०१७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् महाँ᳓ इन्दर+ तु᳓भ्य° ह क्षा᳓
अ᳓नु क्षत्र᳓म् मंह᳓ना मन्यत द्यउः᳓
तुवं᳓ वृत्रं᳓ · श᳓वसा जघन्वा᳓न्
सृजः᳓ सि᳓न्धूँर् अ᳓हिना जग्रसाना᳓न्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kṣā́ḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

manyata ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhinā ← áhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

jagrasānā́n ← √gras- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sr̥jáḥ ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । म॒हान् । इ॒न्द्र॒ । तुभ्य॑म् । ह॒ । क्षाः । अनु॑ । क्ष॒त्रम् । मं॒हना॑ । म॒न्य॒त॒ । द्यौः ।
त्वम् । वृ॒त्रम् । शव॑सा । ज॒घ॒न्वान् । सृ॒जः । सिन्धू॑न् । अहि॑ना । ज॒ग्र॒सा॒नान् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• kṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• maṃhanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• manyata ← man
• [verb], singular, Present injunctive
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• jaghanvān ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• sṛjaḥ ← sṛj
• [verb], singular, Present injunctive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sindhūṃr ← sindhūn ← sindhu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ahinā ← ahi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• jagrasānān ← gras
• [verb noun], accusative, plural
• “swallow; eclipse; eclipse; devour; obscure; hide; haunt; sting; eat.”

हे इन्द्र त्वं महान् प्रभूतो भवसि । क्षाः पृथिवी । क्षा इति पृथिवीनामैतत् । मंहना महत्त्वेन युक्ता सती तुभ्यं ह त्वदर्थमेव क्षत्रं त्वदीयं बलम् अनु मन्यत अन्वमन्यत । अनुमतीचकार । द्यौः च त्वदर्थं बलमन्वमन्यत । हे इन्द्र त्वं शवसा त्वदीयेन बलेन वृत्रं लोकानाम् आवरकं वृत्रनामकम्" असुरं जघन्वान् हतवान् । किंच अहिना वृत्रेण जग्रसानान् जग्रहाणान् ग्रस्तान् ॥ ग्रसतेर्लिटः कानजादेशः ॥ सिन्धून् अपः सृजः असृजः सृष्टवानसि ॥

English translation:

“You, Indra, are mighty; the vast earth confesses to you (your) strength, as does the heaven; you have slain Vṛtra by your vigour, you have set free the rivers arrested by Ahi.”

You, Indra, are great. To you did Earth, to you did Heaven
magnanimously yield dominion.
After you smashed Vr̥tra with your strength, you let loose the rivers, which had been swallowed by the serpent.

The pair “earth / heaven” occupy the final slots of the first two pādas: … kṣā́(ḥ)# … dyaúḥ#, with a shared 3rd singular verb ánu … manyata. Note that there also exists a dual dvandva containing these stems: dyā́vā-kṣā́mā. The 2nd hemistich contains two pf. participles expressing action anterior to the main verb (sṛjáḥ): jaghanvā́n ‘having smashed’ and jagrasānā́n ‘having been swallowed’.

GREAT art thou, Indra; yea, the earth, with gladness, and heaven confess to thee thine high dominion.
Thou in thy vigour having slaughtered Vrtra didst free the floods arrested by the Dragon.

Du, Indra, bist der Große; dir gestanden Erde und Himmel bereitwillig die Herrschaft zu. Nachdem du den Vritra mit Kraft erschlagen hattest, ließest du die vom Drachen verschlungenen Flüsse los.

Gross bist du, Indra, dir ja räumten Erde und Himmel willig ein die Oberherrschaft; Mit Macht den Vritra tödtend, liessest frei du die Ströme, die vom Drachen aufgezehrten.

Ты велик, о Индра. Это за тобой
Земля (и) небо с готовностью признали власть.
Ты убил Вритру силой. Ты выпустил течь
Реки, поглощенные змеем.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब इक्कीस ऋचावाले सत्रहवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्रपदवाच्य राजगुणों का वर्णन करते हैं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त राजन् ! जो (त्वम्) आप (महान्) बड़े (क्षाः) भूमियों और (क्षत्रम्) राज्य को (मंहना) महान् जैसे (द्यौः) सूर्य्य वैसे (अनु, मन्यत) मानते हो (ह) उन्हीं (तुभ्यम्) आपके लिये हम लोग भी मानते और जैसे (वृत्रम्) मेघ के सदृश वर्त्तमान शत्रु को (जघन्वान्) नाश करनेवाला (अहिना) मेघ के सदृश बड़े हुए धन से (सिन्धून्) नदियों को (सृजः) उत्पन्न करावे उसी प्रकार (त्वम्) आप (शवसा) बल से (जग्रसानान्) शत्रुसेना के अग्रणियों के समान उत्तम जनों को उत्पन्न कराओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजसम्बन्धी जनो ! जैसे बड़ा सूर्य वृष्टि से नदियों को पूर्ण करता है, वैसे ही धन और ऐश्वर्य्य से राज्य को शोभित करो। राजा की आज्ञा के अनुकूल वर्त्ताव करके बड़े राज्य को सम्पादन करो ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्त्वं महान् क्षाः क्षत्रं मंहना द्यौरिवानुमन्यत तस्मै ह तुभ्यं वयमपि मन्यामहे यथा वृत्रं जघन्वान् सूर्य्योऽहिना सिन्धून् [सृजः] सृजति तथा त्वं शवसा जग्रसानान् सृजः ॥१॥

अथेन्द्रपदवाच्यराजगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) महान् (इन्द्र) विद्यैश्वर्यसम्पन्न राजन् ! (तुभ्यम्) (ह) खलु (क्षाः) भूमयः। क्षेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (अनु) (क्षत्रम्) राज्यम् (मंहना) महती (मन्यत) मन्यसे (द्यौः) सूर्य्य इव (त्वम्) (वृत्रम्) मेघवद्वर्त्तमानं शत्रुम् (शवसा) बलेन (जघन्वान्) (सृजः) सृज (सिन्धून्) नदीः (अहिना) मेघेनेव धनेन (जग्रसानान्) शत्रुसेनाग्रसमानान् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजजना ! यथा महान् सूर्य्यो वृष्ट्या नदीः प्रीणाति तथैव धनैश्वर्य्येण राज्यमलङ्कुर्वन्तु राजाऽऽज्ञयाऽनुवर्त्य महद्राज्यं सम्पादयन्तु ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, प्रजा व सेवक यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषांनो! जसा प्रचंड सूर्य वृष्टीने नद्यांना पूर्ण करतो तसेच धन व ऐश्वर्याने राज्य शोभित करा. राजाज्ञेप्रमाणे वागून मोठ्या राज्याचे संपादन करा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓व त्विषो᳓ ज᳓निमन् रेजत द्यउ᳓
रे᳓जद् भू᳓मिर् भिय᳓सा स्व᳓स्य मन्योः᳓
ऋघाय᳓न्त सुभु᳓वः प᳓र्वतास
आ᳓र्दन् ध᳓न्वानि सर᳓यन्त आ᳓पः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jániman ← jániman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rejata ← √rej- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tviṣáḥ ← tvíṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bhū́miḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

éjat ← √ej- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

manyóḥ ← manyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svásya ← svá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥ghāyánta ← √r̥ghāy- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

subhvàḥ ← subhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́rdan ← √r̥d- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhánvāni ← dhánvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

saráyante ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तव॑ । त्वि॒षः । जनि॑मन् । रे॒ज॒त॒ । द्यौः । रेज॑त् । भूमिः॑ । भि॒यसा॑ । स्वस्य॑ । म॒न्योः ।
ऋ॒घा॒यन्त॑ । सु॒ऽभ्वः॑ । पर्व॑तासः । आर्द॑न् । धन्वा॑नि । स॒रय॑न्ते । आपः॑ ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tviṣo ← tviṣaḥ ← tviṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “beam; color; beauty.”

• janiman
• [noun], locative, singular, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• rejata ← rej
• [verb], singular, Present injunctive
• “tremor; flicker.”

• dyau ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rejad ← rejat ← rej
• [verb], singular, Present injunctive
• “tremor; flicker.”

• bhūmir ← bhūmiḥ ← bhūmi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• svasya ← sva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• manyoḥ ← manyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• ṛghāyanta ← ṛghāy
• [verb], plural, Present injunctive

• subhvaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subhvaḥ ← bhvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• parvatāsa ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• ārdan ← ṛd
• [verb], plural, Imperfect

• dhanvāni ← dhanvan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• sarayanta ← saray ← √sṛ
• [verb], plural, Present injunctive

• āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

हे इन्द्र त्विषः दीप्यमानस्य तव त्वदीये जनिमन् जन्मनि सति द्यौः अन्तरिक्षं स्वस्य त्वदीयात् मन्योः कोपात् । पञ्चम्यर्थे षष्ठी । भियसा जातभयेन रेजत अरेजत् । अकम्पत । भूमिः च रेजत् कम्पमाना बभूव । सुभ्वः महान्तः पर्वतासः । पर्वता मेघाः । ऋघायन्त सस्यादीनां वृष्टिप्रदानार्थं नियामकेन त्वया अबाध्यन्त । तथा मेघाः आर्दन् प्राणिनां पिपासारूपां पीडामहिंसन् । तथा मेघाः धन्वानि उदकरहितान् देशान् आपः अपः सरयन्ते गमयन्ति ॥

English translation:

“At the birth of you who are resplendent, trembled the heaven (and) trembled the earth through fear of your wrath; the mighty clouds were confined; they destroyed (the distress of drought), spreading the waters over the dry plural ces.”

At your birth Heaven trembled and Earth flinched in fear of your turbulence and of the battle fury that is yours.
The well-founded mountains throbbed, the wastelands shuddered, and the waters ran.

As in vs. 1, the pair heaven and earth are expressed by two singulars (dyaúḥ, bhū́miḥ), even though, again, there is a dual dvandva available: dyā́vā-bhū́mī.

BR suggest reading dyaúr éjad for Pp. dyaúḥ / réjat. Although rejected by Oldenberg, this reading (which does not require changing the Saṃhitā text) is accepted by Geldner, Hoffmann (Injunk. 179, 181), and Gotō (1st class, 271-72), as well as by me. The stem réja- is almost entirely medial (see rejata in pāda a), while éja- is act. It is easy to see how the misparsing could have arisen, due to the presence of immediately preceding rejata.

With Geldner, I take tviṣáḥ as a gen. dependent on bhiyásā in b, thus parallel to manyóḥ. It would also be possible to take tviṣáḥ as an abl. of cause (so Hoffmann 179, Witzel Gotō).

Note the phonetic figure táva tviṣáḥ. Note also that the reflex. adj. svásya must reference táva and therefore have 2nd ps. value (as well as not referring to the grammatical subj., as is sometimes claimed for reflexives).

Heaven trembled at the birth of thine effulgence; Earth trembled at the fear of thy displeasure.
The stedfast mountains shook in agitation . the waters flowed, and desert spots were flooded.

Der Himmel zitterte bei deiner Geburt aus Furcht vor deinem Feuer, es zitterte die Erde aus Furcht vor deinem Grimm. Die festen Berge drohten, es senkten sich die Ebenen, die Gewässer entlaufen.

Vor deiner Kraft bei der Geburt erbebten aus Furcht vor deinem Zorne Erd’ und Himmel; Da zitterten die mächtigen Gebirge, zerstob das Festland und die Wasser rannen.

От вспышки при твоем рождении сотрясалось небо,
Сотрясалась земля от страха перед твоей яростью.
Зашатались крепкие горы,
Расступились пустыни, текут воды.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनिमन्) जन्मवाले राजन् ! जिस जगदीश्वर के (त्विषः) प्रताप से (भियसा) भय से (द्यौः) अन्तरिक्ष (रेजत) कम्पित होता और (भूमिः) पृथ्वी (रेजत्) कम्पित होती वैसे (तव) आपके (स्वस्य) निज (मन्योः) क्रोध से शत्रु लोग काँपें और जैसे (सुभ्वः) उत्तम प्रकार वृष्टि जिनसे हो ऐसे (पर्वतासः) पर्वतों के सदृश ऊँचे मेघ (ऋघायन्त) बाधित होते (आर्दन्) और नाश करते हैं (आपः) जल और (धन्वानि) स्थल अर्थात् शुष्क भूमियाँ (सरयन्ते) गमन करती हैं, वैसे ही आपकी सेना और मन्त्रीजन होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप परमेश्वर के सदृश पक्षपात का त्याग करके मनुष्यों में पिता के सदृश वर्त्ताव करो और जैसे जगदीश्वर के भय से सम्पूर्ण जगत् व्यवस्थित रहता है, वैसे ही आप के दण्ड के भय से सब जगत् भोग के लिये कल्पित हो और सूर्य जैसे मेघ को बाधा करता और जलवृष्टि से जगत् को आनन्दित करता है, वैसे ही शत्रुओं को बाधित करके सज्जनों को आनन्द दीजिये ॥२॥

अन्वय: हे जनिमन् ! राजन्यस्य जगदीश्वरस्य त्विषो भियसा द्यौ रेजत भूमी रेजत्तथा तव स्वस्य मन्योः शत्रवः कम्पन्ताम्। यथा सुभ्वः पर्वतास ऋघायन्ताऽऽर्दनापो धन्वानि सरयन्ते तथैव तव सेना अमात्याश्च भवन्तु ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (त्विषः) प्रतापात् (जनिमन्) जन्मवन् (रेजत) रेजते (द्यौः) (रेजत्) रेजते कम्पते (भूमिः) (भियसा) भयेन (स्वस्य) (मन्योः) (ऋघायन्त) बाध्यन्ते (सुभ्वः) सुष्ठु भवन्ति वृष्टयो येभ्यस्ते (पर्वतासः) शैला इवोच्छ्रिता मेघाः (आर्दन्) हिंसन्ति (धन्वानि) स्थलानि (सरयन्ते) गमयन्ति (आपः) जलानि ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्त्वं परमेश्वरवत्पक्षपातं विहाय नृषु पितृवद्वर्त्तस्व यथा जगदीश्वरभयात् सर्वं जगद् व्यवतिष्ठते तथैव तव दण्डभयात् सर्वं जगद्भोगाय कल्पतां यथा सूर्य्यो मेघं बाधते जलवृष्ट्या जगदानन्दयति तथैव शत्रून् बाधित्वा सज्जनानानन्दय ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू परमेश्वराप्रमाणे पक्षपाताचा त्याग करून लोकांबरोबर पित्याप्रमाणे वर्तन कर व जसे जगदीश्वराच्या भयाने संपूर्ण जग व्यवस्थित राहते तसे तुझ्या दंडाच्या भयाने सर्व जग भोगासाठी संरचित असावे व सूर्य जसा मेघाला बाधित करतो व जलवृष्टीने जगाला आनंदित करतो, तसेच शत्रूंना बाधित करून सज्जनांना आनंद दे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भिन᳓द् गिरिं᳓ श᳓वसा व᳓ज्रम् इष्ण᳓न्न्
आविष्कृण्वानः᳓ सहसान᳓ ओ᳓जः
व᳓धीद् वृत्रं᳓ व᳓ज्रेण मन्दसानः᳓
स᳓रन्न् आ᳓पो ज᳓वसा हत᳓वृष्णीः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhinát ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

girím ← girí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣṇán ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āviṣkr̥ṇvānáḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahasānáḥ ← sahasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandasānáḥ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vádhīt ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hatávr̥ṣṇīḥ ← hatávr̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jávasā ← jávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sáran ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

भि॒नत् । गि॒रिम् । शव॑सा । वज्र॑म् । इ॒ष्णन् । आ॒विः॒ऽकृ॒ण्वा॒नः । स॒ह॒सा॒नः । ओजः॑ ।
वधी॑त् । वृ॒त्रम् । वज्रे॑ण । म॒न्द॒सा॒नः । सर॑न् । आपः॑ । जव॑सा । ह॒तऽवृ॑ष्णीः ॥

• bhinad ← bhinat ← bhid
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• giriṃ ← girim ← giri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• iṣṇann ← iṣṇan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “send.”

