०३०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

न᳓किर् इन्द्र त्व᳓द् उ᳓त्तरो
न᳓ ज्या᳓याँ अस्ति वृत्रहन्
न᳓किर् एवा᳓ य᳓था तुव᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

úttaraḥ ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jyā́yān ← jyā́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

नकिः॑ । इ॒न्द्र॒ । त्वत् । उत्ऽत॑रः । न । ज्याया॑न् । अ॒स्ति॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
नकिः॑ । ए॒व । यथा॑ । त्वम् ॥

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• uttaro ← uttaraḥ ← uttara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jyāyāṃ ← jyāyān ← jyāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; elder; greater; bigger.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

हे वृत्रहन् इन्द्र वृत्रस्य नाशकेन्द्र । लोके एकोऽपति शेषः । त्वत् त्वत्तः उत्तरः उत्कृष्टतरः नकिः अस्ति न भवति । त्वत्तः ज्यायान् प्रशस्यतरः एकोऽपि न अस्ति । हे इन्द्र त्वं लोके यथा प्रसिद्धो भवसि तथाविध एकोऽपि नकिरेव अस्ति नैव भवति । कश्चिदपि लोके इन्द्रसदृशो नास्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“There is no one, Indra, superior to you; no one more excellent (than you); slayer of Vṛtra there is no one, verily, such as you are.”

There is no one higher than you, Indra, and no one superior, o
Vr̥tra-smasher—
no one who is exactly as you are.

O INDRA, Vrtra-slayer, none is better, mightier than thou:
Verily there is none like thee.

Keiner ist noch größer als du, Indra, Vritratöter; keiner ebenso wie du.

Kein höh’rer ist als Indra du, kein besserer, o Vritrafeind, Ja, keiner ist auch nur wie du.

Никто, о Индра, не выше тебя,
Нет (такого) больше (тебя), о убийца Вритры
Нет также такого, как ты.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब चौबीस ऋचावाले तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सूर्यदृष्टान्त से राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) मेघ को नाश करनेवाले सूर्य के सदृश वर्त्तमान (इन्द्र) राजन् ! (यथा) जैसे (त्वम्) आप हो, वैसे ही (त्वत्) आप से (उत्तरः) पीछे (नकिः) नहीं (अस्ति) है (न) नहीं (ज्यायान्) बड़ा है और (नकिः, एव) न उत्तम ही है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सबसे श्रेष्ठ होवे, उसी का राजा करो ॥१॥

अन्वय: हे वृत्रहन्निन्द्र ! यथा त्वमसि तथैव त्वदुत्तरो नकिरस्ति न ज्यायानस्ति नकिरुत्तमश्चैव ॥१॥

अथ सूर्य्यदृष्टान्तेन राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नकिः) निषेधे (इन्द्र) राजन् (त्वत्) (उत्तरः) पश्चात् (न) निषेधे (ज्यायान्) ज्येष्ठः (अस्ति) (वृत्रहन्) यो वृत्रं हन्ति स सूर्य्यस्तद्वद्वर्त्तमान (नकिः) (एव) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यथा) (त्वम्) ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सर्वेभ्यः श्रेष्ठो भवेत्तमेव राजानं कुरुत ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, मेघ, मनुष्य, विद्वान व राजाच्या गुणांचे वर्णन केल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सर्वांत श्रेष्ठ असतो त्यालाच राजा करा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

सत्रा᳓ ते अ᳓नु कृष्ट᳓यो
वि᳓श्वा चक्रे᳓व वावृतुः
सत्रा᳓ महाँ᳓ असि श्रुतः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

kr̥ṣṭáyaḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vāvr̥tuḥ ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

śrutáḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

स॒त्रा । ते॒ । अनु॑ । कृ॒ष्टयः॑ । विश्वा॑ । च॒क्राऽइ॑व । व॒वृ॒तुः॒ ।
स॒त्रा । म॒हान् । अ॒सि॒ । श्रु॒तः ॥

• satrā
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• kṛṣṭayo ← kṛṣṭayaḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• cakreva ← cakrā ← cakra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• cakreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vāvṛtuḥ ← vṛt
• [verb], plural, Perfect indicative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• satrā
• [adverb]

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

हे इन्द्र कृष्टयः प्रजाः ते त्वाम् अनु लक्षीकृत्य सत्रा सत्यमेव ववृतुः वर्तन्ते । तत्र दृष्टान्तः । विश्वा विश्वानि व्याप्तानि चक्रेव चक्राणीव । यथा चक्राणि शकटमनुवर्तन्ते तद्वत् । हे इन्द्र महान् त्वं सत्रा सत्यमेव श्रुतः विश्रुतः असि । गुणैः प्रख्यातो भवसि ॥

English translation:

“Verily men are attached to you as are all the wheels (to the body of the wagon); in truth you are great and renowned.”

Altogether do the peoples turn, like wheels, following all things that are yours.
Altogether are you famed as great.

Geldner takes víśvā with kṛṣṭáyaḥ, but in this sandhi situation it would have to represent a corruption of víśvāś. See Oldenberg for disc. of this form. I take it as a neut. acc. pl.

Like chariot-wheels these people all together follow after thee:
Thou ever art renowned as Great.

Hinter dir liefen alle Völker insgesamt her wie die Räder hinter dem Roß. Du bist mit einem Male als der Große berühmt.

Dir rollen gleich wie Räder nach die Menschenstämme allzumal, Als gross wirst immer du gerühmt.

За тобой устремились все народы вместе,
Как колеса (телеги – за конем).
Ты прослыл великим во всем.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो आप (सत्रा) सत्य आचरण के (महान्) बड़े (श्रुतः) सम्पूर्ण शास्त्र के श्रवण से यशयुक्त (असि) हो तो (ते) आपके सम्बन्ध में (सत्रा) सत्य आचरण से (कृष्टयः) मनुष्य (विश्वा) सम्पूर्ण (चक्रेव) चक्रों के सदृश अर्थात् जैसे गाड़ी में पहिया वैसे (अनु, वावृतुः) वर्त्ताव करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप न्यायकारी होवें तो सम्पूर्ण प्रजा आपके अनुकूल वर्ताव करें ॥२॥

अन्वय: हे राजन् ! यदि त्वं सत्रा महाञ्छ्रुतोऽसि तर्हि ते सत्रा कृष्टयो विश्वा चक्रेवानु वावृतुः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्रा) सत्याचारस्य (ते) तव (अनु) (कृष्टयः) मनुष्याः (विश्वा) सर्वाणि (चक्रेव) चक्राणीव (वावृतुः) वर्त्तेरन्। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदैर्घ्यम्। (सत्रा) सत्याचरणेन (महान्) (असि) (श्रुतः) सकलशास्त्रश्रवणेन कीर्तिमान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! भवान् न्यायकारी भवेत्तर्हि सर्वाः प्रजास्त्वामानुवर्त्तेरन् ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू जर न्यायी असशील तर संपूर्ण प्रजा तुझ्या अनुकूल वागेल. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वे चने᳓द् अना᳓ तुवा
देवा᳓स इन्द्र युयुधुः
य᳓द् अ᳓हा न᳓क्तम् आ᳓तिरः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
anā́ ← anā́ (invariable)

caná ← caná (invariable)

ít ← ít (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yuyudhuḥ ← √yudh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

áhā ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

átiraḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

विश्वे॑ । च॒न । इत् । अ॒ना । त्वा॒ । दे॒वासः॑ । इ॒न्द्र॒ । यु॒यु॒धुः॒ ।
यत् । अहा॑ । नक्त॑म् । आ । अति॑रः ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• caned ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• caned ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• anā
• [adverb]

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yuyudhuḥ ← yudh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “fight; overcome.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ahā ← aha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• ātiraḥ ← ātṛ ← √tṛ
• [verb], singular, Imperfect

हे इन्द्र विश्वे चनेत् सर्वे एव देवासः असुरान् विजिगीषवो देवाः अना प्राणरूपेण बलेन त्वा त्वां सहायं लब्ध्वा युयुधुः असुरैः सह युद्धं चक्रुः । यत् यस्मात् कारणात् अहा अहःसु नक्तं रात्रिषु च आतिरः आ समन्तात् शत्रूनवधीः । अतः कारणात् युयुधुरिति पूर्वेण संबन्धः ।

English translation:

“Verily all the gods, with you (for) their strength, have warred (with the asuras); wherefore you have destroyed by day and by night.”

Not even all the gods (altogether) fought you, Indra, because of this: that by night you passed over the days.

The neg. scope problem potentially posed by víśve … ná – “all did not” vs. “not all did” – can be easily solved. See my 1997 “Vedic anyá- ‘another, the other’: syntactic disambiguation,” where I establish that the independent negative ná coocurs with víśva- only with the corporate entity víśve devā́ḥ, enforcing a meaning “all did not.” Reading *yūyudhuḥ would provide a better cadence. Oldenberg tentatively endorses this.

The sense of pāda c is not entirely clear, but there are several factors that allow us to close in on the meaning. First, it seems to provide the reason why the gods did not fight Indra. Further, ā́tiraḥ recurs in vs. 7, and it seems unlikely that the two identical verbs would have substantially different meanings. Finally, as far as I can tell, all occurrences of náktam are temporal (‘by night’); when poets want to refer to night as an entity or entities they use rā́trī-, aktú-, or kṣáp-. (On uṣā́sā náktam in VIII.27.2, see comm. ad loc.) Therefore tr. like Geldner (/Witzel Gotō) that take áhā náktam as parallel objects (e.g., Geldner “als du Tage und Nacht abgrenztest”) cannot be correct. As indicated in the published introduction, I think that this pāda concerns Indra’s destabilization of time when he steals the Sun’s wheel – a myth that will be glancingly related in the next tṛca. What exactly is going on I don’t know – it sounds as if Indra fast-forwards or skips over days during the night, perhaps because the Sun can’t make his normal daily circuit and therefore daytime is significantly abbreviated and no longer lasts as long as night?

Not even all the gathered Gods conquered thee, Indra, in the war,
When thou didst lengthen days by night.

Auch alle Götter bekämpften dich darum nicht, o Indra, als du Tage und Nächte abgrenztest.

Denn auch die Götter allesammt besiegten, Indra, nimmer dich, Als Tag und Nacht du Feinde schlugst.

Ведь даже все боги никак
Не могут побороть тебя, о Индра,
Потому что ты рассек дни ночью.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) शत्रुओं के विदीर्ण करनेवाले (यत्) जो (विश्वे इत्) सभी (देवासः) विद्वान् जन (अना) प्रतिज्ञास्वरूप (अहा) दिनों और (नक्तम्) रात्रि को (त्वा) आपका आश्रय लेकर शत्रुओं के साथ (युयुधुः) युद्ध करते हैं, उनके (चन) भी साथ आप शत्रुओं का (आ, अतिरः) नाश करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि भृत्यजन उत्तम शिक्षित और श्रेष्ठ रक्खें, जिससे दिन-रात्रि शत्रु लोग छिपे हुए रहें ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यद्ये विश्व इद् देवासोऽनाऽहा नक्तं त्वाश्रित्य शत्रुभिः सह युयुधुस्तैश्चन त्वं शत्रूनातिरः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) (सर्वे) (चन) अपि (इत्) (अना) प्रणात्मकानि (त्वा) त्वाम् (देवासः) विद्वांसः (इन्द्र) शत्रूणां विदारक (युयुधुः) युध्यन्ते (यत्) ये (अहा) दिनानि (नक्तम्) रात्रिम् (आ, अतिरः) हन्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा भृत्याः सुशिक्षिताः श्रेष्ठ रक्षणीया येनाहर्निशं शत्रवो निलीना निवसेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजाने सुशिक्षित सेवक ठेवावेत. ज्यामुळे अहर्निश शत्रू लपून राहावेत. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

य᳓त्रोत᳓ बाधिते᳓भियश्
चक्रं᳓ कु᳓त्साय यु᳓ध्यते
मुषाय᳓ इन्द्र सू᳓रियम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bādhitébhyaḥ ← √bādhⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

utá ← utá (invariable)

yátra ← yátra (invariable)

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kútsāya ← kútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yúdhyate ← √yudh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

muṣāyáḥ ← √muṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यत्र॑ । उ॒त । बा॒धि॒तेभ्यः॑ । च॒क्रम् । कुत्सा॑य । युध्य॑ते ।
मु॒षा॒यः । इ॒न्द्र॒ । सूर्य॑म् ॥

• yatrota ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatrota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bādhitebhyaś ← bādhitebhyaḥ ← bādh
• [verb noun], dative, plural
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• kutsāya ← kutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• yudhyate ← yudh
• [verb noun], dative, singular
• “fight; overcome.”

