०३१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

क᳓या नश् चित्र᳓ आ᳓ भुवद्
ऊती᳓ सदा᳓वृधः स᳓खा
क᳓या श᳓चिष्ठया वृता᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sadā́vr̥dhaḥ ← sadā́vr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śáciṣṭhayā ← śáciṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥tā́ ← vŕ̥t- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

कया॑ । नः॒ । चि॒त्रः । आ । भु॒व॒त् । ऊ॒ती । स॒दाऽवृ॑धः । सखा॑ ।
कया॑ । शचि॑ष्ठया । वृ॒ता ॥

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• naś ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• citra ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sadāvṛdhaḥ ← sadāvṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• śaciṣṭhayā ← śaciṣṭha
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vṛtā ← vṛt
• [noun], instrumental, singular, feminine

सदावृधः सदा वर्धमानः चित्रः चायनीयः पूजनीयः सखा मित्रभूत इन्द्रः कया उती ऊत्या तर्पणेन नः अस्मान् आ भुवत् आभिमुख्येन भवेत् । शचिष्ठया प्रज्ञावत्तमया प्रज्ञासहितमनुष्ठीयमानेन कया वृता केन वर्तनेन कर्मणा चाभिमुखो भवेत् ॥

कस्य प्रजापतेः संबन्धिनीत्यस्मिन्नर्थे स्रीलिङ्गः केतिशब्दो वर्तते। ऊतिशब्दो रक्षणवाची। कयोत्या प्रजापतिसंबन्धिना रक्षणेन चित्र आभुवद्विचित्रोऽयं यज्ञो नोऽस्मान्प्रत्यागतः। कीदृशो यज्ञः, सदावृधः सर्वदा वर्धमानः, सखा सखिवत्प्रियतमः। स च यज्ञः कया प्रजापतिसंबन्धिन्या शचि ष्टयाऽतिशयितया शक्त्या वृता युक्त इत्यर्थः।

English translation:

“By what means may he who is ever augmenting, who is wonderful, who is our friend, be present with us, by what most effective rite?”

With what help will our brilliant, ever-strengthening comrade be there for us—
with what most powerful troop?

WITH what help will he come to us, wonderful, ever-waxing Friend;
With what most mighty company?

Mit welcher Hilfe wird uns der wunderbare, immer fördernde Freund beistehen, mit welchem mächtigsten Gefolge?

Mit welcher Hülfe steht uns bei der lichte Freund, der stets erquickt? Mit welcher stärksten Heeresschar?

С какой поддержкой появится
Наш яркий, всегда помогающий друг?
С какою самою сильною свитою?

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

अब पन्द्रह ऋचावाले इकतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजप्रजाधर्मविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (सदावृधः) सर्वदा वृद्धि को प्राप्त होते हुए आप (नः) हम लोगों की (कया) किस (ऊती) रक्षण आदि क्रिया के साथ और (कया) किस (शचिष्ठया) अत्यन्त श्रेष्ठ वाणी बुद्धि वा कर्म्म जो (वृता) संयुक्त उससे (चित्रः) अद्भुत गुण, कर्म्म और स्वभाववाले (सखा) मित्र (आ, भुवत्) हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आपको चाहिये कि हम लोगों के साथ, वैसे कर्म्म करें कि जिनसे हम लोगों की प्रीति बढ़े ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! सदावृधस्त्वं नः कयोती, कया शचिष्ठया वृता चित्रः सखा आ भुवत् ॥१॥

अथ राजप्रजाधर्ममाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कया) (नः) अस्माकम् (चित्रः) अद्भुतगुणकर्मस्वभावः (आ) (भुवत्) भवेः (ऊती) ऊत्या रक्षणादिक्रियया सह (सदावृधः) सर्वदा वर्धमानः (सखा) (कया) (शचिष्ठया) अतिशयेन श्रेष्ठया वाचा प्रज्ञया कर्मणा वा (वृता) संयुक्तया ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! भवतास्माभिस्सह तादृशानि कर्माणि कर्त्तव्यानि यैरस्माकं प्रीतिर्वर्द्धेत ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजेच्या धर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - हे राजा! आमच्याबरोबर असे वाग की ज्यामुळे आमचे प्रेम वाढावे. ॥ १ ॥ ००

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

क᳓स् त्वा सत्यो᳓ म᳓दाना᳐म्
मं᳓हिष्ठो मत्सद् अ᳓न्धसः
दॄळ्हा᳓+ चिद् आरु᳓जे व᳓सु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádānām ← máda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

máṁhiṣṭhaḥ ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matsat ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ārúje ← √ruj- (root)
{case:DAT, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

कः । त्वा॒ । स॒त्यः । मदा॑नाम् । मंहि॑ष्ठः । म॒त्स॒त् । अन्ध॑सः ।
दृ॒ळ्हा । चि॒त् । आ॒ऽरुजे॑ । वसु॑ ॥

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• madānām ← mada
• [noun], genitive, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• maṃhiṣṭho ← maṃhiṣṭhaḥ ← maṃhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• matsad ← matsat ← mad
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• āruje ← āruj ← √ruj
• [verb noun]
• “demolish; break up.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

मंहिष्ठः पूजनीयः सत्यः सत्यभूतः मदानां मादयितॄणां मध्ये कः मदकरः अन्धसः सोमस्य रसः दृळ्हा चित् दृढान्यपि वसु वसूनि शत्रूणां धनानि आरुजे आ समन्तात् भङ्क्तुं हे इन्द्र त्वा त्वां मत्सत् मादयेत् ॥

English translation:

“What genitive ine and most esteemed of the exhilarating juies of the (sacriiial) beverage may delight you to demolish the substantial treasures (of the foe)?”

Which trusty one among the exhilarating drinks, which most bounteous one from the soma-stalk will exhilarate you
to break loose good things, even though they are held fast?

What genuine and most liberal draught will spirit thee with juice to burst
Open e’en strongly-guarded wealth?

Welcher echte unter den Räuschen und freigebigste Rausch des Tranks wird dich berauschen, so daß du auch die verschlossenen Schätze erbrichst?

Welch wahrer und erfreuendster der Tränke wird berauschen dich, Dass du auch festes Gut erbrichst?

Какое истинное среди опьянений,
Самое щедрое (опьянение) соком опьянит тебя
(Настолько, что) ты проломишь даже замкнутые богатства?

