०२९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ न स्तुत꣡ उ꣡प वा꣡जेभिर् ऊती꣡
इ꣡न्द्र याहि꣡ ह꣡रिभिर् मन्दसानः꣡
तिर꣡श् चिद् अर्यः꣡ स꣡वना पुरू꣡णि
आङ्गूषे꣡भिर् गृणानः꣡ सत्य꣡राधाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)
{}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

háribhiḥ ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mandasānáḥ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāhí ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tirás ← tirás (invariable)
{}

āṅgūṣébhiḥ ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

satyárādhāḥ ← satyárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । स्तु॒तः । उप॑ । वाजे॑भिः । ऊ॒ती । इन्द्र॑ । या॒हि । हरि॑ऽभिः । म॒न्द॒सा॒नः ।
ति॒रः । चि॒त् । अ॒र्यः । सव॑ना । पु॒रूणि॑ । आ॒ङ्गू॒षेभिः॑ । गृ॒णा॒नः । स॒त्यऽरा॑धाः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• stuta ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• haribhir ← haribhiḥ ← hari
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• mandasānaḥ ← mand
• [verb noun], nominative, singular
• “rejoice; exhilarate.”

• tiraś ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• purūṇy ← purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• āṅgūṣebhir ← āṅgūṣebhiḥ ← āṅgūṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn.”

• gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• satyarādhāḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyarādhāḥ ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

हे इन्द्र स्तुतः त्वं वाजेभिः वाजैरन्नैः सह तिरश्चित् प्राप्तानि । ’ तिरः सत इति प्राप्तस्य’ ( निरु. ३. २० ) इति यास्कः । पुरूणि पूर्णानि सवना सवनानि नः अस्मदीयान् यज्ञान उप प्रति ऊती ऊत्यै नोऽस्माकं रक्षणार्थं हरिभिः अश्वैः आ याहि आगच्छ । कीदृशः । मन्दसानः मोदमानः अर्यः स्वामी आङ्गूषेभिः स्तोत्रैः गृणानः स्तूयमानः सत्यराधाः सत्यधनः ॥

English translation:

“Honoured with accepted (sacrificial) viands, come, Indra, exulting, with your steeds, to our many rites, for our protection; you who are the lord, glorified by hymns, whose wealth is truth.”

Praised, o Indra, with your fallow bays drive here right up to us, with prizes and with help, to find exhilaration for yourself;
(drive) even across the many pressings of the stranger, being hymned by songs, as one whose benefit is real.

I take mandasānáḥ in a prospective or purpose sense, like the caus.

mandayádhyai in 3b, because Indra is surely not getting exhilarated while on his journey.

COME, lauded, unto us with powers and succours, O Indra, with thy Tawny Steeds; exulting,
Past even the foeman’s manifold libations, glorified with our hymns, true Wealth-bestower.

Gepriesen komm, Indra, mit deinen Siegesgewinnen und Gunsterweisungen zu uns her, mit den Falben, dich berauschend, an noch so vielen Trankopfern des Nebenbuhlers vorüber, in Lobgesängen gefeiert, mit echter Freigebigkeit.

Komm her zu uns, gepriesner, mit den schnellen zur Hülfe, Indra, lustig mit, den Füchsen, Auch durch des Feindes viele Opferspenden, durch Lobgesang erfreut, o gabenreicher.