• muṣāya ← muṣāyaḥ ← muṣāy ← √muṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “steal; rob.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

यत्र यस्मिन् युद्धे उत अपि च हे इन्द्र त्वं बाधितेभ्यः कुत्ससहायेभ्यः युध्यते युद्धं कुर्वते कुत्साय च सूर्यं सूर्यसंबन्धि चक्रं मुषायः अमुष्णाः । अपहृतवानसीत्यर्थः । तस्मिन् युद्धे ‘प्रावः शचीभिरेतशम् ’ इति परेण संबन्धः ॥

English translation:

“In wihc (contests), for the sake of Kutsa and his allies, you hae stolen, Indra, the (wheel of the car) of the sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You have stolen: the text has muṣāya sūryam, you have stolen the sun

When, for those hard pressed and for Kutsa as he fought,
you stole the wheel from the Sun, o Indra;

√muṣ takes a double acc.

When for the sake of those oppressed, and Kutsa as he battled,
Thou stolest away the Sun’s car-wheel.

Und wo du für die Bedrängten, für den kämpfenden Kutsa der Sonne das Rad stahlst, o Indra;

Als Indra den Bedrängten du, dem Kutsa, da er kämpfte einst, Das Rad, die Sonne, hast umhüllt.

И когда для угнетенных,
Для сражающегося Кутсы
Ты, Индра, похитил колесо солнца…

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान न्यायकारिन् ! (यत्र) जिस राज्य में (मुषायः) चोरी करनेवाले के सदृश आचरण करनेवाले (बाधितेभ्यः) पीड़ायुक्त जनों से (कुत्साय) शस्त्र और अस्त्र से युक्तजन और (युध्यते) युद्ध करते हुए जन के लिये (सूर्यम्) सूर्य के सदृश वर्त्तमान न्यायरूपी (चक्रम्) चक्र को वर्त्ताता है, वहाँ (उत) भी सुख नहीं बढ़ता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा प्रजा की पीड़ा को नहीं निवारण करे और सूर्य के सदृश श्रेष्ठ गुणों से प्रकाशमान न हो और प्रजाओं से कर ग्रहण करे, वह राजा नहीं होवे ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यत्र मुषायो बाधितेभ्यः कुत्साय युध्यते जनाय सूर्य्यमिव चक्रं वर्त्तयति तत्रोतापि सुखं न वर्द्धते ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) यस्मिन् राज्ये (उत) अपि (बाधितेभ्यः) पीडितेभ्यः (चक्रम्) चक्रवद्वर्त्तमानं राज्यम् (कुत्साय) शस्त्रास्त्रयुक्ताय (युध्यते) युद्धङ्कुर्वते (मुषायः) यो मुष इवाऽऽचरति (इन्द्र) (सूर्य्यम्) सूर्य्यमिव वर्त्तमानं न्यायम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - यो राजा प्रजापीडां न निवारयेत् सूर्यवद् सद्गुणैः प्रकाशमानो न स्यात् प्रजाभ्यः करञ्च गृह्णीयात् स च न स्यात् ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा प्रजेच्या कष्टाचे निवारण करीत नाही व सूर्याप्रमाणे सद्गुणांनी प्रकाशित होत नाही व प्रजेकडून कर घेतो त्याने राजा होता कामा नये. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

य᳓त्र देवाँ᳓ ऋघायतो᳓
वि᳓श्वाँ अ᳓युध्य ए᳓क इ᳓त्
तुव᳓म् इन्द्र वनूँ᳓र् अ᳓हन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥ghāyatáḥ ← √r̥ghāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

áyudhyaḥ ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vanū́n ← vanú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

यत्र॑ । दे॒वान् । ऋ॒घा॒य॒तः । विश्वा॑न् । अयु॑ध्यः । एकः॑ । इत् ।
त्वम् । इ॒न्द्र॒ । व॒नून् । अह॑न् ॥

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛghāyato ← ṛghāyataḥ ← ṛghāy
• [verb noun], genitive, singular

• viśvāṃ ← viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ayudhya ← ayudhyaḥ ← yudh
• [verb], singular, Imperfect
• “fight; overcome.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vanūṃr ← vanūn ← vanu
• [noun], accusative, plural, masculine

• ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र त्वम् एक इत् असहाय एव यत्र यस्मिन् संग्रामे देवान् इन्द्रादीन् ऋघायतः बाधमानान् विश्वान् सर्वान् राक्षसादीन् अयुध्यः युद्धमकरोः । तथा वनृन् हिंसकान् अहन् अवधीः ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“In which (contest) you singly indeed have warred with all those opposing the gods; you, Indra, have slain the malignant.”

When you fought the swaggering gods, all of them, even though you were alone,
and you smashed the rapacious ones, o Indra;

In b I read ā́hā not ā́hā (a change only in the Pp. not the Saṃhitā text), and analyze this sequence as ā́+ áhā, the neut. pl. of ‘day’ (found also in IV.30.3 and 33.6; cf. also viśváhā in 12a below). This is one of only two supposed exx. of the particle ha with long vowel; the other one (V.41.7) also follows ā́and is susceptible to the same analysis. The ā-final version of ha is ghā, which shows Brugmann’s Law and velar outcome before original *o, acdg. to Mark Hale. Note that ha only once elsewhere occurs after the preverb ā́(VIII.9.18 ā́hāyám …). (In fact an analysis ā́hā́yám “this one through the days here …” is also possible in VIII.9.18, though I did not so analyze it there.) By contrast ghā is found fairly commonly after ā́(I.30.8, I.48.5, etc.).

“Along the slope of your intentions” (pravátā … krátūnām) means that the journey to our sacrifice is an easy one because it is in accord with Indra’s intentions.

Why this should be like coming by foot (padéva) is not entirely clear: the journey is so easy that it can be undertaken on foot? pleasant pedestrian rambles generally involve taking an easy downward path? Neither of these seems particular applicable to Indra’s travels.

When sácā occurs with a loc., it generally lacks lexical value and simply signals a locative absolute – as in the common expression suté sácā “when (the soma) is pressed.” I think that is the intention here, in the phrase sū́rye sácā: it is a temporal expression, “when the sun (rises)”; cf. I.135.3 and comm. ad loc. I have here included a lexical tr. “in company with” because I think sácā, with lexical value, needs to be supplied or understood in the next vs., 6c, for which see disc. below.

However, I would now be inclined simply to tr. here “I have taken my share at sun(rise).”

When, fighting singly, Indra. thou o’ercamest all the furious Gods, thou slewest those who strove with thee.

Wo du die drohenden Götter alle ganz allein bekämpftest und du die Vanu´s erschlugst, o Indra;

Als die ergrimmten Götter du bekämpftest, alle du allein, Und Indra du die Streiter schlugst.

Когда всех разбушевавшихся богов
Ты поборол совсем один,
(И) разбил, о Индра, преследователей…

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) तेजस्वी राजन् (एकः) एक (इत्) ही (त्वम्) आप (यत्र) जहाँ (विश्वान्) सम्पूर्ण (देवान्) विद्वानों को (ऋघायतः) बाधते हुए (वनून्) अधर्म्म के सेवन करनेवालों का (अहन्) नाश करें, वहाँ शत्रुओं से (अयुध्यः) नहीं युद्ध करने योग्य अर्थात् शत्रुजन आप से युद्ध न कर सकें, ऐसे होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जब-जब दुष्टजन श्रेष्ठों को बाधा देवें, तब-तब आप सम्पूर्ण अधर्म्मियों को अत्यन्त दण्ड दीजिये ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! एक इदेव त्वं यत्र विश्वान् देवानृघायतो वनूनहंस्तत्र शत्रुभिरयुध्यो भवेः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) (देवान्) विदुषः (ऋघायतः) बाधमानान् (विश्वान्) (अयुध्यः) योद्धुमनर्हः (एकः) (इत्) एव (त्वम्) (इन्द्र) (वनून्) अधर्म्मसेविनः (अहन्) हन्याः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदा यदा दुष्टाः श्रेष्ठान् बाधन्तां तदा तदा त्वं सर्वानधर्मिणो भृशं दण्डय ॥५॥

भावार्थभाषाः - (हे राजा) जेव्हा जेव्हा दुष्ट लोक श्रेष्ठांना त्रास देतात तेव्हा तेव्हा तू संपूर्ण अधार्मिक लोकांना दंड दे ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

य᳓त्रोत᳓ म᳓र्तियाय क᳓म्
अ᳓रिणा इन्द्र सू᳓रियम्
प्रा᳓वः श᳓चीभिर् ए᳓तशम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
kám ← kám (invariable)

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yátra ← yátra (invariable)

áriṇāḥ ← √rī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

étaśam ← étaśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

यत्र॑ । उ॒त । मर्त्या॑य । कम् । अरि॑णाः । इ॒न्द्र॒ । सूर्य॑म् ।
प्र । आ॒वः॒ । शची॑भिः । एत॑शम् ॥

• yatrota ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatrota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• ariṇā ← ariṇāḥ ← ri
• [verb], singular, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• śacībhir ← śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• etaśam ← etaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

यत्र यस्मिन् संग्रामे उत अपि च हे इन्द्र त्वं मर्त्याय मनुष्याय एतशाख्याय ऋषये सूर्यम् अरिणाः अहिंसीः । कम् इति पूरणः । तदानीं शचीभिः युद्धकर्मभिः एतशम् एतत्संज्ञकमृषिं प्रावः प्रकर्षेणारक्षः ॥॥ २ ॥

English translation:

“In which (contests), Indra you have, for the sake of a mortal, discomfited the sun, and have protected Etaśa by (your) exploits.”

And when for the mortal you let the Sun slip,
and you helped Etaśa through your powers.

The purport of this verse is something of a puzzle. I think the point is that the journey undertaken by Indra in vs. 4 has finally brought him here, with both his battle-lust and his equipment on full display, in order to drink soma with the ritualists (including the “I” of the speaker). Cf. nearby IV.29.2, where Indra presents himself in a non-intimidating way (or so he thinks) and “becomes exhilarated along with the heroes who have pressed the soma.” Here his arrival is at sunrise, and “I” have a share in the soma along with Indra at that time. In order to make sense of 6c, we need to understand/supply ábhakṣi from 5c (as Geldner [/Witzel Gotō] do also). Although Klein (DGRV II.129) thinks the two ádha’s in c have different functions, the pointed parallel structure of that short pāda – ádha LOC ádha LOC – makes that conclusion quite unlikely in its strong form – though I think it is the case that the formal parallelism conceals a functional distinction (different from the one suggested by Klein). The question is how to construe the locatives, and it is here that the sácā in 5c comes into play. As I noted apropos of that pāda, the sácā there seems just to signal that the loc. sū́rye is a functional loc. absol. In our pāda c there is no sácā, but I think it should be understood. On the one hand, it again (silently) marks sū́rye as a loc. absol.; however, with índre I suggest it has lexical value (as it likely has in the two occurrences of tvé sácā in the next hymn [IV.32.3c, 4a]), indicating that “I” take my share in Indra’s company. What I am suggesting is that a non-overt sácā, supplied on the basis of its occurrence in the previous vs., has two different functions in a single pāda, a pāda whose structure suggests that its parts should be rigidly parallel. This is not sufficiently conveyed by the published translation – I am not sure that English is up to conveying it – which I would now emend to “(I have taken my share) now in (company with) you, now in (company with) the sun (i.e., at sunrise).”

When also for a mortal man, Indra, thou speddest forth the Sun,
And holpest Etasa with might.

Und wo du, Indra, dem Sterblichen zulieb die Sonne laufen ließest, da standest du nach Kräften dem Etasa bei.

Als du den Sterblichen zum Heil die Sonne, Indra, triebst zum Lauf, Ihr Ross durch Kräfte fördertest.