• āviṣkṛṇvānaḥ ← āviṣkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “show; uncover.”

• sahasāna ← sahasānaḥ ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• vadhīd ← vadhīt ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• mandasānaḥ ← mand
• [verb noun], nominative, singular
• “rejoice; exhilarate.”

• sarann ← saran ← sṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• javasā ← javas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “speed.”

• hatavṛṣṇīḥ ← hata ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• hatavṛṣṇīḥ ← vṛṣṇīḥ ← vṛṣṇi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Vṛṣṇi; ram.”

सहसानः शत्रूणामभिभवन् ओजः तेजः आविष्कृण्वानः आविष्कुर्वन् इन्द्रः वज्रमिष्णन् वज्रं प्रेरयन् शवसा बलेन गिरिं पर्वतं जातं भिनत् अभिनत् बिभेद । किंच मन्दसानः सोमेन मोदमान इन्द्रः वज्रेण वृत्रं वृत्रनामानमसुरं वधीत् अवधीत् जघान । ततः आपः वृत्रेणावृतान्युदकानि हतवृष्णीः । हतो वृषा वृत्रो यासां ता हतवृष्ण्यः । ता वृत्रवधानन्तरं निवारणरहिताः सत्यः जवसा वेगेन सरन् असरन् अगच्छन् ॥

English translation:

“The subduer of foes, manifesting his energy and hurling his thunderbolt, shattered the mountain by his strength; he slew Vṛtra with the thunderbolt, exulting, and the waters whose obstructor was destroyed rushed forth with rapidity.”

He split the mountain, hurling his mace with his strength, revealing his power, displaying his might.
He smashed Vr̥tra with his mace in his exhilaration. With their bull
struck down, the waters ran swiftly.

Almost the full panoply of power terms is on display in the first hemistich: śávas-, sáhas- (in the pseudo-part., on which see comm. ad IV.3.6), and ójas-.

The “bull” of the waters is of course Vṛtra.

Hurling his bolt with might he cleft the mountain, while, putting forth his strength, he showed his vigour.
He slaughtered Vrtra with his bolt, exulting, and, their lord slain, forth flowed the waters swiftly.

Er spaltete den Berg, mit Kraft die Keule entsendend, als Sieger seine Stärke offenbarend. Er erschlug berauscht den Vritra mit der Keule; die Gewässer liefen in Eile davon, als ihr Bulle erschlagen war.

Mit Macht zerbrach den Fels er, Blitze schleudernd, der allgewalt’ge, seine Kraft erweisend; Den Vritra schlug er munter mit dem Blitze, befreit vom Stiere rannen schnell die Wasser.

С силой он расколол гору, швыряя ваджру,
Как победитель являя силу.
Опьянившись, он убил Вритру ваджрой. .
Быстро обратились в бегство воды, когда их бык был убит.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे सूर्य (गिरिम्) पर्वत के समान मेघ को (भिनत्) विदीर्ण कर और (वज्रेण) किरण से (वृत्रम्) मेघ का (वधीत्) नाश करता है, उस नाश हुए मेघ से (हतवृष्णीः) नष्ट किया गया मेघ जिनका वह (आपः) जल (जवसा) वेग से (सरन्) जाते हैं, वैसे ही (मन्दसानः) आनन्द वा (सहसानः) सहन करते (ओजः) और पराक्रम को (आविष्कृण्वानः) प्रकट करते वा (वज्रम्) किरण के समान शस्त्र को (इष्णन्) प्राप्त होते हुए (शवसा) बल से शत्रुओं की सेना का नाश करो और सेना से शत्रुओं का नाश करके रुधिरों को बहाओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग सूर्य्य के सदृश न्याय से प्रकाश बल से प्रसिद्ध, दुष्टों के नाशकारक और श्रेष्ठ पुरुषों के लिये आनन्ददायक होते हैं, वे ही प्रकट यशवाले होकर इस संसार में और परलोक अर्थात् दूसरे जन्म में अखण्ड आनन्दवाले होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा सूर्य्यो गिरिं भिनद्वज्रेण वृत्रं वधीत् तद्धतान्मेघाद्धतवृष्णीरापो जवसा सरंस्तथैव मन्दसानः सहसान ओज आविष्कृण्वानो वज्रमिष्णञ्छवसा शत्रुसेनां विदारय च सेनया शत्रून् हत्वा रुधिराणि प्रवाहय ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भिनत्) भिनत्ति विदृणाति (गिरिम्) गिरिवद्वर्त्तमानं मेघम् (शवसा) बलेन (वज्रम्) किरणमिव शस्त्रम् (इष्णन्) प्राप्नुवन् (आविष्कृण्वानः) प्राकट्यं कुर्वन् (सहसानः) सहमानः। अत्र वर्णव्यत्ययेन मस्य सः। (ओजः) पराक्रमम् (वधीत्) हन्ति (वृत्रम्) मेघम् (वज्रेण) किरणेन (मन्दसानः) आनन्दन् (सरन्) गच्छन्ति। अत्राडभावः (आपः) जलानि (जवसा) वेगेन (हतवृष्णीः) हतो वृषा मेघो यासां ताः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सूर्य्यवन्न्यायप्रकाशबलप्रसिद्धा दुष्टविदारकाः सत्पुरुषेभ्य आनन्दप्रदा वर्त्तन्ते त एव प्रकटकीर्त्तयो भूत्वेहाऽमुत्र परजन्मन्यक्षयाऽऽनन्दा जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक सूर्यप्रकाशाप्रमाणे न्यायाने बलवान बनून प्रसिद्ध होतात. दुष्टांचे नाशकारक व श्रेष्ठ पुरुषांसाठी आनंददायक असतात तेच प्रकट यश मिळवून इहलोकी व परलोकी अखंड आनंदी असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुवी᳓रस् ते जनिता᳓ मन्यत द्यउ᳓र्
इ᳓न्द्रस्य कर्ता᳓ सुअपस्तमो भूत्
य᳓ ईं जजा᳓न स्वरि᳓यं सुव᳓ज्रम्
अ᳓नपच्युतं स᳓दसो न᳓ भू᳓म

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janitā́ ← janitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manyata ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kartā́ ← kartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svápastamaḥ ← svápastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

jajā́na ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

suvájram ← suvájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svaryàm ← svaryà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánapacyutam ← ánapacyuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

सु॒ऽवीरः॑ । ते॒ । ज॒नि॒ता । म॒न्य॒त॒ । द्यौः । इन्द्र॑स्य । क॒र्ता । स्वपः॑ऽतमः । भू॒त् ।
यः । ई॒म् । ज॒जान॑ । स्व॒र्य॑म् । सु॒ऽवज्र॑म् । अन॑पऽच्युतम् । सद॑सः । न । भूम॑ ॥

• suvīras ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīras ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• janitā ← janitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• manyata ← man
• [verb], singular, Present injunctive
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kartā ← kartṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agens; actor; creator; active voice; kartṛ [word]; reflexivity; writer; subject.”

• svapastamo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapastamo ← apastamaḥ ← apastama
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• svaryaṃ ← svaryam ← svarya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “good for the voice.”

• suvajram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvajram ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• anapacyutaṃ ← an
• [adverb]
• “not.”

• anapacyutaṃ ← apacyutam ← apacyu ← √cyu
• [verb noun], accusative, singular
• “abscond.”

• sadaso ← sadasaḥ ← sadas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhūma ← bhūman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; floor.”

हे इन्द्र यः प्रजापतिः स्वर्यम् ऋत्विगादिभिः स्तुत्यं सुवज्रं शोभनवज्रोपेतं सदसः स्वकीयात् स्वर्गाख्यात् स्थानात् अनपच्युतं विच्युतिरहितं च । न इति समुच्चयार्थे । ‘भूम भूम्ना महत्त्वेन युक्तम् ईम् एनं त्वां जजान अजीजनत् ॥ ‘ जन जनने ’ इति धातुः ॥ द्यौः द्योतमानः ते तव जनिता जनयिता स प्रजापतिः सुवीरः शोभनपुत्रवानहमस्मीति मन्यत अमन्यत । किंच इन्द्रस्य कर्ता इन्द्रस्य जनयिता प्रजापतिः स्वपस्तमः अत्यन्तं शोभनकर्मा अभूत् ॥

English translation:

“Heaven, your progenitor, conceived (I have obtained) a worthy son; the maker of Indra was the accomplisher of a most excellent work; he who begot the adorable (Indra), armed with the thunderbolt, irremovable from his station, and endowed with greatness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Heaven, your progenitor: suvīras te janitā manyata dyauḥ: dyauḥ = dyotamāna;

Janitā = prajāpati

Rich in heroes, Heaven is considered to be your begetter. The best craftsman was the creator of Indra, who begot him, booming and bearing the good mace, not to be moved, any more than the Earth from its seat.

This vs. shows a clever twist on ring composition. Like vss. 1 and 2 it contains occurrences of both heaven and earth (here dyaúḥ a, bhū́ma d), and in fact pāda a ends exactly as 1b does: manyata dyaúḥ. But the two phrases mean very different things: in vs. 1 manyata is construed with ánu in the lexeme meaning ‘concede’, whereas here there is no preverb and the verb means ‘be considered as’.

Moreover, although in the 1st two vss. heaven and earth functioned as a pair, though expressed as two singulars, here they have nothing to do with each other, and indeed earth is found only in a negative simile (sádaso ná bhū́ma, which in Engl. has to be awkwardly rendered by “any more than …”).

On the tangled paternity here, see published introduction.

Thy Father Dyaus esteemed himself a hero: most noble was the work of Indra’s Maker,
His who begat the strong bolt’s Lord who roareth, immovable like earth from her foundation.

Für deinen Erzeuger und Vater des tüchtigen Sohnes galt der Himmel; des Indra Erzeuger war der große Künstler, der ihn erzeugt hat, ihn mit der lauten Stimme und der schönen Keule, der wie die Erde nicht vom Platz weicht.

Dein Vater dünkte mächtig sich, der Himmel; des Indra Zeuger hat vollbracht das Beste, Als er erzeugt den blitzbegabten Donn’rer, den, wie vom Sitz die Erde, niemand fortstösst.

Небо считается твоим родителем, (отцом) прекрасного сына.
Создатель Индры – это лучший творец,
Который породил его, громкогласного, с прекрасной ваджрой,
Несдвигаемого, словно земля, с места.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजसन्तानविचार को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (इन्द्रस्य) अत्यन्त ऐश्वर्यवान् (ते) आप का (द्यौः) बिजुली के सदृश (सुवीरः) श्रेष्ठवीर (जनिता) उत्पन्न करनेवाला (मन्यत) माना जाय और वह (स्वपस्तमः) अतीव उत्तम कर्मों से पूरित (कर्त्ता) करनेवाला (भूत्) हो वा (यः) जो (ईम्) महान् (स्वर्य्यम्) अत्यन्त सुख के लिये हित और (अनपच्युतम्) नाश से रहित (सुवज्रम्) उत्तम आयुधोंवाले पुरुष को (जजान) उत्पन्न कर चुका उसको (सदसः) सभासदों के (न) सदृश हम लोग प्राप्त (भूम) होवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे राजन् ! जैसे श्रेष्ठ लोग अति उत्तम राजा को प्राप्त होकर और न्याय का प्रचार करके यशवाले होते हैं, इसी प्रकार यदि आप धर्मयुक्त ब्रह्मचर्य्य से पुत्रेष्टिकर्म्म की रीति से अपनी प्रिया में पुत्र उत्पन्न करें तो वह भी प्रसिद्ध यशवाला होवे ॥४॥

अन्वय: हे राजँस्त इन्द्रस्य द्यौरिव सुवीरो जनिता मन्यत स्वपस्तमः कर्त्ता भूद् य ईं स्वर्य्यमनपच्युतं सुवज्रं पुरुषं जजान ते सदसो न वयं प्राप्ता भूम ॥४॥

अथ राजसन्तानविचारविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुवीरः) शोभनश्चासौ वीरश्च (ते) तव (जनिता) जनकः (मन्यत) मन्येत (द्यौः) विद्युदिव (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यस्य (कर्त्ता) (स्वपस्तमः) शोभनान्यपांसि कर्माणि यस्य सोऽतिशयितः (भूत्) भवेत् (यः) (ईम्) महान्तम् (जजान) (स्वर्य्यम्) स्वर्हितम् (सुवज्रम्) शोभनानि वज्राण्यायुधानि यस्य तम् (अनपच्युतम्) अपचयरहितम् (सदसः) सभासदः (न) इव (भूम) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे राजन् ! यथा सुसभ्या अनुत्तमं राजानं प्राप्य न्यायं प्रचार्य कीर्त्तिमन्तो जायन्त एवमेव यदि भवान् धर्म्येण ब्रह्मचर्य्येण पुत्रेष्टिरीत्या प्रियायां सुतं जनयेत्तर्हि सोऽपि प्रख्यातसुकीर्तिः स्यात् ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा! जसे सभ्य लोक अत्यंत उत्तम राजाला प्राप्त करून न्यायाचा प्रचार करून कीर्तिवान होतात, त्याच प्रकारे जर तू धर्मयुक्त ब्रह्मचर्याने पुत्रेष्टी कर्माच्या रीतीने आपल्या प्रियेपासून पुत्र उत्पन्न केलास तर त्यालाही प्रसिद्धी मिळेल. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓ ए᳓क इ᳓च् च्याव᳓यति प्र᳓ भू᳓मा
रा᳓जा कृष्टीना᳓म् पुरुहूत᳓ इ᳓न्द्रः
सत्य᳓म् एनम् अ᳓नु वि᳓श्वे मदन्ति
रातिं᳓ देव᳓स्य गृणतो᳓ मघो᳓नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cyāváyati ← √cyu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

prá ← prá (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

puruhūtáḥ ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

यः । एकः॑ । इत् । च्य॒वय॑ति । प्र । भूम॑ । राजा॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । पु॒रु॒ऽहू॒तः । इन्द्रः॑ ।
स॒त्यम् । ए॒न॒म् । अनु॑ । विश्वे॑ । म॒द॒न्ति॒ । रा॒तिम् । दे॒वस्य॑ । गृ॒ण॒तः । म॒घोनः॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ic ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• cyāvayati ← cyāvay ← √cyu
• [verb], singular, Present indikative
• “chase away; remove; move.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bhūmā ← bhūman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; floor.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• puruhūta ← puruhūtaḥ ← puruhūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• rātiṃ ← rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gṛṇato ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “praise.”

