०२८

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा꣡ युजा꣡ त꣡व त꣡त् सोम सख्य꣡
इ꣡न्द्रो अपो꣡ म꣡नवे सस्रु꣡तस् कः
अ꣡हन्न् अ꣡हिम् अ꣡रिणात् सप्त꣡ सि꣡न्धून्
अ꣡पावृणोद् अ꣡पिहितेव खा꣡नि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sasrútaḥ ← sasrút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áriṇāt ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)
{}

ápihitā ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

avr̥ṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

khā́ni ← khá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्वा । यु॒जा । तव॑ । तत् । सो॒म॒ । स॒ख्ये । इन्द्रः॑ । अ॒पः । मन॑वे । स॒ऽस्रुतः॑ । क॒रिति॑ कः ।
अह॑न् । अहि॑म् । अरि॑णात् । स॒प्त । सिन्धू॑न् । अप॑ । अ॒वृ॒णो॒त् । अपि॑हिताऽइव । खानि॑ ॥

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sakhya ← sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• sasrutas ← sasrutaḥ ← sasrut
• [noun], accusative, plural, feminine

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ahann ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ariṇāt ← ri
• [verb], singular, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• sindhūn ← sindhu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• apāvṛṇod ← apāvṛṇot ← apāvṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “open; gape.”

• apihiteva ← apihitā ← apidhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, plural
• “cover; obstruct.”

• apihiteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• khāni ← kha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sky; abhra; orifice; ākāśa; hub; aperture; air; hollow; cavity; air.”

हे सोम तव स्वदीये तत् तस्मिन् सख्ये सखित्वे सति त्वा त्वया युजा सहायेन इन्द्रः सस्रुतः सरणशीलाः अपः वृष्टिलक्षणान्युदकानि मनवे मनुष्येभ्यः कः अकरोत् । किंच अहिं वृत्रमसुरम् अहन् हतवान् । सप्त सर्पणशीलाः सिन्धून् अपः अरिणात् प्रैरयत् । अपिहितेव अपिहितानीव वृत्रेण तिरोहितानि च । अत्रेवशब्दश्चार्थे । खानि स्रोतसां द्वाराणि अपावृणोत उद्घाटितवान् ॥

English translation:

“Through that friendship, Soma, which has united you with your (friend) Indra, he has made the waters flow for man; he has slain Ahi; he has sent forth the seven rivers, and has opened the shut-up sources (of the streams).”

With you as yokemate, o Soma, and in partnership with you, Indra made the waters flow for Manu.
He smashed the serpent; he let the seven rivers stream. He opened them up, like holes that had been covered over.

The construction in b – apáḥ … sasrútas kaḥ, lit. “made the waters flowing,” with an acc. pl. adjectival root-noun cmpd. modifying ‘waters’ – is a little odd. In this type of periphrastic causative context with √kṛ, we expect a complement infinitive. In fact compare the completely parallel VII.21.3 tvám indra srávitavā́apás kaḥ, with an infinitive built to the same root √sru. There is no obvious reason for the different constructions. Perhaps it anticipates the akṛṇoḥ NOUN-ACC ADJ-ACC constructions in 4cd, where there exist no alternative infinitive possibilities. (The published translation “made the waters flow” rather than “… flowing” is meant to avoid an interpr.

that Indra thawed or otherwise liquified something solid. It should, however, be “flow together,” to represent the sa-.)

ALLIED with thee, in this thy friendship, Soma, Indra for man made waters flow together,
Slew Ahi, and sent forth the Seven Rivers, and opened as it were obstructed fountains.

Mit dir im Bunde, in deiner Genossenschaft, o Soma, ließ damals Indra für Manu die Gewässer zusammenströmen. Er erschlug den Drachen, ließ die sieben Ströme laufen und öffnete die Kanäle, die gleichsam gesperrt waren.

Mit dir vereint, o Soma, dir gesellet, liess Indra strömen Wasser für den Menschen; Er schlug die Schlang’, ergoss die sieben Ströme, erschloss die Bahnen, die vom Feind verschlossnen.

С тобою как с союзником, в дружбе с тобой, о Сома,
Индра сделал для человека (так,) что воды полились.
Он убил змея, пустил течь семь рек,
Раскрыл отверстия, которые были словно заперты.