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य (मदानाम्) आनन्दों और (अन्धसः) अन्न आदि के सम्बन्ध में (मंहिष्ठः) अत्यन्त बड़ा (सत्यः) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ (त्वा) आपको (मत्सत्) आनन्द देवे और (आरुजे) सब प्रकार से रोग के लिये (दृळ्हा) दृढ़ (वसु) धनरूप (चित्) भी (कः) कौन होवे अर्थात् रोग के दूर करने को अत्यन्त संलग्न कौन हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य ब्रह्मचर्य्य आदि धर्म्माचरण से यथायोग्य आहार और विहार करें तो उनमें कभी दारिद्र्य और रोग नहीं आवे ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्य ! मदानामन्धसो मंहिष्ठः सत्यस्त्वा मत्सदारुजे दृळ्हा वसु चित्को भवेत् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (त्वा) (सत्यः) सत्सु साधुः (मदानाम्) आनन्दानाम् (मंहिष्ठः) अतिशयेन महान् (मत्सत्) आनन्दयेत् (अन्धसः) अन्नादेः (दृळ्हा) दृढानि (चित्) अपि (आरुजे) समन्ताद्रोगाय (वसु) धनानि ॥२॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या ब्रह्मचर्यादिधर्म्माचरणेन यथावदाहारविहारौ कुर्युस्तर्हि तेषु कदाचिद्दारिद्र्यं रोगश्च नैवागच्छेत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - जर माणसांनी ब्रह्मचर्य इत्यादी धर्माचरणाने यथायोग्य आहार-विहार केला तर त्यांना दारिद्र्य व रोग घेरत नाहीत. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - पादनिचृत्

अभी᳓ षु᳓ णः स᳓खीना᳐म्
अविता᳓ जरितॄणा᳐᳓म्
शत᳓म् भवासि ऊति᳓भिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sákhīnām ← sákhi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sú ← sú (invariable)

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaritr̥̄ṇā́m ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

bhavāsi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒भि । सु । नः॒ । सखी॑नाम् । अ॒वि॒ता । ज॒रि॒तॄ॒णाम् ।
श॒तम् । भ॒वा॒सि॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇaḥ ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sakhīnām ← sakhi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• jaritṝṇām ← jaritṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “singer.”

• śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• bhavāsy ← bhavāsi ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्द्र त्वं सखीनां समानख्यातीनां जरितॄणां स्तोतॄणाम् अविता रक्षिता त्वं शतं शतेन बह्वीभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सह नः अस्माकं सु सुष्ठु अभि भवासि अभिमुखो भव ॥

English translation:

“Do you, the protector of us your friends and praisers, be present with a hundred protections.”

As the helper of us, your comrades and your singers,
you will prevail by your hundred means of help.

Do thou who art Protector of us thy friends who praise thee
With hundred aids approach us.

Nimm uns fein, als Gönner deiner Freunde, der Sänger, mit deinen hundert Hilfen in Obhut.

Bald komme als Beschützer du der Freunde, der lobsingenden, Mit hundert Hülfen zu uns her.

Пусть обратишься ты в нашу сторону
Как помощник (твоих) друзей-певцов
С сотней (твоих) поддержек!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिपाद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो आप (ऊतिभिः) रक्षणादिकों से (जरितॄणाम्) श्रेष्ठ विद्याओं के जाननेवाले (सखीनाम्) सब के मित्र (नः) हम लोगों के (शतम्) सैकड़े (भवासि) होते हो इससे (अभि) सम्मुख (सु) उत्तम प्रकार (अविता) रक्षक हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अपने आत्मा के सदृश सुख-दुःख, हानि और लाभ को औरों के भी जानकर दूसरे के प्रिय के लिये वर्त्ताव करें, उनमें अन्य जन भी मित्रता करें ॥३॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्त्वमूतिभिर्जरितॄणां सखीनां नश्शतं भवासि तस्मादभि स्वविता भव ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सु) (नः) अस्माकम् (सखीनाम्) सर्वसुहृदाम् (अविता) रक्षकः (जरितॄणाम्) सद्विद्याविदाम् (शतम्) (भवासि) (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः स्वात्मवत्सुखदुःखहानिलाभानन्येषामपि विज्ञाय परप्रियाय वर्त्तेरंस्तेष्वन्येऽपि मैत्रीं कुर्य्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे आपल्या आत्म्याप्रमाणे इतरांचेही सुख-दुःख हानी-लाभ जाणतात व त्यांच्याशी प्रिय व्यवहार करतात त्यांच्याशी इतरांनीही मैत्री करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अभी᳓ न आ᳓ ववृत्सुव
चक्रं᳓ न᳓ वृत्त᳓म् अ᳓र्वतः
नियु᳓द्भिश् चर्षणीना᳐᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vavr̥tsva ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vr̥ttám ← √vr̥t- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:PASS}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

niyúdbhiḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒भि । नः॒ । आ । व॒वृ॒त्स्व॒ । च॒क्रम् । न । वृ॒त्तम् । अर्व॑तः ।
नि॒युत्ऽभिः॑ । च॒र्ष॒णी॒नाम् ॥

• abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vavṛtsva ← vṛt
• [verb], singular, Perfect imperative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vṛttam ← vṛt
• [verb noun], nominative, singular
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• niyudbhiś ← niyudbhiḥ ← niyut
• [noun], instrumental, plural
• “gift; team.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

हे इन्द्र त्वं वृत्तं चक्रं न वर्तमानं चक्रमिव अर्वतः उपगन्तॄन् नः अस्मान् चर्षणीनाम् अस्मदीयानां मनुष्याणां नियुद्भिः स्तुतिभिः अभि आ ववृत्स्व अभ्यावर्तस्व ॥

English translation:

“(Induced) by the praise of men, return like a revolving wheel to us, dependent (upon your favour).”

Turn toward us here—like a chariot-wheel turned toward its steeds— with your teams of the separate peoples.

Like as a courser’s circling wheel, so turn thee hitherward to us,
Attracted by the hymns of men.

Drehe dich zu uns, wie das gedrehte Rad den Rossen, mit den Gespannen der Menschenvölker!

O rolle selbst dich zu uns her, gleichwie des Renners rollend Rad, Rasch mit der Menschen Liederreihn.