• maghonaḥ ← maghavan
• [noun], genitive, singular
• “Indra; maghavan [word].”

कृष्टीनां सर्वासां प्रजानां राजा प्रभुः पुरुहूतः बहुभिराहूतः एक इत् देवानां मध्ये मुख्य एवं यः इन्द्रः भूम भूतं निष्पन्नं शत्रुभ्यो भयं प्र च्यावयति प्रकर्षेण नाशयति । विश्वे सर्वे यजमानाः मघोनः मघवतः । हविर्लक्षणधनवत इत्यर्थः । देवस्य इन्द्रसमाश्रयात् द्योतमानस्य गृणतः स्तुवतः रातिं बन्धुम् एनम् इन्द्रम् अनु लक्षीकृस्य सत्यम् एव मदन्ति स्तुवन्ति ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“All men, praising the munificence of the divine Maghavan, verily glorify him who alone casts downmany, Indra, the king of men, the adored of many.”

Who, just alone, sets the lands in motion—the king of the separate peoples, Indra invoked by many.
All celebrate him, the real one, and celebrate the generosity of the god to the singer and the patron.

The break from the themes of the first 4 vss. is signalled by pres. tense forms (cyāváyati, madanti), after the relentless march of injunctives (and one pf.) in 1-4. (Technically speaking saráyanta in 2d is a present out of sandhi [-ante], but it patterns like other -anta forms of this shape. See disc. ad 2d.) But vs. 5 is also verbally linked to what went before: bhū́ma ending the first pāda matches the same word ending the last pāda of vs. 4, and ánu … madanti in c phonologically recalls ánu … manyata in 1b.

The vs. is thematically structured by one / many. Indra alone (ékaḥ) is invoked by many (puruhūtáḥ), as (single) king of the separate peoples (kṛṣṭīnā́m), whom all (víśve) celebrate.

The satyám beginning the 2nd hemistich may signal Indra’s real presence on the ritual ground, as I argue it does in IV.16.1. The rest of the half vs. clearly takes place at the sacrifice. So the tr. might be emended to “All celebrate him (who is) really here …” The construction of the last pāda is unclear, esp. the morphological identity and referents of devásya gṛṇató maghónaḥ. Oldenberg takes rātím as the obj. of grṇ̥ atáḥ (“singing the gift”) and sees grṇ̥ atáḥ and maghónaḥ as parallel acc. pl. (“the singers and patrons”). But this phrase is supposed to be coreferential with nominative víśve in c: “Alle: die (Priester), welche des Gottes Gabe besingen, und die freigebigen Herren.” This syntactic slippage seems unacceptable to me (and uncharacteristic of Oldenberg). Geldner takes grṇ̥ atáḥ as a gen. sg. dep. on gen. sg. maghónaḥ, which is in apposition to devásya: “the gift of the god, who is the generous patron of the singer.” This makes good sense, but I have not been able to find other passages with a genitive dependent on maghávan-. Witzel Gotō take all three as gen. sg. with the same referent, namely Indra, all dependent on rātím. But since this is not a Vala passage, Indra should not be singing, but receiving the singing of others. My tr. starts from passages like VII.12.2 asmā́n gṛṇatá utá no maghónaḥ (cf. also X.22.15), where gṛnatáḥ and maghónaḥ are overtly conjoined (by utá) and refer to humans: “us (who are) singing and our patrons.” In that passage the forms are acc. pl.; in ours here I take them as gen. sg. in datival usage (as often).

He who alone o’erthrows the world of creatures, Indra the peoples’ King, invoked of many-
Verily all rejoice in him, extolling the boons which Maghavan the God hath sent them.

Der allein die Erde ins Wanken bringt, der König der Völker, der vielgerufene Indra. Dem Wahrhaften jubeln alle zu, der Gabe des Gottes, der der freigebige Patron des Sängers ist.

Der ganz allein der Erde Grund erschüttert, der vielgerufne Fürst der Völker, Indra, Ihm jauchzen zu, dem wahrhaft treuen, alle, des gabenreichen Gottes Spende preisend.

Кто в одиночку сотрясает землю,
Индра, многопризываемый царь народов, –
Его, истинного, все, ликуя, приветствуют,
Дар бога, щедрого покровителя певца.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (पुरुहूतः) बहुतों से बुलाया और प्रशंसा किया गया (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्यवान् (कृष्टीनाम्) क्षेत्र बोनेवाले आदि प्रजास्थ मनुष्यों का (राजा) उत्तम गुणों से प्रकाशमान राजा (एकः) एक (इत्) ही शत्रुओं को (प्र, च्यावयति) कम्पाता है उसको (मघोनः) बहुत धन से युक्त श्रेष्ठ पुरुषों के समूह के मध्य में (गृणतः) सम्पूर्ण विद्या की स्तुति करते हुए (देवस्य) दिव्यगुणी विद्वानों के समूह में वर्त्तमान (सत्यम्) श्रेष्ठों में साधु (रातिम्) दाता जन को (विश्वे) सम्पूर्ण विद्वान् सभासद् (अनु, मदन्ति) अनुमति देते हैं उस (एनम्) इसको राजा करके हम लोग सुखी (भूम) होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - वही राजा हो सकता है, जो एक भी बहुत शत्रुओं को जीत सकता है और वही विजयी होता है, जो श्रेष्ठ पुरुषों के सङ्ग और उपदेश को प्राप्त होकर धर्मयुक्त न्याय निरन्तर करता है ॥५॥

अन्वय: यः पुरुहूत इन्द्रः कृष्टीनां राजैक इच्छत्रून् प्र च्यावयति तं मघोनो गृणतो देवस्य मध्ये वर्त्तमानं सत्यं रातिं विश्वे विद्वांसः सभासदोऽनुमदन्ति तमेनं राजानं कृत्वा वयं सुखिनो भूम ॥५॥

पुना राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (एकः) (इत्) एव (च्यावयति) (प्र) (भूम) भवेम। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (राजा) शुभगुणैः प्रकाशमानः (कृष्टीनाम्) कृषीवलादिप्रजास्थमनुष्याणाम् (पुरुहूतः) बहुभिराहूतः प्रशंसितः (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् (सत्यम्) सत्सु साधुम् (एनम्) (अनु) (विश्वे) सर्वे (मदन्ति) (रातिम्) दातारम् (देवस्य) दिव्यगुणसम्पन्नस्य (गृणतः) सकलविद्याः स्तुवतः (मघोनः) बहुधनयुक्तस्य सभ्यसमूहस्य मध्ये ॥५॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा भवितुमर्हति य एकोऽपि बहूञ्छत्रून् विजेतुं शक्नोति स एव विजयी भवति यः सत्पुरुषाणां सङ्गमुपदेशं प्राप्य धर्म्यं न्यायं सततं करोति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो एकटाच पुष्कळ शत्रूंना जिंकू शकतो तोच राजा होऊ शकतो. जो श्रेष्ठ पुरुषांच्या संगतीने व उपदेशाने सतत धर्मयुक्त न्याय करतो, तोच विजयी होतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सत्रा᳓ सो᳓मा अभवन्न् अस्य वि᳓श्वे
सत्रा᳓ म᳓दासो बृहतो᳓ म᳓दिष्ठाः
सत्रा᳓भवो व᳓सुपतिर् व᳓सूनां
द᳓त्रे वि᳓श्वा अधिथा इन्द्र कृष्टीः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhavan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádāsaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádiṣṭhāḥ ← mádiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vásupatiḥ ← vásupati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhithāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dátre ← dátra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

स॒त्रा । सोमाः॑ । अ॒भ॒व॒न् । अ॒स्य॒ । विश्वे॑ । स॒त्रा । मदा॑सः । बृ॒ह॒तः । मदि॑ष्ठाः ।
स॒त्रा । अ॒भ॒वः॒ । वसु॑ऽपतिः । वसू॑नाम् । दत्रे॑ । विश्वाः॑ । अ॒धि॒थाः॒ । इ॒न्द्र॒ । कृ॒ष्टीः ॥

• satrā
• [adverb]

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• abhavann ← abhavan ← bhū
• [verb], plural, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• satrā
• [adverb]

• madāso ← madāsaḥ ← mada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• madiṣṭhāḥ ← madiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine

• satrābhavo ← satrā
• [adverb]

• satrābhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vasupatir ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnāṃ ← vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• datre ← dattra
• [noun], locative, singular, neuter
• “gift.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhithā ← adhithāḥ ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

विश्वे सर्वे सोमाः अस्य इन्द्रस्य सत्रा। सत्रेति सत्यनामैतत् । सत्यमेव प्रभूताः अभवन् । किंच मदासः मदा मदकराः सोमाः बृहतः महतोऽस्येन्द्रस्य मदिष्ठाः मादयितृतमाः सत्रा सत्यमेवाभवन् । हे इन्द्र त्वं वसुपतिः धनपतिः । न केवलं धनपतिः किंतु वसूनां सर्वेषां पश्वादीनां धनानां पतिः सत्रा सत्यमेव अभवः भवसि । हे इन्द्र त्वं दत्रे धने निमित्तभूते सति विश्वाः सर्वाः कृष्टीः स्तोत्रीः प्रजाः अधिथाः धारयसि ॥

English translation:

“Truly are all libations his, the inebriating draughts are truly most exhilarating to the mighty Indra; truly are you the lord of wealth, of (all sorts of) treasures; you, Indra, support all people by the gift (of riches).”

Entirely his were the soma-drinks; entirely for the lofty one were the most exhilarating exhilarating-drinks.
Entirely the goods-lord of goods you became. You placed all the
separate peoples in (the path of) your giving, Indra.

In pāda a the word víśve was omitted in the published translation, which should be emended to “Entirely his were all the soma-drinks.” The three initial satrā́(a, b, c) are echoed by dátre beginning d. Although there is some dissension on the root etym. of dátra- (cf., e.g., Oldenberg, who cites Neisser derivation from dáyate ‘apportion’ – an analysis apparently followed by both Geldner and Witzel Gotō, judging from their tr. ‘Anteil’), the correct analysis was already sketched by Grassmann s.v.: it is a -tra- deriv. built to the weak stem of the redupl. pres. to √dā ‘give’ (dad-), hence *dáttra, with simplification of the geminate before r, as often. See AiG II.2.703 and the important (if lapidary) correction in the Nachtr. to AiG I: Nachtr. p.

3, to I.5 ll. 30-31.

All Soma juices are his own for ever, most gladdening draughts are ever his, the Mighty,
Thou ever wast the Treasure-Lord of treasures: Indra, thou lettest all folk share thy bounty.

Ihm wurden alle Somatränke insgesamt zuteil, dem Hohen die berauschendsten Rauschtränke insgesamt. Du wardst der Herr der Güter insgesamt. Allen Völkern hast du zu ihrem Anteil verholfen, Indra.

Ihm waren alle Somatränke eigen, die kräftigsten, berauschenden dem grossen, Du warest aller Schätze Schatzgebieter, du Indra halfst zur Gabe allen Völkern.

Целиком все соки сомы принадлежали ему,
Целиком самые опьяняющие хмельные напитки – высокому,
Целиком ты был господином (всех) благ.
Ты наделил имуществом все народы, о Индра.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भूपतिविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! जो आप (वसूनाम्) धनाढ्य पुरुषों के बीच (वसुपतिः) धन के स्वामी (सत्रा) सत्य (अभवः) होवें (दत्रे) देने योग्य सुवर्ण आदि धन के होने पर (विश्वाः) सम्पूर्ण (कृष्टीः) मनुष्यादि प्रजाओं को (अधिथाः) धारण करो तो (अस्य) इस राज्य के मध्य में (सत्रा) सत्य (विश्वे) सब (सोमाः) शान्तिगुणसम्पन्न सभ्यजन (सत्रा) सत्य सब (मदासः) आनन्द और (बृहतः) बड़े (मदिष्ठाः) अतीव आनन्द देनेवाले (अभवन्) होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो राजा जैसे अपने निमित्त प्रिय की इच्छा करे, वैसे ही प्रजाओं के लिये सुख देवे, उसी के उत्तम सभासद् और अत्यन्त ऐश्वर्य बढ़े ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यदि त्वं वसूनां वसुपतिः सत्राभवो दत्रे विश्वाः कृष्टीरधिथास्तर्ह्यस्य राज्यस्य मध्ये सत्रा विश्वे सोमाः सत्रा विश्वे मदासो बृहतो मदिष्ठा अभवन् ॥६॥

पुनर्भूपतिविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्रा) सत्याः (सोमाः) सोम्यगुणसम्पन्नाः सभ्या जनाः (अभवन्) भवन्तु (अस्य) राज्ञः (विश्वे) सर्वे (सत्रा) सत्याः (मदासः) आनन्दाः (बृहतः) महान्तः (मदिष्ठाः) अतिशयेनाऽऽनन्दप्रदाः (सत्रा) सत्यः (अभवः) भवेः (वसुपतिः) धनस्य स्वामी (वसूनाम्) धनाढ्यानाम् (दत्रे) दातव्ये हिरण्यादिधने सति। दत्रमिति हिरण्यनामसु पठितम्। (निघं०१.२) (विश्वाः) सर्वाः (अधिथाः) धारयेथाः (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (कृष्टीः) मनुष्यादिप्रजाः ॥६॥

भावार्थभाषाः - यो राजा यथात्मने प्रियमिच्छेत्तथैव प्रजाभ्यः सुखं प्रदद्यात्तस्यैवोत्तमाः सभासदः परमैश्वर्य्यं च वर्द्धेत ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो राजा जसे आपले प्रिय इच्छितो तसे त्याने प्रजेला सुख द्यावे. त्यामुळेच उत्तम सभासद व अधिक ऐश्वर्य वाढते. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अ᳓ध प्रथमं᳓ जा᳓यमानो
अ᳓मे वि᳓श्वा अधिथा इन्द्र कृष्टीः᳓
तुव᳓म् प्र᳓ति प्रव᳓त आश᳓यानम्
अ᳓हिं व᳓ज्रेण मघवन् वि᳓ वृश्चः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adhithāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

áme ← áma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

āśáyānam ← √śī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

pravátaḥ ← pravát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vr̥ścaḥ ← √vr̥śc- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । अध॑ । प्र॒थ॒मम् । जाय॑मानः । अमे॑ । विश्वाः॑ । अ॒धि॒थाः॒ । इ॒न्द्र॒ । कृ॒ष्टीः ।
त्वम् । प्रति॑ । प्र॒ऽवतः॑ । आ॒ऽशया॑नम् । अहि॑म् । वज्रे॑ण । म॒घ॒ऽव॒न् । वि । वृ॒श्चः॒ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• prathamaṃ ← prathamam
• [adverb]
• “first.”