• इन्द्रासोमौ
• वामदेवः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले अट्ठाईसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्रपदवाच्य सूर्य्यदृष्टान्त से राजप्रजागुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) ऐश्वर्य्य से युक्त (तव) आपकी (सख्ये) मित्रता के लिये जैसे (इन्द्रः) सूर्य्य के सदृश राजा (मनवे) मनुष्य के लिये (सस्रुतः) चलनेवालों को (कः) करता (अहिम्) मेघ का (अहन्) नाश करता (सप्त) सात (सिन्धून्) नदियों को (अरिणात्) प्रेरित करता और (खानि) इन्द्रियाँ (अपिहितेव) घिरी हुईं सी (अपः) जलों को (अप, अवृणोत्) घेरती हैं, वैसे (तत्) वह (त्वा) आपको (युजा) युक्त पुरुष के साथ कर्म करने योग्य हो सकता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य सब के सुख के लिये वर्षा करके सब को आनन्द देता है, वैसे ही विद्वानों की मित्रता सब को आनन्द देनेवाली है, यह जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे सोम ! तव सख्ये यथेन्द्रो मनवे सस्रुतः कोऽहिमहन् सप्त सिन्धूनरिणात् खान्यपिहितेवापोऽपावृणोत् तथा तत्त्वा युजा पुरुषेण कर्म्म कर्त्तुं शक्यम् ॥१॥

अथेन्द्रपदवाच्यसूर्य्यदृष्टान्तेन राजप्रजागुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वा) त्वाम् (युजा) युक्तेन (तव) (तत्) (सोम) ऐश्वर्य्यसम्पन्न (सख्ये) मित्रत्वाय (इन्द्रः) सूर्य्य इव राजा (अपः) जलानि (मनवे) मनुष्याय (सस्रुतः) गमनशीलान् (कः) करोति (अहन्) हन्ति (अहिम्) मेघम् (अरिणात्) प्रेरयति (सप्त) एतत्सङ्ख्याकान् (सिन्धून्) नदीः (अप) (अवृणोत्) आच्छादयति (अपिहितेव) आच्छादितानीव (खानि) इन्द्रियाणि ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यः सर्वेषां सुखाय वृष्टिं कृत्वा सर्वानानन्दयति तथैव विदुषां मित्रता सर्वानन्दप्रदाऽस्तीति वेद्यम् ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजा इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे माणसांनो ! जसा सूर्य सर्वांच्या सुखासाठी वृष्टी करून सर्वांना आनंद देतो तसेच विद्वानांची मैत्री सर्वांना आनंददायक असते, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा꣡ युजा꣡ नि꣡ खिदत् सू꣡रियस्य
इ꣡न्द्रश् चक्रं꣡ स꣡हसा सद्य꣡ इन्दो
अ꣡धि ष्णु꣡ना बृहता꣡ व꣡र्तमानम्
महो꣡ द्रुहो꣡ अ꣡प विश्वा꣡यु धायि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
khidat ← √khid- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)
{}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

snúnā ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vártamānam ← √vr̥t- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)
{}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

druháḥ ← drúh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

viśvā́yu ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वा । यु॒जा । नि । खि॒द॒त् । सूर्य॑स्य । इन्द्रः॑ । च॒क्रम् । सह॑सा । स॒द्यः । इ॒न्दो॒ इति॑ ।
अधि॑ । स्नुना॑ । बृ॒ह॒ता । वर्त॑मानम् । म॒हः । द्रु॒हः । अप॑ । वि॒श्वऽआ॑यु । धा॒यि॒ ॥

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• khidat ← khid
• [verb], singular, Present injunctive
• “tire; depress; press down.”

• sūryasyendraś ← sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryasyendraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ṣṇunā ← snunā ← snu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “back.”

• bṛhatā ← bṛhat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vartamānam ← vṛt
• [verb noun], accusative, singular
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• druho ← druhaḥ ← druh
• [noun], genitive, singular, feminine
• “deception; druh; misrepresentation; fraudulence; offense; injury.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• viśvāyu ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāyu ← āyu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “life; life; age.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्दो सोम इन्द्रः सद्यः सपदि त्वा त्वया युजा सहायेन सूर्यस्य प्रेरकस्य सवितुः संवन्धिनः पूर्वं द्विचक्रस्य रथस्यैकं चक्रं सहसा अभिभावुकेन बलेन नि खिदत् आच्छिनत् । कीदृशम्। अधि उपरि स्नुना स्थितेन बृहता महता अन्तरिक्षेण वर्तमानम्। किंच मह: महतः प्रभूतस्य द्रुहः द्रोग्धुः सूर्यस्य संबन्धि विश्वायु सर्वतो गन्तृ चक्रम् अप धायि इन्द्रेणापाहारि ।

