem. [=mares?]) as they go hastily, straight-flying, scatters dust up to the eyebrows as he stretches out
straight.

On pāda b (=VII.19.2) see comm. on the latter passage. As discussed there, although the standard tr. (here Geldner, Renou, Witzel Gotō) take śúśrūṣamāṇaḥ as a form of √śruṣ ‘obey’ and tr. accordingly, it is simply a well-formed desiderative to √śru ‘hear / be heard/famed’ (so classified by Grassmann, Wh [Rts], Heenen), with the mid. meaning ‘desiring fame (for oneself), desiring to be(come) famed’. Pāda c contains another unidentified fem. loc. pl., the pres. part. yatī́ṣu. Oldenberg, Geldner, and Renou take the referent to be the ranks of chariots from 6b, Witzel Gotō cows. I again prefer mares (though the other two are possible, depending on how it is construed). I take the túram, the acc. sg. of a root noun (see Schindler s.v., though I do not follow his interpr. of this passage), as an adverb. It forms a phrasal verb with √i ‘go hastily’ (so approx. Oldenberg). In context túraṃ ya(tī́ṣu) is a close match to the immed. following turáyan. It would be an even better match if the 2nd participle were turaṇyán (two forms of this verbal stem are found in the Dadhikrā hymn IV.40: turaṇyatáḥ 3a, turaṇyati 4a, and cf. also turaṇyasát 2b), and I am tempted to think that the poet had this stem in mind, but opted for phonologically similar turáyant- because his preferred form would have produced a bad break. Like turaṇyasát in 40.2, our form would be a deliberate deformation of the expected one to fit metrical circumstances, though our turáyan makes no morphological difficulties, unlike turaṇyasát.

And that strong Steed, victorious and faithful, obedient with his body in the combat,
Speeding straight on amid the swiftly ressing, casts o’er his brows the dust he tosses upward.

Und dieser siegesgewohnte Preisrenner, der fromme, der mit seinem Leib in der Schlacht gehorcht, unter den wettlaufenden Wagenreihen vorausstürmend, vorausschießend wirft er Staub bis über die Augenbrauen auf, an die Spitze eilend.

Es kommt dies Ross, das sieggewohnte, heil’ge, durch eigne Kraft bereit im Kampf zu helfen, Mit Eile dringend zu den raschen Stämmen, erregend Staub, ihn schüttelnd von den Brauen.

И еще: этот скакун, приносящий награды, могучий, праведный,
Послушный телом своим в сражении,
Вырываясь вперед среди рядов (колесниц,) выехавших состязаться в скорости,
Распластавшись в полете, он вздымает пыль до (самых) бровей, мчась вперед.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (स्यः) वह (वाजी) विज्ञानयुक्त (सहुरिः) सहनेवाला (ऋतावा) सत्य आचरण से युक्त (यतीषु) नियत सेनाओं में (तुरम्) शीघ्र करनेवाले को (तुरयन्) शीघ्र चलाता हुआ (उत) भी (ऋजिप्यः) सरलगतिवालों में श्रेष्ठ (तन्वा) शरीर से (शुश्रूषमाणः) सेवन करता और (ऋञ्जन्) प्रसिद्ध करता हुआ (समर्ये) सङ्ग्राम में (भ्रुवोः) भौओं की (रेणुम्) धूलि को (अधि, किरते) उड़ाता है, वह राजा विजयी और सत्कार करने योग्य होता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - वही राज्य करने योग्य होवे जो विद्वान्, सब को सहनेवाला, सत्य का सेवी, उत्तम सेना और सरल स्वभावयुक्त होवे ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! स्य वाजी सहुरिर्ऋतावा यतीषु तुरं तुरयन्नुतर्जिप्यस्तन्वा शुश्रूषमाण ऋञ्जन् समर्ये भ्रुवो रेणुमधिकिरते स राजा विजयी सत्कर्त्तव्यः ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्यः) सः (वाजी) विज्ञानवान् (सहुरिः) सहनशीलः (ऋतावा) सत्याचरणः (शुश्रूषमाणः) सेवमानः (तन्वा) शरीरेण (समर्ये) सङ्ग्रामे (तुरम्) शीघ्रकारिणम् (यतीषु) नियतासु सेनासु (तुरयन्) सद्यो गमयन् (ऋजिप्यः) सरलगामिषु साधुः (अधि) (भ्रुवोः) (किरते) विकिरति (रेणुम्) धूलिम् (ऋञ्जन्) प्रसाध्नुवन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - स एव राज्यं कर्त्तुमर्हेद्यो विद्वान् सर्वैः सह सत्यसेवी उत्तमसेनः सरलस्वभावो भवेत् ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान, सहनशील, सत्याचे सेवन करणारा, उत्तम सेनायुक्त व सरळ स्वभावाचा असतो, तोच राज्य करण्यायोग्य असतो. ॥ ७ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्म अस्य तन्यतो᳓र् इव द्यो᳓र्
ऋघायतो᳓ अभियु᳓जो भयन्ते
यदा᳓ सह᳓स्रम् अभि᳓ षीम् अ᳓योधीद्
दुर्व᳓र्तुः स्मा भवति भीम᳓ ऋञ्ज᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyóḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sma ← sma (invariable)