К нам, восхваленный, со (своими) наградами (и) поддержками
Приезжай, о Индра, опьяненный (сомой), на буланых конях
Мимо многих выжиманий соперника,
Воспеваемый в похвалах, воодушевленный истинной щедростью.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले उनतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् (स्तुतः) प्रशंसित (मन्दसानः) आनन्द करते और (आङ्गूषेभिः) स्तुति करनेवालों से (गृणानः) स्तुति को प्राप्त होते हुए (सत्यराधाः) सत्य से धनयुक्त (अर्य्यः) स्वामी आप (पुरूणि) बहुत (सवना) ऐश्वर्य्यों को प्राप्त (तिरः) तिरछे (चित्) भी होते हुए (ऊती) रक्षण आदि के लिये (वाजेभिः) अन्न, सेना आदि के और (हरिभिः) उत्तम वीर पुरुषों के साथ (नः) हम लोगों को (उप, आ, याहि) प्राप्त हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो यहाँ प्रशंसित गुण, कर्म्म और स्वभावयुक्त, आपत्काल का निवारण करनेवाला, प्रजा के रक्षण में तत्पर, श्रेष्ठ सहायवाली उत्तम सेना से युक्त, न्यायकारी, धर्म्म से इकट्ठे किये हुए धनवाला और अभिमान से रहित होवे, उसी को राजा मानो ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! स्तुतो मन्दसान आङ्गूषेभिर्गृणानः सत्यराधा अर्य्यस्त्वं पुरूणि सवना प्राप्तः तिरश्चित्सन्नूती वाजेभिर्हरिभिश्च सह न उपायाहि ॥१॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (स्तुतः) प्रशंसितः (उप) (वाजेभिः) अन्नसेनादिभिः सह (ऊती) ऊत्यै रक्षणाद्याय (इन्द्र) राजन् (याहि) प्राप्नुहि (हरिभिः) उत्तमैर्वीरपुरुषैः (मन्दसानः) आनन्दन् (तिरः) तिर्यक् (चित्) अपि (अर्य्यः) स्वामीश्वरः (सवना) ऐश्वर्याणि (पुरूणि) बहूनि (आङ्गूषेभिः) स्तावकैः (गृणानः) स्तूयमानः (सत्यराधाः) सत्येन राधो धनं यस्य सः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽत्र प्रशंसितगुणकर्मस्वभाव आपत्कालनिवारकः प्रजारक्षणतत्परः सुसहायोत्तमसेनो न्यायकारी धर्म्योपार्जितधनो निरभिमानो भवेत्तमेव राजानं मन्यध्वम् ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजा यांच्या गुणांचे वर्णन केल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो प्रशंसित गुणकर्म स्वभावयुक्त, आपत्कालाचा निवारक, प्रजेच्या रक्षणात तत्पर, साह्य करणारा, उत्तम सेनेने युक्त, न्यायकारी, धर्माने उपार्जित केलेले धन ज्याच्या जवळ असून जर तो निरभिमानी असेल तर त्यालाच राजा माना. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ हि꣡ ष्मा या꣡ति न꣡रियश् चिकित्वा꣡न्
हूय꣡मानः सोतृ꣡भिर् उ꣡प यज्ञ꣡म्
सुअश्वो यो꣡ अ꣡भीरुर् म꣡न्यमानः
सुष्वाणे꣡भिर् म꣡दति सं꣡ ह वीरइः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)
{}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)
{}

yā́ti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hūyámānaḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

sotŕ̥bhiḥ ← sotár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ábhīruḥ ← ábhīru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mányamānaḥ ← √man- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sváśvaḥ ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)
{}

mádati ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

suṣvāṇébhiḥ ← √su- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

vīraíḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

आ । हि । स्म॒ । याति॑ । नर्यः॑ । चि॒कि॒त्वान् । हू॒यमा॑नः । सो॒तृऽभिः॑ । उप॑ । य॒ज्ञम् ।
सु॒ऽअश्वः॑ । यः । अभी॑रुः । मन्य॑मानः । सु॒ऽस्वा॒णेभिः॑ । मद॑ति । सम् । ह॒ । वी॒रैः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• naryaś ← naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• hūyamānaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• sotṛbhir ← sotṛbhiḥ ← sotṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• svaśvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• abhīrur ← abhīruḥ ← abhīru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brave.”

• manyamānaḥ ← man
• [verb noun], nominative, singular
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• suṣvāṇebhir ← suṣvāṇebhiḥ ← su
• [verb noun], instrumental, plural
• “press out; su.”