English translation:

“With you, Soma, for his ally, Indra has quickly taken off by force the wheel of the chariot of the sun, abiding above with the vast and stationary (firmament); the everywhere going wheel (of the car) of the great oppressor has been taken away.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Maho druho = prabhutasya drogdhuḥ, of the very mighty oppresor or tyrant, alluding probably to his heat

With you as yokemate, o drop, Indra with his strength in a single day tore down the wheel of the Sun,
which was rolling along the lofty back (of heaven). A whole lifetime of great deceit was set aside.

Geldner plausibly suggests that the “great deceit” is Śuṣṇa. See his cited parallels.

Indu, with thee for his confederate, Indra swiftly with might pressed down the wheel of Surya.
What rolled, all life’s support, on heaven’s high summit was separated from the great oppressor.

Mit dir im Bunde drückte Indra das Rad der Sonne sofort gewaltsam ein, o Saft, das auf dem hohen Himmelsrücken rollte. Die ganze Lebenzeit des großen Unholdes war zu Ende.

Mit dir vereint, o Indu, drückte Indra der Sonne Rad mit Kraft hernieder eilig, Das weithin rollte auf dem hohen Gipfel, entzog des Lebens Kraft der grossen Hexe.

С тобою как с союзником Индра сдавил
Колесо солнца – с силой, сразу, о капля,
Катившееся по высокой спине (неба).
Отнят весь срок жизни у великого вредителя.

• इन्द्रासोमौ
• वामदेवः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) ऐश्वर्य्यवान् ! (त्वा) आपको (युजा) युक्तजन से (द्रुहः) द्वेष करनेवाले का सम्बन्ध (अप, धायि) नहीं धारण किया जाता और (महः) बड़ी (वर्त्तमानम्) वर्त्तमान (विश्वायु) सम्पूर्ण अवस्था (अधि) अधिक धारण की जाती है (बृहता) बड़े (स्नुना) व्याप्त (सहसा) बल से (सद्यः) शीघ्र (सूर्य्यस्य) सूर्य्य की (इन्द्रः) बिजुली के सदृश (चक्रम्) चक्र की जो (नि, खिदत्) दीनता को प्राप्त होता है, वह अपेक्षित सुख को प्राप्त होवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्वान् राजा से पालित विद्या धर्म्म और ब्रह्मचर्य्य आदि से युक्त अतिकाल पर्य्यन्त जीवनेवाले होवें, वे शत्रुओं के जीतनेवाले होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे इन्दो ! त्वा युजा द्रुहोऽप धायि महो वर्त्तमानं विश्वायु अधिधायि बृहता स्नुना सहसा सद्यः सूर्य्यस्येन्द्र इव चक्रं यो नि खिदत् स इष्टं सुखमाप्नुयात् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वा) त्वाम् (युजा) युक्तेन (नि) (खिदत्) दैन्यम्प्राप्नोति (सूर्य्यस्य) (इन्द्रः) विद्युत् (चक्रम्) (सहसा) बलेन (सद्यः) शीघ्रम् (इन्दो) ऐश्वर्य्यवन् (अधि) उपरि (स्नुना) व्याप्तेन (बृहता) महता (वर्त्तमानम्) (महः) महत् (द्रुहः) द्वेष्टुः (अप) (विश्वायु) सर्वमायुः (धायि) ध्रियते ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विदुषा राज्ञा पालिता विद्याधर्म्मब्रह्मचर्य्यादियुक्ताश्चिरञ्जीविनः स्युस्ते शत्रूणां विजेतारो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वान राजाकडून ज्यांचे पालन होते ते विद्या, धर्म आणि ब्रह्मचर्य इत्यादींनी युक्त असतात व दीर्घजीवी होतात, ते शत्रूंना जिंकणारे असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡हन्न् इ꣡न्द्रो अ꣡दहद् अग्नि꣡र् इन्दो
पुरा꣡ द꣡स्यून् मध्यं꣡दिनाद् अभी꣡के
दुर्गे꣡ दुरोणे꣡ क्र꣡तुवा न꣡ याता꣡म्
पुरू꣡ सह꣡स्रा श꣡रुवा नि꣡ बर्हीत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádahat ← √dah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

madhyáṁdināt ← madhyáṁdina- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)
{}

durgé ← durgá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

yātā́m ← √yā- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

barhīt ← √br̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)
{}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śárvā ← śáru- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