tanyatóḥ ← tanyatú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

abhiyújaḥ ← abhiyúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhayante ← √bhī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥ghāyatáḥ ← √r̥ghāy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

áyodhīt ← √yudh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

yadā́ ← yadā́ (invariable)

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

durvártuḥ ← durvártu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ñján ← √r̥j- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

उ॒त । स्म॒ । अ॒स्य॒ । त॒न्य॒तोःऽइ॑व । द्योः । ऋ॒घा॒य॒तः । अ॒भि॒ऽयुजः॑ । भ॒य॒न्ते॒ ।
य॒दा । स॒हस्र॑म् । अ॒भि । सी॒म् । अयो॑धीत् । दुः॒ऽवर्तुः॑ । स्म॒ । भ॒व॒ति॒ । भी॒मः । ऋ॒ञ्जन् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smāsya ← sma
• [adverb]

• smāsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tanyator ← tanyatoḥ ← tanyatu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “thunder.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dyor ← dyoḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṛghāyato ← ṛghāyataḥ ← ṛghāy
• [verb noun], genitive, singular

• abhiyujo ← abhiyujaḥ ← abhiyuj
• [noun], ablative, singular, feminine
• “attack; attack.”

• bhayante ← bhī
• [verb], plural, Present indikative
• “fear; fear.”

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣīm ← sīm
• [adverb]

• ayodhīd ← ayodhīt ← yudh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “fight; overcome.”

• durvartuḥ ← durvartu
• [noun], nominative, singular, masculine

• smā ← sma
• [adverb]

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhīma ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• ṛñjan ← ṛj
• [verb noun], nominative, singular

उत स्म अपि च खलु द्योः दीप्यमानात् तन्यतोः शब्दयितुरशनेः इव ऋघायतः हिंसतः अस्य अस्मात् दधिक्रावाख्यात् देवात् अभियुजः अभियोक्तारोऽसुराः भयन्ते बिभ्यति । किंचायं यदा सीं सर्वतः सहस्रम् अभि अयोधीत् संप्रहरेत् । तदा ऋञ्जन प्रसाधयन्नात्मानं भीमः भयहेतुः दुर्वर्तुः दुर्वारश्च भवति ॥

English translation:

“And the adversaries of that foe-destroying steed, like (those) of the brilliant thunderbolt, are alarmed; for when he contends, even against thousands on every side, then, rousing (his spirit), he is fearful and irresistible.”

And they take fear at his charge as he shows his mettle, as if at the thundering of heaven.
When a thousand have battled him, the fearsome one becomes difficult to obstruct, as he stretches out straight.

And at his thunder, like the roar of heaven, those who attack tremble and are affrighted;
For when he fights against embattled thousands, dread is he in his striving; none may stay him.

Und vor dem Angriff des Drohenden fürchten sie sich wie vor dem Donner des Himmels. Wenn Tausend ihn bekämpfen, so war er nicht aufzuhalten, wenn der Furchtbare an die Spitze eilt.

Vor seinem Donner, wie vor dem des Himmels, erbeben alle Gegner, wenn er zürnet; Und wenn er tausend auch auf eins bekämpfet, unüberwindlich bleibt der mächt’ge Stürmer.