Повернись к нам,
Как вертящееся колесо к коню,
Вместе с упряжками народов!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप (नः) हम लोगों को (वृत्तम्) सब प्रकार से दृढ़ (चक्रम्) चक्र के (न) सदृश श्रेष्ठ कर्म्मों में (अभि, आ, ववृत्स्व) सब ओर से अच्छे प्रकार वर्त्ताइये (नियुद्भिः) और वायु के गमनों के सदृश वेगों के साथ (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के (अर्वतः) घोड़ों को वर्त्ताईये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप सत्य न्याय में वर्त्ताव करके हम लोगों का भी उसी के अनुसार वर्त्ताव कराइये ॥४॥

अन्वय: हे राजँस्त्वं नोऽस्मान् वृत्तं चक्रं न सत्कर्मस्वभ्याववृत्स्व नियुद्भिः सह चर्षणीनामर्वतश्चाभ्याववृत्स्व ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (आ) (ववृत्स्व) आवर्तय (चक्रम्) (न) इव (वृत्तम्) सर्वतो दृढम् (अर्वतः) अश्वान् (नियुद्भिः) वायुगतिभिरिव वेगैः (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! भवान्सत्ये न्याये वर्तित्वास्मानपि वर्तयतु ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू सत्य, न्यायाने वागावेस व आमच्याकडूनही त्यानुसार आचरण करवून घ्यावेस. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

प्रव᳓ता हि᳓ क्र᳓तूना᳐म्
आ᳓ हा पदे᳓व ग᳓छसि
अ᳓भक्षि सू᳓रिये स᳓चा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

krátūnām ← krátu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pravátā ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gáchasi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)

iva ← iva (invariable)

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ábhakṣi ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

sácā ← sácā (invariable)

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

प्र॒ऽवता॑ । हि । क्रतू॑नाम् । आ । ह॒ । प॒दाऽइ॑व । गच्छ॑सि ।
अभ॑क्षि । सूर्ये॑ । सचा॑ ॥

• pravatā ← pravat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “slope; river.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kratūnām ← kratu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hā ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• padeva ← padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• padeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• gacchasi ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• abhakṣi ← bhaj
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

हे इन्द्र त्वं क्रतूनां कर्मणां यजमानानां संबन्धिनः प्रवता प्रवतः प्रवणान् देशान् पदेव पदानि स्वकीयानि स्थानानीव आ गच्छसि हि आगतो भवसि खलु। ह इति पूरणः । हे इन्द्र त्वामहं सूर्ये सूर्येण सचा सह अभक्षि भजे ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“You come in a downward (direction) to sacfred rites, as if to your own station; I glorify you together with the sun.”

For through the days you come here along the slope of your intentions, as if by foot.
I have taken my share in company with the sun(rise).

Thou seekest as it were thine own stations with swift descent of powers:
I share thee even with the Sun.

Denn du kommst nach dem Zug deiner Gedanken als wäre er dein Fuß. Ich habe meinen Anteil an der aufgehenden Sonne bekommen.

Denn auf der Kräfte jäher Bahn zu deinen Stätten eilest du, Bei erstem Lichte grüsst’ ich dich,

Ведь по отлогому склону обрядов
Ты приходишь, словно ногой (идешь).
Я получил долю в (восходящем) солнце!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर राजप्रजाधर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप (हि) जिससे (क्रतूनाम्) बुद्धि वा कर्म्मों के (प्रवता) नीचे मार्ग से (पदेव) पैरों के सदृश (आ, गच्छसि) आते हो इससे (ह) निश्चय वैसे ही (सचा) सत्य के साथ मैं (सूर्य्ये) सूर्य्ये में प्रकाश के सदृश धर्म्म का (अभक्षि) सेवन करता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे श्रेष्ठ विद्वान् लोग शुद्ध मार्ग से जाकर पूर्ण बुद्धि को प्राप्त होते हैं, वैसा ही अन्य जन भी वर्त्ताव करके बुद्धि को प्राप्त हों ॥५॥

अन्वय: हे राजँस्त्वं हि क्रतूनां प्रवता मार्गेण पदेवागच्छसि तस्माद्ध तथैव सचा सहाहं सूर्य्ये प्रकाश इव धर्म्ममभक्षि ॥५॥

पुना राजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रवता) निम्नेन मार्गेण (हि) यतः (क्रतूनाम्) प्रज्ञानां कर्मणां वा (आ) (ह) खलु। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पदेव) पद्भ्यामिव (गच्छसि) (अभक्षि) सेवे (सूर्ये) सवितरि (सचा) सत्येन ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथाप्ता विद्वांसः शुद्धेन मार्गेण गत्वा पूर्णां प्रज्ञां प्राप्नुवन्ति तथैवेतरेऽपि वर्त्तित्वा प्रज्ञां प्राप्नुवन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे श्रेष्ठ विद्वान लोक शुद्ध मार्गाने जाऊन पूर्ण बुद्धी प्राप्त करतात तसे इतर लोकांनीही वर्तन करून बुद्धी प्राप्त करावी. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

सं᳓ य᳓त् त इन्द्र मन्य᳓वः
सं᳓ चक्रा᳓णि दधन्विरे᳓
अ᳓ध त्वे᳓ अ᳓ध सू᳓रिये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

manyávaḥ ← manyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakrā́ṇi ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dadhanviré ← √dhanv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

ádha ← ádha (invariable)

ádha ← ádha (invariable)

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

सम् । यत् । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । म॒न्यवः॑ । सम् । च॒क्राणि॑ । द॒ध॒न्वि॒रे ।
अध॑ । त्वे इति॑ । अध॑ । सूर्ये॑ ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• manyavaḥ ← manyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• cakrāṇi ← cakra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• dadhanvire ← dhanv
• [verb], plural, Perfect indicative
• “run.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

हे इन्द्र ते त्वदर्थं मन्यवः स्तुतयः यत् यदा सं दधन्विरे अस्माभिरनुमन्यन्ते । चक्राणि चङ्क्रमणानि कर्माणि च सं दधन्विरे । अध तदानीं ताः स्तुतयः तानि कर्माणि च त्वे त्वयि भवन्ति । अध तदनन्तरं सूर्ये च भवन्ति ॥

English translation:

“When you praises, and these sacred rites, Indra, are addressed to you, they first belong to you and next to Sūrya.”

Since your battle-frenzies, o Indra, since your chariot-wheels have converged (here),
(I have taken my share) sometimes in (company with) you and sometimes in (company with) the Sun.