• madati ← mad
• [verb], singular, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• saṃ ← sam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sam; together; together; saṃ.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vīraiḥ ← vīra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

नर्यः नृभ्यो हितः चिकित्वान् सर्वं जानन् सोतृभिः सोममभिषुण्वद्भिर्ऋत्विग्भिः हूयमानः आहूयमान इन्द्रोऽस्मदीयं यज्ञम् उप प्रति आ याति आगच्छतु । हि स्म इति पूरणौ । स्वश्वः शोभनाश्वोपेतः अभीरुः निर्भयशीलः सुस्वानेभिः सुन्वद्भिर्यजमानैः मन्यमानः स्तूयमानः यः इन्द्रः वीरैः शूरैर्मरुद्भिः सह सं मदति ह सह माद्यत्येव। स इन्द्र आगच्छत्विति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“May Indra, the friend of man, the omniscient, come to the sacrifice when invoked by the offerers of libations; he is possessed of good horses, who is fearless honoured by the effusers of libations, who rejoices with the heroes (the Maruts).”

For the manly one, ever attentive, drives here, when being called by the pressers to the sacrifice—
he who, with his good horses, thinking himself non-frightening, becomes exhilarated along with the heroes who have pressed the soma.

The phrase ábhīrur mányamānaḥ is troublesome. The other three occurrences of ábhīru- all mean ‘fearless’, but “thinking himself fearless” is an odd thing to say about Indra. For one thing, he’s such a mighty warrior that there seems no need to assert fearlessness about a creature for whom fear would be unthinkable (though recall his flight at the end of I.32, where he’s compared to a “frightened falcon” [śyenó ná bhītáḥ I.32.14]). For another, X mányate (/-yamāna-) expressions almost always identify the content of the thought as being the wrong idea about oneself or someone else. But surely it’s not that Indra thinks he’s fearless but is actually terrified. For this reason I take this bahuvrīhi to mean ‘not having – that is, not producing – fear’ (in others). This is a sense that Grassmann allows (‘nicht furchterregend’), though for a different passage. The point here would be that Indra is coming to the sacrifice to have a jolly soma drink-up with the pressers, thinking he’s just a regular guy, not a terror-inspiring deity. Note that he “produces fearlessness” (kárat … ábhayam) for us in the next vs. ### 03 I take vājayádhyai not to the denom. vājayá- ‘seek prizes’, but the primary - áya- formation vājáya- ‘rouse’. It shows accent shift in the -dhyai infinitive, just as mandayádhyai does.

If we maintain the transmitted text, I do not know what to do with prá in b, apparently interrupting the expression júṣtām ánu … díśam (though this interruption is mitigated by its immediately flg. the caesura). √mand does appear with prá, though not terribly often, so it might go with the infinitive. Or one can supply a verb of motion: “(he goes / send him) forth to make him reach exhilaration.” Geldner cites similar pū́rvam ánu prá díśam in I.95.3 and also suggests that an impv. parallel to śrāváya should be supplied. However, the most likely solution is that endorsed by Oldenberg: to read pradíśam, a reading already found in Grassmann

Man’s Friend, to this our sacrifice he cometh marking how he is called by Soma-pressers.
Fearless, and conscious that his Steeds are noble, he joyeth with the Soma-pouring heroes.

Denn der Mannhafte kommt aufmerksam herbei, wenn er von den Somapressenden zum Opfer gerufen wird, mit schönen Rossen, der für furchtlos gilt und mit den pressenden Männern zusammen zecht.

Schon kommt ja her der tapfere vernehmend, zum Opfer her gerufen von den Pressern, Mit schönen Rossen, furchtlos sich erweisend, mit Männern schwelgt er, die den Soma pressten.