И еще: словно грома с неба
Боятся нападения угрожающего (коня).
Когда тысяча (врагов) напала на него,
Он был неудержим, страшный, мчащийся вперед.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (स्म) ही (भीमः) भयंकर (ऋञ्जन्) विजय को प्रसिद्ध करता हुआ (भवति) होता है जो (यदा) जब (सहस्रम्) सङ्ख्यारहित (सीम्) सब प्रकार (अभि, अयोधीत्) युद्ध करता है (अस्य, स्म) इसी (दुर्वर्त्तुः) दुःख से वर्त्तमान (ऋघायतः) हिंसा करते हुए (उत) और (अभियुजः) अभियोग करते हुए के समीप से (द्योः) प्रकाशमान (तन्यतोरिव) बिजुली के सदृश सब लोग (भयन्ते) भय करते हैं, तभी राजा का प्रताप प्रवृत्त होता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजा बिजुली के सदृश दुष्टों का नाश करके धार्मिकों का सत्कार करता है, वह एक भी संख्यारहित वीरों के साथ युद्ध करने योग्य होता है और जब वह राजा न्याय से प्रकट दण्ड देनेवाला होवे, तब सब दुष्ट जन डर के छिप जाते हैं ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः स्म भीम ऋञ्जन् भवति यो यदा सहस्रं सीमभ्ययोधीदस्य स्य दुर्वर्त्तुर्ऋघायत उताभियुजो द्योस्तन्यतोरिव सर्वे भयन्ते तदैव राजप्रतापः प्रवर्त्तते ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (स्म) (अस्य) (तन्यतोरिव) विद्युत इव (द्योः) प्रकाशमानायाः (ऋघायतः) हिंसतः (अभियुजः) योऽभियुङ्क्ते तस्य (भयन्ते) बिभ्यति (यदा) (सहस्रम्) असङ्ख्यम् (अभि) सर्वतः (सीम्) (अयोधीत्) योधयति (दुर्वर्त्तुः) यो दुःखेन वर्त्तते तस्य (स्म) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (भवति) (भीमः) बिभेति यस्मात्सः (ऋञ्जन्) विजयं प्रसाध्नुवन् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यो राजा विद्युद्वद् दुष्टान् हत्वा धार्मिकान् सत्करोति स एकोऽप्यसङ्ख्यैः सह योद्धुमर्हति यदाऽयं राजा न्यायेन प्रकटदण्डः स्यात्तदा सर्वे दुष्टा भीत्वा निलीयन्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो राजा विद्युतप्रमाणे दुष्टांचा नाश करून धार्मिकांचा सत्कार करतो तो असंख्य वीरांबरोबर युद्ध करण्यायोग्य असतो. जेव्हा राजा न्यायपूर्वक प्रत्यक्ष दंड देतो तेव्हा दुष्ट लोक भयाने लपून बसतात. ॥ ८ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्म अस्य पनयन्ति ज᳓ना
जूतिं᳓ कृष्टिप्रो᳓ अभि᳓भूतिम् आशोः᳓
उतइ᳓नम् आहुः समिथे᳓ विय᳓न्तः
प᳓रा दधिक्रा᳓ असरत् सह᳓स्रैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánāḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

panayanti ← √panⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

utá ← utá (invariable)

abhíbhūtim ← abhíbhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āśóḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jūtím ← jūtí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṣṭipráḥ ← kr̥ṣṭiprā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samithé ← samithá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

viyántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

asarat ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dadhikrā́ḥ ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

sahásraiḥ ← sahásra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

उ॒त । स्म॒ । अ॒स्य॒ । प॒न॒य॒न्ति॒ । जनाः॑ । जू॒तिम् । कृ॒ष्टि॒ऽप्रः । अ॒भिऽभू॑तिम् । आ॒शोः ।
उ॒त । ए॒न॒म् । आ॒हुः॒ । स॒म्ऽइ॒थे । वि॒ऽयन्तः॑ । परा॑ । द॒धि॒ऽक्राः । अ॒स॒र॒त् । स॒हस्रैः॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smāsya ← sma
• [adverb]

• smāsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• panayanti ← panay ← √pan
• [verb], plural, Present indikative

• janā ← janāḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• jūtiṃ ← jūtim ← jūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “jūti [word].”

• kṛṣṭipro ← kṛṣṭi
• [noun], feminine
• “people; citizenry.”

• kṛṣṭipro ← praḥ ← prā
• [noun], genitive, singular, masculine
• “appreciated.”

• abhibhūtim ← abhibhūti
• [noun], accusative, singular, feminine

• āśoḥ ← āśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• utainam ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utainam ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• samithe ← samitha
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; conflict.”