अह॑न् । इन्द्रः॑ । अद॑हत् । अ॒ग्निः । इ॒न्दो॒ इति॑ । पु॒रा । दस्यू॑न् । म॒ध्यन्दि॑नात् । अ॒भीके॑ ।
दुः॒ऽगे । दु॒रो॒णे । क्रत्वा॑ । न । या॒ताम् । पु॒रु । स॒हस्रा॑ । शर्वा॑ । नि । ब॒र्ही॒त् ॥

• ahann ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adahad ← adahat ← dah
• [verb], singular, Imperfect
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• madhyandinād ← madhyandināt ← madhyaṃdina
• [noun], ablative, singular, masculine
• “noon; Pentapetes phoenicea Linn..”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• durge ← durga
• [noun], locative, singular, neuter
• “inaccessible; impassable.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yātām ← yā
• [verb noun], genitive, plural
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śarvā ← śaru
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “arrow.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhīt ← bṛṃh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

हे इन्दो सोम अभीके संग्रामे दस्यून् शत्रून् इन्द्रः अहन् अवधीत् । अग्निः कांश्चिच्छत्रून् अदहत् ददाह। कीदृशाविन्द्राग्नी। मध्यंदिनात् मध्याह्नात् पुरा पुरस्तात् पूर्वाह्णे तव पानात् लब्धबलाविति’ शेषः। यातां गच्छतामसुराणां पुरु पुरूणि बहूनि सर्वा सर्वाणि निरवशेषाणि सहस्रा सहस्राण्यपरिमितानि नि बर्हीत् न्यबर्हीत् । इन्द्रोऽवधीत् । तत्र दृष्टान्तः । दुरोणे दुरवने रक्षितुमशक्ये दुर्गे दुरवगाहे देशे क्रत्वा न कर्मणा स्वकीयं कार्यमुद्दिश्य गच्छतः पथिकान् यथा धनलोलुपश्चोरो हन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Indra has slain the Dasyus, Soma, in battle; Agni has consumed them before the noon; he (Indra) has destroyed the whole of many thosands, as (robbers are the destroyers of those) going upon (their own) business, in a difficult and dangerous (plural ce).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Before the noon: purā madhyandināt, in the forenoon, when the Soma is drunk, and thence Indra and Agni have been invigorated; as robbers are the destroyers of those: the text has only durge duroṇe kratvā na yātām, as of those gone on account of business, in a difficult plural ce; the implied terms are: where protection is difficult, from robbers

Indra smashed and Agni burned the Dasyus before midday at the moment of confrontation, o drop.
With his missile he laid low many thousands of them, who were
travelling to the house of no exit [=grave] as if by their own intention.

My “house of no exit” is a somewhat loose way of rendering durgé duroṇé “house of difficult going.” I think Geldner is correct in interpreting this as the grave.

Note b #purā́ c #purū́.

Indra smote down, Agni consumed, O Indu, the Dasyus ere the noontide in the conflict.
Of those who gladly sought a hard-won dwelling he cast down many a thousand with his arrow.

Indra erschlug, Agni verbrannte noch vor Mittag die Dasyu´s, ihnen auf den Leib rückend, o Saft. Als wäre es nach der Absicht der in das gemiedene Haus Gehenden, so streckte er mit dem Geschoß die vielen Tausende nieder.

Indra erschlug und Agni brannte nieder, o Indu, vor der Mittagszeit die Geister, Die zauberisch in Haus und Wildniss wandern; viel tausend traf davon er mit dem Pfeile.

Убил Индра, спалил Агни, о капля,
Дасью еще до полудня в решающей схватке.
Много тысяч идущих словно по (своей) воле
В обитель, куда отправляются неохотно, он уложил выстрелом.