Ведь приходит мужественный, внимательный,
Когда зовут его выжиматели (сомы) на жертву,
Обладатель прекрасных коней, (тот,) кто, слывя бесстрашным,
Пирует вместе с выжимающими (сому) мужами.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (अभीरुः) भयरहित (मन्यमानः) सत्य का अभिमान रखनेवाला (स्वश्वः) श्रेष्ठ घोड़ों से युक्त (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (हूयमानः) स्तुति किया गया (नर्य्यः) मनुष्यों में श्रेष्ठ (हि) जिससे (सोतृभिः) सत्य आचरण करनेवालों के साथ (यज्ञम्) राजा और प्रजा के व्यवहार को (उप, आ, याति, स्म) समीप आता ही है, वह (सुष्वाणेभिः) उत्तम प्रकार शब्द करते हुए (वीरैः) शूरता आदि गुणों से युक्त पुरुषों के साथ (सम्, मदति, ह) आनन्द करता ही है ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे चार वेदों का जाननेवाला वेद विद्यानिपुण विद्वानों के साथ यज्ञ को प्राप्त होकर स्तुति किया जाता है, वैसे ही श्रेष्ठ लक्षणों से युक्त मन्त्री और भृत्यों के साथ राजा स्तुति किया जाता है ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽभीरुर्मन्यमानः स्वश्वश्चिकित्वान् हूयमानो नर्य्यो हि सोतृभिः सह यज्ञमुपायाति ष्मा स सुष्वाणेभिवीरैस्सह सम्मदति ह ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (हि) यतः (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (याति) आगच्छति (नर्य्यः) नृषु साधुः (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (हूयमानः) स्तूयमानः (सोतृभिः) अभिषवकर्तृभिः (उप) (यज्ञम्) राजप्रजाव्यवहारम् (स्वश्वः) शोभना अश्वा यस्य सः (यः) (अभीरुः) भयरहितः (मन्यमानः) सत्याभिमानी (सुष्वाणेभिः) सुष्ठु शब्दायमानैः (मदति) आनन्दति (सम्) (ह) खलु (वीरैः) शौर्य्यादिगुणोपेतैर्जनैः सह ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा चतुर्वेदविच्छ्रोत्रियैस्सह यज्ञमुपागत्य स्तूयते तथैव शुभलक्षणैरमात्यभृत्यैस्सह राजा स्तूयते ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसे चार वेद जाणणारा, वेदविद्येत निपुण असणारा, विद्वानांबरोबर यज्ञ करणाऱ्याची स्तुती केली जाते तसेच श्रेष्ठ लक्षणांनी युक्त मंत्री व सेवक यांच्यासह असलेल्या राजाची स्तुती केली जाते. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्राव꣡ये꣡द् अस्य क꣡र्णा वाजय꣡ध्यै
जु꣡ष्टाम् अ꣡नु प्र꣡ दि꣡शम् मन्दय꣡ध्यै
उद्वावृषाणो꣡ रा꣡धसे तु꣡विष्मान्
क꣡रन् न इ꣡न्द्रः सुतीर्था꣡भयं च

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

kárṇā ← kárṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śrāváya ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vājayádhyai ← √vājay- 2 (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

ánu ← ánu (invariable)
{}

díśam ← díś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

júṣṭām ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mandayádhyai ← √mand- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

prá ← prá (invariable)
{}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

túviṣmān ← túviṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

udvāvr̥ṣāṇáḥ ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kárat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sutīrthā́ ← sutīrthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

श्र॒वय॑ । इत् । अ॒स्य॒ । कर्णा॑ । वा॒ज॒यध्यै॑ । जुष्टा॑म् । अनु॑ । प्र । दिश॑म् । म॒न्द॒यध्यै॑ ।
उ॒त्ऽव॒वृ॒षा॒णः । राध॑से । तुवि॑ष्मान् । कर॑त् । नः॒ । इन्द्रः॑ । सु॒ऽती॒र्था । अभ॑यम् । च॒ ॥

• śrāvayed ← śrāvayet ← śrāvay ← √śru
• [verb], singular, Present optative
• “tell.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• karṇā ← karṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “ear; Karṇa; karṇa [word]; auricle; fluke; diameter; lobule.”

• vājayadhyai ← vājay ← √vaj
• [verb noun]
• “incite.”

• juṣṭām ← juṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• diśam ← diś
• [noun], accusative, singular, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• mandayadhyai ← manday ← √mad
• [verb noun]

• udvāvṛṣāṇo ← udvāvṛṣāṇaḥ ← udvṛṣ ← √vṛṣ
• [verb noun], nominative, singular

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• tuviṣmān ← tuviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful.”

• karan ← karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sutīrthābhayaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sutīrthābhayaṃ ← tīrthā ← tīrtha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Tīrtha; ford; tīrtha [word]; guru; administrator; fingertip; landing.”

• sutīrthābhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “security; abhayamudrā; Abhaya.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे स्तोतः त्वम् अस्य इन्द्रस्य संबन्धिनौ कर्णा कर्णौ वाजयध्यै इन्द्रं बलिनं कर्तुं जुष्टामनु दिशं सेवितासु सर्वासु दिक्षु प्र मन्दयध्यै प्रकर्षेणेन्द्रं मादयितुं च श्रवय स्तोत्राणि श्रावय । इत् इति पूरणः । उद्ववृषाणः सोमेनोत्सिच्यमानः तुविष्मान् बलवान् इन्द्रः नः अस्माकं राधसे धनार्थं सुतीर्था शोभनानि तीर्थानि अभयं च भयराहित्यं च करत् करोतु ॥

English translation:

“Let (his worshipper) cause his ears to listen so as to invigorate him (by praise), and to give him plural asure in every acceptable plural ce; and being well moistened with the Soma juice, may the vigorous Indra render the holy plural ces (conducive) to our wealth, and free from danger.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The holy plural ces: sutīrtha = śobhanāni tīrthāni

Cause his ears to hear—to rouse him, to make him reach exhilaration following our pleasing instruction.
Boiling up and over for our benefit, powerful Indra will make
fearlessness and good fords for us.

Make his cars hear, that he may show his vigour and may be joyful in the way he loveth.
May mighty Indra pouring forth in bounty bestow on us good roads and perfect safety;

Mache seine Ohren hellhörig, daß er nach dem Ziel fahre, lenke ihn nach der gewohnten Richtung, daß er sich berausche. Zur Freigebigkeit sich aufraffend soll uns der starke Indra gute Furten und Sicherheit schaffen.

Mach seine Ohren hörend, dass er lechze, sich zu berauschen nach beliebter Weise; Es schaff’ uns Indra Sicherheit und Wohlfahrt, der reichlich strömt zum Schenken, der gewalt’ge,

Сделай уши его слышащими для стремления к добыче,
(Направь его) в излюбленную сторону для опьянения!
Возбуждаясь для дарения, сильный Индра
Пусть создаст нам хорошие водные переправы и отсутствие страха!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सत्य के उपदेशक करनेवाले आचार्य्य और उपदेशक ! आप (अस्य) इसके (कर्णा) कानों को (वाजयध्यै) जनाने के लिये (जुष्टाम्) श्रेष्ठ राजाओं से सेवन की गई नीति को (अनु, श्रावय) अनुकूल सुनाइये जिससे यह (दिशम्) दिशा को (मन्दयध्यै) प्रसन्न करने को (उद्वावृषाणः) अति बलिष्ठ (तुविष्मान्) प्रशंसित बलयुक्त (इन्द्रः) सत्य-न्याय को धारण करनेवाला (राधसे) धन के लिये (नः) हमारे (सुतीर्था) सुन्दर दुःखों को दूर करनेवाले आचार्य्य, ब्रह्मचर्य्य और सत्यभाषण आदि जिनमें उनको (च) और (अभयम्) भय रहित को (इत्) ही (प्र, करत्) करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिस राजा के सत्य और न्याय के उपदेश करनेवाले धार्मिक विद्वान् होवें, वह राजा विद्या और विनय आदि उत्तम गुणों के सहित होता हुआ सब को भयरहित करके निरन्तर प्रसन्न कर सके ॥३॥

अन्वय: हे सत्योपदेशकाचार्योपदेशक ! त्वमस्य कर्णा वाजयध्यै जुष्टामनु श्रावय येनाऽयं दिशं मन्दयध्यै उद्वावृषाणस्तुविष्मानिन्द्रो राधसे नः सुतीर्थाभयञ्चेदेव प्र करत् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रावय) (इत्) एव (अस्य) (कर्णा) श्रोत्रौ (वाजयध्यै) विज्ञापयितुम् (जुष्टाम्) सद्भी राजभिस्सेवितां नीतिम् (अनु) (प्र) (दिशम्) (मन्दयध्यै) आनन्दयितुम् (उद्वावृषाणः) उत्कृष्टतया बलिष्ठः सन् (राधसे) धनाय (तुविष्मान्) प्रशंसितबलः (करत्) कुर्यात् (नः) अस्माकम् (इन्द्रः) सत्यन्यायधर्त्ता (सुतीर्था) शोभनानि तीर्थानि दुःखतारकाण्याचार्यब्रह्मचर्यसत्यभाषणादीनि येषान्तान् (अभयम्) भयरहितम् (च) ॥३॥