И когда для смертного
Ты привел в движение солнце, о Индра, –
Силами (своими) ты поддержал Эташу.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सुख के देनेवाले आप (सूर्य्यम्) सूर्य्य को वायु के सदृश (शचीभिः) बुद्धियों वा कर्म्मों से (एतशम्) विद्या को प्राप्त घोड़े के सदृश बलवान् की (प्र, आवः,) रक्षा करें (यत्र) जिस राज्य में (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (कम्) सुख (अरिणाः) देवें वहाँ (उत) भी दुष्टों को दुःख देवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जहाँ राजा श्रेष्ठों का सत्कार और दुष्टों को दण्ड देकर विद्या और विनय को बढ़ाता है, वहाँ सम्पूर्ण प्रजा स्वस्थ होती है ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं सूर्य्यं वायुरिव शचीभिरेतशं प्रावः। यत्र मर्त्याय कमरिणास्तत्रोत दुष्टान् दुःखं दद्याः ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) यस्मिन् राज्ये (उत) अपि (मर्त्याय) मनुष्याय (कम्) सुखम् (अरिणाः) प्रदद्याः (इन्द्र) सुखप्रदातः (सूर्य्यम्) सवितारं वायुरिव (प्र) (आवः) रक्षेः (शचीभिः) प्रज्ञाभिः कर्म्मभिर्वा (एतशम्) प्राप्तविद्यमश्ववद् बलिष्ठम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - यत्र राजा श्रेष्ठान्त्सत्कृत्य दुष्टान् दण्डयित्वा विद्याविनयौ वर्द्धयति तत्र सर्वाः प्रजाः स्वस्था भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा राजा श्रेष्ठांचा सत्कार व दुष्टांना दंड देऊन विद्या व विनयाची वाढ करतो तेव्हा संपूर्ण प्रजा तृप्त असते. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

कि᳓म् आ᳓द् उता᳓सि वृत्रहन्
म᳓घवन् मन्युम᳓त्तमः
अ᳓त्रा᳓ह दा᳓नुम् आ᳓तिरः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́t ← ā́t (invariable)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mághavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

manyumáttamaḥ ← manyumáttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áha ← áha (invariable)

atiraḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

dā́num ← dā́nu- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

किम् । आत् । उ॒त । अ॒सि॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । मघ॑ऽवन् । म॒न्यु॒मत्ऽत॑मः ।
अत्र॑ । अह॑ । दानु॑म् । आ । अ॒ति॒रः॒ ॥

• kim
• [adverb]
• “why; ka [pronoun]; if; how.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• utāsi ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• manyumattamaḥ ← manyumattama
• [noun], nominative, singular, masculine

• atrāha ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrāha ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine

• ātiraḥ ← ātṛ ← √tṛ
• [verb], singular, Imperfect

हे वृत्रहन् वृत्राणामावरकाणां तमसां हन्तः मघवन् धनवन् इन्द्र त्वम् आत् अनन्तरमेव उत अपि च । किम् इति प्रश्ने । मन्युमत्तमः असि अत्यन्तं क्रोधवान् भवसि । अत्र अस्मिन्नन्तरिक्षे अह एव दानुं दनोः पुत्रं वृत्रम् आतिरः आ समन्तादहिंसीः ॥॥३॥

English translation:

“Wherefore, slayer of Vṛtra, opulent Indra, have you thereupon become most incensed, and in consequence, have slain the son of Danu (Vṛtra) in this firmament.”

And after that are you (still) the one best possessed of battle fury, o bounteous smasher of obstacles?
At that time you passed over Dānu (lying there),

In c átra seems to correspond to the three yátra’s in the preceding tṛca. The point seems to be that even after all the energy Indra expended in his fight with the sun (and the gods), he still has a lot of manyú- left to apply in the Uṣas incident.

The repetition of ā́tiraḥ here was already noted ad vs. 3. Note the similarity of the pādas: 3c (yád) áhā … ā́tiraḥ / 7c (átr)ā́ha … ā́tiraḥ; though áhā ‘days’ in 3 and the particle áha in 7 are unrelated, the echo is surely deliberate.

I supply “lying there” with Dānu, because in two of the four singular passages containing dā́nu- what the Dānu does is ‘lie’: I.32.9 dā́nuḥ śaye; II.12.11 dā́nuṃ śáyānam. So, although ‘overcame’ is probably part of the semantics of ā́tiraḥ, the lit.

sense ‘pass over’ fits having the prostrate enemy as the object.

What? Vrtra-slayer, art not thou, Maghavan, fiercest in thy wrath?
So hast thou quelled the demon too.

Und bist du auch noch der Grimmigste, du freigebiger Vritratöter? Damals unterdrücktest du den Danu.

Wie warst auch da, du Vritraheld, o starker, ganz von Zorn entbrannt, Als du den Dämon niederschlugst.

А что и сейчас ты, о убийца Вритры,
О щедрый, (по-прежнему) самый неистовый?
Вот в ту пору ты поборол Дану.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) श्रेष्ठ धनयुक्त (वृत्रहन्) शत्रुओं के नाश करनेवाले ! (मन्युमत्तमः) प्रशंसित क्रोधयुक्त आप सूर्य्य मेघ को जैसे वैसे (दानुम्) देनेवाले का (आ, अतिरः) नाश करते हैं, (अत्र, अह, आत्, किम्, उत) अहह इस विषय में तो क्या अनन्तर आप राजा भी (असि) हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा दुष्टों के ऊपर अति क्रोध करने और श्रेष्ठों में अत्यन्त शान्ति रखनेवाला होता है, वही राज्य बढ़ा सकता है ॥७॥

अन्वय: हे मघवन् वृत्रहन् ! मन्युमत्तमस्त्वं सूर्य्यो मेघमिव दानुमातिरोऽत्राहाऽऽत् किमुत राजाऽसि ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) (आत्) आनन्तर्य्ये (उत) (असि) (वृत्रहन्) शत्रुनाशक (मघवन्) प्रशंसितधन (मन्युमत्तमः) प्रशंसितो मन्युः क्रोधो यस्य सोऽतिशयितः (अत्र) (अह) (दानुम्) दातारम् (आ) (अतिरः) हंसि ॥७॥

भावार्थभाषाः - यो राजा दुष्टानामुपर्य्यतिक्रोधकृच्छ्रेष्ठेषु शान्ततमो भवति स एव राज्यं वर्द्धयितुमर्हति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा दुष्टांवर अत्यंत क्रोध करतो व श्रेष्ठांशी शांततेने वागतो तोच राज्य वाढवू शकतो. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

एत᳓द् घे᳓द् उत᳓ वीरि᳓यम्
इ᳓न्द्र चक᳓र्थ पउं᳓सियम्
स्त्रि᳓यं य᳓द् दुर्हणायु᳓वं
व᳓धीर् दुहित᳓रं दिवः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gha ← gha (invariable)

ít ← ít (invariable)

utá ← utá (invariable)

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakártha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paúṁsyam ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

durhaṇāyúvam ← durhaṇāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

stríyam ← strī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitáram ← duhitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vádhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ए॒तत् । घ॒ । इत् । उ॒त । वी॒र्य॑म् । इन्द्र॑ । च॒कर्थ॑ । पौंस्य॑म् ।
स्त्रिय॑म् । यत् । दुः॒ऽह॒ना॒युव॑म् । वधीः॑ । दु॒हि॒तर॑म् । दि॒वः ॥

• etad ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ghed ← gha
• [adverb]

• ghed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pauṃsyam ← pauṃsya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• striyaṃ ← striyam ← strī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “woman; wife; feminine; strīvajra; sexual activity; strī [word]; daughter; female.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• durhaṇāyuvaṃ ← durhaṇāyuvam ← durhaṇāyu
• [noun], accusative, singular, masculine

• vadhīr ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• duhitaraṃ ← duhitaram ← duhitṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे इन्द्र उत अपि च यत् यस्त्वम् एतत् उपलक्षितं पौंस्यं बलं वीर्यं सामर्थ्योपेतं चकर्थ कृतवानसि । घ इत् इति पूरणौ। किंच दुर्हणायुवं दुष्टं हननम् इच्छन्तीं दिवः दुहितरं द्युलोकसकाशादुत्पन्नां स्त्रियम् उषसं वधीः अवधीः ॥

English translation:

“Inasmuch, Indra, as you have displayed such manly prowess, you have slain the woman, the daughter of the sky, when meditating mischief.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The daughter of the sky: the dawn, extinguished by the ascendancy of Indra throughout the day

And you performed this manly and masculine deed, Indra:
that you smote a woman, the evilly angry daughter of Heaven.

The juxtaposition of vīryám … paúṃsyam “manly and masculine” with stríyam “woman” brings the gender polarization into sharp relief. There is certainly no sense that it’s unseemly or unsporting to hit a girl!

And this heroic deed of might thou, Indra, also hast achieved,
That thou didst smite to death the Dame, Heaven’s Daughter, meditating ill.

Auch diese Heldentat und Mannestat hast du, Indra, fürwahr getan, daß du das missgünstige Weib, die Tochter des Himmels, schlugst.

Auch dieses grosse Heldenwerk, die Mannesthat vollführtest du, dass du das Weib, das Unheil sann, des Himmels Tochter niederschlugst.

И еще это героическое деяние,
Подвиг мужества ты совершил, о Индра,
Что злонамеренную жену,
Дочь неба ты прибил.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दोषों के नाश करनेवाले जैसे सूर्य्य (दुर्हणायुवम्) दुःख से नाश करने योग्य की कामना करनेवाले (दिवः) प्रकाश की (दुहितरम्) कन्या के सदृश वर्त्तमान प्रातर्वेला का नाश करता है, वैसे (एतत्) इस कर्म्म और (पौंस्यम्) पुरुषों के लिये हित (वीर्य्यम्) पराक्रम को (चकर्थ) करते हो और आप (घ) शत्रुओं ही का (वधीः, इत्) नाश करते ही हो (यत्) जो (स्त्रियम्) स्त्री (उत) और भृत्य को भी पालिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य रात्रि का नाश और दिन की उत्पत्ति करके प्राणियों को सुख देता है, वैसे ही दुष्ट आचरणों का नाश और श्रेष्ठों का पालन कर और विद्या को उत्पन्न करके सम्पूर्ण प्रजाओं को सुख देवें ॥८॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा सूर्य्यो दुर्हणायुवं दिवो दुहितरं हन्ति तथैतत् पौंस्यं वीर्य्यं चकर्थ त्वं शत्रून् घ वधीरिद्यत् स्त्रियमुतापि भृत्यं पालयेः ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एतत्) कर्म्म (घ) एव (इत्) (उत) (वीर्य्यम्) पराक्रमम् (इन्द्र) दोषविनाशक (चकर्थ) करोषि (पौंस्यम्) पुंभ्यो हितम् (स्त्रियम्) (यत्) (दुर्हणायुवम्) दुःखेन हन्तुं योग्यं कामयते ताम् (वधीः) हंसि (दुहितरम्) दुहितरमिव वर्त्तमानामुषसम् (दिवः) प्रकाशस्य ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो रात्रिं हत्वा दिनं जनयित्वा प्राणिनः सुखयति तथैव दुष्टाचारान् हत्वा श्रेष्ठान्त्सम्पाल्य विद्यां जनयित्वा सर्वाः प्रजाः सुखयेत् ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य रात्रीचा नाश व दिवसाची उत्पत्ती करून प्राण्यांना सुख देतो, तसेच (राजाने) दुष्ट आचरणाचा नाश व श्रेष्ठांचे पालन करून विद्या उत्पन्न करून संपूर्ण प्रजेला सुखी करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्र उषाश्च
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

दिव᳓श् चिद् घा दुहित᳓रम्
महा᳓न् महीय᳓माना᳐म्
उषा᳓सम् इन्द्र स᳓म् पिणक्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitáram ← duhitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gha ← gha (invariable)

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahīyámānām ← √mahīy- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

piṇak ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

दि॒वः । चि॒त् । घ॒ । दु॒हि॒तर॑म् । म॒हान् । म॒ही॒यमा॑नाम् ।
उ॒षस॑म् । इ॒न्द्र॒ । सम् । पि॒ण॒क् ॥

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• duhitaram ← duhitṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahīyamānām ← mahīy
• [verb noun], accusative, singular
• “rejoice; revel.”

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• piṇak ← piṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “grind; knead; paste; crush; press out.”

हे इन्द्र महान् त्वं दिवः दुहितरं द्युलोकस्य पुत्रीं महीयमानां पूज्यमानाम् उषसम् उषोदेवीं सं पिणक् चिद्ध संपिष्टवानसि खलु ॥

English translation:

“You Indra, who are mighty, have enriched glorious dawn, the daughter of heaven.”

The daughter of Heaven: though she was honored as great, you, the great,
crushed Dawn completely.

The voc. indra was omitted in the published translation, so “o Indra” should be inserted at the end.

Thou, Indra, Mighty One, didst crush Usas, though Daughter of the Sky.
When lifting up herself in pride.

Die Usas, die doch des Himmels Tochter, die sich groß tat, hast du, der Große, zerschlagen, o Indra.

Des Himmels Tochter, Indra, hast du grosser, die sich gross erschien, Die Morgenröthe du zermalmt.

Эту самую дочь неба,
Мнящую себя великой,
Ушас, разбил Индра.