• इन्द्रासोमौ
• वामदेवः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त प्रजाजन जो (इन्द्रः) सूर्य्य के सदृश राजा (मध्यन्दिनात्) मध्य दिन में वर्त्तमान ताप से (दस्यून्) बड़े साहस करनेवालों को (अहन्) नाश करता है (अग्निः) अग्नि के सदृश (अभीके) समीप में दुष्टों को (अदहत्) जलाता है और (पुरा) पहिले से (दुर्गे) राजगढ़ (दुरोणे) गृह में (क्रत्वा) बुद्धि वा कर्म्म के (न) सदृश (पुरू) बहुत (शर्वा) सम्पूर्ण हिंसनों और (सहस्रा) हजारों को (नि, बर्हीत्) नाश करे वह और आप इस प्रकार से सुख को (याताम्) प्राप्त होओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मध्याह्न में सूर्य्य सब को तपाता है, वैसे ही न्यायकारी राजा दुष्ट चोरादिकों को दुःख देता है और अग्नि के सदृश भस्मीभूत करके सम्पूर्ण हिंसा दूर करे ॥३॥

अन्वय: हे इन्दो ! ये इन्द्र इव मध्यन्दिनाद् दस्यूनहन्नग्निरिवाभीके दुष्टानदहत् पुरा दुर्गे दुरोणे क्रत्वा न पुरू शर्वा सहस्रा नि बर्हीत् स त्वं चैवं सुखं याताम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहन्) हन्ति (इन्द्रः) सूर्य्य इव राजा (अदहत्) दहति भस्मीकरोति (अग्निः) पावक इव (इन्दो) परमैश्वर्य्ययुक्त प्रजाजन (पुरा) प्रथमतः (दस्यून्) महासाहसिकान् (मध्यन्दिनात्) मध्यन्दिने वर्त्तमानात् तापात् (अभीके) समीपे (दुर्गे) प्रकोटे (दुरोणे) गृहे (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (न) इव (याताम्) गच्छताम् (पुरू) बहूनि (सहस्रा) सहस्राणि (शर्वा) सर्वाणि हिंसनानि (नि) (बर्हीत्) ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा मध्याह्ने सूर्य्यस्सर्वान् प्रतापयति तथैव न्यायशीलो राजा दुष्टाञ्चोरादीन् दुःखयति, अग्निवद्भस्मीभूतान् कृत्वा सर्वा हिंसा निवारयेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसा मध्यान्हीचा सूर्य सर्वांना ताप देतो तसा न्यायी राजा दुष्ट चोरांना दुःख देतो व अग्नीप्रमाणे भस्मीभूत करून संपूर्ण हिंसा दूर करतो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡श्वस्मात् सीम् अधमाँ꣡ इन्द्र द꣡स्यून्
वि꣡शो दा꣡सीर् अकृणोर् अप्रशस्ताः꣡
अ꣡बाधेथाम् अ꣡मृणतं नि꣡ श꣡त्रून्
अ꣡विन्देथाम् अ꣡पचितिं व꣡धत्रैः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhamā́n ← adhamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)
{}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

akr̥ṇoḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

apraśastā́ḥ ← apraśastá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dā́sīḥ ← dā́sī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ábādhethām ← √bādhⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ámr̥ṇatam ← √mr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)
{}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ápacitim ← ápaciti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ávindethām ← √vid- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

vádhatraiḥ ← vádhatra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

विश्व॑स्मात् । सी॒म् । अ॒ध॒मान् । इ॒न्द्र॒ । दस्यू॑न् । विशः॑ । दासीः॑ । अ॒कृ॒णोः॒ । अ॒प्र॒ऽश॒स्ताः ।
अबा॑धेथाम् । अमृ॑णतम् । नि । शत्रू॑न् । अवि॑न्देथाम् । अप॑ऽचितिम् । वध॑त्रैः ॥

• viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sīm
• [adverb]

• adhamāṃ ← adhama
• [noun], accusative, plural, masculine
• “worst; bottom; despicable; worse; adhama [word]; last.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• dāsīr ← dāsīḥ ← dāsa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dāsa(a).”

• akṛṇor ← akṛṇoḥ ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• apraśastāḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apraśastāḥ ← praśastāḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], accusative, plural
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• abādhethām ← bādh
• [verb], dual, Imperfect
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• amṛṇataṃ ← amṛṇatam ← mṛṇ
• [verb], dual, Imperfect
• “kill; crush.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• avindethām ← vid
• [verb], dual, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• apacitiṃ ← apacitim ← apaciti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “retaliation.”

• vadhatraiḥ ← vadhatra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “weapon.”