• jāyamāno ← jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ‘me ← ame ← ama
• [noun], locative, singular, masculine
• “am; panic; power; ferocity.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhithā ← adhithāḥ ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “kṛṣṭī.”

• tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• pravata ← pravataḥ ← pravat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “slope; river.”

• āśayānam ← āśī ← √śī
• [verb noun], accusative, singular
• “lie; stay.”

• ahiṃ ← ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vṛścaḥ ← vraśc
• [verb], singular, Present injunctive
• “cleave; fell; cut off; hew.”

अध अपि च प्रथमम् एव जायमानः त्वम् अमे वृत्रनिमित्ते भये सति विश्वाः सर्वाः कृष्टीः प्रजाः अधिथाः रक्षकत्वेन धारयसि । हे मघवन् धनवन् इन्द्र त्वं प्रति प्रवतः प्रति प्रवणानुदकवतो देशान् लक्षीकृत्य आशयानम् अपां निरोधकम् अहिं वृत्रनामानमसुरं वज्रेण वि वृश्चः व्यवृश्चः छिन्नवानसि ॥

English translation:

“[7-8] (We praise) the slayer of many foes, the courageous, the discomfiter (of enemies), the great, the unbounded, the showerer (of benefits), the wielder of the bright thunderbolt, him who is the destroyer of Vṛtra, the bestower of food, the giver of wealth, Maghavan, the possessor of riches.”

And on first being born, you placed all the separate peoples in (the path of) your onslaught, Indra.
With your mace you hewed apart the serpent who was lying against the (mountain) slopes, o bounteous one. ᳓

Moreover, when thou first wast born, O Indra, thou struckest terror into all the people.
Thou, Maghavan, rentest with thy bolt the Dragon who lay against the waterfloods of heaven.

Du hast damals, eben geboren, zuerst alle Völker in Panik versetzt, o Indra. Du zerhiebst den Drachen, der die Ströme belagerte, mit der Keule, du Gabenreicher.

Als, Indra, du zuerst geboren wurdest, da setztest du in Schrecken alle Völker; Du spaltetest, o mächt’ger, mit dem Blitze die Schlange, die am Abhang hingestreckt lag.

Рождаясь, ты тогда прежде всего
Поверг в ужас все эти народы, о Индра.
Змея, запрудившего сток (вод),
Ты разрубил ваджрой, о щедрый.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजा के प्रति प्रजापालन प्रकार को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) बहुत धन से युक्त (इन्द्र) दुष्ट पुरुषों के नाश करनेहारे राजन् ! (अमे) गृह में (जायमानः) उत्पन्न होनेवाले (त्वम्) आप (विश्वाः) सम्पूर्ण (कृष्टीः) मनुष्य आदि प्रजाओं को (प्रथमम्) पहिले (अधिथाः) धारण करो (अध) इसके अनन्तर (त्वम्) आप जैसे (प्रवतः) नीचले स्थलों के (प्रति) प्रति (आशयानम्) सब प्रकार सोते हुए के सदृश वर्त्तमान (अहिम्) मेघ को (वज्रेण) किरणों से सूर्य्य नाश करता है, वैसे ही दुष्ट पुरुषों का आप (वि, वृश्चः) नाश करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो पुरुष प्रथम से ब्रह्मचर्य्य, विद्या, विनय और सुशीलता से सब में उत्तम होता है और जो राज्यपालन और युद्ध करने को जानता है, उसी को राजा करके सुखी होओ ॥७॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र राजन्नमे जायमानस्त्वं विश्वाः कृष्टीः प्रथममधिथाः, अध त्वं यथा प्रवतः प्रत्याशयानमहिं वज्रेण सूर्यो हन्ति तथैव दुष्टाँस्त्वं वि वृश्चः ॥७॥

अथ राजानं प्रति प्रजापालनप्रकारमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अध) आनन्तर्य्ये (प्रथमम्) (जायमानः) उत्पद्यमानः (अमे) गृहे (विश्वाः) समग्राः (अधिथाः) धारयेथाः (इन्द्र) दुष्टानां विदारक (कृष्टीः) मनुष्याद्याः प्रजाः (त्वम्) (प्रति) (प्रवतः) निम्नदेशान् (आशयानम्) समन्ताच्छयानमिव वर्त्तमानम् (अहिम्) मेघम् (वज्रेण) किरणैः (मघवन्) बहुधनयुक्त (वि) (वृश्चः) छिन्धि ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यो हि प्रथमतो ब्रह्मचर्य्येण विद्यया विनयसुशीलाभ्यां सर्वोत्कृष्टो जायते यश्च राज्यपालनयुद्धकरणं विजानाति तमेव राजानं कृत्वा सुखिनो भवत ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जो पहिल्यापासून ब्रह्मचर्य, विद्या, विनय व सुशीलतेने सर्वात उत्तम असतो व जो राज्यपालन व युद्ध करणे जाणतो त्यालाच राजा करून सुखी व्हा. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सत्राह᳓णं दा᳓धृषिं तु᳓म्रम् इ᳓न्द्रम्
महा᳓म् अपारं᳓ वृषभं᳓ सुव᳓ज्रम्
ह᳓न्ता यो᳓ वृत्रं᳓ स᳓नितोत᳓ वा᳓जं
दा᳓ता मघा᳓नि मघ᳓वा सुरा᳓धाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dā́dhr̥ṣim ← dā́dhr̥ṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

satrāháṇam ← satrāhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

túmram ← túmra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apārám ← apārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvájram ← suvájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hántā ← hántar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sánitā ← sánitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́tā ← dā́tar- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghā́ni ← maghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

surā́dhāḥ ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स॒त्रा॒ऽहन॑न् । दधृ॑षिम् । तुम्र॑म् । इन्द्र॑म् । म॒हाम् । अ॒पा॒रम् । वृ॒ष॒भम् । सु॒ऽवज्र॑म् ।
हन्ता॑ । यः । वृ॒त्रम् । सनि॑ता । उ॒त । वाज॑म् । दाता॑ । म॒घानि॑ । म॒घऽवा॑ । सु॒ऽराधाः॑ ॥

• satrāhaṇaṃ ← satrāhaṇam ← satrāhan
• [noun], accusative, singular, masculine

• dādhṛṣiṃ ← dādhṛṣim ← dādhṛṣi
• [noun], accusative, singular, masculine

• tumram ← tumra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• apāraṃ ← apāram ← apāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “boundless.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• suvajram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvajram ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• hantā ← han
• [verb], singular, periphrast. future
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• sanitota ← sanitā ← san
• [verb], singular, periphrast. future
• “win; get; gain.”

• sanitota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• dātā ← dā
• [verb], singular, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• maghāni ← magha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• surādhāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surādhāḥ ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

सत्राहणं बहूनां शत्रूणां हन्तारं दाधृषिम् अत्यन्तं धर्षकं तुम्रम् । तुमिः प्रेरणकर्मा’। शत्रूणां प्रेरकं महां महान्तम् अपारम् अपरिमाणम् । विनाशरहितमित्यर्थः। वृषभं कामानां वर्षितारं सुवज्रं शोभनेन वज्रेणोपेतम् इन्द्रम् । वयं स्तोतारः स्तुमेति शेषः । यः इन्द्रः वृत्रं वृत्रनामानम् असुरं हन्ता हिंसिता भवति । उत अपि च य इन्द्रः वाजम् अन्नं सनिता दाता भवति । सुराधाः शोभनधनयुक्तो यः मघवा इन्द्रः मघानि धनानि दाता भवति । तमिन्द्रं स्तुमेति पूर्वेण अन्वयः ॥ अत्र सर्वत्र तृनन्तत्वात् ’ न लोकाव्यय°’ इति षष्ठीप्रतिषेधे सति द्वितीयैव भवति ॥

(I call upon) him who smashes entirely, bold and brawny Indra, the great and limitless bull bearing the good mace,
who is the smasher of Vr̥tra and the winner of the prize, the giver of bounties, the bounteous one who brings good presents.

The first half of this vs., describing Indra, is couched in the accusative, on which the rel. cl. of cd depends. Since both the preceding and following vss. refer to Indra in the nominative, this vs. is syntactically untethered. It seems best to supply an anodyne verb like “I call upon,” even though this cannot be generated from the immediate context.

Note that the satrā of vs. 6 has returned, though in a cmpd.

The ever-slaying, bold and furious Indra, the bright bolt’s Lord, infinite, strong and mighty,
Who slayeth Vrtra and acquireth booty, giver of blessings, Maghavan the bounteous:

Den auf einmal erschlagenden, mutigen, starken Indra, den großen, unbegrenzten Bullen mit der schönen Keule, der der Töter des Vritra und der Gewinner der Beute ist, der Gaben schenkt, der Freigebige, Belohnende.

Den tilgenden, unendlich grossen Indra, den kühnen, feisten Stier mit starkem Blitze, Der Vritra tödtet und erlangt die Beute, der Schätze gibt, ein reicher Gabenbringer.

(Я хочу воспеть) убивающего сразу, отважного, сильного Индру,
Великого, безграничного, быка, обладателя прекрасной ваджры,
(Того,) кто убийца Вритры, а также захватчик добычи,
Даритель щедрых наград, щедрый, с прекрасными подарками.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजाजनों से राजा के स्वीकार करने को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (वृत्रम्) मेघ को जैसे सूर्य वैसे शत्रुओं का (हन्ता) नाश करनेवाला पुरुष (वाजम्) अन्न आदि ऐश्वर्य्य का (सनिता) विभाग करनेवाला (उत) भी (मघवा) बहुत धन से युक्त (सुराधाः) धर्मयुक्त व्यवहार से धनसंचयकर्त्ता (मघानि) और धनों का (दाता) दाता हो उस (सत्राहणम्) सत्य से असत्य के नाश करनेवाले (दाधृषिम्) निरन्तर प्रगल्भ (महाम्) महान् (अपारम्) अपार विद्यावान् गम्भीर आशय युक्त (तुम्रम्) प्रेरणा देनेवाले (वृषभम्) बलिष्ठ (सुवज्रम्) सुन्दर शस्त्र और अस्त्रों के प्रयोगकर्त्ता (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त राजा को स्वीकार करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पूर्णविद्यायुक्त, सत्यवादी, प्रगल्भ, बलिष्ठ, शस्त्र और अस्त्रों का चलानेवाला और अभयदाता पुरुष हो उसी को राज्य के लिये नियत करो ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो वृत्रं सूर्य इव शत्रूणां हन्ता वाजं सनितोत मघवा सुराधा मघानि दाता भवेत्तं सत्राहणं दाधृषिं महामपारं तुम्रं वृषभं सुवज्रमिन्द्रं राजानं स्वीकुरुत ॥८॥

अथ प्रजाजनै राजस्वीकारमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्राहणम्) यः सत्येनाऽसत्यं हन्ति (दाधृषिम्) भृशं प्रगल्भम् (तुम्रम्) प्रेरकम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तम् (महाम्) महान्तम् (अपारम्) अपारविद्यं गम्भीराशयम् (वृषभम्) बलिष्ठम् (सुवज्रम्) शोभनशस्त्रास्त्राणां प्रयोक्तारम् (हन्ता) (यः) (वृत्रम्) मेघमिव शत्रुम् (सनिता) विभाजकः (उत) अपि (वाजम्) अन्नाद्यैश्वर्यम् (दाता) (मघानि) धनानि (मघवा) बहुधनयुक्तः (सुराधाः) धर्म्येण सञ्चितधनः ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यः पूर्णविद्यः सत्यवादी प्रगल्भो बलिष्ठः शस्त्राऽस्त्रप्रयोगविदभयदाता पुरुषो भवेत्तमेव राज्यायाधिकुरुत ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो पूर्ण विद्यावान, सत्यवादी, प्रगल्भ, बलवान, शस्त्रास्त्र चालविणारा व अभय देणारा पुरुष असेल, त्यालाच राज्यासाठी नियुक्त करा. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ वृ᳓तश् चातयते समीची᳓र्
य᳓ आजि᳓षु मघ᳓वा शृण्व᳓ ए᳓कः
अयं᳓ वा᳓जम् भरति यं᳓ सनो᳓ति
अस्य᳓ प्रिया᳓सः सखिये᳓ सियाम

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cātayate ← √cat- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samīcī́ḥ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vŕ̥taḥ ← vŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ājíṣu ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṇvé ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bharati ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sanóti ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

priyā́saḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒यम् । वृतः॑ । चा॒त॒य॒ते॒ । स॒म्ऽई॒चीः । यः । आ॒जिषु॑ । म॒घऽवा॑ । शृ॒ण्वे । एकः॑ ।
अ॒यम् । वाज॑म् । भ॒र॒ति॒ । यम् । स॒नोति॑ । अ॒स्य । प्रि॒यासः॑ । स॒ख्ये । स्या॒म॒ ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vṛtaś ← vṛtaḥ ← vṛt
• [noun], accusative, plural, feminine

• cātayate ← cātay ← √cat
• [verb], singular, Present indikative
• “chase away.”