भावार्थभाषाः - यस्य राज्ञः सत्यन्यायोपदेशका धार्मिका विद्वांसः स्युस्स विद्याविनयादिशुभैर्गुणैः सहितः सन् सर्वानभयान् कृत्वा सततं प्रसादयितुं शक्नुयात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्या राजाजवळ सत्य व न्यायाचा उपदेश करणारे धार्मिक विद्वान असतील तो विद्या व विनय इत्यादी गुणांनी युक्त असतो. तो सर्वांना भयरहित करून निरंतर प्रसन्न ठेवू इच्छितो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡छा यो꣡ ग꣡न्ता ना꣡धमानम् ऊती꣡
इत्था꣡ वि꣡प्रं ह꣡वमानं गृण꣡न्तम्
उ꣡प त्म꣡नि द꣡धानो धुरि꣡ आशू꣡न्
सह꣡स्राणि शता꣡नि व꣡ज्रबाहुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)
{}

gántā ← gántar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́dhamānam ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥ṇántam ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hávamānam ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

itthā́ ← itthā́ (invariable)
{}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśū́n ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

tmáni ← tmán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatā́ni ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vájrabāhuḥ ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अच्छ॑ । यः । गन्ता॑ । नाध॑मानम् । ऊ॒ती । इ॒त्था । विप्र॑म् । हव॑मानम् । गृ॒णन्त॑म् ।
उप॑ । त्मनि॑ । दधा॑नः । धु॒रि । आ॒शून् । स॒हस्रा॑णि । श॒तानि॑ । वज्र॑ऽबाहुः ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gantā ← gam
• [verb], singular, periphrast. future
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• nādhamānam ← nādh
• [verb noun], accusative, singular
• “suffer.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• havamānaṃ ← havamānam ← hvā
• [verb noun], accusative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• gṛṇantam ← gṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tmani ← tman
• [noun], locative, singular, masculine
• “self.”

• dadhāno ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhury ← dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• āśūn ← āśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śatāni ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• vajrabāhuḥ ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrabāhuḥ ← bāhuḥ ← bāhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

वज्रबाहुः वज्रहस्तः यः इन्द्रः त्मनि आत्मनि स्थितानात्मवश्यान् सहस्राणि सहस्रसंख्याकान् शतानि शतसंख्याकान् आशून् शीघ्रगामिनोऽश्वान् धुरि रथवहनप्रदेशे उप दधानः संस्थापयन् ऊती रक्षणार्थं नाधमानं याचमानं विप्रं मेधाविनं हवमानम् आह्वयन्तम् इत्था इत्थमनेन प्रकारेण गृणन्तं स्तुवन्तं यजमानम् अच्छ आभिमुख्येन गन्ता गमनशीलः । भवतीति शेषः । स इन्द्रः सुतीर्थानि अभयं च करोत्विति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“(That Indra), who repairs to the suppliant or (his) protection, to the sage in this manner invoking and praising him; he who, armed with the thunderbolt, plural ces, of his own accord, hundred and thousands of swift-going (horses) in the shafts (of their cars).”

He who will come here with his help to a man in distress, to an inspired poet who calls and hymns just so—
the mace-bearer putting his swift (horses) to the chariot-pole in person— hundreds and thousands (of them).

He who with succour comes to his implorer, the singer here who with his song invites him;
He who himself sets to the pole swift Coursers, he who hath hundreds, thousands, Thunder-wielder.

Der zu dem Schutzbedürftigen mit seiner Hilfe kommt, zu dem darum rufenden und preisenden Redner, indem er selbst die Renner an die Deichsel legt, die Tausende, Hunderte, mit der Keule im Arm.

Der zu dem flehnden hülfereich herbeikommt zum Sänger, der ihn ernstlich ruft und preiset, Anschirrend selbst die Schnellen an die Deichsel, den Blitz im Arm, die hunderttausend Rosse.