हे इन्द्र त्वं सीम् एनान् दस्यून् विश्वस्मात् सर्वस्मात् गुणात् अधमान् हीनान् अकृणोः अकरोः । किंच दासीः कर्महीनाः विशः मानुषीः प्रजाः अप्रशस्ताः गर्हिता अकृणोः । हे इन्द्रासोमौ युवां शत्रून् अबाधेथाम् । नि अमृणतं नितरां हिंसितवन्तौ । अपि च वधत्रैः तेषां शत्रूणां प्रहारैः अपचितिं पूजां जनेभ्यः अविन्देथाम् अलभेथाम् ॥

English translation:

“Indra, you have made these Dasyus devoid of all (good qualities); you have made the races without rites abject; may you, (Soma and Indra), repel (and) destroy (your) enemies; accept (our) homage for their destruction.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You have made the servile races abject: viśa dāsīr akṛṇora praśastāḥ: dāsiḥ as the adjective of viśaḥ, prajāḥ, people, men, is explained: karmahīnāḥ, having no special or religiously instrumental tuted rites or functions;

Apraśastāḥ = garhitāḥ, reviled, vile

O Indra, you made the Dasyus the lowest of all and the Dāsa clans deprived of laud.
You two oppressed and crushed down your rivals and found requital with your deadly weapons.

On the construction with akṛṇoḥ see disc. ad vs. 1.

There is a slight syntactic clash between ablative víśvasmāt, appropriate to a comparative (“lower than all”), and the superlative adhamā́n, which should have a genitive (“lowest of all”).

The dual verbs of cd (ábādhethām ámṛṇatam … ávindethām) must have Indra and Soma as subjects, as the larger context (vss. 1-2) and the explicit Vāyav Indraś ca construction in 5b show. But the immediate context (vs. 3) falsely suggests Indra and Agni on the basis of 3a.

Lower than all besides hast thou, O Indra, cast down the Dasyus, abject tribes of Dasas.
Ye drave away, ye put to death the foemen, and took great vengeance with your murdering weapons.

Du, Indra, machtest, daß die Dasyu´s zu allerunterst stehen, du machtest die dasischen Stämme ehrlos. Ihr beide bedränget, zermalmtet die Feinde; mit den Waffen nahmet ihr Vergeltung.

Du Indra machtest niedriger als alles die Bösen, die verruf’nen Dämonstämme; Ihr beide stiesst hinab, erschlugt die Feinde, Vergeltung übtet ihr durch Todesstreiche.

(Ты сделал,) о Индра, дасью самыми низкими из всех,
Ты сделал племена даса бесславными.
Вы оба угнетали, разбивали врагов.
Вы нашли возмездие с помощью смертельного оружия.

• इन्द्रासोमौ
• वामदेवः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों के नाश करनेवाले आप (सीम्) सूर्य्य के सदृश (दासीः) देनेवाली (विशः) प्रजाओं को (अप्रशस्ताः) श्रेष्ठ सुख से रहित करते हुए (अधमान्) पाप के आचरण करनेवाले (दस्यून्) दुष्टों को (विश्वस्मात्) सब से पीड़ायुक्त (अकृणोः) करें। हे राजा और प्रजाजनो मिलकर आप दोनों (वधत्रैः) वधों से (शत्रून्) शत्रुओं को (अबाधेथाम्) बाधा देओ और प्रजा को (अमृणतम्) सुख देओ (अपचितिम्) सत्कार को (नि) अत्यन्त (अविन्देथाम्) प्राप्त होओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा आदि राजजनो ! जो साहस कर्म्म करने और जो दुष्ट उपदेश से प्रजा को दोषयुक्त करनेवाले नीच जन होवें, उनको निरन्तर बाधा देओ और श्रेष्ठों का सत्कार करो। ऐसा करने पर आप लोगों का बड़ा सत्कार होगा, यह जानना चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं सीमिव दासीर्विशोऽप्रशस्ताः कुर्वतोऽधमान् दस्यून् विश्वस्मात् पीडितानकृणोः। हे राजप्रजाजनौ ! मिलित्वा युवां वधत्रैः शत्रूनबाधेथां प्रजा अमृणतमपचितिं न्यविन्देथाम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वस्मात्) सर्वस्मात् (सीम्) आदित्य इव (अधमान्) पापाचारान् (इन्द्र) दुष्टविदारक (दस्यून्) (विशः) प्रजाः (दासीः) दानशीलाः (अकृणोः) कुर्य्याः (अप्रशस्ताः) प्रशस्तसुखरहिताः (अबाधेथाम्) बाधेथाम् (अमृणतम्) सुखयतम् (नि) नितराम् (शत्रून्) (अविन्देथाम्) प्राप्नुतम् (अपचितिम्) सत्कारम् (वधत्रैः) वधैः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजादयो राजजना ! ये साहसिका ये च कूपदेशेन प्रजादूषका नीचा जनाः स्युस्तान् सततं बाधन्ताम् श्रेष्ठान्त्सत्कुर्वन्तु एवङ्कृते युष्माकं महान् सत्कारो भविष्यतीति वेद्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा इत्यादी राजजनांनो । जे दुःसाहस करणारे व वाईट उपदेश करून प्रजेला दोषयुक्त करणारे क्षुद्र लोक असतात, त्यांच्या कार्यात सतत बाधा उत्पन्न करा व श्रेष्ठांचा सत्कार करा. असे करण्याने तुमचा मोठा सत्कार होईल, हे जाणले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा꣡ सत्य꣡म् मघवाना युवं꣡ त꣡द्
इ꣡न्द्रश् च सोम ऊर्व꣡म् अ꣡श्वियं गोः꣡
आ꣡दर्दृतम् अ꣡पिहितानि अ꣡श्ना
रिरिच꣡थुः क्षा᳐꣡श् चित् ततृदाना꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