What time thy courage and his wheels together, Indra, run their course
With thee and with the Sun alike,

Wenn dein Eifer, o Indra, und deine Wagenräder gleichschnell laufen, so habe ich meinen Anteil sowohl an dir, wie an der Sonne bekommen.

Wenn, Indra, deines Eifers Drang, und wenn die Räder eilig gehn Bei dir und bei der Sonne auch.

Если твои порывы, о Индра,
(И) колеса мчатся вместе,
(То я получил долю) как в тебе, так и в солнце.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) जीव (ते) तेरे (यत्) जो (मन्यवः) क्रोध आदि व्यवहार (चक्राणि) चक्र के सदृश वर्तमान कर्म्मों को (सम्, दधन्विरे) धारण करते हैं (अध) अनन्तर (त्वे) आप में धन को धारण करते (अध) इसके अनन्तर वे (सूर्य्य) सूर्य्य में प्रकाश के सदृश प्रताप को (सम्) धारण करते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्य ! जो तू दुष्ट आचरण करनेवाले पर क्रोध और श्रेष्ठ आचरण करनेवाले के प्रति हर्ष करे तो सूर्य्य के सदृश प्रतापी होवे ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ते यन्मन्यवश्चक्राणि संदधन्विरेऽध त्वे धनं दधत्यध ते सूर्य्ये प्रकाश इव प्रतापं संदधन्विरे ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (यत्) ये (ते) तव (इन्द्र) जीव (मन्यवः) क्रोधादयो व्यवहाराः (सम्) (चक्राणि) चक्रवद्वर्त्तमानानि कर्माणि (दधन्विरे) धरन्ति (अध) (त्वे) त्वयि (अध) (सूर्ये) सवितरि ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्य ! यदि त्वं दुष्टाचारं प्रति क्रोधं श्रेष्ठाचारं प्रत्याह्लादं कुर्यास्तर्हि त्वं सूर्य्य इव प्रतापी भवेः ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसा! तू दुष्ट आचरण करणाऱ्यावर क्रोध व श्रेष्ठ आचरण करणाऱ्यावर हर्ष प्रकट केलास, तर सूर्यासारखा प्रतापी होशील. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ स्मा हि᳓ त्वा᳓म् आहु᳓र् इ᳓न्
मघ᳓वानं शचीपते
दा᳓तारम् अ᳓विदीधयुम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āhúḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

sma ← sma (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

utá ← utá (invariable)

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śacīpate ← śácīpáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ávidīdhayum ← ávidīdhayu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dā́tāram ← dā́tar- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒त । स्म॒ । हि । त्वाम् । आ॒हुः । इत् । म॒घऽवा॑नम् । श॒ची॒ऽप॒ते॒ ।
दाता॑रम् । अवि॑ऽदीधयुम् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smā ← sma
• [adverb]

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• maghavānaṃ ← maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big.”

• śacīpate ← śacīpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• dātāram ← dātṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving; big.”

• avidīdhayum ← avidīdhayu
• [noun], accusative, singular, masculine

हे शचीपते कर्मपालकेन्द्र उत अपि च मघवानं धनवन्तं दातारं स्तोतृभ्योऽभीष्टप्रदं त्वा त्वाम् अविदीधयुम् । विदीधयुः अदीप्यमानः । न विदीधयुः अविदीधयुः । तं दीप्यमानम् आहुः स्म प्रवदन्ति खलु । हि इत् इति द्वयं पूरणार्थम् ॥॥३॥

English translation:

“Lord of holy acts, they call you Maghavan, the munificent, the resplendent.”

And because it is just you they always call a bounteous one, o lord of power,
a giver who never thinks twice,

So even, Lord of Power and Might, the people call thee Maghavan,
Giver, who pauses not to think.

Auch nennen sie dich ja den Freigebigen, du Herr der Kraft, den Geber, der sich nicht lange bedenkt.

Dich nennt man ja, o Herr der Kraft, mit Recht den immer schenkenden, Den Geber, welcher nimmer säumt.

И еще ведь тебя называют
Щедрым дарителем,
О господин силы, который не раздумывает.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर प्रतिज्ञा पालनेवाले राजप्रजाधर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शचीपते) वाणी और बुद्धि के पालन करनेवाले राजन् ! (हि) जिससे (त्वाम्) आपको (मघवानम्) अत्यन्त श्रेष्ठ बहुत धनवाले (अविदीधयुम्) जुआ आदि दुष्ट कर्म्मों से रहित (दातारम्) देनेवाला (स्म) ही विद्वान् लोग (आहुः) कहते हैं (उत) और सेवा भी करें, इससे (इत्) उन्हीं को हम लोग भी सेवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जो आप लोग धर्म्मयुक्त कर्म्मों का आचरण करें तो आप लोगों में ऐश्वर्य्य और दानकर्म्म कभी न नष्ट होवें ॥७॥

अन्वय: हे शचीपते राजन् ! हि त्वां मघवानमविदीधयुं दातारं स्म विद्वांस आहुरुतापि सेवेरनतस्तमिदेव वयमपि सेवेमहि ॥७॥

पुनः प्रतिज्ञापालकराजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (हि) यतः (त्वाम्) (आहुः) कथयन्ति (इत्) एव (मघवानम्) परमपूजितबहुधनम् (शचीपते) वाचः प्रज्ञायाः पालक (दातारम्) (अविदीधयुम्) द्यूतादिदुष्टकर्म्मरहितम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यदि यूयं धर्म्याणि कर्माण्याचरत तर्हि युष्मास्वैश्वर्यं दातृत्वं च कदाचिन्न हीयेत ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो, जर तुम्ही धर्मयुक्त कर्माचे आचरण केले, तर तुमचे ऐश्वर्य व दातृत्व कधी नष्ट होणार नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ स्मा सद्य᳓ इ᳓त् प᳓रि
शशमाना᳓य सुन्वते᳓
पुरू᳓ चिन् मंहसे व᳓सु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

pári ← pári (invariable)

sadyás ← sadyás (invariable)

sma ← sma (invariable)

utá ← utá (invariable)

śaśamānā́ya ← √śamⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

maṁhase ← √maṁh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

उ॒त । स्म॒ । स॒द्यः । इत् । परि॑ । श॒श॒मा॒नाय॑ । सु॒न्व॒ते ।
पु॒रु । चि॒त् । मं॒ह॒से॒ । वसु॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• smā ← sma
• [adverb]

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• śaśamānāya ← śam
• [verb noun], dative, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• maṃhase ← mah
• [verb], singular, Present indikative
• “give; accord.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

उत अपि च हे इन्द्र त्वं सद्य इत् सद्य एव शशमानाय स्तुतिं कुर्वते । शशमानः शंसमानः ’ ( निरु. ६. ८) इति यास्केनोक्तत्वात् । सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते यजमानाय पुरु चित् पुरूणि बहून्यपि वसु वसूनि धनानि परि परितः मंहसे स्म प्रयच्छसि खलु ॥

English translation:

“And verily you give promptly abundant wealth to him who praises you and offers you libations.”