(Он тот,) кто приходит с поддержками к нуждающемуся в помощи,
К вдохновенному, который поэтому зовет (его и) воспевает,
(Индра) с ваджрой в руке, сам впрягающий в дышло
Быстрых коней – тысячи, сотни.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (गन्ता) चलनेवाला (ऊती) रक्षण आदि के लिये (इत्था) इस प्रकार से (नाधमानम्) ऐश्वर्य्यवान् प्रशंसित (हवमानम्) ईर्ष्या करनेवाले (गृणन्तम्) स्तुति करते हुए (विप्रम्) बुद्धिमान् को (त्मनि) आत्मा में (उप, दधानः) धारण करता हुआ (सहस्राणि) सहस्रों और (शतानि) सैकड़ों (आशून्) शीघ्र चलनेवाले घोड़ों को (धुरि) रथ के जुए में धारण करता हुआ (अच्छ) उत्तम प्रकार चलनेवाला (वज्रबाहुः) शस्त्र हाथों में लिये राजा होवे, वह हम लोगों को भयरहित करने योग्य हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा श्रेष्ठ मनुष्यों को ग्रहण करे, वही राज्य बढ़ाने को योग्य होवे ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो गन्तोती इत्था नाधमानं हवमानं गृणन्तं विप्रं त्मन्युप दधानः सहस्राणि शतान्याशून् धुरि दधानोऽच्छ गन्ता वज्रबाहू राजा भवेत् सोऽस्मानभयङ्कर्त्तुमर्हेत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छ) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यः) (गन्ता) (नाधमानम्) ऐश्वर्य्यवन्तं प्रशंसितम् (ऊती) रक्षणाद्याय (इत्था) अनेन प्रकारेण (विप्रम्) मेधाविनम् (हवमानम्) स्पर्धमानम् (गृणन्तम्) स्तुवन्तम् (उप) (त्मनि) आत्मनि (दधानः) (धुरि) रथस्य युग्मे (आशून्) आशुगामिनोऽश्वात् (सहस्राणि) (शतानि) बहून् (वज्रबाहुः) शस्त्रहस्तः ॥४॥

भावार्थभाषाः - यो नृपः श्रेष्ठान् मनुष्यान् सङ्गृह्णीत स एव राज्यं वर्द्धयितुमर्हेत् ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा श्रेष्ठ माणसांचा स्वीकार करतो तोच राज्य वाढविण्यायोग्य असतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवो꣡तासो मघवन्न् इन्द्र वि꣡प्रा
वयं꣡ ते स्याम सूर꣡यो गृण꣡न्तः
भेजाना꣡सो बृह꣡द्दिवस्य राय꣡
आकायि꣡यस्य दाव꣡ने पुरुक्षोः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvótāsaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhejānā́saḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

br̥háddivasya ← br̥háddiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ākāyyàsya ← ākāyyà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

purukṣóḥ ← purukṣú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वाऽऊ॑तासः । म॒घ॒ऽव॒न् । इ॒न्द्र॒ । विप्राः॑ । व॒यम् । ते॒ । स्या॒म॒ । सू॒रयः॑ । गृ॒णन्तः॑ ।
भे॒जा॒नासः॑ । बृ॒हत्ऽदि॑वस्य । रा॒यः । आ॒ऽका॒य्य॑स्य । दा॒वने॑ । पु॒रु॒ऽक्षोः ॥

• tvotāso ← tvotāsaḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• maghavann ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sūrayo ← sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• bhejānāso ← bhejānāsaḥ ← bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• bṛhaddivasya ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhaddivasya ← divasya ← diva
• [noun], genitive, singular, masculine

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ākāyyasya ← ākāyya
• [noun], genitive, singular, masculine

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• purukṣoḥ ← purukṣu
• [noun], genitive, singular, masculine