• इन्द्रउषाश्च
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) तेजस्वि राजन् ! जैसे (महान्) महानुभाव कोई (दिवः, दुहितरम्) कन्या के सदृश वर्त्तमान सूर्य्य की (महीयमानाम्) विस्तीर्ण (उषासम्) प्रातर्वेला के (चित्) सदृश (सम्, पिणक्) पीसता है, वैसे (घ) ही अविद्या और दुष्टों का निवारण करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजपुरुष और राजा अन्यायरूप अन्धकार को निवृत्त करके विद्या और न्यायरूप सूर्य्य को उत्पन्न करते, वे सूर्य्य के सदृश प्रतापी होते हैं ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्र राजन् ! यथा महान्त्सूर्य्यो दिवो दुहितरं महीयमानामुषासञ्चित् सम्पिणक् तथा घाविद्यां दुष्टांश्च निवारय ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) सूर्य्यस्य (चित्) इव (घ) इव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (दुहितरम्) कन्यामिव वर्त्तमानाम् (महान्) (महीयमानाम्) विस्तीर्णाम् (उषासम्) प्रातर्वेलाम् (इन्द्र) (सम्) (पिणक्) पिनष्टि ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये राजपुरुषा चान्यायान्धकारं निवार्य्य विद्यां न्यायार्कञ्च जनयन्ति ते सूर्य्य इव प्रतापिनो जायन्ते ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजपुरुष व राजे अन्यायरूपी अंधकार नाहीसा करून विद्या व न्यायरूपी सूर्य उत्पन्न करतात ते सूर्याप्रमाणे प्रतापी असतात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्र उषाश्च
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓पोषा᳓ अ᳓नसः सरत्
स᳓म्पिष्टाद् अ᳓ह बिभ्यु᳓षी
नि᳓ य᳓त् सीं शिश्न᳓थद् वृ᳓षा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánasaḥ ← ánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

sarat ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áha ← áha (invariable)

bibhyúṣī ← √bhī- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sámpiṣṭāt ← √piṣ- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ní ← ní (invariable)

sīm ← sīm (invariable)

śiśnáthat ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अप॑ । उ॒षाः । अन॑सः । सर॑त् । सम्ऽपि॑ष्टात् । अह॑ । बि॒भ्युषी॑ ।
नि । यत् । सी॒म् । शि॒श्नथ॑त् । वृषा॑ ॥

• apoṣā ← apa
• [adverb]
• “away.”

• apoṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• anasaḥ ← anas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “cart; anas [word].”

• sarat ← sṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• sampiṣṭād ← sampiṣṭāt ← sampiṣ ← √piṣ
• [verb noun], ablative, singular
• “grind; knead; jam.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• bibhyuṣī ← bhī
• [verb noun], nominative, singular
• “fear; fear.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīṃ ← sīm
• [adverb]

• śiśnathad ← śiśnathat ← śnath
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “pierce; kill.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

वृषा कामानां वर्षिता इन्द्रः यत् यदा सीम् एतत् उषसः संबन्धि शकटं नि शिश्नथत् न्यवधीत् तदा उषाः उषोदेवता बिभ्युषी इन्द्रसकाशात् भीता सती संपिष्टात् इन्द्रेण संचूर्णितात् अनसः शकटात् अप सरत् अपासरत् अपजगाम । अह इति पूरणः ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“The terrified Uṣas descended from the broken wagon when the (showerer of benefits) had smashed it.”

Dawn ran away in fear from her cart, which was completely crushed, when the bull jabbed it down.

The “hundred forms of help” found at the end of the first tṛca (3c) recurs here at the beginning of this tṛca, following the two more challenging tṛcas in between.

Then from her chariot Usas fled, affrighted, from her ruined car.
When the strong God had shattered it.

Die Usas lief von dem zerschlagenen Karren aus Furcht weg, da ihn der Bulle niedergestoßen hatte.

Von ihrem Wagen stürzte sie voll Angst, von dem zerbrochenen, Als ihn der Held zu Boden stiess.

Прочь от разбитой повозки
Убежала Ушас, страшась,
Когда бык ее столкнул.

• इन्द्रउषाश्च
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वृषा) बलिष्ठ राजा जैसे (बिभ्युषी) भय देनेवाली (उषाः) प्रातर्वेला (अनसः) गाड़ी के अग्रभाग के सदृश आगे चलनेवाली (सम्पिष्टात्) चूर्णित हुए (अह) ही अन्धकार से (अप, सरत्) आगे चलती है (यत्) जो (सीम्) सब प्रकार (नि, शिश्नथत्) शिथिल करती है, वैसा आचरण करे, वह सूर्य्य के सदृश तेजस्वी होवे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे रथ का अग्रभाग आगे होता है, वैसे ही सूर्य्य के आगे प्रातःकाल चलता है और जैसे सूर्य्य अन्धकार का नाश करता है, वैसे राजा अन्याय के आचार का नाश करे ॥१०॥

अन्वय: यो वृषा यथा बिभ्युषी उषा अनसोऽग्रमिव सम्पिष्टादहाप सरद् यद् या सीं नि शिश्नथत् तथाचरेत् स सूर्य्य इव तेजस्वी भवेत् ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अप) (उषाः) प्रातर्वेलेव (अनसः) शकटस्याग्रम् (सरत्) सरति (सम्पिष्टात्) सञ्चूर्णितात् (अह) (बिभ्युषी) भयप्रदा (नि) (यत्) या (सीम्) सर्वतः (शिश्नथत्) शिथिलीकरोति (वृषा) बलिष्ठो राजा ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा रथस्याग्रं पुरःसरं भवति तथैव सूर्य्यस्याग्र उषा गच्छति यथा सूर्य्यस्तमो हन्ति तथा राजाऽन्यायाऽऽचारं हन्यात् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा रथाचा अग्रभाग पुढे असतो तसेच सूर्याच्या पुढे प्रातःकाल असतो व जसा सूर्य अंधकाराचा नाश करतो तसे राजाने अन्यायी आचरणाचा नाश करावा. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्र उषाश्च
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

एत᳓द् अस्या अ᳓नः शये
सु᳓सम्पिष्टं वि᳓पाशि आ᳓
ससा᳓र सीम् पराव᳓तः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánaḥ ← ánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śaye ← √śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

súsampiṣṭam ← súsampiṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vípāśi ← vípāś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sasā́ra ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sīm ← sīm (invariable)

ए॒तत् । अ॒स्याः॒ । अनः॑ । श॒ये॒ । सुऽस॑म्पिष्टम् । विऽपा॑शि । आ ।
स॒सार॑ । सी॒म् । प॒रा॒ऽवतः॑ ॥

• etad ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anaḥ ← anas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “cart; anas [word].”

• śaye ← śī
• [verb], singular, Present indikative
• “lie; sleep.”

• susampiṣṭaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susampiṣṭaṃ ← sampiṣṭam ← sampiṣ ← √piṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “grind; knead; jam.”

• vipāśy ← vipāśi ← vipāś
• [noun], locative, singular, feminine
• “Vipāś.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sasāra ← sṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• sīm
• [adverb]

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “distance; distance; distance.”

सुसंपिष्टम् इन्द्रेण सुष्ठु संचूर्णितम् अस्याः उषसः संबन्धि एतत् अनः शकटं विपाशि । विपाडाख्या नदी । तस्यां तत्तीरे आ शये आ समन्तात् शेते अशेत । सीम् इयमुषोदेवता शकटे भग्ने सति परावतः दूरदेशात् ससार अपससार ॥

English translation:

“Then her shattered wagon reposed (on the bank) of the Vipās’ (river), and she departed from afar.”

This cart of hers lies, very completely crushed, here at the Vipāś (River). She has run into the far distance.

The published translation rather carelessly followed Geldner’s “zu grossem, glanzvollem Besitz,” but maháḥ is of course not a dat. like rāyé divítmate. It should either be rendered as a gen./abl. of máh-, hence “for the heavenly wealth of/from a/the great one” (so, e.g., tentatively Scarlatta 45), or as the adv. maháḥ (see esp. Oldenberg, Kl. Schr. 729- 30 [=ZDMG (1901): 270-71] on mahó rāyé), hence “greatly for heavenly wealth.” As Oldenberg points out, this phrase is very similar to V.79.1 mahé … rāyé divítmatī, with a real dative mahé. The purport of the two expressions is probably the same. I would now follow Oldenberg’s adverbial interpr. Indeed this very phrase is found a number of times: IV.31.11, V.15.5, 43.1, VIII.23.16, X.61.22, 76.2, and in all cases the maháḥ should be interpr. as adverbial, though the less punctilious “for great wealth” probably captures the intended sense just as well.

The tr. of divítmate also needs to be revised. I now tentatively accept the analysis of divít- and its deriv. divítmant- as div-ít-, a root noun cmpd containing the root √i ‘go, come’. The word is rendered inconsistently in the published translation, as ‘heavenbound’ in I.26.2, ‘heavenly’ here and X.76.6 (though adjacent divít- is tr. ‘heavenbound’), and ‘heaven-bright’ in V.79.1. This inconsistency reflects the weakness of both standard analyses of this formation, either as an -it-stem with a marginal suffix or as a cmpd. Neither explan. is particularly compelling. For the former, see, e.g., AiG II.2.322, Renou EVP 3.78-79 [ad V.79.1]; for the latter, e.g., Thieme (ZDMG 1961.100 = KlSch 176), AiG II.2.935 (Nachtr.), EWA s.v. dyáv- (p. 750), and extensive disc. by Scarlatta (44-46). The idea goes back at least to Wackernagel (Sb. Berl.

1918; see Renou op cit.). In this particular case, since the wealth is presumably coming from heaven, not going there, a lit. tr. would be “greatly for wealth coming from heaven,” but “… for heaven-sent wealth” would be more idiomatic. The -mantsuffix seems pleonastic+++(=redundant)+++, as AiG II.2.877-78 points out, since the hapax divít- and divítmant- appear both to be adjectives in the same meaning and are found adjacent to each other in the same case in the one passage in which divít- is found (X.76.6).

The reason for -mant- rather than -vant- is likewise unclear (see AiG II.2.882, 891).

So there this car of Usas lay, broken to pieces, in Vipas,
And she herself fled far away.

Da liegt der Karren ganz zerschlagen in der Vipas; sie selbst war in die Ferne gelaufen.

Es lag nun dies ihr Fuhrwerk da zerbrochen ganz und sielenlos, Sie selber floh ins Weite fort.

Это ее повозка лежит
Совсем разбитая, в Випаши.
Сама же она бежала в дальние края.

• इन्द्रउषाश्च
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब सूर्य्यविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (सीम्) सूर्य्य (अस्याः) इस प्रातःकाल का (एतत्) यह (सुसम्पिष्टम्) उत्तम प्रकार एक स्थान में पीसा चूर्ण हो जिसमें उस अन्धकार को (अनः) गाड़ी के सदृश (विपाशि) बन्धनरहित मार्ग में (परावतः) दूर देश से (आ, ससार) सब प्रकार चलता है, जिसमें मैं (शये) शयन करूँ, वैसे इसको आप जानिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे श्रेष्ठ वाहन शीघ्र दूर जाते हैं, वैसे ही प्रातःकाल दूर जाता है, ऐसा जानना चाहिये ॥११॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा सीमादित्योऽस्या उषस एतत् सुसम्पिष्टमनो विपाशि परावत आ ससार यस्यामहं शये तथैतां त्वं विजानीहि ॥११॥

[अथ] पुनः सूर्य्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एतत्) (अस्याः) उषसः (अनः) शकटमिव (शये) शयनं कुर्य्याम् (सुसम्पिष्टम्) सुष्ठ्वेकत्र पिष्टं यस्मिँस्तत् (विपाशि) विगतपाशे बन्धनरहिते मार्गे (आ) (ससार) समन्ताद्गच्छति (सीम्) आदित्यः (परावतः) दूरदेशात् ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा श्रेष्ठानि यानानि सद्यो दूरं यान्ति तथैवोषा दूरं गच्छतीति वेद्यम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी उत्तम वाहने लवकर दूरवर जातात तसाच प्रातःकाल दूरवर पोचतो हे जाणले पाहिजे. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ सि᳓न्धुं विबालि᳓यं
वितस्थाना᳓म् अ᳓धि क्ष᳓मि
प᳓रि ष्ठा इन्द्र माय᳓या

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vibālyàm ← vibālī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

kṣámi ← kṣám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vitasthānā́m ← √sthā- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

māyáyā ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)

sthāḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

उ॒त । सिन्धु॑म् । वि॒ऽबा॒ल्य॑म् । वि॒ऽत॒स्था॒नाम् । अधि॑ । क्षमि॑ ।
परि॑ । स्थाः । इ॒न्द्र॒ । मा॒यया॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sindhuṃ ← sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• vibālyaṃ ← vibālyam ← vibālī
• [noun], accusative, singular, feminine

• vitasthānām ← viṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], accusative, singular
• “stand; stay; resist.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣami ← kṣam
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣṭhā ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• māyayā ← māyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

हे इन्द्र उत अपि च विबाल्यं विगतबाल्यावस्थां संपूर्णजलां वितस्थानां वितिष्ठमानां सिन्धुं नदीम् अधि क्षमि क्षमायां मायया प्रज्ञया परि ष्ठाः पर्यस्थाः । सर्वतः स्थापनं कृतवानसि ॥

English translation:

“You have spread abroad upon the earth, by your contrivance, the swollen Sindhu when arrested (on its course).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sindhu vibālyam vitasthānam : vigatabālyāvasthām, whose youth was passed, i.e., who was full of water, sampūrṇajalam, and vitiṣṭhamānam, stopping or being stopped

And the River Vibālī, which had spread out upon the earth,
did you hem in, Indra, by your magic power.

vibālī́- is almost universally taken as the name of (another) river, though the name (and indeed the word) shows up nowhere else. By contrast, in the first ed.

of the dictionary (1872) MonWms. takes it as an adj. vibālya- “passed beyond a state of youth, in full vigor; swollen (said of a river),” though in the 2nd ed. (1899) it is simply the fem. river name vibālī́-. Witzel Gotō take it not as a toponym but with the sense ‘mit breiter Öffnung’. An attributive adjective would certainly be preferable to an unlocatable placename. Although Witzel Gotō give no explan. of their interpr., it rests on earlier discussions, whose details can be recovered in EWA (s.v.). EWA considers it the name of a river (produced from the confluence of the Vipās and the Śutudrī), but derived from a word with the same (or similar) sense as Witzel Gotō ascribe to it: ‘dessen Ufer weit auseinanderstehen’, an early MIA word with -bāra- representing pārá- ‘far shore’. See the lit. cited there.