And (you) always (circle) around (the peoples? realms?) in a single day; on the laboring presser
you bounteously bestow many goods.

And verily to him who toils and presses Soma juice for thee
Thou quickly givest ample wealth.

Auch schwenkst du alsbald dem, der den Opferdienst versieht und Soma ausgepreßt, sogar viel Gut.

In eines einz’gen Tages Lauf verleihst du allermeistes Gut Dem eifervollen Opferer.

И еще ты сразу же задариваешь того,
Кто трудится (во время обряда и) выжимает (сому),
Обильным добром.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर न्यायपालन राजप्रजाधर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिससे कि आप (शशमानाय) प्रशंसित और (सुन्वते) पुरुषार्थ से ओषधियों के रस को उत्पन्न करते हुए के लिये (चित्) भी (पुरू) बहुत (वसु) धन को (परि) सब प्रकार (मंहसे) बढ़वाते हो इससे आप (सद्यः) शीघ्र (उत) फिर (स्म) ही (इत्) निश्चित ऐश्वर्य्य को प्राप्त होते हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य यथार्थवक्ता पुरुषों का सत्कार करते हैं, वे शीघ्र गुणवान् होकर ऐश्वर्य्य से युक्त होवें ॥८॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यतस्त्वं शशमानाय सुन्वते चित् पुरू वसु परि मंहसे तस्मात्त्वं सद्य उत स्मेदैश्वर्य्यं प्राप्नोति ॥८॥

पुनर्न्यायपालनराजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्मा) एव (सद्यः) (इत्) (परि) सर्वतः (शशमानाय) प्रशंसिताय (सुन्वते) पुरुषार्थेनाभिषवं कुर्वते (पुरू) बहु। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (चित्) अपि (मंहसे) वर्धयसि (वसु) धनम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आप्तानां सत्कारं कुर्वन्ति ते तूर्णं गुणवन्तो भूत्वैश्वर्य्ययुक्ता भवेयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्वान पुरुषांचा सत्कार करतात ती ताबडतोब गुणवान बनून ऐश्वर्याने युक्त होतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

नहि᳓ ष्मा ते शतं᳓ चन᳓
रा᳓धो व᳓रन्त आमु᳓रः
न᳓ च्यौत्ना᳓नि करिष्यतः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
caná ← caná (invariable)

nahí ← nahí (invariable)

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sma ← sma (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āmúraḥ ← āmúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várante ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

cyautnā́ni ← cyautná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kariṣyatáḥ ← √kr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:FUT, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

न॒हि । स्म॒ । ते॒ । श॒तम् । च॒न । राधः॑ । वर॑न्ते । आ॒ऽमुरः॑ ।
न । च्यौ॒त्नानि॑ । क॒रि॒ष्य॒तः ॥

• nahi ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nahi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• varanta ← varante ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• āmuraḥ ← āmur
• [noun], genitive, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• cyautnāni ← cyautna
• [noun], nominative, plural, neuter

• kariṣyataḥ ← kṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र आमुरः बाधका राक्षसादयः ते त्वदीयं शतं चन शतपरिमितमपि राधः धनं नहि वरन्ते स्म न वारयन्ति खलु । किंच शत्रूणां हिंसनं करिष्यतः तव च्यौत्नानि बलानि न वारयन्ति ।

English translation:

“Adversaries diminish not your hundred-fold opulence nor resist the energies of you opposing (them).”

For not even a hundred hindrances can block your generosity,
nor your exploits when you will do them.

No, not a hundred hinderers can check thy gracious bounty’s flow,
Nor thy great deeds when thou wilt act.

Denn nicht halten deine Freigebigkeit auch nicht hundert Hindernisse auf, noch deine Unternehmungen, wenn du sie ausführen willst.

Denn deine Gaben hemmen auch selbst hundert Feinde nimmermehr, Noch deine Thaten, die du wirkst.

Не мешает же твоему дарению
Ни сотня вредителей,
Ни дела, когда ты (их) собираешься совершить.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (च्यौत्नानि) बलों को (करिष्यतः) करते हुए (ते) आपके (शतम्) असंख्य (राधः) धन को (चन) भी (आमुरः) सब प्रकार रोग करनेवाले (नहि) नहीं (वरन्ते) स्वीकार करते हैं (न) और न विजय को (स्म) ही प्राप्त होते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप यथायोग्य न्यायकारी होवें तो आपका धन और बल कभी न नष्ट होवे और सैकड़ों प्रकार बढ़े ॥९॥

अन्वय: हे राजन् ! च्यौत्नानि करिष्यतस्ते शतं राधश्चनामुरो नहि वरन्ते न च विजयं स्माप्नुवन्ति ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) निषेधे (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव (शतम्) असंख्यम् (चन) अपि (राधः) धनम् (वरन्ते) स्वीकुर्वन्ति (आमुरः) समन्ताद् रोगकारिणः (न) (च्यौत्नानि) बलानि (करिष्यतः) ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि भवान् यथावन्न्यायशीलो भवेत्तर्हि तव धनं बलं कदाचिन्न नश्येच्छतशो वर्द्धेत ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू यथायोग्य न्याय केलास तर तुझे धन व बल कधी नष्ट होणार नाही तर शेकडो पटीने वाढेल. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्माँ᳓ अवन्तु ते शत᳓म्
अस्मा᳓न् सह᳓स्रम् ऊत᳓यः
अस्मा᳓न् वि᳓श्वा अभि᳓ष्टयः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

abhíṣṭayaḥ ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अ॒स्मान् । अ॒व॒न्तु॒ । ते॒ । श॒तम् । अ॒स्मान् । स॒हस्र॑म् । ऊ॒तयः॑ ।
अ॒स्मान् । विश्वाः॑ । अ॒भिष्ट॑यः ॥

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhiṣṭayaḥ ← abhiṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prevalence; protection.”