हे मघवन् धनवन् इन्द्र त्वोतासः त्वया रक्षिताः विप्राः मेधाविनः गृणन्तः त्वां स्तुवन्तः सूरयः स्तोतारः वयं बृहद्दिवस्य महद्दीप्तेः आकाय्यस्य आ समन्तात् स्तुत्यस्य पुरुक्षोः बह्वन्नस्य बहुकीर्तेर्वा ते त्वदीयस्य रायः धनस्य दावने दाने निमित्ते सति भेजानासः त्वां भजमानाः स्याम भवेम ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Opulent Indra, may we, who are protectedby you, who are intelligent, devout, and offerers of praise, be participant with you for the sake of distributing brilliant wealth, and abundant food, entitled to (our) commendation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bṛhad divasya rāyā akāyyasya dāvane purikṣoḥ = mahad dīpter āsamantāt stutyasya bahvannasya dhanasyādāne nimitte bhejanasas tvam bhajamāna bhavema, may we enjoying you for the sake of the gift of wealth of much food, every way commendable and very brilliant

Aided by you, bounteous Indra, might we—inspired poets and patrons— hymning (you) be yours,
for your giving of desirable (wealth) consisting of much livestock, as we receive our share of the wealth coming from lofty heaven.

Geldner (/Witzel Gotō) construe the part. bhejānā́saḥ one way or another with syāma (Geldner: “… möchten wir … deines himmlischen Reichtums teilhaftig werden”). This is certainly possible. However since this leaves te in b somewhat orphaned and since “may we be yours” is a frequent sentiment (e.g., II.11.13), I have separated the participle from syāma, respecting the hemistich boundary.

O Indra Maghavan, by thee protected may we be thine, princes and priests and singers,
Sharing the riches sent from lofty heaven which yields much food, and all desire its bounty.

Von dir begünstigt, gabenreicher Indra, möchten wir Redekundigen - Lohnherren und Sänger - deines himmlischen Reichtums teilhaftig werden, zum Verschenken des begehrenswerten, nahrungsreichen ausersehen.

Von dir gefördert, mächt’ger Indra, seien wir Priester dein, die Opferherrn und Sänger, Theilhaft des Reichthums aus dem hohen Himmel, den wünschenswerthen, nahrungsreichen nehmend.

Поддержанные тобой, о щедрый Индра,
Мы, вдохновенные, – покровители жертвы (и) певцы
Хотели бы получить долю в богатстве того, кто пребывает на высоком небе
В желанном, обильном питанием, (предназначенном) для дарения!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब प्रजागुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) श्रेष्ठ धनयुक्त (इन्द्र) उत्तम गुणों के धारण करनेवाले राजन् ! (त्वोतासः) आप से रक्षा और वृद्धि को प्राप्त (भेजानासः) सेवन और (गृणन्तः) स्तुति करते हुए (विप्राः) बुद्धिमान् (सूरयः) प्रकाशित विद्यावाले (वयम्) हम लोग (बृहद्दिवस्य) प्रकाशमान (आकाय्यस्य) सब प्रकार शरीर में उत्पन्न (पुरुक्षोः) बहुत अन्नादि से युक्त (ते) आपके (रायः) धन के और (दावने) देनेवाले के लिये स्थिर (स्याम) होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप हम लोगों की सब प्रकार से रक्षा करें तो हम लोग अति उन्नतियुक्त होवें ॥५॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥५॥ यह उनत्तीसवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! त्वोतासो भेजानासो गृणन्तो विप्राः सूरयो वयं बृहद्दिवस्याकाय्यस्य पुरुक्षोः ते रायो दावने स्थिराः स्याम ॥५॥

अथ प्रजागुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वोतासः) त्वया रक्षिता वर्धिताः (मघवन्) उत्तमधन (इन्द्र) शुभगुणधारक राजन् (विप्राः) मेधाविनः (वयम्) (ते) तव (स्याम) (सूरयः) प्रकाशितविद्याः (गृणन्तः) स्तुवन्तः (भेजानासः) भजमानाः। अत्र वर्णव्यत्ययेनास्यैत्वम्। (बृहद्दिवस्य) प्रकाशमानस्य (रायः) धनस्य (आकाय्यस्य) समन्तात् काये भवस्य (दावने) दात्रे (पुरुक्षोः) बह्वन्नादियुक्तस्य ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि भवानस्मान् सर्वतो रक्षेत्तर्हि वयमत्युन्नता भवेम ॥५॥ अत्रराजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥५॥ इत्येकोनविंशत्तमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जर तू आमचे सर्व प्रकारे रक्षण केलेस तर आमची अत्यंत उन्नती होईल. ॥ ५ ॥