• viyantaḥ ← vī ← √i
• [verb noun], nominative, plural
• “disappear; differ; elapse.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• dadhikrā ← dadhikrāḥ ← dadhikrā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• asarat ← sṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• sahasraiḥ ← sahasra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

उत स्म अपि च खलु अस्य दधिक्राव्णः अभिभूतिम् अभिभवित्रीं जूतिं पराभिभूतिं चेत्युभयं वा जनाः पनयन्ति स्तुवन्ति । कीदृशस्यास्य । कृष्टिप्रः । कृष्टयो मनुष्याः । तेषां पूरकस्य आशोः व्याप्तस्य वेगवतो वा । उत अपि च एनं समिथे संग्रामे वियन्तः विविधं गच्छन्तो जना अयं दधिक्राः देवः सहस्रैः अनुचरैः परिवृतः परा असरत् इति अस्मान् विहायान्यान् हन्तुं गत इति आहुः । यद्वा । एनमेवमाहुः । वियन्तः शत्रवः परा । भवन्तीति शेषः । दधिक्राः सहस्रैरसरत् गच्छतीति ॥

English translation:

“Men praise the overpowering rapidty of that fleet (steed), who is the accomplisher (of the desires) of mankind, and following him to battle, they have said, Dadhikrā with (his) thousands has gone forth against the foe.”

And the peoples admire the speed of him who fills the territories, the superiority of the swift one.
And they say about him as they disperse at the encounter: “Dadhikrā has run away with thousands.”

As Oldenberg points out, the contrastive lexemes sám √i and ví √i are juxtaposed in samithé viyántaḥ.

The people praise the overpowering swiftness of this fleet Steed who giveth men abundance.
Of him they say when drawing back from battle. Dadhikras hath sped forward with his thousands.

Und die Leute preisen laut seine Schnelligkeit, die Überlegenheit des Renners, der alle Länder erfüllt. Und sie sagen von ihm, wenn sie auf dem Kampffeld auseinandergehen; Dadhikra ist mit Tausenden abgezogen.

Und seinen Lauf bewundern alle Menschen, die Uebermacht des schnellen Weltdurchdringers, Und von ihm sagen die im Kampfe fliehen: Dadhikra ist mit Tausenden entflohen.

И еще: люди славят его скорость, превосходство
Быстрого (коня,) заполняющего страны.
А также о нем говорят, когда расходятся в разные стороны при столкновении:
Дадхикра умчится с тысячами.

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (जनाः) राजा और प्रजाजन (अस्य) इस (कृष्टिप्रः) मनुष्य को दूतचार अर्थात् गुप्त दूत आदि से पालना करनेवाले (आशोः) सम्पूर्ण विद्याओं में व्याप्त राजा के सङ्ग्राम में (अभिभूतिम्) तिरस्कार और (जूतिम्) न्याय के वेग का (उत) तर्क-वितर्क के साथ (पनयन्ति) व्यवहार करते वा प्रशंसा करते हैं (उत) और भी (एनम्) इसको (समिथे) सङ्ग्राम में (वियन्तः) विशेष करके प्राप्त होते हुए (आहुः) कहते हैं और जो (दधिक्राः) धारण करनेवालों के साथ चलनेवाला (सहस्रैः) असङ्ख्यों के साथ (परा, असरत्) उत्कृष्ट चलता है (स्म) वही जीत सके ॥९॥

भावार्थभाषाः - उसी राजा की विद्वान् जन प्रशंसा करते हैं, जो प्रजा के पालन में तत्पर हुआ सब के व्यवहारों को सिद्ध करता है ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या ! जना अस्य कृष्टिप्र आशोः सङ्ग्रामेऽभिभूतिं जूतिमुत पनयन्त्युतैनं समिथे वियन्त आहुर्यो दधिक्राः सहस्रैः परासरत् स स्म विजेतुं शक्नुयात् ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) वितर्के (स्म) (अस्य) राज्ञः (पनयन्ति) व्यवहरन्ति स्तुवन्ति वा (जनाः) राजप्रजामनुष्याः (जूतिम्) न्यायवेगम् (कृष्टिप्रः) यः कृष्टीन् मनुष्यान् दूतचारैः प्राति तस्य (अभिभूतिम्) अभिभवं तिरस्कारम् (आशोः) सकलविद्याव्यापकस्य (उत) अपि (एनम्) (आहुः) कथयन्ति (समिथे) सङ्ग्रामे (वियन्तः) विशेषेण प्राप्नुवन्तः (परा) (दधिक्राः) यो धारकैः सह क्रामति (असरत्) सरति गच्छति (सहस्रैः) असङ्ख्यैः ॥९॥