हे इन्द्र ते त्वदीयाः शतं शतसंख्याकाः ऊतयः रक्षाः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु । सहस्रं सहस्रसंख्याकास्त्वदीया रक्षाः अस्मान् अवन्तु । विश्वाः सर्वाणि अभिष्टयः त्वदीयान्यभिगमनानि अस्मान् अवन्तु ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“May your hundred, your thousand, protections preserve us; may all (your) desires (be for our defence).”

Let your hundred means of help help us, us your thousand,
us all your superior powers.

May thine assistance keep us safe, thy hundred and thy thousand aids:
May all thy favours strengthen us.

Uns sollen deine hundert, uns deine tausend Förderungen fördern, uns alle Hilfen.

Uns mögen deine Hülfen all’, die hundert und die tausende, Und all dein Beistand günstig sein.

Нам пусть поможет сотня,
Нам – тысяча твоих поддержек,
Нам – все (твои) благоволения!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (ते) आपकी (सहस्रम्) अनेक प्रकार की (ऊतयः) रक्षाएँ (शतम्) संख्यारहित (विश्वाः) सम्पूर्ण (अभिष्टयः) इच्छाएँ (अस्मान्) हम लोगों की (अवन्तु) रक्षा और (अस्मान्) हम लागों की वृद्धि करें (अस्मान्) तथा हम लोगों को आनन्द देवें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! तभी आप सत्य राजा होवें, जब अपने और पिता के सदृश हम लोगों का पालन और वृद्धि करा के आनन्द देवें ॥१०॥

अन्वय: हे राजन् ! ते सहस्रमूतयः शतं विश्वा अभिष्टयोऽस्मानवन्त्वस्मान् वर्द्धयन्त्वस्मानानन्दयन्तु ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मान्) (अवन्तु) (ते) तव (शतम्) असंख्याः (अस्मान्) (सहस्रम्) बहुविधाः (ऊतयः) रक्षाः (अस्मान्) (विश्वाः) सर्वाः (अभिष्टयः) इष्टय इच्छाः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्तदैव त्वं सत्यो राजा भवेर्यदा स्वात्मवत्पितृवदस्मान् पालयित्वा वर्द्धयित्वाऽऽनन्दयेः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जेव्हा तू स्वतःसारखे व पित्यासारखे आमचे पालन व वाढ करून आनंद देशील. तेव्हाच तू खरा राजा होशील. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्माँ᳓ इहा᳓ वृणीषुव
सखिया᳓य सुअस्त᳓ये
महो᳓ राये᳓ दिवि᳓त्मते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

vr̥ṇīṣva ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

divítmate ← divítmant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒स्मान् । इ॒ह । वृ॒णी॒ष्व॒ । स॒ख्याय॑ । स्व॒स्तये॑ ।
म॒हः । रा॒ये । दि॒वित्म॑ते ॥

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇīṣva ← vṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “choose; ask.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• divitmate ← divitmat
• [noun], dative, singular, masculine

हे इन्द्र त्वम् इह अस्मिन् यज्ञे अस्मान् यजमानान् सख्याय सखिभावाय स्वस्तये अविनाशाय च महः महते दिवित्मते दीप्तिमते राये धनाय च वृणीष्व संभजस्व ॥

English translation:

“Select us, Indra, on this occasion, for your friendship, for (our) welfare, for vast and splendid riches.”

Choose us here for comradeship, for well-being,
for great, heavenly wealth.

Do thou elect us this place for friendship and prosperity,
And great celestial opulence.

Uns erwähle hier zur Freundschaft, zum Glück, zu großem, glanzvollen Besitz!

Uns wähle zur Genossenschaft, uns hier zu schönem Wohlergehn, Zu glänzendem Besitz des Guts.

Нас здесь выбирай себе
Для дружбы, для счастья,
Для великого сверкающего богатства!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• पिपीलिकामध्यागायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे तेजस्वी राजन् ! आप (इह) इस संसार वा राज्य में (अस्मान्) हम लोगों को (स्वस्तये) सुख के लिये (महः) बड़े (दिवित्मते) विद्या, धर्म्म और न्याय से प्रकाशित (सख्याय) मित्रत्व के लिये और (राये) धन के लिये (वृणीष्व) स्वीकार करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जैसे आप हम लोगों में मित्रता रखते हैं, वैसे हम लोग भी आप में सदा ही मित्र हुए वर्त्ताव करें ॥११॥

अन्वय: हे इन्द्र ! राजँस्त्वमिहास्मान् स्वस्तये महो दिवित्मते सख्याय राये च वृणीष्व ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मान्) (इहा) संसारे राज्ये वा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वृणीष्व) स्वीकुर्याः (सख्याय) मित्रत्वाय (स्वस्तये) सुखाय (महः) महते (राये) धनाय (दिवित्मते) विद्याधर्म्मन्यायप्रकाशिताय ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा भवानस्मासु मैत्रीं रक्षति तथा वयमपि त्वयि सदैव सखायः सन्तो वर्त्तेमहि ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जशी तू आमच्याबरोबर मैत्री ठेवतोस तसे आम्हीही तुझ्याबरोबर सदैव मैत्रीचे वर्तन करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्माँ᳓ अविड्ढि विश्व᳓हा
इ᳓न्द्र राया᳓ प᳓रीणसा
अस्मा᳓न् वि᳓श्वाभिर् ऊति᳓भिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

aviḍḍhi ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

viśváhā ← viśváhā (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

párīṇasā ← párīṇas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒स्मान् । अ॒वि॒ड्ढि॒ । वि॒श्वहा॑ । इन्द्र॑ । रा॒या । परी॑णसा ।
अ॒स्मान् । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aviḍḍhi ← av
• [verb], singular, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• viśvahendra ← viśvahā
• [adverb]

• viśvahendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• parīṇasā ← parīṇas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “plenty.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्द्र त्वं विश्वहा सर्वेष्वहःसु परीणसा महता राया धनेन अस्मान् यजमानान् अविड्ढि रक्ष । किंच विश्वाभिः सर्वाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः अस्मान् अविड्ढि ॥

English translation:

“Favour us, Indra, daily with infinite riches (protect) us with all protections.”

Help us through all the days with wealth in profusion, o Indra— us with all your means of help.

Favour us, Indra, evermore with overflowing store of wealth:
With all thy succours aid thou us.

Uns fördere allezeit mit vollständigem Besitz, o Indra, uns mit allen Förderungen!