Thou, Indra, didst. with magic power resist the overflowing stream
Who spread her waters o’er the land.

Auch den Strom Vibali, der sich über die Erde ausgebreitet hatte, hieltest du, Indra, durch Zauberkraft auf.

Den Strom Vibali, der das Land weit überschwemmte, engtest du, O Indra, ein mit weiser Kunst.

Также поток Вибали,
Растекшийся по земле,
Ты удержал, о Индра, колдовскою силой.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब मेघसंबन्धि नदीसंतरण विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त आप (मायया) बुद्धि से (अधि, क्षमि) पृथिवी के बीच (वितस्थानाम्) विशेष करके स्थित नदी (उत) और (विबाल्यम्) बालपन से रहित अर्थात् छोटे नहीं बड़े (सिन्धुम्) नद के (परि) सब ओर से (स्थाः) स्थित होते हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! समुद्र, नदी, नद के पार होने के लिये बुद्धि से नौका आदि को रच के लक्ष्मीवान् होओ ॥१२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! भवान् मायया अधि क्षमि वितस्थानां नदीमुत विबाल्यं सिन्धुं परि ष्ठाः ॥१२॥

अथ मेघसंबन्धिनदीसंतरणविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (सिन्धुम्) नदम् (विबाल्यम्) विगतं बाल्यं यस्य तम् (वितस्थानाम्) विशेषेण स्थिताम् (अधि) (क्षमि) पृथिव्याम् (परि) सर्वतः (स्थाः) तिष्ठति (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्य (मायया) प्रज्ञया ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! समुद्रनदीनदतरणाय प्रज्ञया नौकादिकं निर्माय श्रीमन्तो भवन्तु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! समुद्र, नदी, नद पार करण्यासाठी बुद्धिपूर्वक नौका इत्यादी तयार करून श्रीमंत बना. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ शु᳓ष्णस्य धृष्णुया᳓
प्र᳓ मृक्षो अभि᳓ वे᳓दनम्
पु᳓रो य᳓द् अस्य सम्पिण᳓क्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhr̥ṣṇuyā́ ← dhr̥ṣṇuyā́ (invariable)

śúṣṇasya ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

mr̥kṣaḥ ← √mr̥ś- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

védanam ← védana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sampiṇák ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । शुष्ण॑स्य । धृ॒ष्णु॒ऽया । प्र । मृ॒क्षः॒ । अ॒भि । वेद॑नम् ।
पुरः॑ । यत् । अ॒स्य॒ । स॒म्ऽपि॒णक् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śuṣṇasya ← śuṣṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• dhṛṣṇuyā
• [adverb]
• “boldly.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mṛkṣo ← mṛkṣaḥ ← mṛś
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “touch.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vedanam ← vedana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property; marriage; obtainment.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saṃpiṇak ← sampiṣ ← √piṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “grind; knead; jam.”

उत अपि च हे इन्द्र धृष्णुया धृष्णुः धर्षकस्त्वं शुष्णस्य शुष्णनाम्नोऽसुरस्य संबन्धि वेदनं वित्तम् अभि अभितः सर्वतः प्र मृक्षः प्रकर्षेणाबाधथाः। यत् यदा अस्य शुष्णस्य पुरः पुराणि नगराणि संपिणक् संपिष्टवानसि । तदा प्र मृक्षः इति संबन्धः ॥

English translation:

“By valour you have carried off the wealth of Śuṣṇa, when you had demolished his cities.”

And you boldly seized the possessions of Śuṣṇa,
when you completely crushed his fortresses. ᳓

Valiantly didst thou seize and take the store which Susna had amassed,
When thou didst crush his fortresses.

Auch des Susna Besitz errafftest du mutig, als du seine Burgen zerschlugst.

Und auch des Çuschna Eigenthum ergriffest du mit kühnem Muth, Als seine Burgen du zerbrachst.

Также дерзко ты приложил руку
К владению Шушны,
Когда разбил его крепости.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

अब राजसम्बन्ध से मनुष्य विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यत्) जिससे आप (शुष्णस्य) बलयुक्त सेना की (धृष्णुया) ढिठाई से (अस्य) इस शत्रु के (पुरः) नगरों को (प्र, मृक्षः) अच्छे प्रकार सींचो अत एव शत्रुओं को (सम्पिणक्) चूर्णित करो (उत) और भी (अभि, वेदनम्) विज्ञान को प्राप्त कराओ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - वही राजा सम्मत होवे कि जो सेना को बढ़ाय और अन्याय के आचरणों को दूर करके बिन कहे को अच्छा जाननेवाला होवे ॥१३॥

अन्वय: हे राजन् ! यद्यतस्त्वं शुष्णस्य बलिष्ठस्य सैन्यस्य धृष्णुयाऽस्य पुरः प्र मृक्षोऽतः शत्रून् संपिणगुताप्यभिवेदनं प्रापय ॥१३॥

अथ राजसम्बन्धेन मनुष्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (शुष्णस्य) बलस्य (धृष्णुया) प्रगल्भत्वेन (प्र) (मृक्षः) सिञ्चय (अभि) (वेदनम्) विज्ञानम् (पुरः) नगराणि (यत्) यतः (अस्य) शत्रोः (संपिणक्) सञ्चूर्णय ॥१३॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा सम्मतो भवेद्यः सेनां वर्द्धयित्वाऽन्यायाचारान्निवार्य्याऽविहिताज्ञो भवेत् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो सेनेला वाढवितो व अन्यायाचे निवारण करून न सांगितलेल्या गोष्टीही जाणणारा असतो, त्याच राजाला मान्यता मिळते. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ दासं᳓ कौलितर᳓म्
बृहतः᳓ प᳓र्वताद् अ᳓धि
अ᳓वाहन्न् इन्द्र श᳓म्बरम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dāsám ← dāsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kaulitarám ← kaulitará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

párvatāt ← párvata- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ahan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒त । दा॒सम् । कौ॒लि॒ऽत॒रम् । बृ॒ह॒तः । पर्व॑तात् । अधि॑ ।
अव॑ । अ॒ह॒न् । इ॒न्द्र॒ । शम्ब॑रम् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dāsaṃ ← dāsam ← dāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• kaulitaram ← kaulitara
• [noun], accusative, singular, masculine

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], ablative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• parvatād ← parvatāt ← parvata
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• avāhann ← avāhan ← avahan ← √han
• [verb], singular, Imperfect
• “thrash; strike.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śambaram ← śambara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

उत अपि च हे इन्द्र त्वं दासम् उपक्षपयितारं कौलितरं कुलितरनाम्नोऽपत्यं शम्बरम् असुरं बृहतः महतः पर्वतात् अद्रेः अधि उपरि अव अवाचीनं कृत्वा अहन् हतवानसि ॥

English translation:

“You have slain the slave Śambara, the son Kulitara hurling him off the huge mountain.”

And you struck Śambara, the Dāsa son of Kulitara,
down from the lofty mountain, Indra. ᳓

Thou, Indra, also smotest down Kulitara’s son Sambara,
The Dasa, from the lofty hill.

Auch den Dasa Sambara, den Sohn des Kulitara, hiebst du, Indra vom hohen Berge herab.

Kaulitara, den Dämon auch und Çambara, die stürztest du, O Indra, von des Berges Höh’.

Также дасу Шамбару,
Сына Кулитары, о Индра,
Ты сшиб с высокой горы.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ दास᳓स्य वर्चि᳓नः
सह᳓स्राणि शता᳓वधीः
अ᳓धि प᳓ञ्च प्रधीँ᳓र् इव

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dāsásya ← dāsá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

varcínaḥ ← varcín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

iva ← iva (invariable)

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pradhī́n ← pradhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

उ॒त । दा॒सस्य॑ । व॒र्चिनः॑ । स॒हस्रा॑णि । श॒ता । अ॒व॒धीः॒ ।
अधि॑ । पञ्च॑ । प्र॒धीन्ऽइ॑व ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dāsasya ← dāsa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• varcinaḥ ← varcin
• [noun], genitive, singular, masculine

• sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śatāvadhīḥ ← śatā ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatāvadhīḥ ← avadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pradhīṃr ← pradhīn ← pradhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “disk.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

उत अपि च हे इन्द्र त्वं प्रधीनिव चक्रस्य परितः स्थितान् शङ्कूनिव हिंसकान् पञ्च शता पञ्चशतानि पञ्चशतसंख्याकान् सहस्राणि सहस्रसंख्याकान् दासस्य लोकानामुपक्षपयितुः वर्चिनः वर्चिनामकस्यासुरस्य संबन्धिनोऽनुचरान् पुरुषान् अधि अधिकम् अवधीः हतवानसि ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“You have slain the five hundreds and thousands (of the followers) of the slave Varin, (surrounding) him like the fellies (round the spokes of the wheel).”

And you smote the hundreds and thousands (of men) of the Dāsa Varcin,
and five in addition, like the outer parts of wheels. ᳓

Of Dasa Varcin’s thou didst slay the hundred thousand and the five,
Crushed like the fellies, of a car.

Auch hast du Tausende, Hunderte und noch fünf Mannen des Dasa Yarcin wie Speichenbretter zerschlagen.

Und hunderttausend Mannen auch und fünf des Dämons Vartschin schlugst Wie Rades Felgen du entzwei.

Также тысячи, сотни
И еще пять (мужей) дасы Варчина
Ты разбил, как ободья (колес).

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप (प्रधीनिव) चक्र में स्थित पैनी कीलों के सदृश वर्त्तमान संसार में कण्टक दुष्टों को (पञ्च) पाँच (शता) सौ वा (सहस्राणि) सहस्रों दुष्टों का (अधि, अवधीः) नाश करो (उत) और (वर्चिनः) बहुत पढ़े हुए (दासस्य) सेवक के जनों को पालिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - वह राजा जो राजमान राजपुरुषों से यदि दुष्टों का निवारण करके श्रेष्ठों का सत्कार करे तो सम्पूर्ण जगत् उसका सेवक होवे ॥१५॥

अन्वय: हे राजंस्त्वं प्रधीनिव वर्त्तमानान् पञ्च शता सहस्राणि दुष्टानध्यवधीरुतापि वर्चिनो दासस्य जनान् पालय ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (दासस्य) सेवकस्य (वर्चिनः) बह्वधीतस्य (सहस्राणि) असंख्यानि (शता) शतानि (अवधीः) हन्याः (अधि) (पञ्च) (प्रधीनिव) चक्रस्थानि तीक्ष्णानि कीलकानीव वर्त्तमानान् जगत्कण्टकान् दुष्टान् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - स राजभी राजपुरुषैर्यदि दुष्टान्निवार्य्य श्रेष्ठान् सत्कुर्य्यात्तर्हि सर्वं जगत् तस्य सेवकं भवेत् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - राजाने राजपुरुषाद्वारे जर दुष्टांचे निवारण करून श्रेष्ठांचा सत्कार केला तर संपूर्ण जग त्याचे सेवक बनेल. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ त्य᳓म् पुत्र᳓म् अग्रु᳓वः
प᳓रावृक्तं शत᳓क्रतुः
उक्थे᳓षु इ᳓न्द्र आ᳓भजत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agrúvaḥ ← agrū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

párāvr̥ktam ← √vr̥j- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śatákratuḥ ← śatákratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

abhajat ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthéṣu ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

उ॒त । त्यम् । पु॒त्रम् । अ॒ग्रुवः॑ । परा॑ऽवृक्तम् । श॒तऽक्र॑तुः ।
उ॒क्थेषु॑ । इन्द्रः॑ । आ । अ॒भ॒ज॒त् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• agruvaḥ ← agrū
• [noun], genitive, singular, feminine
• “unmarried woman; spinster; virgin.”