भावार्थभाषाः - तमेव राजानं विद्वांसः प्रशंसन्ति यः प्रजापालनतत्परः सन् सर्वान् व्यावहारयति ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजेच्या पालनात तत्पर असतो व सर्वांच्या व्यवहारांना सिद्ध करतो, त्याच राजाची विद्वान लोक प्रशंसा करतात. ॥ ९ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ दधिक्राः᳓ श᳓वसा प᳓ञ्च कृष्टीः᳓
सू᳓र्य इव ज्यो᳓तिषाप᳓स् ततान
सहस्रसाः᳓ शतसा᳓ वाजी᳓ अ᳓र्वा
पृण᳓क्तु म᳓ध्वा स᳓म् इमा᳓ व᳓चांसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dadhikrā́ḥ ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tatāna ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasrasā́ḥ ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatasā́ḥ ← śatasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥ṇáktu ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

vácāṁsi ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

आ । द॒धि॒ऽक्राः । शव॑सा । पञ्च॑ । कृ॒ष्टीः । सूर्यः॑ऽइव । ज्योति॑षा । अ॒पः । त॒ता॒न॒ ।
स॒ह॒स्र॒ऽसाः । श॒त॒ऽसाः । वा॒जी । अर्वा॑ । पृ॒णक्तु॑ । मध्वा॑ । सम् । इ॒मा । वचां॑सि ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadhikrāḥ ← dadhikrā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, feminine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jyotiṣāpas ← jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• jyotiṣāpas ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tatāna ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• sahasrasāḥ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasāḥ ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• śatasā ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatasā ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• pṛṇaktu ← pṛc
• [verb], singular, Present imperative
• “mix; unite.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacāṃsi ← vacas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

यः दधिक्राः देवः शवसा बलेन पञ्च कृष्टीः पञ्च जनान् देवमनुष्यासुररक्षः पितृसंज्ञकान् निषादपञ्चमान् चतुरो वर्णान् वा सूर्यः ज्योतिषा तेजसा यथा जगदावृणोति तद्वत् अपः उदकानि आ ततान आतनोति । सहस्रसाः शतसाः शतानां सहस्राणां च दाता वाजी वेजनवान् अर्वा अरणकुशलः स देवः मध्वा मधुना मधुरेण फलेन इमा इमान्युक्तानि स्तुतिवचांसि सं पृणक्तु संयोजयतु ॥ ॥ १२ ॥

दधीनि क्रामतीति ‘जनसनखन’ इति विट्, पूर्ववदात्वम् । ईदृशो ऽग्निः पञ्च कृष्टीर् मनुष्यान् चतुरो वर्णान् निषादपञ्चमान् शवसा आततान अन्नवत्त्वेन बलवत्त्वेन वा सुखवतीः करोति । छान्दसो लिट् ।

किञ्च - सूर्य इव ज्योतिषा दीप्त्या अपः कर्माणि प्रजानाम् आततान व्यक्तीचकार । अप एव वा ज्योतिषा दीप्त्या ततान । ‘ऊडिदम्’ इत्यद्भ्यो विभक्तिरुदात्ता ।

किञ्च - सहस्रसाश् शतसाश् च बहुतरस्य बहुतमस्य प्रधानस्य संविभक्ता दाता वा भक्तेभ्यस्सहस्रं शतं वा सनोति ददातीति । तेनैव विट्, तेनैव चात्वम् । वाजी वेगवान् अन्नवान्वा । अर्वा अर्णशीलः । अर्तेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति वनिप् । एवं महाभागोग्निः इमा इमान्यस्मदीयानि वचांसि मध्वा मधुसदृशेन शवसा रसेन सम्पृणक्तु संसृजतु । ततो मधुराणि शवसा सुखानि स्वयम् एव श्रोष्यतीति भावः । अस्माकं श्रोतव्यानि वचनानि श्रुत्वा वचनार्थान् करोतु । अयञ्चाभिशंसनादस्मान्मुञ्चत्वित्याशास्महे ॥

English translation:

“Dadhikrā has spread abroad the five classes of beings by his strength, as the sun (diffuses) the waters by his radiance; may he, the giver of hundreds and thousands, associate these praises with agreeable (rewards).”