maghavānā ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

áśvyam ← áśvya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūrvám ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adardr̥tam ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ápihitāni ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

áśnā ← áśman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

kṣā́ḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

riricáthuḥ ← √ric- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tatr̥dānā́ ← √tr̥d- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ए॒व । स॒त्यम् । म॒घ॒ऽवा॒ना॒ । यु॒वम् । तत् । इन्द्रः॑ । च॒ । सो॒म॒ । ऊ॒र्वम् । अश्व्य॑म् । गोः ।
आ । अ॒द॒र्दृ॒त॒म् । अपि॑ऽहितानि । अश्ना॑ । रि॒रि॒चथुः॑ । क्षाः । चि॒त् । त॒तृ॒दा॒ना ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• maghavānā ← maghavan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• somorvam ← soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somorvam ← ūrvam ← ūrva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• aśvyaṃ ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “equine.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ādardṛtam ← ādardar ← √dṛ
• [verb], dual, Imperfect

• apihitāny ← apihitāni ← apidhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, plural
• “cover; obstruct.”

• aśnā ← aśan
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “stone; rock.”

• riricathuḥ ← ric
• [verb], dual, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• kṣāś ← kṣāḥ ← kṣā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Earth; Earth.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tatṛdānā ← tṛd
• [verb noun], nominative, dual

हे सोम त्वं च इन्द्रश्च इति युवामुभौ ऊर्वं महान्तम् अश्व्यम् अश्वसमूहं गोः गवां समूहं च आदर्दृतम् आदरयतम् । अपिहितानि पणिभिराच्छादितानि गवां वृन्दानि क्षाश्चित् पणीनां

English translation:

“Possessors of wealth, destroyers of foes, Indra and Soma, it is indeed true that you have distributed great numbers of horses, and of the cattle which had been concealed and the land which you had recovered by your strength.”

In just this way (did it come) true, o bounteous ones: you two, o Indra and Soma, kept pounding the horse-pen and that of the cow;
you gave leave to the things that were covered with the stone [=waters/ cows] (to flow), having drilled through even the places of the earth.

Note #índraś ca here and #índraś ca(krám) in 2b. Also, presumably we get a reverse Vāyav Indraś ca construction here (índraś ca soma rather than standard soma índraś ca), so that Indra can be pāda-initial, as in 1b, 2b.

There is clear (and fairly unusual) enjambement over the hemistich boundary: … ūrvám áśvyaṃ góḥ / ádardṛtam, with the obj. of the verb in c found in b. There is disagreement about the disposition of the rest of the 2nd hemistich. The published translation takes ápihitāny áśnā as obj. of riricáthuḥ, with tatṛdānā́a dual pf. part. with acc. pl. kṣā́ḥ as its obj. As indicated in the published intr. I identify those things “covered over by the stone” to be the waters and cows that Indra released (in the Vṛtra and Vala myths respectively). This fits with the use of ápihita- in 1d. Geldner also takes ápihitāni as obj.

of riricáthuḥ, but the last three words, kṣā́ś cit tatṛdānā́as a simile (marked by cid, which he considers a possible simile marker, and I don’t). For him tatṛdānā́is passive and kṣā́ḥ is nom. sg. Witzel Gotō take ápihitāni as a second obj. of ā́dardṛtam. The obj. of riricáthuḥ is, for them, kṣā́ḥ (acc. pl.), which also serves as obj. of tatṛdānā́, which they consider dual and transitive, as I do. Their interpr. of cd follows that of Kümmel (216, 424), and it is certainly grammatically possible. However, I do not understand what it would mean to release the dwelling places (Kümmel) or the parts of the earth (Witzel Gotō) (e.g., Witzel Gotō “Ihr habt die Erdteile freigelassen”), whereas the release of the pent-up waters after drilling through the earth fits the Indra mythology perfectly.