Uns unterstütze überall durch Gaben und durch reichen Schatz Mit allen Hülfen, Indra, uns.

Нам помогай все дни,
О Индра, богатством через край,
Нам – всяческими поддержками!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त राजन् ! आप (विश्वहा) सम्पूर्ण दिनों को (परीणसा) अनेक प्रकार के (राया) धन के साथ (अस्मान्) हम लोगों को (अविड्ढि) प्रवेश कराइये और (विश्वाभिः) सम्पूर्ण (ऊतिभिः) रक्षा आदि क्रियाओं से हम लोगों को प्रवेश कराईये अर्थात् युक्त करिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वही उत्तम राजा और राजपुरुष हैं कि जो सब प्रकार रक्षा से प्रजा को धनाढ्य करें ॥१२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं विश्वहा परीणसा राया सहास्मानविड्ढि विश्वाभिरूतिभिरस्मानविड्ढि ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मान्) (अविड्ढि) प्रवेशय (विश्वहा) सर्वाणि दिनानि (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त राजन् (राया) धनेन (परीणसा) बहुविधेन (अस्मान्) (विश्वाभिः) अखिलाभिः (ऊतिभिः) रक्षादिभिः क्रियाभिः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - स एवोत्तमो राजा राजपुरुषाश्च ये सर्वतो रक्षणेन प्रजा धनाढ्याः कुर्य्युः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जे सर्व प्रकारे प्रजेचे रक्षण करून त्यांना धनवान बनवितात, तेच उत्तम राजा व राजपुरुष असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्म᳓भ्यं ताँ᳓ अ᳓पा वृधि
व्रजाँ᳓ अ᳓स्तेव गो᳓मतः
न᳓वाभिर् इन्द्र ऊति᳓भिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ápa ← ápa (invariable)

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vr̥dhi ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vrajā́n ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návābhiḥ ← náva- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒स्मभ्य॑म् । तान् । अप॑ । वृ॒धि॒ । व्र॒जान् । अस्ता॑ऽइव । गोऽम॑तः ।
नवा॑भिः । इ॒न्द्र॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• apā ← apa
• [adverb]
• “away.”

• apā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛdhi ← vṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• vrajāṃ ← vraja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• asteva ← astā ← astṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “archer; shot.”

• asteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• gomataḥ ← gomat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• navābhir ← navābhiḥ ← nava
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• indrotibhiḥ ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrotibhiḥ ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्द्र त्वं नवाभिः नूतनाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः अस्तेव क्षेप्ता शूर इव गोमतः गोभिः युक्तान तान् प्रसिद्धान् व्रजान् गोनिवासान् अस्मभ्यम् अपा वृधि उद्घाटय ॥

English translation:

“With fresh protections, Indra, like a warrior, open for us those pastures filled with cattle.”

For us open up these pens filled with cattle, as a sharpshooter (would), with your new means of help, o Indra.

With new protections, Indra, like an archer, open thou forus
The stables that are filled with kine.

Uns öffne wie ein Schütze diese rinderreichen Hürden durch deine neuesten Förderungen, o Indra!

Uns schliesse einem Schützen gleich die rinderreichen Ställe auf Durch neue Hülfen, Indra du.

Для нас раскрой, словно стрелок,
Те загоны, полные скота,
С помощью новых поддержек, о Индра!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर प्रजावृद्धिप्रकार से राजप्रजाधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परम ऐश्वर्य्य के देनेवाले राजन् ! आप (नवाभिः) नवीन (ऊतिभिः) रक्षादिकों से (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (गोमतः) जिनमें बहुत गौएँ विद्यमान और (व्रजान्) बहुत गौएँ जातीं (तान्) उन गोड़ों (अस्तेव) गृहों के समान बढ़ाइये और दुःखों को (अपा, वृधि) न्यून कीजिये, नष्ट कीजिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जैसे गोपाल गौओं को बढ़ा के दुग्धादिकों से आढ्य होते हैं, वैसे ही हम लोगों की वृद्धि करो और आढ्य होकर सदैव आनन्द कीजिये ॥१३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं नवाभिरूतिभिरस्मभ्यं गोमतो व्रजाँस्तानस्तेव वृधि दुःखान्यपावृधि ॥१३॥

पुनः प्रजावर्द्धनप्रकारेण राजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मभ्यम्) (तान्) (अपा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (वृधि) वर्धय (व्रजान्) व्रजन्ति गावो येषु तान् (अस्तेव) गृहाणीव (गोमतः) बह्व्यो गावो विद्यन्ते येषु तान् (नवाभिः) नूतनाभिः (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद राजन् (ऊतिभिः) रक्षादिभिः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा गोपाला गा वर्धयित्वा दुग्धादिभिराढ्या भूत्वाऽऽनन्दन्ति तथैवाऽऽस्मान् वर्धयित्वाऽढ्यो भूत्वा सदैवानन्द ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जसे गोपाल गाईंची वाढ करून दूध इत्यादींनी धनवान होतात तशी आमची वृद्धी कर व आम्हाला धनवान करून आनंदित हो. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्मा᳓कं धृष्णुया᳓ र᳓थो
द्युमाँ᳓ इन्द्रा᳓नपच्युतः
गव्यु᳓र् अश्वयु᳓र् ईयते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

dhr̥ṣṇuyā́ ← dhr̥ṣṇuyā́ (invariable)

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánapacyutaḥ ← ánapacyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyumā́n ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aśvayúḥ ← aśvayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gavyúḥ ← gavyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अ॒स्माक॑म् । धृ॒ष्णु॒ऽया । रथः॑ । द्यु॒ऽमान् । इ॒न्द्र॒ । अन॑पऽच्युतः ।
ग॒व्युः । अ॒श्व॒ऽयुः । ई॒य॒ते॒ ॥

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dhṛṣṇuyā
• [adverb]
• “boldly.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dyumāṃ ← dyumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• indrānapacyutaḥ ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrānapacyutaḥ ← an
• [adverb]
• “not.”

• indrānapacyutaḥ ← apacyutaḥ ← apacyu ← √cyu
• [verb noun], nominative, singular
• “abscond.”