Dadhikrā has stretched over the five peoples with his vast power, like the sun over the waters with its light.
Gaining thousands, gaining hundreds, let the prizewinning steed infuse these words with honey.

The first hemistich contains a three-termed simile / frame construction, in which all three terms are realized in both simile and frame. This is fairly unusual.

Renou nicely points out that the product of d would be what is later called the madhuparka, the concoction offered to an honored guest.

Dadhikras hath o’erspread the Fivefold People with vigour, as the Sun lightens the waters.
May the strong Steed who winneth bundreds, thousands, requite with sweetness these my words and praises.

Dadhikra with his glory hath overspread the five peoples,
As the sun with his light the waters;
May the strong steed, winning a hundred, a thousand,
Fill with honey these words of ours.

Dadhikra hat sich mit seiner Kraft über die fünf Völker ausgedehnt wie der Sonnengott über die Gewässer mit seinem Lichte. Der Tausendgewinner, Hundertgewinner, der sieghafte Renner soll diese Worte mit Honig durchtränken.

Mit Kraft durchdrang Dadhikra alle Völker, gleichwie die Sonne mit dem Licht die Lüfte, Der schnelle Renner, hundert, tausend spendend, belohn mit dem, was süss ist, diese Sprüche.

Дадхикра со (своею) силой протянулся через пять народов,
Словно солнце со (своим) светом через воды.
Скакун, приносящий награды, завоевывающий тысячи, завоевывающий сотни,
Пусть пропитает медом эти слова!

• दध्रिकाः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो राजा (शवसा) बल से (सूर्य्यइव) सूर्य्य के सदृश (दधिक्राः) धारण करनेवालों से प्राप्त होनेवाला (पञ्च) पाँच (कृष्टीः) मनुष्यों को (ज्योतिषा) प्रकाश से सूर्य्य जैसे (अपः) जलों को वैसे (आ, ततान) विस्तृत करता है (सहस्रसाः) हजारों का विभाग करनेवाला (शतसाः) और सैकड़ों का विभागकर्त्ता वर्त्तमान (अर्वा) शीघ्र मार्गों को जानेवाला (वाजी) वेगवान् (मध्वा) सहत शहद के साथ (इमा) इन (वचांसि) वचनों का (सम्, पृणक्तु) सम्बन्ध करे, वही राज्य करने के योग्य होता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो सूर्य्य के प्रकाश के सदृश न्याय से पाँच प्रकार की प्रजाओं का पालन करता है, वह असंख्य आनन्द को प्राप्त होता है ॥१०॥ इस सूक्त में राजा के गुणधर्म का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥१०॥ यह अड़तालीसवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो राजा शवसा सूर्य्यइव दधिक्राः पञ्च कृष्टी ज्योतिषा सूर्य्योऽप इवाऽऽततान सहस्रसाः शतसा वर्त्तमानोऽर्वा वाजी मध्वेमा वचांसि सम्पृणक्तु स एव राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (दधिक्राः) यो दधिभिर्धर्तृभिः क्रम्यते गम्यते सः (शवसा) बलेन (पञ्च) (कृष्टीः) मनुष्यान् (सूर्य्यइव) सवितेव (ज्योतिषा) प्रकाशेन (अपः) जलानि (ततान) विस्तृणोति (सहस्रसाः) यः सहस्राणि सनति विभजति सः (शतसाः) यः शतानि सनति सम्भजति (वाजी) वेगवान् (अर्वा) यः सद्यो मार्गान् गच्छति (पृणक्तु) स बध्नातु (मध्वा) क्षौद्रेण (सम्) (इमा) इमानि (वचांसि) वचनानि ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यः सूर्य्यप्रकाश इव न्यायेन पञ्चविधाः प्रजाः पाति सोऽसङ्ख्यमानन्दमाप्नोति ॥१०॥ अत्र राजधर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥१०॥ इत्यष्टत्रिंशत्तमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो सूर्याच्या प्रकाशाप्रमाणे न्यायाने पाच प्रकारे प्रजेचे पालन करतो तो असीम आनंद प्राप्त करतो. ॥ १० ॥