• samīcīr ← samīcīḥ ← samyañc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “conjugate; united.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ājiṣu ← āji
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• śṛṇva ← śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• bharati ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sanoty ← sanoti ← san
• [verb], singular, Present indikative
• “win; get; gain.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• priyāsaḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

मघवा धनवान् यः इन्द्रः आजिषु संग्रामेषु एकः मुख्य एव शृण्वे श्रूयते । अयम् इन्द्रः समीचीः संगताः वृतः । वृण्वन्त्याच्छादयन्ति लोकानिति वृतः शत्रुसेनाः । ताः चातयते नाशयति । अयम् इन्द्रः यं वाजं यदन्नं सनोति यजमानाय ददाति तं वाजं भरति यजमानस्य तदन्नं दातुं बिभर्ति । स्तोतारो वयम् अस्य एवंभूतस्येन्द्रस्य सख्ये सखित्वे प्रियासः प्रियाः स्याम भवेम ॥

English translation:

“This Maghavan, who destroys assembled hosts, is he who is renowned as chief in battles; he brings the food which he bestows (upon the worshipper); may we be held dear in his friendship.”

This one forces his united opponents into hiding, he who alone is famed as the bounteous one in contests.
This one brings the prize that he wins. Might we be dear to him in his partnership. ᳓

Alone renowned as Maghavan in battles, he frighteneth away assembled armies.
He bringeth us the booty that he winneth may we, well-loved, continue in his friendship.

Er treibt die vereinten Heerscharen in die Flucht, der in den Schlachten als der Freigebige bekannt ist. Er bringt die Beute heim, die er gewinnt. In seiner Freundschaft möchten wir die Lieben sein.

Er ist’s, der forttreibt die gescharten Feinde, der als der einz’ge Held im Kampf gerühmt wird, Er bringt herbei das Gut, das er erbeutet, in seiner Freundschaft möchten wir beliebt sein.

Он обращает в бегство собравшиеся вместе отряды,
(Тот,) кто один слывет щедрым в боях,
Он приносит добычу, которую захватывает.
Мы хотим быть приятными ему в дружбе!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजा को अमात्य आदि भृत्य कैसे रखने चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यः) जो (अयम्) यह राजा (वृतः) स्वीकार किया हुआ बोधरहितों को (चातयते) विज्ञान करता है और जो (मघवा) बहुत धनरूप ऐश्वर्य्य से युक्त (एकः) अकेला अर्थात् सहायरहित (आजिषु) संग्रामों में (समीचीः) शिक्षाओं को प्राप्त होनेवाली सेनाओं का (भरति) पोषण करता है (अयम्) और यह (वाजम्) विज्ञान को पुष्ट करता है (यम्) जिसको यथार्थवक्ता पुरुष प्राप्त कर (सनोति) संपन्न करता है, जिसको मैं (शृण्वे) सुनता हूँ (अस्य) इसके (सख्ये) मित्रकर्म्म में हम लोग (प्रियासः) प्रिय (स्याम) होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो सेनाओं को शिक्षा दिलाता है, विशेष करके युद्ध के समय में उचित बात कहने से योद्धाजनों का उत्साह बढ़ाता है और जो जन सम्मुख आपके दोषों को कहते हैं, उनकी शिक्षा में स्थित होकर, उन्हीं जनों में मित्रता करके सम्पूर्ण कार्य्यों को सिद्ध करो ॥९॥

अन्वय: हे राजन् ! योऽयं वृतः सन्नबुद्धाञ्चातयते यो मघवैक आजिषु समीचीर्भरति। अयं वाजं भरति यमाप्तः सनोति यमहं शृण्वेऽस्य सख्ये वयं प्रियासः स्याम ॥९॥

अथ राज्ञा कीदृशा अमात्यादयो भृत्या संरक्षणीया इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) राजा (वृतः) (चातयते) विज्ञापयति। चततीति गतिकर्म्मा । (निघं०२.१४)। (समीचीः) याः सम्यगञ्चन्ति शिक्षाः प्राप्नुवन्ति ताः सेनाः (यः) (आजिषु) सङ्ग्रामेषु (मघवा) बहुधनैश्वर्यः (शृण्वे) (एकः) असहायः (अयम्) (वाजम्) विज्ञानम् (भरति) (यम्) (सनोति) सम्पन्नं करोति (अस्य) (प्रियासः) (सख्ये) मित्रस्य कर्मणि (स्याम) भवेम ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यः सेनाः शिक्षयति विशेषतो युद्धसमय उचितवक्तृत्वेन योद्धॄनुत्साहयति ये सम्मुखे भवद्दोषान् कथयन्ति तेषां शासने स्थित्वा तेष्वेव मैत्रीं भावयित्वा सर्वाणि कार्याणि साध्नुहि ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जो सेनेला प्रशिक्षण देतो व विशेष करून युद्धाच्या वेळी योग्य बोलून योद्ध्यांचा उत्साह वाढवितो व जे लोक समक्ष तुमचे दोष सांगतात. त्यांच्यापासून शिक्षण घेऊन त्याच लोकांबरोबर मैत्री करून संपूर्ण कार्य सिद्ध करा. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ शृण्वे अ᳓ध ज᳓यन्न् उत᳓ घ्न᳓न्न्
अय᳓म् उत᳓ प्र᳓ कृणुते युधा᳓ गाः᳓
यदा᳓ सत्यं᳓ कृणुते᳓ मन्यु᳓म् इ᳓न्द्रो
वि᳓श्वं दॄळ्ह᳓म्+ भयत ए᳓जद् अस्मात्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghnán ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jáyan ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

utá ← utá (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

utá ← utá (invariable)

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

manyúm ← manyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yadā́ ← yadā́ (invariable)

asmāt ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

bhayate ← √bhī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dr̥ḷhám ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

éjat ← √ej- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । शृ॒ण्वे॒ । अध॑ । जय॑न् । उ॒त । घ्नन् । अ॒यम् । उ॒त । प्र । कृ॒णु॒ते॒ । यु॒धा । गाः ।
य॒दा । स॒त्यम् । कृ॒णु॒ते । म॒न्युम् । इन्द्रः॑ । विश्व॑म् । दृ॒ळ्हम् । भ॒य॒ते॒ । एज॑त् । अ॒स्मा॒त् ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• jayann ← jayan ← ji
• [verb noun], nominative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• ghnann ← ghnan ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• manyum ← manyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dṛﾱham ← dṛḍha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• bhayata ← bhayate ← bhī
• [verb], singular, Present indikative
• “fear; fear.”

• ejad ← ejat ← ej
• [verb noun], nominative, singular
• “move; stir; tremble; travel.”

• asmāt ← idam
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

अध अपि च अयम् इन्द्रः जयन् शत्रून् विजयन् शृण्वे श्रूयते । सर्वत्र प्रख्यातो भवति । उत अपि च घ्नन् शत्रून् हिंसन् सर्वत्र श्रूयते । उत अपि च अयम्’ इन्द्रः युधा युद्धेन गाः पशून् प्र कृणुते शत्रुसकाशात् आहरति । किंच इन्द्रः यदा मन्युं कोपं सत्यम् एव कृणुते द्विषदर्थं करोति तदानीं दृळ्हं दृढं स्थिर स्थावररूपम् एजत् कम्पमानं जङ्गमरूपं च विश्वं समस्तं जगत् अस्मात् इन्द्रात् भयते बिभेति ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“This (Indra), is renowned, whether conquering or slaying (his foes), or whether in conflict he recovers the cattle; when Indra truly entertains anger all that is stationary or moveable is in fear of him.”

And this one is famed for conquering and smiting, and this one brings the cows forward to become his through battle.
When Indra makes his fury real, everything, both what stays firm and what flinches, becomes afraid before him.

The sense of ádha here is somewhat unclear and its position anomalous, as it is generally, though not invariably, clause-initial. Klein (DGRM II.97) notes its medial position but considers it to have the usual sense he assigns to ádha, namely ‘therefore’. This passage is reminiscent of VII.34.2 śṛṇvánty ā́po ádha kṣárantīḥ, where ádha likewise appears mid-clause and before a pres. participle (as well as after a form of √śru, though act., not pass. as here). My sense is that ádha in both passages introduces a participial addition that clarifies or modifies the sense of the main verb, hence a sort of mini-clause.

In pāda b the lexeme prá kṛṇute with its middle voice in my opinion encodes a complex thought: in battle Indra brings the (enemies’) cows forward in such a way as to make them his own, that is, to capture them. Med. kṛṇuté recurs in the next pāda, where its object is Indra’s own battle-fury (manyúm).

Renowned is he when conquering and when slaying: ‘fis he who winneth cattle in the combat.
When Indra hardeneth his indignation all that is fixed and all that moveth fear him.

Er ist darum bekannt als der Siegende und Schlagende und er treibt durch Kampf die Rinder fort. Wenn Indra seinen Eifer wahr macht, dann fürchtet sich vor ihm alles Feste und Bewegliche.

Er wird gerühmt als der, der siegt und tödtet, er ist’s, der sich durch Kampf verschafft die Kühe; Sobald nur seinen Zorn zur That macht Indra, erbebt vor ihm, was fest ist, was beweglich.

Он поэтому слывет победителем и убийцей,
А также он с боем добывает коров.
Когда Индра предается (своему) неистовству,
Все твердое (и) подвижное страшится его.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा को राज्य करने का प्रकार अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! उत्तम प्रकार परीक्षा करके स्वीकार किया गया (अयम्) यह जन शत्रुओं का (घ्नन्) नाश करता है और (उत) भी (युधा) युद्ध से (जयन्) शत्रुओं को पराजित करता हुआ (गाः) पृथिवी के राज्यों को (प्र, कृणुते) उत्तम प्रकार करता है (उत) और (शृण्वे) जिसको मैं राज्य करने को सुनता हूँ (यदा) जब (अयम्) यह (सत्यम्) सत्य को (कृणुते) करता है तब (विश्वम्) सब राज्य (दृळ्हम्) उत्तम प्रकार स्थिर होता है, जब यह (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्यवाला राजा (मन्युम्) क्रोध को करता है (अध) इसके अनन्तर तब (अस्मात्) इस राजा से सम्पूर्ण उत्तम प्रकार स्थिर भी राज्य (एजत्) कँपता हुआ (भयते) डरता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जिस उत्तम कीर्त्ति को आप सुनें और जो लोग राज्यपालन और युद्ध में चतुर हों, उनका स्वीकार करके सत्याचार से वर्ताव कर शान्ति से सज्जनों का अच्छे प्रकार पालन करके दुष्टजनों को निरन्तर दण्ड देवें, तभी सब जन धर्म के मार्ग का त्याग करके इधर-उधर न चलित होवें ॥१०॥

अन्वय: हे राजन् ! सुपरीक्ष्य वृतोऽयं जनः शत्रून् घ्नन्नुतापि युधा जयन् गाः प्र कृणुते उत यमहं राज्यं कर्त्तुं शृण्वे यदाऽयं सत्यं कृणुते तदा विश्वं दृळ्हं भवति यदाऽयमिन्द्रो मन्युं कृणुतेऽध तदास्माद्विश्वं दृढमपि राज्यमेजत् सद्भयते ॥१०॥

अथ राज्ञा राज्यकरणप्रकारमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (शृण्वे) (अध) (जयन्) शत्रून् पराजयन् (उत) अपि (घ्नन्) नाशयन् (अयम्) (उत) (प्र) (कृणुते) (युधा) युद्धेन (गाः) पृथिवीराज्यानि (यदा) (सत्यम्) (कृणुते) (मन्युम्) क्रोधम् (इन्द्रः) परमैश्वर्यो राजा (विश्वम्) सर्वं राज्यम् (दृळ्हम्) सुस्थिरम् (भयते) बिभेति (एजत्) कम्पते (अस्मात्) राज्ञः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यां सुकीर्तिं भवाञ्छृणुयाद्ये च राज्यपालनयुद्धकुशलास्तान् वृत्वा सत्याचारेण वर्तित्वा शान्त्या सज्जनान् सम्पाल्य दुष्टान् भृशं दण्डयेत्तदैव सर्वे धर्मपथं विहायेतस्ततो न विचलेयुः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! ज्यांची उत्तम कीर्ती तू ऐकतोस व राज्यपालन व युद्धात जे कुशल असतात त्यांचा स्वीकार करून सत्याचाराने वागून शांतीने सज्जनांचे चांगल्या प्रकारे पालन करून दुष्ट लोकांना निरंतर दंड दे. धर्माचा मार्ग सोडून त्यांनी इकडे तिकडे भटकता कामा नये. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् इ᳓न्द्रो गा᳓ अजयत् सं᳓ हि᳓रण्या
स᳓म् अश्विया᳓ मघ᳓वा यो᳓ ह पूर्वीः᳓
एभि᳓र् नृ᳓भिर् नृ᳓तमो अस्य शाकइ᳓
रायो᳓ विभक्ता᳓ सम्भर᳓श् च व᳓स्वः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajayat ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

híraṇyā ← híraṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

aśviyā́ ← aśviyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ha ← ha (invariable)

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ebhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nŕ̥tamaḥ ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śākaíḥ ← śāká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)

sambharáḥ ← sambhará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vibhaktā́ ← vibhaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सम् । इन्द्रः॑ । गाः । अ॒ज॒य॒त् । सम् । हिर॑ण्या । सम् । अ॒श्वि॒या । म॒घऽवा॑ । यः । ह॒ । पू॒र्वीः ।
ए॒भिः । नृऽभिः॑ । नृऽत॑मः । अ॒स्य॒ । शा॒कैः । रा॒यः । वि॒ऽभ॒क्ता । स॒म्ऽभ॒रः । च॒ । वस्वः॑ ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ajayat ← ji
• [verb], singular, Imperfect
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• hiraṇyā ← hiraṇya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aśviyā ← aśviya
• [noun], accusative, plural, neuter

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• ebhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛtamo ← nṛtamaḥ ← nṛtama
• [noun], nominative, singular, masculine

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śākai ← śākaiḥ ← śāka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “power.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• vibhaktā ← vibhaj ← √bhaj
• [verb], singular, periphrast. future
• “divide; give away; distribute; choose; allocate; separate; spread; consider; assign; distinguish; proportion.”