• parāvṛktaṃ ← parāvṛktam ← parāvṛj ← √vṛj
• [verb noun], accusative, singular

• śatakratuḥ ← śatakratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• uktheṣv ← uktheṣu ← uktha
• [noun], locative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ābhajat ← ābhaj ← √bhaj
• [verb], singular, Imperfect
• “partake; share.”

उत अपि च शतक्रतुः शतकर्मा इन्द्रः त्यं तं प्रसिद्धम् अग्रुवः एतन्नाम्न्याः पुत्रं परावृक्तम् एतन्नामकम् उक्थेषु स्तोत्रेषु आभजत् भागिनं कृतवान् । अयमर्थः ‘वम्रीभिः पुत्रमग्रुवः ’ ( ऋ. सं. ४. १९. ९) इत्यस्यामृचि प्रतिपादित इति ॥

English translation:

“You, Indra, who are Śatakratu, have made Parāvṛj, the son of Agru, participant in sacred hymns.”

And to this unwed girl’s son, who had been shunned, did Indra of a hundred resolves
give a share in the recitations.

This son of the unwed maiden appears to be the same one who was being eaten by ants in IV.19.9 (in the same Indra cycle); see comm. there. These tantalizing snippets are all we know about the story.

So Indra, Lord of Heroes, Powers, caused the unwedded damsel’s son,
The castaway, to share the lauds.

Auch jenem ausgesetzten Jungfernsohn gab Indra, der Ratreiche, Anteil an den Lobliedern.

Und jenem ausgestossnen Sohn der Jungfrau theilte Indra zu Der Sprüche Kraft, der mächtige.

Также тому сыну незамужней девицы,
Подкидышу, Индра многомудрый
Дал приобщиться к хвалебным песням.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (शतक्रतुः) असंख्यबुद्धियों वा (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवान् राजा (उक्थेषु) प्रशंसा करने योग्य शास्त्रों में (त्यम्) उस (परावृक्तम्) नहीं नष्ट हुए पराक्रमवाले (पुत्रम्) पुत्र को (अग्रुवः) अग्रगामियों के सदृश (आ, अभजत्) सब प्रकार सेवन करता है (उत) और शिक्षा भी देवे, वह सिद्धकार्य्य होवे ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो राजा माता पुत्रों का जैसे वैसे प्रजाओं का पालन करे, उसको प्रजाजन पिता के समान मानें ॥१६॥

अन्वय: यश्शतक्रतुरिन्द्र उक्थेषु त्यं परावृक्तं पुत्रमग्रुव इवाऽभजदुतापि शिक्षेत स सिद्धकार्य्यो भवेत् ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्यम्) तम् (पुत्रम्) (अग्रुवः) अग्रसराः (परावृक्तम्) अच्छिन्नवीर्य्यम् (शतक्रतुः) असंख्यप्रज्ञः (उक्थेषु) प्रशंसनीयेषु शास्त्रेषु (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् (आ) (अभजत्) समन्तात् सेवते ॥१६॥

भावार्थभाषाः - यो राजा मातरोऽपत्यानीव प्रजाः पालयेत्तं प्रजाः पितरमिव मन्येरन् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - माता पुत्रांचे जसे पालन करते तसे जो राजा प्रजेचे पालन करतो त्याला प्रजेने पित्याप्रमाणे मानावे. ॥ १६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ त्या᳓ तुर्व᳓शाय᳓दू
अस्नाता᳓रा श᳓चीप᳓तिः
इ᳓न्द्रो विद्वाँ᳓ अपारयत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
turváśāyádū ← turváśāyádu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)

asnātā́rā ← asnātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śácīpátiḥ ← śácīpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apārayat ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

उ॒त । त्या । तु॒र्वशा॒यदू॒ इति॑ । अ॒स्ना॒तारा॑ । शची॒३॒॑ऽपतिः॑ ।
इन्द्रः॑ । वि॒द्वान् । अ॒पा॒र॒य॒त् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyā ← tya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “that.”

• turvaśāyadū ← turvaśa
• [noun], masculine

• turvaśāyadū ← yadū ← yadu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• asnātārā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asnātārā ← snātārā ← snātṛ
• [noun], accusative, dual, masculine

• śacīpatiḥ ← śacīpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• apārayat ← pāray ← √pṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

उत अपि च अस्नातारा अस्नातारौ ययातिशापादनभिषिक्तौ त्या त्यौ तौ प्रसिद्धौ तुर्वशायदू तुर्वशनामानं यदुनामकं च राजानौ शचीपतिः कर्मणां पालकः । यद्वा शचीन्द्रस्य भार्या । तस्याः पतिर्भर्ता विद्वान् सकलमपि जानन् इन्द्रः अपारयत् अभिषेकार्हावकरोत् ।

English translation:

“The lord of acts, the wise Indra, has borne across (their difficulties), Turvaśas and Yadu, when denied inauguration.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Apārayat =he enabled to cross; i.e., he made them worthy to be inaugurated or crowned which they were not at first, as the text implies by asnātārau, not bathers; allusion is to their exclusion from the succession in favour of the young son Puru by their father Yayāti

And these two, Turvaśa and Yadu, who could not swim, did the lord of powers,
the knowing Indra, bring to the far shore.

Witzel Gotō render asnātā́rā as “ohne dass sie untertauchen,” flg. Tichy (Nom.Ag.

107). It seems to me to be pushing the syntax to render a negated agent noun as the equivalent of negative purpose clause (though in her comment Tichy simply says that it’s “gleichzeitig,” presumably with the time of the main verb), though it is also the case that we don’t know much if anything about swimming in ancient India.

So sapient Indra, Lord of Might, brought Turvaga and Yadu, those
Who feared the flood, in safel o’er.

Auch den Turvasa und Yadu, die beide keine Schwimmer waren, hat der Kräfteherr Indra kundig hinübergerettet.

Und beide, Turvaça, Jadu fuhr Indra unbenetzt hindurch, Er, der’s versteht, der starke Held.

Также тех турвашу и яду,
Которые не умели плавать, повелитель силы
Индра умело переправил на другой берег.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शचीपतिः) प्रजा वा वाणी का पति (विद्वान्) विद्वान् (इन्द्रः) और राजा जिन (तुर्वशायदू) शीघ्र वश करने और यत्न करनेवाले मनुष्य (उत) और (अस्नातारा) स्नान आदि कर्म्मों से रहित मनुष्यों को (अपारयत्) दुःख से पार उतारे (त्या) वे दोनों सुखी होवें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जिन मनुष्यों को यथार्थवक्ता विद्वान् लोग शिक्षा देवें, वे दुःख के पार जाकर सुखी होते हैं ॥१७॥

अन्वय: शचीपतिर्विद्वानिन्द्रो यौ तुर्वशायदू उताप्यस्नातारापारयत् त्या सुखिनौ स्याताम् ॥१७॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्या) तौ (तुर्वशायदू) शीघ्रं वशंकरो यत्नवाँश्च तौ मनुष्यौ। तुर्वशा इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) यदव इति च। (अस्नातारा) स्नानादिकर्मरहितौ (शचीपतिः) प्रजापतिर्वाक्पतिर्वा (इन्द्रः) राजा (विद्वान्) (अपारयत्) दुःखात् पारयेत् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - यान् मनुष्यानाप्ता विद्वांसः सुशिक्षेरंस्ते दुःखान्तं गत्वा सुखिनो भवन्ति ॥१७॥

भावार्थभाषाः - ज्या माणसांना आप्त विद्वान लोक शिक्षण देतात त्यांचे दुःख नाहीसे होऊन ते सुखी होतात. ॥ १७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ त्या᳓ सद्य᳓ आ᳓रिया
सर᳓योर् इन्द्र पार᳓तः
अ᳓र्णाचित्र᳓रथावधीः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ryā ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sadyás ← sadyás (invariable)

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pārátas ← pārátas (invariable)

saráyoḥ ← saráyu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

árṇācitrárathā ← árṇā-citrárathā (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

avadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

उ॒त । त्या । स॒द्यः । आर्या॑ । स॒रयोः॑ । इ॒न्द्र॒ । पा॒रतः॑ ।
अर्णा॑चि॒त्रर॑था । अ॒व॒धीः॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyā ← tya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “that.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• āryā ← ārya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• sarayor ← sarayoḥ ← sarayu
• [noun], genitive, singular, feminine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pārataḥ ← pāratas
• [adverb]

• arṇācitrarathāvadhīḥ ← arṇā
• [noun], feminine

• arṇācitrarathāvadhīḥ ← citrarathā ← citraratha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Citraratha.”

• arṇācitrarathāvadhīḥ ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

उत अपि च सद्यः सपदि हे इन्द्र त्वं त्या त्यौ तौ आर्या आर्यौ आर्यत्वाभिमानिनौ सन्तावपि । इन्द्रविषयभक्तिश्रद्धारहितावित्यर्थः । सरयोः सरय्वा नद्याः पारतः पारे तीरे वसन्तौ अर्णाचित्ररथा अर्णनामकं चित्ररथनामकं च राजानौ अवधीः अहिंसीः ॥

English translation:

“You have slain at once those two Āryas, Arṇa and Citraratha, (dwellig) on the opposite (bank) of the Sarayu.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those two Āryas: āryā = āryābhimānau, āryatvabhimāninau, presuming on their dignity as āryas, and being without any faith or devotion

And these two Āryas, Arṇa and Citraratha, did you strike at the same time
to the far side of the Sarayu (River), o Indra. ᳓

Arpa and Citraratha, both Aryas, thou, Indra, slewest swift,
On yonder side of Sarayu,

Auch jene beiden Arier Arna und Citraratha hast du, Indra, sofort jenseits der Sarayu erschlagen.

Und Arna und Tschitraratha, die Arjer, schlugest Indra du Jenseit der Saraju sogleich.

Также тех двоих ариев,
Арну и Читраратху, ты убил разом,
О Индра, по ту сторону Сараю.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् आप (सद्यः) शीघ्र (त्या) उन दोनों (सरयोः) चलते हुओं के (पारतः) पार से वर्त्तमान (अर्णाचित्ररथा) पहुँचानेवाले आश्चर्य्यकारक रथों का (अवधीः) नाश करो (उत) और (आर्य्या) उत्तम गुण, कर्म्म और स्वभाववालों का पालन करो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप निरन्तर दुष्टों का ताड़न और श्रेष्ठों का सत्कार करो ॥१८॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं सद्यस्त्या सरयोः पारतो वर्त्तमानावर्णाचित्ररथावधीरुताप्यार्य्या पालयेः ॥१८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (त्या) तौ (सद्यः) शीघ्रम् (आर्या) उत्तमगुणकर्म्मस्वभावौ (सरयोः) गच्छतोः (इन्द्र) (पारतः) पारात् (अर्णाचित्ररथा) अर्णौ प्रापकौ च तौ चित्ररथा आश्चर्य्यरथौ च तौ (अवधीः) हन्याः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वं सततं दुष्टान् ताडय श्रेष्ठान् सत्कुरु ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा, तू निरंतर दुष्टांचे ताडन व श्रेष्ठांचा सत्कार कर. ॥ १८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓नु द्वा᳓ जहिता᳓ नयो
अन्धं᳓ श्रोणं᳓ च वृत्रहन्
न᳓ त᳓त् ते सुम्न᳓म् अ᳓ष्टवे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

dvā́ ← dvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jahitā́ ← √hā- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

nayaḥ ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

andhám ← andhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

śroṇám ← śroṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṣṭave ← √naś- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अनु॑ । द्वा । ज॒हि॒ता । न॒यः॒ । अ॒न्धम् । श्रो॒णम् । च॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
न । तत् । ते॒ । सु॒म्नम् । अष्ट॑वे ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dvā ← dvi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “two; dvi [word]; second.”

• jahitā ← hā
• [verb noun], accusative, dual
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• nayo ← nayaḥ ← nī
• [verb], singular, Present injunctive
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• ’ndhaṃ ← andham ← andha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• śroṇaṃ ← śroṇam ← śroṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “crippled.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumnam ← sumna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• aṣṭave ← aś
• [verb noun]
• “get; reach; enter (a state).”