• gavyur ← gavyuḥ ← gavyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśvayur ← aśvayuḥ ← aśvayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे इन्द्र धृष्णुया धृष्णुः शत्रूणां धर्षक: द्युमान् दीप्तिमान् अनपच्युतः विनाशरहितः गव्युः गोमान् अश्वयुः अश्ववान् अस्माकम् अस्मत्संबन्धी रथः ईयते सर्वत्र गच्छतु । तेन रथेनास्मान् रक्षेत्यर्थः ॥

English translation:

“May our chariot, Indra, foe-repelling, brilliant unfailing, proceed (everywhere), possessing us of cattle and of horses.”

Our brilliant chariot, not to be diverted, boldly
speeds in its search for cattle and horses, o Indra.

Our chariot, Indra, boldly moves endued with splendour, ne’er repulsed,
Winning for us both kine andsteeds.

Unser Wagen eilt kühnlich, der ruhmvolle, nicht verdrängte, Rinder und Rosse erstrebende, o Indra.

Es dringet unser Wagen kühn, erstrebend, Indra, Ross und Rind, Voll Glanz und unaufhaltsam vor,

Наша колесница, сверкающая,
О Индра, не отброшенная назад, отважно
Мчится, стремясь к коровам, стремясь к коням.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजाप्रजा धर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! जो (अस्माकम्) हम लोगों को (धृष्णुया) दृढ़ता से युक्त (द्युमान्) बहुत कलायन्त्र आदि से प्रकाशित (अनपच्युतः) घटने से रहित (गव्युः) बहुत गौओं और (अश्वयुः) बहुत घोड़ों के बल से युक्त (रथः) शीघ्र पहुँचानेवाला विमान आदि विशेष वाहन (ईयते) जाता है, उसके साथ शत्रुओं को जीतिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजा और प्रजाजन ऐसा मानें कि जो राजा के पदार्थ वे हम लोगों के और जो हम लोगों के वे राजा के हैं ॥१४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! योऽस्माकं धृष्णुया द्युमाननपच्युतो गव्युरश्वयू रथ ईयते तेन सह शत्रून् विजयस्व ॥१४॥

पुना राजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (धृष्णुया) दृढत्वेन युक्तः (रथः) सद्यो गमयिता विमानादियानविशेषः (द्युमान्) बहुकलायन्त्रादिप्रकाशित (इन्द्र) राजन् ! (अनपच्युतः) अपचयरहितः (गव्युः) बहवो गावो विद्यन्ते यस्मिन् सः (अश्वयुः) बह्वश्वबलयुक्तः (ईयते) गच्छति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजा प्रजाजनाश्चैवं मन्येरन् ये राज्ञः पदार्थास्तेऽस्माकं येऽस्माकं ते च राज्ञस्सन्तीति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजा व प्रजेने असे मानावे की, जे राजाचे पदार्थ आहेत ते आमचे आहेत व जे आमचे आहेत ते राजाचे आहेत. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अस्मा᳓कम् उत्तमं᳓ कृधि
श्र᳓वो देवे᳓षु सूरिय
व᳓र्षिष्ठं द्या᳓म् इवोप᳓रि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

upári ← upári (invariable)

várṣiṣṭham ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒स्माक॑म् । उ॒त्ऽत॒मम् । कृ॒धि॒ । श्रवः॑ । दे॒वेषु॑ । सू॒र्य॒ ।
वर्षि॑ष्ठम् । द्याम्ऽइ॑व । उ॒परि॑ ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• uttamaṃ ← uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• varṣiṣṭhaṃ ← varṣiṣṭham ← varṣiṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “highest.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ivopari ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivopari ← upari
• [adverb]
• “above; up; additionally; upari [word]; subsequently.”

हे सूर्य सर्वस्य प्रेरकेन्द्र हे आदित्य वा त्वं देवेषु द्योतमानेषु वह्न्यादिषु मध्ये अस्माकम् अस्मत्संबन्धि श्रवः यशः उत्तमम् उत्कृष्टं कृधि कुरु । तत्र दृष्टान्तः । वर्षिष्ठम् अतिशयेन प्रवृद्धं सेचनसमर्थं वा द्यामिव द्युलोकं यथा सर्वेषां लोकानाम् उपरि स्थितमुत्कृष्टमकरोस्तद्वत् ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Sūrya, make our fame exalted among the gods, as (you have plural ced) the sky, the shedder of most copious rain, above (all other regions).”

Our fame—make it most preeminent among the gods, o Sun,
and highest, as if above heaven.

O Surya, make our fame to be most excellent among the Gods,
Most lofty as the heaven on high.

Unseren Ruhm mach zum obersten bei den Göttern, o Surya, zum höchsten wie den Himmel droben.

Verschaff, o Sonnengott, uns Ruhm, den höchsten bei der Götterschar Und schönsten, der zum Himmel ragt.

Нашу славу сделай
Высшей среди богов, о Сурья,
Самой высокой, словно небо над (нами)!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सूर्य्य) सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान राजन् ! आप (उपरि) ऊपर वर्त्तमान (द्यामिव) प्रकाश के सदृश (अस्माकम्) हम लोगों के (उत्तमम्) अत्यन्त श्रेष्ठ (वर्षिष्ठम्) अत्यन्त बड़े हुए (श्रवः) अन्न आदि वा श्रवण को (देवेषु) विद्वानों में (कृधि) करिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे आकाश में सूर्य्य बड़ा है, वैसे ही विद्या और विनय की उन्नति से उत्तम ऐश्वर्य्य को उत्पन्न करो ॥१५॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के धर्म वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥१५॥ यह कतीसवाँ सूक्त और छब्बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सूर्य्य राजँस्त्वमुपरि द्यामिवाऽस्माकमुत्तमं वर्षिष्ठं श्रवो देवेषु कृधि ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (उत्तमम्) अतिश्रेष्ठम् (कृधि) कुरु (श्रवः) अन्नादिकं श्रवणं वा (देवेषु) विद्वत्सु (सूर्य्य) सूर्य इव वर्त्तमान (वर्षिष्ठम्) अतिशयेन वृद्धम् (द्यामिव) प्रकाशमिव (उपरि) ऊर्ध्वं वर्त्तमानम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथाऽऽकाशे सूर्य्यो महानस्ति तथैव विद्याविनयोन्नत्या सर्वोत्कृष्टमैश्वर्य्यं जनयतेति ॥१५॥ अत्र राजप्रजाधर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥१५॥ इत्येकत्रिंशत्तमं षड्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा आकाशात सूर्य मोठा आहे तसेच विद्या व विनयाने वाढवून उत्तम ऐश्वर्य प्राप्त करा. ॥ १५ ॥