• sambharaś ← sambharaḥ ← sambhara
• [noun], nominative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

यो ह यः खलु मघवा धनवान् इन्द्रः गाः असुराणां सम् अजयत् सम्यक् जितवान् भवति । किंच हिरण्या हिरण्यानि हितरमणीयानि शत्रुसंबन्धीनि धनानि सम् अजयत् । तथा अश्विया अश्वियानि शत्रुसंबन्धिनोऽश्वसमूहान् सम्यक् जयति स्म । तथा पूर्वीः बह्वीः शत्रुसेनाः समजयत् । इन्द्रः सर्वान् शत्रून् जित्वा सकलमपि पश्वादिधनमपहृतवानित्यर्थः। शाकैः सामर्थ्यैः नृतमः नेतृतमः पश्वादीनामतिशयेन निर्वाहकः स इन्द्रः एभिर्नृभिः नेतृभिः स्तोतृभिः स्तुतः सन् अस्य रायः पश्वादिरूपस्य धनस्य विभक्ता स्तोतृभ्यो विभागस्य कर्ता । दाता भवतीत्यर्थः । किंच वस्वः वसुनो धनस्य संभरश्च संभर्ता धारकश्च भवति ॥

English translation:

“Indra, the lord of opulence, who has overcomemany (enemies), has completely won (their) cattle, (their) gold, (their) horses; chief leader by his energies, praised by these his worshippers, he is the distributor of riches, the bestower of wealth.”

Indra conquered the cows altogether, altogether (the bounties) in gold and horses—he who through the many (autumns) is a bounteous patron,
the best of men with these able men of his, the apportioner of wealth and the one who brings the goods altogether.

The stem aśvi yá- with suffixal accent is ordinarily a PN; the adj. ‘equine’ is regularly áśv i ya-. However, as noted by AiG II.2.816 the accent of -ya- derivatives is variable, often within the same stem. The initial-accented áśvya- in the plural generally modifies maghā́(ni) or rā́dhāṃsi. Here I am inclined to supply maghā́ni ‘bounties’ suggested by adjacent maghávā; cf. … maghā́ni maghávā in 8d and the repeated forms of maghávan- in this portion of the hymn (7d, 8d, 9b, 13b, 13d).

The referent of pūrvī́ḥ isn’t clear. Geldner (/Witzel Gotō) supplies ‘fortresses’, which in turn requires supplying a transitive verb: Geldner “der viele (Burgen erobert hat)”; Witzel Gotō “der ja viele (Palisaden besiegte).” I would prefer not to supply so much material.

Moreover, in this group of hymns pūrvī́ḥ is used in temporal expressions: IV.16.19 kṣapáḥ … śarádaś ca pūrvī́ḥ “through many nights and autumns,” IV.18.4 sahásram mā́saḥ … śarádaś ca pūrvī́ḥ “for a thousand months and many autumns,” IV.19.8 pūrvī́r uṣásaḥ śarádaś ca “through many dawns and autumns.” I therefore take it that way here, as a temporal expression in a nominal rel. cl. with maghávā as the predicate.

Indra hath won all kine, all gold, all horses,-Maghavan, he who breaketh forts in pieces;
Most manly with these men of his who help him, dealing out wealth and gathering the treasure.

Indra hat Rinder, Gold, Rossherden zusammenerobert, der Freigebige, der viele Burgen erobert hat, mit diesen Männern, seinen Hilfstruppen, er der Mannhafteste, der Verteiler des Reichtums und Zusammenbringer von Gut.

Durch Kampf gewann viel Gold und Rinder Indra, Rossscharen er, der mächt’ge Burgzerstörer; Der männlichste mit Männern, seinen Helfern, vertheilt den Reichthum, speichert auf die Schätze.

Индра согнал вместе коров, со (гнал) золото,
Со(гнал) табуны коней, щедрый (бог), который (разграбил) многие (крепости),
Самый мужественный, с этими мужьями, его помощниками,
Раздаватель богатства, собиратель блага.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा कैसे विजय और आनन्द को प्राप्त होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (मघवा) श्रेष्ठधनयुक्त (इन्द्रः) शत्रुओं का नाशकर्त्ता (एभिः) इन (नृभिः) नायकों के साथ (नृतमः) अतिशय नायक हुआ (गाः) भूमियों को (सम्) उत्तम प्रकार (अजयत्) जीते (अश्विया) घोड़े आदि से युक्त (हिरण्या) सुवर्ण आदि धनों को (सम्) उत्तम प्रकार जीते जो (ह) निश्चय से (पूर्वीः) प्राचीन प्रजाओं को (सम्) उत्तम प्रकार जीते और जो (अस्य) इस सेना की (शाकैः) शक्तियों से (रायः) धन का (विभक्ता) विभाग करनेवाला (वस्वः) धनों को (च) और (सम्भरः) इकट्ठा करनेवाला होवे, वही राज्य करने को योग्य होवे ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम सहाय और उत्तम धन सामग्रीयुक्त तथा शत्रुओं का जीतने और यथायोग्यों के लिये विभाग करके देनेवाला विद्वान् राजा होवे, वही विजय को प्राप्त होकर आनन्द करे ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो मघवेन्द्र एभिर्नृभिः सह नृतमः सन् गाः समजयदश्विया हिरण्या समजयद्यो ह पूर्वीः प्रजाः समजयत्। योऽस्य शाकै रायो विभक्ता वस्वश्च सम्भरो भवेत् स एव राज्यं कर्त्तुमर्हेत् ॥११॥

अथ राजा कथं विजयमानन्दं च प्राप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यक् (इन्द्रः) शत्रुविदारकः (गाः) भूमीः (अजयत्) जयेत् (सम्) (हिरण्या) सुवर्णादीनि धनानि (सम्) (अश्विया) अश्वादियुक्तानि (मघवा) पूजितधनः (यः) (ह) खलु (पूर्वीः) प्राचीनाः प्रजाः (एभिः) (नृभिः) नायकैः सह (नृतमः) अतिशयेन नेता (अस्य) सैन्यस्य (शाकैः) शक्तिभिः (रायः) धनस्य (विभक्ता) विभागकर्त्ता (सम्भरः) यः सम्भरति सः (च) (वस्वः) धनानि ॥११॥

भावार्थभाषाः - य उत्तमसहायः प्रशस्तधनसामग्री शत्रूणां जेता यथार्हेभ्यो विभज्य दाता विचक्षणो राजा भवेत् स एव विजयं प्राप्य मोदेत ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम साह्य करणारा, उत्तम धन सामग्रीयुक्त शत्रूंना जिंकणारा, यथायोग्य विभाजन करणारा विद्वान राजा असेल तर तोच विजय प्राप्त करून आनंद भोगतो. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कि᳓यत् स्विद् इ᳓न्द्रो अ᳓धि एति मातुः᳓
कि᳓यत् पितु᳓र् जनितु᳓र् यो᳓ जजा᳓न
यो᳓ अस्य शु᳓ष्मम् मुहुकइ᳓र् इ᳓यर्ति
वा᳓तो न᳓ जूत᳓ स्तन᳓यद्भिर् अभ्रइः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kíyat ← kíyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

svit ← svit (invariable)

jajā́na ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

janitúḥ ← janitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kíyat ← kíyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

muhukaíḥ ← muhuká- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhraíḥ ← abhrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

jūtáḥ ← √jū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

stanáyadbhiḥ ← √stanⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

किय॑त् । स्वि॒त् । इन्द्रः॑ । अधि॑ । ए॒ति॒ । मा॒तुः । किय॑त् । पि॒तुः । ज॒नि॒तुः । यः । ज॒जान॑ ।
यः । अ॒स्य॒ । शुष्म॑म् । मु॒हु॒कैः । इय॑र्ति । वातः॑ । न । जू॒तः । स्त॒नय॑त्ऽभिः । अ॒भ्रैः ॥

• kiyat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “some(a); some(a).”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• kiyat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “some(a); some(a).”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• janitur ← janituḥ ← janitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• muhukair ← muhukaiḥ ← muhuka
• [noun], instrumental, plural, neuter

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jūta ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• stanayadbhir ← stanayadbhiḥ ← stanay ← √stan
• [verb noun], instrumental, plural
• “thunder; thunder.”

• abhraiḥ ← abhra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

यः इन्द्रः मातुः जनन्याः सकाशात् कियत्स्वित् यावद्बलम् अध्येति अधिगच्छति । पितुः सकाशात् कियत् यावद्बलमधिगच्छति । यः इन्द्रः जनितुः जनयितुर्यस्मात् प्रजापतेः सकाशादिदं दृश्यमानं जगत् जजान अजनयत् । यः इन्द्रः तस्मात् प्रजापतेः सकाशात् अस्य जगतः शुष्मं यावद्धलं मुहुकैः मुहुर्मुहुः इयर्ति प्रेरयति । स्तनयद्भिः गर्जद्भिः अभ्रैः मेघेः जूतः प्रेरितः वातो न वायुरिव तथा स इन्द्रः स्तोतृभिर्जूतः प्रेरितः हविष्यदानार्थमाहूतो भवति ॥॥१०॥

English translation:

“Some portion (of his strength) Indra derives from his mother, some portion from his father; he who, though his progenitor, has begotten (the world), and animates its vigour repeatedly, as the wind is driven by thundering clouds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His progenitor: Prajāpati; as the wind is driven by thundering clouds: The simile is applied to Indra: as the wind is impelled by thunder-clouds, so Indra is influenced by the hymns of the worshippers

How much does Indra know of his mother, how much of his father, his begetter, who begot him?
He who in an instant raises his tempest, as the wind does when sped by thundering clouds,

The exact sense of ádhy eti is not entirely clear. It generally means ‘study’ from the literal meaning ‘go over’ (matching the English idiom exactly), but shows various semantic developments: ‘give thought to, take cognizance of, be mindful of, trouble oneself with’, etc. In all cases, the lexeme ádhi √i has a mental sense (though III.54.9 has a secondary literal reading): I.71.10, 80.15; III.54.9; V.44.13; VII.56.15; VIII.83.7, 91.3; IX.67.31, 32; X.33.7, 32.3, 100.4. Here I think we should read the expression in the light of vs. 4, with its apparent uncertainty about Indra’s parentage

– esp. given 4a janitā́and 4c yáḥ … jajā́na, matched here by janitúr yó jajā́na.

I take the rel. cl. of cd with the following vs. The two share the verb íyarti, and 12cd can serve as the cause of 13a: when Indra raises a tempest, he destroys the man’s peace.

I take muhukaíḥ as a temporal adverbial instr., expressing how suddenly Indra can erupt – even though I have revised my view on muhuké in the preceding hymn (IV.16.17 – see comm. there). I do not think “raises his tempest with/by sudden skirmishes” is what is meant here.

What is the care of Indra for his Mother, what cares he for the Father who begat him?
His care is that which speeds his might in conflicts, like wind borne onward by the clouds that thunder.

Was kümmert sich Indra wohl viel um seine Mutter, was um den Vater, den Erzeuger, der ihn erzeugt hat? Der dein Ungestüm durch die Schlachtrufe antreibt wie der jagende Wind durch die donnernden Wolken.

Wieviel verdankt denn Indra seiner Mutter, dem Vater auch, dem Zeuger, der ihn zeugte? Er der im Nu hoch seine Kraft emportrieb, gleichwie der Wind mit Donnerwolken eilend.

Насколько же Индра беспокоится о (своей) матери,
Насколько об отце-родителе, который породил (его)?
(Тот ) кто боевыми криками подгоняет его неистовство,
Словно ветер, гонимый грохочущими тучами…

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजाजनों में किसकी राज्य की योग्यता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (मुहुकैः) बारंबार कार्य्य करनेवालों से (अस्य) इसके (शुष्मम्) बल को (स्तनयद्भिः) शब्द करते हुए (अभ्रैः) मेघों के साथ (जूतः) वेग को प्राप्त (वातः) वायु के (न) तुल्य विजय को (इयर्ति) प्राप्त होता है और (यः) जो (स्वित्) कोई (इन्द्रः) तेजस्वी (मातुः) माता का (कियत्) कितना और (जनितुः) उत्पन्न करनेवाले (पितुः) पिता का (कियत्) कितना उपकार (अधि, एति) स्मरण करता है, वही राजा (जजान) होता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो मनुष्य माता और पिता का कितना उपकार है, ऐसा जानकर प्रत्युपकार करते हैं, वे मेघ और वायु से प्रेरित बिजुली के सदृश बल को प्राप्त होकर बारंबार शत्रुओं को जीतकर प्रकट यशवाले होते हैं ॥१२॥

अन्वय: यो मुहुकैरस्य शुष्मं स्तनयद्भिरभ्रैः सह जूतो वातो न विजयमियर्ति यः स्विदिन्द्रो मातुः कियज्जनितुः पितुः कियदध्येति स एव राजा जजान ॥१२॥

अथ प्रजाजनेषु कस्य राज्ययोग्यतेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कियत्) (स्वित्) अपि (इन्द्रः) (अधि, एति) स्मरति (मातुः) (कियत्) (पितुः) (जनितुः) जनकस्य (यः) (जजान) जायते (यः) (अस्य) (शुष्मम्) बलम् (मुहुकैः) मुहुर्मुहुः कुर्वद्भिः (इयर्ति) गच्छति (वातः) वायुः (न) इव (जूतः) प्राप्तवेगः (स्तनयद्भिः) शब्दायमानैः (अभ्रैः) घनैः सह ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये मनुष्या मातुः पितुः कियानुपकारोऽस्तीति विज्ञाय प्रत्युपकुर्वन्ति ते मेघवायुभ्यां प्रेरिता विद्युदिव बलं प्राप्य वारं वारं शत्रून् विजित्य प्रकटकीर्त्तयो भवन्ति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे माता व पिता यांचा अत्यंत उपकार आहे हे जाणून प्रत्युपकार करतात, ती मेघ व वायूने प्रेरित विद्युतप्रमाणे बल प्राप्त करून वारंवार शत्रूंना जिंकून प्रत्यक्ष यश प्राप्त करणारे असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क्षिय᳓न्तं त्वम् अ᳓क्षियन्तं कृणोति
इ᳓यर्ति रेणु᳓म् मघ᳓वा समो᳓हम्
विभञ्जनु᳓र् अश᳓निमाँ इव द्यउ᳓र्
उत᳓ स्तोता᳓रम् मघ᳓वा व᳓सौ धात्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákṣiyantam ← ákṣiyant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇoti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

reṇúm ← reṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samóham ← samóha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśánimān ← aśánimant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

vibhañjanúḥ ← vibhañjanú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stotā́ram ← stotár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vásau ← vásu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

क्षि॒यन्त॑म् । त्व॒म् । अक्षि॑यन्तम् । कृ॒णो॒ति॒ । इय॑र्ति । रे॒णुम् । म॒घऽवा॑ । स॒म्ऽओह॑म् ।
वि॒ऽभ॒ञ्ज॒नुः । अ॒शनि॑मान्ऽइव । द्यौः । उ॒त । स्तो॒तार॑म् । म॒घऽवा॑ । वसौ॑ । धा॒त् ॥

• kṣiyantaṃ ← kṣiyantam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• akṣiyantaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• akṣiyantaṃ ← kṣiyantam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• kṛṇotīyarti ← kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛṇotīyarti ← iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• reṇum ← reṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dust; pollen; powder.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• samoham ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• samoham ← moham ← moha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “delusion; confusion; bewilderment; loss of consciousness; moha; folly; distraction; error; stupefaction; illusion; folly; ignorance; faint; grogginess; stupidity; perplexity.”