The cadence of b is bad and would be improved by reading *tātṛdānā́, as Arnold suggested and Oldenberg seems tentatively to accept.

So, of a truth, Indra and Soma, Heroes, ye burst the stable of the kine and horses,
The stable which the bar or stone obstructed; and piercing through set free the habitations.

So ist es wahr, ihr Freigebige. Indra und Soma, ihr habt damals das Roß- und Rinderversteck erbrochen und die mit einem Stein verschlossenen Schätze freigegeben wie die aufgebrochene Erde.

Das ist eur rechtes Werk, o mächt’ge beide, den Stall der Ross und Rinder, Indra-Soma, Und das vom Fels verschlossne brachet auf ihr, und machtet frei die Stätten, sie erschliessend.

Такова истина, о щедрые. Тогда вы оба,
О Индра и Сома, взломали укрытие с конями
И коровами, выпустили наружу (сокровища),
Придавленные камнем, словно вскрытая земля.

• इन्द्रासोमौ
• वामदेवः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर राजप्रजा के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) उत्तम गुणों से युक्त (मघवाना) बहुत धनों से युक्त राजा और प्रजाजनो (युवम्) आप दोनों जो (सत्यम्) सत्य (गोः) पृथिवी का (ऊर्वम्) ढाँपनेवाला (अश्व्यम्) घोड़ों में उत्पन्न हुए को प्राप्त होकर शत्रुओं को (आ, अदर्दृतम्) निरन्तर नाश करो (तत्) उसको (इन्द्रः) राजा ग्रहण करके शत्रुओं का नाश करे और जिन (अपिहितानि) घिरे हुए (अश्ना) भोग करने योग्य पदार्थों को (रिरिचथुः) छोड़ो (क्षाः, च) पृथिवियों को (चित्) भी छोड़ो, उनको प्राप्त होकर दुष्ट संबन्धी (ततृदाना) दुःख के नाश करनेवाले होवें, इस प्रकार से (एव) ऐसे ही राजा भी होवे ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा, मन्त्री, सेना और प्रजाजन परस्पर में स्नेह करके राज्य शिक्षा करें तो इनका कोई भी शत्रु नहीं उपस्थित हो ॥५॥ इस सूक्त में राजा और प्रजादि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥५॥ यह अट्ठाईसवाँ सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सोम ! मघवाना युवं यत्सत्यं गोरूर्वमश्व्यं प्राप्य शत्रूनादर्दृतं तदिन्द्रः सङ्गृह्य शत्रून् हिंस्याद् यान्यपिहितान्यश्ना रिरिचथुः क्षाश्च चिद्रिरिचथुस्ताः प्राप्य दुष्टानां ततृदाना स्यातामेवमेवेन्द्रः स्यात् ॥५॥

पुना राजप्रजागुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सत्यम्) (मघवाना) बहुधनयुक्तौ राजप्रजाजनौ (युवम्) (तत्) (इन्द्रः) राजा (च) (सोम) सोम्यगुणसम्पन्नौ (ऊर्वम्) आच्छादकम् (अश्व्यम्) अश्वेषु भवम् (गोः) पृथिव्याः (आ) (अदर्दृतम्) भृशं विदारयतम् (अपिहितानि) आच्छादितानि (अश्ना) भोक्तव्यानि (रिरिचथुः) रेचताम् (क्षाः) पृथिवीः (चित्) (ततृदाना) दुःखस्य हिंसकौ ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि राजाऽमात्यसेनाप्रजाजनाः परस्परस्मिन् प्रीतिं विधाय राज्यशासनं कुर्य्युस्तर्ह्येषां कोऽपि शत्रुर्नोपतिष्ठेतेति ॥५॥ अत्रेन्द्रराजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥५॥ इत्यष्टाविंशतितमं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे राजे, मंत्री, सेना व प्रजाजन परस्पर स्नेह करून राज्य शासन करतात तेव्हा त्यांचा कोणीही शत्रू नसतो. ॥ ५ ॥