हे वृत्रहन् वृत्रस्य हिंसकेन्द्र त्वं जहिता जहितौ सर्वैर्बन्धुभिस्त्यक्तौ अन्धं चक्षुर्हीनमेकं श्रोणं च पङ्गुमपरं च द्वा एतौ द्वौ अनु नयः अन्धपङ्गुत्वपरिहारेण अनुनीतवानसि । हे इन्द्र ते त्वया दत्तं तत् सुम्नं सुखम् अष्टवे व्याप्तुं कोऽपि न । प्रभवतीति शेषः ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra you have restored the (one who was) blind, the (other who was) lame, both abandoned by their kin); (it is not possible) to exceed the happiness what is given by you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Blind and lame: in an earlier passage, blindness and lameness were attributed to one person n, Parāvṛja (son of Agru); here, the dual jahitā (for jahitau) and dva (for dvau), the two are used

You led along the two that had been abandoned, the blind man and the lame, o Vr̥tra-smasher:
that favor of yours is not to be equaled.

The blind man and the lame one also figure in IV.19.9, along with the son of the unmarried woman; see vs. 16 above. The blind and the lame form a pair elsewhere in the RV, e.g., I.112.8; II.13.12, 15.7; VIII.79.3.

The infinitival phrase ná … áṣṭave is rendered in the published translation “not to be equalled,” though it lit. means “not to be reached/attained.” The lit. tr. implies that no one can actually receive Indra’s favor, but I think the point is rather that favor such as Indra’s cannot be deployed by anyone else (that is, any other deity) – hence the adjustment in the English. On this interpr, see Hoffmann (185). Geldner supplies “with words” (i.e., “not to be obtained [with words]”), presumably meaning that no poet can describe the extent of Indra’s favor.

Thou, Vrtra-slayer, didst conduct those two forlorn, the blind, the lame.
None may attain this bliss of thine.

Du geleitetest die beiden Ausgesetzten, den Blinden und den Lahmen, o Vritratöter. Diese deine Güte ist nicht mit Worten zu erreichen.

Und zwei Verlassne führtest du, den Blinden, Lahmen, Vritrafeind, Nichts gleichet dieser deiner Gunst.

Ты вел двоих покинутых:
Слепого и хромого, о убийца Вритры.
Не достигнуть такого твоего благородства!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) शत्रुओं के नाश करनेवाले ! जो (नयः) नायक अर्थात् अग्रणी होते हुए आप (अन्धम्) नेत्रों के विज्ञान से विकल (श्रोणं, च) और खञ्ज अर्थात् पङ्गु (द्वा) दोनों (जहिता) छोड़नेवालों का (अनु) पश्चात् पालन करें तो (ते) आपके (तत्) उस (सुम्नम्) सुख को (अष्टवे) व्याप्त होने को कोई भी शत्रु (न) नहीं समर्थ होवें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जो राजा अनाथ अन्धादिकों का निरन्तर पालन करे, उसका राज्य और सुख कभी नहीं नष्ट होवे ॥१९॥

अन्वय: हे वृत्रहन् ! यदि नयः संस्त्वमन्धं श्रोणञ्च द्वा जहिताऽनु पालयेस्तर्हि ते तत्सुम्नमष्टवे कश्चिदपि शत्रुर्न शक्नुयात् ॥१९॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) (द्वा) द्वौ (जहिता) जहितौ त्यक्तारौ (नयः) नायकः (अन्धम्) चक्षुर्विज्ञानविकलम् (श्रोणम्) खञ्जम् (च) (वृत्रहन्) शत्रुहन्तः (न) (तत्) (ते) तव (सुम्नम्) सुखम् (अष्टवे) व्याप्तुम् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - यो राजानाथानन्धादीन् सततं पालयेत्तस्य राज्यं सुखञ्च न नश्येत् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जो राजा, अनाथ व अंध इत्यादींचे निरंतर पालन करतो त्याचे राज्य व सुख कधी नष्ट होत नाही. ॥ १९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

शत᳓म् अश्मन्म᳓यीना᳐म्
पुरा᳓म् इ᳓न्द्रो वि᳓ आसियत्
दि᳓वोदासाय दाशु᳓षे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aśmanmáyīnām ← aśmanmáya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsyat ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purā́m ← púr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dívodāsāya ← dívodāsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

श॒तम् । अ॒श्म॒न्ऽमयी॑नाम् । पु॒राम् । इन्द्रः॑ । वि । आ॒स्य॒त् ।
दिवः॑ऽदासाय । दा॒शुषे॑ ॥

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• aśmanmayīnām ← aśmanmaya
• [noun], genitive, plural, feminine
• “stone.”

• purām ← pur
• [noun], genitive, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āsyat ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “shoot; remove.”

• divodāsāya ← divodāsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Divodāsa.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

इन्द्रः अश्मन्मयीनां पाषाणैर्निर्मितानां पुरां शम्बरस्य संबन्धिनां नगराणां शतं शतसंख्याकं दिवोदासाय एतन्नामकाय दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय व्यास्यत् व्यक्षिपत् ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Indra has overturned a hundred stone-built cities for Divodās, the donor of oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Stone-build cities: aśmanmayīnām purām, an apparent reference to the use of masonry for walls and dwellings

Indra threw open the hundred fortresses made of stone
for the pious Divodāsa. ᳓

For Divodasa, him who brought oblationt, Indra overthrew
A hundred fortresses of stone.

Indra zerstörte hundert der steinernen Burgen für den opfernden Divodasa.

Für Divodasa, der ihm dient’, zerbrach der Burgen hundert er, Indra, die felsgemauerten.

Сотню каменных
Крепостей Индра разнес на куски
Для Диводасы, совершившего поклонение.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• पिपीलिकामध्यागायत्री
• षड्जः

फिर सूर्यदृष्टान्त से राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) तेजस्वी सूर्य्य के सदृश (दिवोदासाय) प्रकाश के सेवनेवाले और (दाशुषे) देनेवाले के लिये (अश्मन्मयीनाम्) मेघों के समूहों के सदृश पाषाणों से बने हुए (पुराम्) नगरों के (शतम्) सैकड़े को (वि, आस्यत्) काटे, वही विजयी होने के योग्य होवे ॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जो आप बहुत बढ़े हुए मेघों को जैसे सूर्य्य वैसे अनेक शत्रुओं के नगरों को जीत सकें तो राज्यलक्ष्मी और यश को प्राप्त होने के योग्य होवें ॥२०॥

अन्वय: य इन्द्रो रविरिव दिवोदासाय दाशुषेऽश्मन्मयीनां पुरां शतं व्यास्यत् स एव विजयी भवितुमर्हेत् ॥२०॥

पुनः सूर्यदृष्टान्तेन राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतम्) (अश्मन्मयीनाम्) मेघप्रचुराणामिव पाषाणनिर्मितानाम् (पुराम्) नगरीणाम् (इन्द्रः) (वि) (आस्यत्) व्यसेच्छिन्द्यात् (दिवोदासाय) प्रकाशस्य सेवकाय (दाशुषे) दात्रे ॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! यदि त्वमतिप्रवृद्धानां मेघानां सूर्य्यवदनेकानि शत्रुपुराणि जेतुं शक्नुयास्तर्हि राज्यश्रियं कीर्तिञ्चाप्तुमर्हेः ॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! मेघांची वाढ झाल्यास सूर्य जसा त्यांना जिंकतो तसे अनेक शत्रूंच्या नगरांना जिंकल्यास राज्यलक्ष्मी व यश प्राप्त होईल. ॥ २० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓स्वापयद् दभी᳓तये
सह᳓स्रा त्रिंश᳓तं ह᳓थैः
दासा᳓नाम् इ᳓न्द्रो माय᳓या

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ásvāpayat ← √svap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dabhī́taye ← dabhī́ti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

háthaiḥ ← hátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

triṁśátam ← triṁśát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dāsā́nām ← dāsá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

māyáyā ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

अस्वा॑पयत् । द॒भीत॑ये । स॒हस्रा॑ । त्रिं॒शत॑म् । हथैः॑ ।
दा॒साना॑म् । इन्द्रः॑ । मा॒यया॑ ॥

• asvāpayad ← asvāpayat ← svāpay ← √svap
• [verb], singular, Imperfect
• “put to sleep.”

• dabhītaye ← dabhīti
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dabhīti.”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• triṃśataṃ ← triṃśatam ← triṃśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• hathaiḥ ← hatha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “blow.”

• dāsānām ← dāsa
• [noun], genitive, plural, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• māyayā ← māyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

इन्द्रो मायया स्वकीयया शक्त्या दासानां लोकानामुपक्षपयितॄणां राक्षसादीनां त्रिंशतं त्रिंशत्संख्याकानि सहस्रा सहस्राणि दभीतये दभीतिनामकस्यार्थाय हथैः हननसाधनैरायुधैः अस्वापयत् अवधीत् ॥

English translation:

“He put to sleep, by delusion, with his destructive (weapons), thirty thousand of the servile (races), for the sake of Dabhīti.”

For Dabhīti, Indra “put to sleep” with his blows thirty thousand Dāsas by his magic power. ᳓

The thirty thousand Disas he with magic power and weapons sent
To slumber, for Dabhiti’s sake.

Indra versenkte mit deinen Schlägen für Dabhiti dreißigtausend von den Dasa´s durch Zaubermacht in Schlaf.

Für den Dabhiti tödtete Dämonen dreissigtausende Mit Schlägen Indra und mit List.

Своими ударами с помощью колдовской силы
Индра усыпил для Дабхити
Тридцать тысяч дасов.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) राजा (मायया) बुद्धि से (दासानाम्) सेवकों और शत्रुओं के (हथैः) हननसाधनों से (दभीतये) हिंसन करने के लिये (सहस्रा) असंख्य (त्रिंशतम्) वा तीस को (अस्वापयत्) सुलावे, वही जीतनेवाला होवे ॥२१॥

भावार्थभाषाः - जो सेनापति आदि बुद्धि से शत्रुओं का नाश करें, वे सदा ही सुखी होवें ॥२१॥

अन्वय: य इन्द्रो मायया दासानां सेवकानां शत्रूणां हथैर्दभीतये सहस्रा त्रिंशतमस्वापयत् स एव विजयवान् भवेत् ॥२१॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्वापयत्) स्वापयेत् (दभीतये) हिंसनाय (सहस्रा) असंख्यानि (त्रिंशतम्) एतत्संख्यातम् (हथैः) हननैः (दासानाम्) सेवकानाम् (इन्द्रः) राजा (मायया) प्रज्ञया ॥२१॥

भावार्थभाषाः - ये सेनापत्यादयो बुद्ध्या शत्रून् हन्युस्ते सदैव सुखिनः स्युः ॥२१॥

भावार्थभाषाः - जे सेनापती इत्यादी बुद्धीने शत्रूंचा नाश करतात ते सदैव सुखी होतात. ॥ २१ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ घे᳓द् उता᳓सि वृत्रहन्
समान᳓ इन्द्र गो᳓पतिः
य᳓स् ता᳓ वि᳓श्वानि चिच्युषे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gha ← gha (invariable)

ít ← ít (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gópatiḥ ← gópati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

samānáḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cicyuṣé ← √cyu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । घ॒ । इत् । उ॒त । अ॒सि॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । स॒मा॒नः । इ॒न्द्र॒ । गोऽप॑तिः ।
यः । ता । विश्वा॑नि । चि॒च्यु॒षे ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghed ← gha
• [adverb]

• ghed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• utāsi ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• samāna ← samānaḥ ← samāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gopatiḥ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gopatiḥ ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• cicyuṣe ← cyu
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”

उत अपि च हे इन्द्र यः त्वं ता तानि विश्वानि समस्तान् शत्रून् ‘चिच्युषे प्राच्यावयः । हे वृत्रहन् वृत्राणां शत्रूणां हिंसकेन्द्र गोपतिः गवां पालकः सः त्वं समानः सर्वेषां यजमानानां समः सन् प्रख्यातः असि । घेत् इति पूरणौ ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, you are the same to all your worshippers, the lord of cattle, who cast down all these (your enemies).”

And you are that same herdsman, o Indra, Vr̥tra-smasher,
who set all these things in motion.

As such, O Vrtra-slayer, thou art general Lord of kine for all,
Thou Shaker of all things that be.

Auch bist du, Vritratöter Indra, noch der gleiche Kuhbesitzer, der du alles zuwege gebracht hast.

So bist du Vritratödter auch der eine Hirt, o Indra, du, Der alle Welt zugleich bewegt.