• vibhañjanur ← vibhañjanuḥ ← vibhañjanu
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśanimāṃ ← aśanimat
• [noun], nominative, singular, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• stotāram ← stotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• vasau ← vasu
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

मघवा धनवानिन्द्रः क्षियन्तं धनराहित्येन क्षीयमाणं त्वम् एकं जनम् अक्षियन्तं धनेन अक्षीयमाणं कृणोति करोति । अकिंचनः कश्चित्पुरुषः इन्द्रं स्तुत्वा धनसमृद्धोऽभवदित्यर्थः । अशनिमान् अशनिना युक्तः द्यौः इव अन्तरिक्षमिव विभञ्जनुः शत्रूणां विशेषेण भञ्जकः मघवा इन्द्रः समोहं समूढं रेणुं पापम् इयर्ति स्तोतुः सकाशात् प्रेरयति । उत अपि च मघवा धनवानिन्द्रः स्तोतारं वसौ धने धात् अधात् निदधाति ॥ । पूर्वीः ।: ॥११॥

English translation:

“You are the Maghavan who makes one man destitute, another prosperous, who (scatters from his worshipper) the accusative ulated dust (of sin), the destroyer (of foes), like the heaven with the thunderbolt, Maghavan conducts his worshipper to wealth.”

He deprives the man dwelling peacefully of his peace. The bounteous one raises the dust in confusion,
a shatterer like Heaven with its missiles. But the bounteous one places his praiser in goods.

samóham is derived by Grassmann (/MonWms) from sám √ūh ‘push together’. But √ūh does not have a full-grade oh in Vedic and is plausibly related to √vah (see EWA s.v., with lit.). Better to analyze as sa-móham and derive it from √muh ‘be confused’. The same analysis should probably be applied to the differently accented samohé in I.8.6.

Maghavan makes the settled man unsettled: he scatters dust that he hath swept together,
Breaking in pieces like Heaven armed with lightning: Maghavan shall enrich the man who lauds h;m.

Er macht den Einen, der ruhig haust, zu einem Unbehausten. Der Freigebige treibt den Staub in dichten Haufen auf, zerschmetternd wie der Keile schleudernde Himmel, und der Freigebige bringt den Sänger zu Reichtum.

Den macht er wohnungslos, den macht er wohnend; der Mächt’ge regt zusammenwirbelnd Staub auf, Zerschmetternd, wie der Himmel mit dem Blitzstein, und schenket Gut dem Sänger, er, der reiche.

Любого живущего в мире ты превращаешь в неживущего в мире.
Щедрый (бог) поднимает пыль клубами,
Разбивая (все), словно небо, мечущее громы;
Щедрый также наделяет добром восхвалителя.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा को उत्तम और अनुत्तम का दण्ड और सत्कार करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे (मघवा) अत्यन्त धनयुक्त पुरुष (स्तोतारम्) यज्ञ करनेवाले को (वसौ) धन में (धात्) धारण करता है, वैसे जो (द्यौः) प्रकाश के सदृश (उत) और भी (अशनिमानिव) बहुत शस्त्र और अस्त्रवाले के सदृश (विभञ्जनुः) शत्रुओं का नाश करता हुआ (मघवा) श्रेष्ठधन से युक्त पुरुष (क्षियन्तम्) निवास करते और (अक्षियन्तम्) नहीं निवास करते हुए को (कृणोति) स्वीकार करता है (समोहम्) उत्तम प्रकार से छिपे हुए (रेणुम्) अपराध को (इयर्ति) प्राप्त होता है, उसको (त्वम्) आप शिक्षा दीजिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! आप जो अपराध करे उसको दण्ड के विना मत छोड़ो और जैसे यजमान विद्वान् जन को यज्ञ में स्वीकार करके धन देके सुख देता है, वैसे ही श्रेष्ठ सभासदों को स्वीकार करके ऐश्वर्य दे सब को आनन्द दीजिये ॥१३॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा मघवा स्तोतारं वसौ धात्तथा यो द्यौरिवोताप्यशनिमानिव विभञ्जनुस्सन् मघवा क्षियन्तमक्षियन्तं कृणोति समोहं रेणुमियर्त्ति तं त्वं शिक्षय ॥१३॥

अथा राज्ञोत्तमानुत्तमयोर्दण्डसत्कारौ कर्त्तव्यावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षियन्तम्) निवसन्तम् (त्वम्) (अक्षियन्तम्) न निवसन्तम् (कृणोति) (इयर्त्ति) प्राप्नोति (रेणुम्) अपराधम् (मघवा) (समोहम्) सम्यग्गूढम् (विभञ्जनुः) शत्रूणां विभञ्जकः (अशनिमानिव) यथा बहुशस्त्राऽस्त्रः (द्यौः) प्रकाशः (उत) (स्तोतारम्) ऋत्विजम् (मघवा) (वसौ) धने (धात्) दधाति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे राजँस्त्वं योऽपराधं कुर्य्यात्तं दण्डेन विना मा त्यजेः। यथा यजमानो विद्वांसं यज्ञे वृत्वा धनं दत्वा सुखयति तथैव श्रेष्ठान् सभासदो वृत्वैश्वर्य्यं दत्वा सर्वानानन्दय ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा! जे अपराध करतात त्यांना दंड दिल्याखेरीज सोडू नको व जसे यजमान विद्वान लोकांना यज्ञात धन देऊन सुखी करतो, तसेच श्रेष्ठ सभासदांना ऐश्वर्य देऊन सर्वांना आनंदी कर. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ चक्र᳓म् इषणत् सू᳓रियस्य
नि᳓ ए᳓तशं रीरमत् ससृमाण᳓म्
आ᳓ कृष्ण᳓ ईं जुहुराणो᳓ जिघर्ति
त्वचो᳓ बुध्ने᳓ र᳓जसो अस्य᳓ यो᳓नौ

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣaṇat ← √iṣaṇ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

étaśam ← étaśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

rīramat ← √ram- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sasr̥māṇám ← √sr̥- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

īm ← īm (invariable)

jigharti ← √ghr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

juhurāṇáḥ ← √hr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

kr̥ṣṇáḥ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

budhné ← budhná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvacáḥ ← tvác- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । च॒क्रम् । इ॒ष॒ण॒त् । सूर्य॑स्य । नि । एत॑शम् । री॒र॒म॒त् । स॒सृ॒मा॒णम् ।
आ । कृ॒ष्णः । ई॒म् । जु॒हु॒रा॒णः । जि॒घ॒र्ति॒ । त्व॒चः । बु॒ध्ने । रज॑सः । अ॒स्य । योनौ॑ ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• iṣaṇat ← iṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “send.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• etaśaṃ ← etaśam ← etaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

• rīramat ← ram
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• sasṛmāṇam ← sṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṛṣṇa ← kṛṣṇe ← kṛṣṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• juhurāṇo ← juhurāṇaḥ ← hvṛ
• [verb noun], nominative, singular

• jigharti ← ghṛ
• [verb], singular, Present indikative

• tvaco ← tvacaḥ ← tvac
• [noun], genitive, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• budhne ← budhna
• [noun], locative, singular, neuter
• “bottom; bottom; base.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

प्रैतशं सूर्ये पस्पृधानम्’ (ऋ. सं. १. ६१.१५ ) इत्यर्धर्चे पूर्वं काचिदाख्यायिका सूचिता । अत्रापि • अयं चक्रम्’ इति पूर्वार्धे सा सूच्यते । स्वश्वनामा कश्चिद्राजा । स च पुत्रार्थं सूर्यमुपास्ते । स च सूर्यः पुत्ररूपेण स्वयमेव तत्रोत्पन्नः सन् एतशाख्येन महर्षिणा सार्धं युद्धं चकार । तदानीं स ऋषिः युद्धे जयार्थमिन्द्रं तुष्टाव। स इन्द्रः तेन स्तूयमानः सन् स्वश्वपुत्रस्य सूर्यस्य संबन्धिनः संग्रामात् एनमपालयदिति । अयम् इन्द्रः सूर्यस्य चक्रम् आयुधम् इषणत् प्रैरयत्। ससृमाणं युद्धार्थं सरन्तं गच्छन्तम् एतशम् एतशनामानमृषिं नि रीरमत् न्यरीमत् निवारितवान्। जुहुराणः कुटिलं यथा भवति तथा संचरन् कृष्णः कृष्णवर्णो मेघः त्वचः तेजसः बुध्ने मूलभूते रजसो अस्य उदकस्य योनौ स्थानेऽन्तरिक्षे स्थितम् ईम् एनमिन्द्रम् आ जिघर्ति आसिञ्चति । शत्रूणां प्रेरिताञ्चक्रादेस्त्रस्तं ररक्षेत्यर्थः ॥

English translation:

“He has hurled the wheel (of the chariot) of the sun, and has stopped Etaśa going forth to (battle); the dark undulating cloud bedews him, (staying) at the root of radiance in the regions of its waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In the regions of the waters: in the antarikṣa, or firmament;

Etaśa: RV. 1.061.15; 1.130.09 and 1.176.04

This one impelled the wheel of the Sun and stopped Etaśa as he ran. Moving crookedly, he [=Agni?] sprinkles it [=Sun? Sun’s horse or
wheel?] at the black base of the hide, on the womb of this realm,

As noted in the published introduction, this vs. and its pendant, the single pāda of vs. 15, are quite unclear, though at least 14ab concerns the Etaśa myth. There are also some formal issues.

The med. part. sasṛmāṇá- must belong to the pf. stem, despite its -mānásuffix appropriate to a thematic stem. This is the only such form, beside conventionally formed pf. part. sasrāṇá- (2x). Narten (1969: 81-82 = KlSch 128) explains the aberrancy as a quirk of the poet, who in this and adjacent hymns shows a penchant for -māna- participles. Another question is what is its value. Most pf.

participles have anterior sense, but the published translation renders it as “as he ran” – in other words as an action simultaneous with the main verb. And I might be inclined to make this simultaneity more overt by tr. “as he was running.” Kümmel’s interpretation (552) as what he calls “resultativ” and I would call anterior is more in line with the perfect form: “wenn er seinen Lauf gemacht hat.” But contextually that would be puzzling: what is the point of bringing the horse to a halt if it’s already finished running. And on p. 602 he provides a diff. tr., closer to mine: “der sich im Lauf befindet.” Witzel Gotō seem to take it almost as an inchoative – “der sich in Lauf gesetzt hat” – but cite alternative translations in their n. I would suggest that the aberrant shape and the aberrant sense are connected and that the poet created a nonce present-like pf. part. to convey the simultaneous and progressive value he was seeking to express, since regular pf. participles often express anteriority. (This, howver, does not explain why the poet didn’t just use a pres. part. built to the redupl. pres. sísarti, here *sísratam; this act. part. is attested once.) The second hemistich is quite obscure. Oldenberg suggests reading kṛṣṇé against the Pp. kṛṣṇáḥ, and this has met general acceptance. The apparently parallel loc. ásikhyām ‘on the dark (FEM.)’ in 15a supports this reading, and it goes naturally with the locatives in 14d.

Who is the referent? Geldner gives no hint of what he might think, but Kümmel and Witzel Gotō both think the subj. is Indra, who is acting on/against Etaśa. Judging from Kümmel’s tr.

(“er ‘träufelt’ ihn [den Vajra] wütend auf das schwarze (Pferd)”; 602), he thinks the verb ‘sprinkle’ (jigharti) is a euphemism for violent action; its unexpressed obj. is Indra’s vájra, which Indra ‘sprinkles’ onto the black (horse, namely Etaśa), while Witzel Gotō understand Etaśa himself as the object. For both, the part. juhurāṇáḥ belongs with √hṝ ‘be angry’ (flg. Insler 1968; see EWA s.v. HARI ), which can capture Indra’s mood in this encounter. (Note that the poet was not tempted here to give the redupl.

part. a thematic suffix, pace Narten.) By contrast, I accept the traditional association of the part. with √hvṛ ‘go crookedly’. I take the referent here to be Agni. Although the Kümmel / Witzel Gotō view that it is Indra would be the default interpr. in this Indra hymn, the phraseology of pāda d is almost identical to a pāda in an Agni hymn in this maṇḍala: IV.1.11ab sá jāyata prathamáḥ pastyā̀su, mahó budhné rájaso asyá yónau “He was born first in the dwelling places, at the base of this great realm, (as) his womb….” And ‘moving crookedly’ qualifies Agni very well. The simile comparing the subject here to a Hotar in vs. 15 also supports Agni as referent – though I suppose it could be argued that since Agni is often identified as a Hotar he need not be compared to one. The part. juhurāṇáḥ ‘going crookedly’ is also appropriate to Agni, describing the unpredictable movements of fire and the flickering movement of its flames.

But what is it that Agni (if he is indeed the subj.) is doing? This may be illuminated (however faintly) by two other verbal forms to ā́√ghṛ in the RV (the adj.

ā́ghṛṇi- ‘glowing, ardent (?)’ belongs to the etymologically separate root √ghṛ ‘be warm, hot’ found in gharmá- ‘heat’, etc. See comm. ad VI.53.3). In X.6.4 Agni sprinkles the gods (ā́jigharti devā́n) as Hotar; in V.48.3 Agni (by my interpr.) sprinkles a vájra. Although in both passages most interpr. attempt to make the verb mean something other than ‘sprinkle’ (see comm. ad locc.), in fact a naturalistic explanation is not hard to construct using the literal meaning of the verb: Agni “sprinkles” the objects in question with sparks, a literal “baptism by fire.” That Agni is elsewhere the object of √ghṛ, being sprinkled with ghee (see II.10.4), makes this the kind of paradoxical reversal that RVic poets so much like. Here notice that Agni performs this action “like a Hotar performing sacrifice” (vs. 15 yájamāno ná hótā), as in X.6.4. The image is both of a properly sacrificing priest performing the ritual action of sprinkling (the fire with ghee) and of the ritual fire sending out a stream of sparks, like sprinkled drops, which would be quite visible on the dark background insistently mentioned in this vs. What the object is that he is sprinkling remains obscure to me - but in addition to the possibilities I suggest in the published translation and those of others mentioned above, it might be Indra’s vájra, as suggested by Kümmel (see above), though with a different sense of the verb than Kümmel suggests. Recall that in V.48.3 Agni sprinkles Indra’s vájra-with sparks as a sort of ritual sanctification before Indra employs it.