Ведь ты, о убийца Вритры, –
Всеобщий повелитель коров, о Индра,
Который все это приводит в действие.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) शत्रुओं के नाश करनेवाले (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के कर्त्ता ! (यः) जो (गोपतिः) पृथिवी के स्वामी (समानः) सूर्य्य के सदृश आप (ता) उन (विश्वानि) सब की (चिच्युषे) वृद्धि करते (घ) ही हो (स, इत्) वही बलवान् (उत) और सुखी (असि) होते हैं ॥२२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सूर्य्य के सदृश न्याय के प्रकाश से रागद्वेषवाला होता हुआ सम्पूर्ण राज्य का पालनकर्त्ता है, वही गणना करने योग्य होता है ॥२२॥

अन्वय: हे वृत्रहन्निन्द्र ! यो गोपतिः समानस्त्वं ता विश्वानि चिच्युषे घ स इद् बलवानुतापि सुख्यसि ॥२२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (घ) एव (इत्) (उत) अपि (असि) (वृत्रहन्) शत्रुविदारक (समानः) सूर्येण तुल्यः (इन्द्र) पुष्कलैश्वर्य्यकारक (गोपतिः) पृथिव्याः स्वामी (यः) (ता) तानि (विश्वानि) सर्वाणि (चिच्युषे) च्यावयसि ॥२२॥

भावार्थभाषाः - यो राजा सूर्य्यवन्न्यायप्रकाशेन रागद्वेषवान् सन् सर्वं राष्ट्रं पालयति स एव गणनीयो जायते ॥२२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सूर्याप्रमाणे न्यायाच्या प्रकाशाने तळपत राहणारा, चमकणारा असून संपूर्ण राज्याचा पालनकर्ता आहे तोच गणना करण्यायोग्य असतो. ॥ २२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ नूनं᳓ य᳓द् इन्द्रियं᳓
करिष्या᳓ इन्द्र पउं᳓सियम्
अद्या᳓ न᳓किष् ट᳓द् आ᳓ मिनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

utá ← utá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kariṣyā́ḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:FUT, voice:ACT}

paúṁsyam ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

minat ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । नू॒नम् । यत् । इ॒न्द्रि॒यम् । क॒रि॒ष्याः । इ॒न्द्र॒ । पौंस्य॑म् ।
अ॒द्य । नकिः॑ । तत् । आ । मि॒न॒त् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aindra.”

• kariṣyā ← kariṣyāḥ ← kṛ
• [verb], singular, Conditional
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pauṃsyam ← pauṃsya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• minat ← mī
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transgress; damage.”

उत अपि च हे इन्द्र यत् पौंस्यं त्वदीयं बलम् इन्द्रियं सामर्थ्योपेतं नूनं करिष्याः कृतवानसि खलु । अद्य अद्यतनः कश्चित् तत् बलं नकिः आ मिनत् न हिंस्यात् ॥

English translation:

“When, indeed, Indra, you excite your vigorous manhood, there is no one at the present time who may resist it.”

And now what masculine deed worthy of Indra you will do, o Indra, that no one shall thwart today.

Note the rare future subjunctive kariṣyā́(ḥ), otherwise found only in corrupted form in I.165.9; see comm. there, as well as Oldenberg on our passage.

Indra, whatever deed of might thou hast this day to execute,
None be there now to hinder it.

Und auch jetzt noch, wenn du, Indra, eine indrawürdige Tat tun willst, so vereitelt dir diese heute keiner.

Und welche starke Indrathat du, Indra, noch vollbringen willst, Die hindre heute keiner dir.

И если ты теперь захочешь совершить,
О Индра, некий подвиг мужества, достойный Индры,
Никто сегодня не помешает (тебе) в этом.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सब के रक्षा करनेवाले आप (अद्य) आज (यत्) जो (नूनम्) निश्चित (इन्द्रियम्) इन्द्रिय को (उत) और (पौंस्यम्) पुरुषों में श्रेष्ठ कर्म्म को (करिष्याः) करें (तत्) उसकी कोई भी (नकिः) नहीं (आ, मिनत्) हिंसा करे ॥२३॥

भावार्थभाषाः - जो राजा वर्त्तमान समय में बल को बढ़ा सके, वह शत्रुओं से अजित हुआ निश्चय विजय को प्राप्त होवे ॥२३॥

अन्वय: हे इन्द्रत्वमद्य यन्नूनमिन्द्रियमुत पौंस्यं करिष्यास्तत् कोऽपि नकिरामिनत् ॥२३॥

पुना राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नूनम्) निश्चितम् (यत्) (इन्द्रियम्) (करिष्याः) (इन्द्र) सर्वरक्षक (पौंस्यम्) पुंसु साधुः (अद्य) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नकिः) (तत्) (आ) (मिनत्) हिंस्यात् ॥२३॥

भावार्थभाषाः - यो राजा वर्त्तमानसमये बलं वर्द्धयितुं शक्नुयात् शत्रुभिरजितस्सन् निश्चितं विजयं प्राप्नुयात् ॥२३॥

भावार्थभाषाः - जो राजा राज्य करीत असताना बल वाढवितो तो शत्रूंना अजिंक्य असून निश्चित विजय प्राप्त करतो. ॥ २३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वामं᳓-वामं त आदुरे
देवो᳓ ददातु अर्यमा᳓
वाम᳓म् पूषा᳓ वाम᳓म् भ᳓गो
वामं᳓ देवः᳓ क᳓रूळती

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādure ← āduri- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vāmáṁ-vāmam ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kárūḷatī ← kárūḷatin- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

व॒मम्ऽवा॑मम् । ते॒ । आ॒ऽदु॒रे॒ । दे॒वः । द॒दा॒तु॒ । अ॒र्य॒मा ।
वा॒मम् । पू॒षा । वा॒मम् । भगः॑ । वा॒मम् । दे॒वः । करू॑ळती ॥

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ādure ← āduri
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadātv ← dadātu ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• karūﾱatī ← karūḍatī ← karūḍatin
• [noun], nominative, singular, masculine

हे आदुरे शत्रूणाम् आदारयितरिन्द्र ते तव वामंवामं यद्यत् वननीयं संभजनीयं धनमस्ति लोके तद्वामं वसु अर्यमा अरीणां नियमयिता एतन्नामकः देवो ददातु प्रयच्छतु। तथा करूळती कृत्तदन्तः पूषा पोषकः देवः वामं धनं ददातु । तथा भगः अपि वामं धनं ददातु । ननु करूळतीत्येतत् संनिहितत्वाद्भग इत्यनेन संबन्धनीयम् । अथवा अर्यमादीनां त्रयाणामपि विशेषणत्वेन भाव्यम् । कथं पूष्णो विशेषणं स्यादिति साकाङ्क्षत्वात् । न । सांनिध्याकाङ्क्षयोः सद्भावेऽपि योग्यतामन्तरेण अन्वयायोगात् । तस्मात् पूषा प्रपिष्टभागोऽदन्तको हि’ (तै. सं. २. ६. ८. ५) इत्यादिश्रुतिषु पूष्ण एवादन्तकत्वेन प्रसिद्धेः व्यवहितस्यापि तस्यैव विशेषणत्वं युक्तम् । वामं बननीयं भवति’ (निरु. ६. ३१) इत्यादि निरुक्तमत्र द्रष्टव्यम् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“Destroyer of foes, may the divine Aryaman distribute your precious wealth; (may) Pūṣa (bestow it), (may), Bhaga (bestow it); may the toothless deity bestow the desired wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has: vāmam pūṣā vāmam bhago vāmam devaḥ karūḷatī: the triple repetition of vāma, vananīyam, dhanam would seem to separate not only Bhaga, but Karu.latī from Pūṣan;

Karūḷatī = kṛttadanta or adantaka, the broken-toothed, or toothless, this term seems to apply to Pūṣan; the legend: pūṣā prapiṣṭabhāgo adantako hityādi śrutiṣu (Taittirīya Saṃhitā 2.6.8.5); Viṣṇu Purāṇa, 67 has Pūṣan whose teeth were knocked out by Vīrabhadra’s followers at Dakṣa’s sacrifice

Let the god Aryaman give everything of value to you, o Āduri— Pūṣan a valuable, Bhaga a valuable, the gap-toothed god a valuable.

The voc. ādure is a hapax, and there is no agreement about whether it is a PN or an attributive adj. and whether it is addressed to a deity (possibly Indra) or a human (possibly a patron). Nor does it seem likely that any definitive answers can be obtained, given the stark paucity of evidence. I have therefore tr. it as a PN as the line of least resistance, and I think it quite unlikely that it is addressed to Indra: would relatively low-level gods be giving things to Indra, and do gods ever receive, rather than give, vāmá-? I tentatively assume that it is the name of the/a patron.

Although this vs. is not technically a dānastuti, it occupies the position in the hymn where a dānastuti would be found, with mention of the human patron, and in opening out to a range of (mostly minor) gods, the mention of a mortal would not be amiss.

On the hapax kárūḷatī see EWA s.v. ## 031 Indra According to Oldenberg the hymn is in tṛcas, but Geldner asserts that it consists of 3 verse pairs and 3 tṛcas. Geldner concedes that vss. 1-3 occur as a unit in SV, VS, and AV, but argues that the content and form of the verses speak for a different division: vss. 1-2 are questions, vss. 3-4 both begin with the same word, and vss. 5-6 concern the relation between Indra and Sūrya. After this verse, again on formal and thematic grounds, he considers the rest tṛcas. Despite these considerations, Oldenberg’s view seems correct. That both 3 and 4 begin with abhí (used in two different senses) is scarcely remarkable; note the verbal concatenation between tṛcas in the next hymn, IV.32.3-4.

Moreover, vs. 3 fits more comfortably with the preceding vss.: The question “with what help?” (káyā … ūtī́) posed in vs. 1 is answered in vs. 3 with the assertion that Indra will be our “helper with help” (avitā́… ūtíbhiḥ), a satisfying finale to a tṛca.

Vss. 5-6 do indeed involve Indra and Sūrya, but vs. 4 provides the lead-in to Indra’s journey continued in vs. 5.

O Watchful One, may Aryaman the God give thee all goodly things.
May Risan, Bhaga, and the God Karulati give all things fair.

Alles Gute soll dir, Aduri, der Gott Aryaman geben, Gutes Pusan, Gutes Bhaga, Gutes der zahnlückige Gott.

Gut für Gut möge dir, o aufmerkender, Gott Arjaman geben, Gut auch Puschan, Gut Bhaga, und Gut der Gott mit morschem Zahn.

Все хорошее тебе, о внимательный,
Пусть дает бог Арьяман,
Хорошее – Пушан, хорошее – Бхага,
Хорошее – щербатый бог!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब विद्वानों के उपदेशविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदुरे) शत्रुओं के नाश करनेवाले राजन् ! (करूळती) जिसके कारीगरों की कामना करनेवाला विद्यमान वह (देवः) विजय का लेनेवाला (ते) आपके लिये (वामंवामम्) प्रशंसा करने योग्य प्रशंसा करने योग्य को (ददातु) देवे और जिसके कारीगरों की कामना करनेवाला विद्यमान वह (अर्य्यमा) न्यायाधीश (वामम्) प्राप्त होने योग्य पदार्थ दे और जिसके कारीगरों की कामना करनेवाला विद्यमान वह (पूषा) पुष्टि करनेवाला (वामम्) सेवन करने योग्य धन को दे और जिसके कारीगरों की कामना करनेवाला विद्यमान वह (भगः) ऐश्वर्य्य से युक्त (देवः) प्रकाशमान (वामम्) श्रेष्ठ विज्ञान को देवे, उन सब की आप सदा सेवा करो ॥२४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो लोग सत्य उपदेश, सत्य न्याय, यथार्थ विद्या और क्रिया की आपको शिक्षा देवें, उन सब का आप निरन्तर सत्कार करो ॥२४॥ इस सूक्त में सूर्य, मेघ, मनुष्य, विद्वान् और राजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥२४॥ यह तीसवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे आदुरे राजन् ! यः करूळती देवस्ते वामंवामं ददातु यः करूळत्यर्य्यमा वामं ददातु यः करूळती पूषा वामं प्रयच्छतु यः करूळती भगो देवो वामं ददातु तान्सर्वांस्त्वं सदा सेवयेः ॥२४॥

अथ विद्वदुपदेशविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वामंवामम्) प्रशस्यं प्रशस्यम्। वाम इति प्रशस्यनामसु पठितम्। (निघं०३.८) (ते) तुभ्यम् (आदुरे) शत्रूणां विदारक (देवः) विजयप्रदाता (ददातु) (अर्य्यमा) न्यायेशः (वामम्) प्राप्तव्यम् (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (वामम्) भजनीयं धनम् (भगः) ऐश्वर्यवान् (वामम्) श्रेष्ठं विज्ञानम् (देवः) प्रकाशमानः (करूळती) यः करूनूढा कामयते स करूळतः सोऽस्यास्तीति ॥२४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये सत्यमुपदेशं सत्यं न्यायं यथार्थां विद्यां क्रियां च त्वां शिक्षेरँस्तान् सर्वास्त्वं सततं सत्कुर्यादिति ॥२४॥ अत्र सूर्यमेघमनुष्यविद्वद्राजगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥२४॥ इति त्रिंशत्तमं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा, जे लोक सत्याचा उपदेश, सत्य, न्याय, यथार्थ विद्या व क्रिया यांचे शिक्षण देतात त्या सर्वांचा तू निरंतर सत्कार कर. ॥ २४ ॥