He urged the chariot-wheel of Surya forward: Etasa, speeding on his way, he rested.
Him the black undulating cloud bedeweth, in this mid-air’s depth, at the base of darkness,

Dieser treibt das Rad der Sonne weiter; den Etasa, der seinen Lauf gemacht, hält er an. Er schleudert ihn auf einen Abweg führend auf den schwarzen Boden der Haut, in den Schoß dieses Dunkelraumes.

Das Rad der Sonne setzt er in Bewegung, liess ruhn ihr Ross, als es die Bahn durchlaufen; Umwendend bringt er’s auf den schwarzen Boden der Nacht hin dort in dieses Luftraums Tiefe.

Он привел в движение колесо солнца.
Он остановил пробежавшего Эташу.
Он швыряет его, рассвирепев,
На дно шкуры, темного пространства, в его лоно.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजा को वेगवान् यन्त्रों को बनाय दुष्टसंशोधन करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप जैसे (अयम्) यह (सूर्यस्य) सूर्य के मण्डल के सदृश (चक्रम्) चक्र को (इषणत्) प्राप्त होता है (ससृमाणम्) निरन्तर प्राप्त होते हुए (एतशम्) घोड़े को (नि, रीरमत्) रमाता है (कृष्णः) खीचनेवाला (जुहुराणः) कुटिल गमनवाले के सदृश (ईम्) जल को (आ, जिघर्ति) नष्ट करता है (त्वचः) वाणी के संबन्ध में (रजसः) लोकसमूह और (अस्य) इसके (बुध्ने) अन्तरिक्ष और (योनौ) गृह में रमता है, ऐसा जानकर इसका सत्कार करके दुष्ट पुरुष को ताड़न दीजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य कलाकौशल से चक्रयन्त्रों का निर्म्माण करके वेगयुक्त वाहनों को प्राप्त होकर रमण करते हैं, वे ऐश्वर्य को प्राप्त होकर और कुटिलता को त्याग करके सुख को प्राप्त होते हैं ॥१४॥

अन्वय: हे राजन् ! भवान् यथाऽयं सूर्यस्य मण्डलमिव चक्रमिषणत् ससृमाणमेतशं नि रीरमत् कृष्णो जुहुराण इवेमाजिघर्त्ति त्वचो रजसोऽस्य बुध्ने योनौ रमत इति विज्ञायेमं सत्कृत्य दुष्टं ताडय ॥१४॥

अथ राज्ञा वेगवन्ति यन्त्राणि निर्माय दुष्टसंशोधनं कार्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (चक्रम्) (इषणत्) इष्णाति प्राप्नोति (सूर्यस्य) (नि) (एतशम्) अश्वम् (रीरमत्) रमयति (ससृमाणम्) भृशं गच्छन्तम् (आ) (कृष्णः) कर्षकः (ईम्) जलम् (जुहुराणः) कुटिलगतिः (जिघर्त्ति) क्षरति (त्वचः) वाचः (बुध्ने) अन्तरिक्षे (रजसः) लोकसमूहस्य (अस्य) (योनौ) गृहे ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः कलाकौशलेन चक्रयन्त्राणि निर्माय वेगवन्ति यानान्यासाद्य रमन्ते ते ऐश्वर्यं प्राप्य कुटिलतां विहाय सुखयन्ति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे कला-कौशल्याने चक्रयंत्र निर्माण करून वेगवान याने प्राप्त करून त्यात रमतात तो ऐश्वर्यवान बनून कुटिलतेचा त्याग करून सुख प्राप्त करतात. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - एकपदा विराट्

अ᳓सिक्नियां य᳓जमानो न᳓ हो᳓ता

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M

Morph
ásiknyām ← ásita- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

असि॑क्न्याम् । यज॑मानः । न । होता॑ ॥

• asiknyāṃ ← asiknyām ← asiknī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Asiknī; Vairiṇī; night.”

• yajamāno ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

एकपदेयमृक् पूर्वर्चा सह दृष्टान्तत्वेन संबध्यते । असिक्न्यां रात्रौ यजमानो न यजमान इव होता होतारमाह्वातारमग्निम् । द्वितीयार्थे प्रथमा । सोमेनासिञ्चति तद्वन्मेघ इन्द्रम् आसिञ्चतीत्यर्थः ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“As the sacrificer (pours the oblation) at night upon the fire.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Asikanyām yajamāno na hotā: hotā = hotāram, the invoker, Agni, āhvātāram agnim; siñcati somam, he sprinkles the soma; the verse with one pāda may relate to the previous verse

Like a Hotar performing his own sacrifice on the dark (hide).

I supply ‘hide’ with ásiknyām on the basis of tvácam ásiknīm in IX.73.5 (so also Geldner), though Witzel Gotō supply ‘night’ instead.

As in the night the sacrificing priest.

Wie der opfernde Hotri auf das schwarze Fell.

Wie in der schwarzen Nacht der opfernde Priester.

На черную шкуру, словно хотар, приносящий жертву.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• याजुषीपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजदण्ड की प्रकर्षता को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो राजा (यजमानः) मेल करनेवाले के (न) सदृश (असिक्न्याम्) रात्रि में भयरहित (होता) सुख को देनेवाला होवे, वही निरन्तर आनन्द करे ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जिस राजा के प्रजाजनों में प्राणियों वा शयन किये हुओं में दण्ड जागता है, वह अभय का देनेवाला पुरुष किसी से भी भय को नहीं प्राप्त होता है ॥१५॥

अन्वय: यो राजा यजमानो नाऽसिक्न्यामभयस्य होता स्यात् स एव सततं मोदेत ॥१५॥

अथ राजदण्डप्रकर्षतामाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असिक्न्याम्) रात्रौ। असिक्नीति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं०१.७) (यजमानः) सङ्गन्ता (न) इव (होता) सुखस्य दाता ॥१५॥

भावार्थभाषाः - यस्य राज्ञः प्रजाजनेषु प्राणिषु सुप्तेषु दण्डो जागर्त्ति सोऽभयदः कुतश्चिदपि भयं नाऽऽप्नोति ॥१५॥

भावार्थभाषाः - ज्या राजाच्या प्रजेमध्ये, प्राण्यामध्ये, शयन केलेल्यामध्ये दंड (राजा) जागृत असतो तो अभय देणारा पुरुष कुणालाही घाबरत नाही. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गव्य᳓न्त इ᳓न्द्रं सखिया᳓य वि᳓प्रा
अश्वाय᳓न्तो वृ᳓षणं वाज᳓यन्तः
जनीय᳓न्तो जनिदा᳓म् अ᳓क्षितोतिम्
आ᳓ च्यावयामो अवते᳓ न᳓ को᳓शम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gavyántaḥ ← √gavy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśvāyántaḥ ← √aśvāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vājáyantaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ákṣitotim ← ákṣitoti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janidā́m ← janidā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janīyántaḥ ← √janīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

avaté ← avatá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

cyāvayāmaḥ ← √cyu- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kóśam ← kóśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ग॒व्यन्तः॑ । इन्द्र॑म् । स॒ख्याय॑ । विप्राः॑ । अ॒श्व॒ऽयन्तः॑ । वृष॑णम् । वा॒जय॑न्तः ।
ज॒नि॒ऽयन्तः॑ । ज॒नि॒ऽदाम् । अक्षि॑तऽऊतिम् । आ । च्य॒व॒या॒मः॒ । अ॒व॒ते । न । कोश॑म् ॥

• gavyanta ← gavyantaḥ ← gavyat
• [noun], nominative, plural, masculine

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• aśvāyanto ← aśvāyantaḥ ← aśvāyat
• [noun], nominative, plural, masculine

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• janīyanto ← janīyantaḥ ← janīy
• [verb noun], nominative, plural

• janidām ← jani
• [noun], feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• janidām ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• akṣitotim ← akṣitoti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cyāvayāmo ← cyāvayāmaḥ ← cyāvay ← √cyu
• [verb], plural, Present indikative
• “chase away; remove; move.”

• ‘vate ← avate ← avata
• [noun], locative, singular, masculine
• “well.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kośam ← kośa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

गव्यन्तः गा इच्छन्तः अश्वायन्तः अश्वानिच्छन्तः वाजयन्तः वाजमन्नमिच्छन्तः जनीयन्तः जायाश्च इच्छन्तः विप्राः मेधाविनः स्तोतारो वयं सख्याय इन्द्रसंबन्धिने सखित्वाय वृषणं कामानां वर्षितारं जनिदां जयाप्रदम् अक्षितोतिम् अक्षीणरक्षम् । सर्वदा रक्षाकरमित्यर्थः। एवंभूतम् इन्द्रम् आ च्यावयामः आगमयामः । तत्र दृष्टान्तः । अवते कूपे । अवत इति कूपनाम ’ अवतः अवटः क्रिविः ’ (नि. ३. २३. ७ ) इति कूपनामसु पाठात् । कोशं न जलोद्धरणपात्रमिव । पुरुषा जलोद्धरणपात्रं जलेन पूरयितुं कूपे यथा आच्यावयन्ति तथा वयमाच्यावयाम इत्यर्थः ॥

English translation:

“May we (who are) wishing for cattle, for horses, for food, for wives, through his friendship induce Indra, the showerer (of benefits), the giver of wives, the unwearied granter of protection, to come down, as a bucket (is lowered) into a well.”

Seeking cows, seeking horses, seeking prizes, we, inspired poets, rousing the bull Indra for partnership;584 IV.18
seeking wives, we bestir the wife-giver providing imperishable aid, like a bucket in a well.

Geldner supplies a verb (“we call”) in ab; Witzel Gotō take ā́cyāvayāmaḥ in d as the verb of both hemistichs, not just the 2nd. My interpr. is similar to Witzel Gotō’s, but with a further twist. I take vājáyantaḥ in b as a pun. The sense ‘seeking prizes’ is supported by parallel gavyántaḥ … aśvāyántaḥ … / janīyántaḥ “seeking cows, seeking horses, seeking wives,” even though the denom. ‘seeking prizes’ is ordinarily accented on the denom. suffix as vājayá-. By contrast vājáya- is usually transitive in the meaning ‘incite, rouse’, and it can be so here, with índram as object.

Eager for booty, craving strength and horses, we-singers stir Indra, the strong, for friendship,
Who gives the wives we seek, whose succour fails not, to hasten, like a pitcher to the fountain.

Kühe begehrend, Rosse begehrend, den Siegerpreis begehrend rufen wir Redekundige den Bullen Indra zur Freundschaft; Weiber begehrend ziehen wir den Weiberschenker von unversieglichen Gnaden wie den Schöpfeimer im Brunnen heran.

Wir Sänger ziehn den Indra her zum Beistand, um Rind und Ross und Gut den starken bittend, Nach Frau’n begierig ihn den Frauenspender, wir ziehn ihn wie den Eimer aus dem Brunnen.

Желая коров, желая коней, желая добычи,
(Зовут) вдохновенные Индру для дружбы.
Желая женщин – того, кто дает женщин, того, чья помощь нерушима,
Мы подтягиваем к себе, словно бадью в колодце.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब प्रजाजनों को कैसे सुख और ऐश्वर्य हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (गव्यन्तः) अपनी गौओं की इच्छा (अश्वायन्तः) अपने घोड़ों की इच्छा (वाजयन्तः) विज्ञान वा अन्न की इच्छा (जनीयन्तः) तथा स्त्री की इच्छा करते हुए (विप्राः) बुद्धिमान् हम लोग (सख्याय) मित्र होने के वा मित्रकर्म के लिये (वृषणम्) सुख के वर्षानेवाले पिता (जनिदाम्) जन्म देनेवाली माता (अक्षितोतिम्) वा जिसकी रक्षा क्षीण नहीं होती, उस नित्यरक्षक पुरुष को और (अवते) कूप में (कोशम्) मेघ के (न) सदृश (इन्द्रम्) वा सूर्य्य के सदृश प्रकाशमान राजा को (आ, च्यावयामः) प्राप्त करावें, वैसे इस सब को आप लोग भी औरों को प्राप्त कराओ ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जिनको सुख और ऐश्वर्य्य की इच्छा होवे, वे मेघ के सदृश धन वर्षाने और नित्य रक्षा करनेवाले राजा को मित्रभाव के लिये ग्रहण करें ॥१६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा गव्यन्तोऽश्वायन्तो वाजयन्तो जनीयन्तो विप्रा वयं सख्याय वृषणं जनिदामक्षितोतिमवते कोशं नेन्द्रमाच्यावयामस्तथैतं यूयमप्येनमन्यान् प्रापयत ॥१६॥

अथ प्रजाभ्यः कथं सुखमैश्वर्यं चाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गव्यन्तः) आत्मनो गा इच्छन्तः (इन्द्रम्) सूर्य्य इव प्रकाशमानं राजानम् (सख्याय) मित्रस्य भावाय कर्मणे वा (विप्राः) मेधाविनः (अश्वायन्तः) आत्मनोऽश्वानिच्छन्तः (वृषणम्) सुखवर्षकम् (वाजयन्तः) विज्ञानमन्नं वेच्छन्तः (जनीयन्तः) जायामिच्छन्तः (जनिदाम्) या जनिं जन्म ददाति (अक्षितोतिम्) अक्षीणा ऊती रक्षा यस्य तम् (आ) (च्यावयामः) प्रापयामः (अवते) कूपे। अवत इति कूपनामसु पठितम्। (निघं०३.२३) (न) इव (कोशम्) मेघम् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। येषां सुखैश्वर्येच्छा स्यात्ते मेघ इव धनवर्षकं नित्यरक्षं राजानं मित्रत्वाय सङ्गृह्णीयुः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. ज्यांना सुख व ऐश्वर्याची इच्छा असेल त्यांनी मेघाप्रमाणे धनाचा वर्षाव करणाऱ्या व नित्य रक्षण करणाऱ्या राजाचा मित्राप्रमाणे स्वीकार करावा. ॥ १६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्राता᳓ नो बोधि द᳓दृशान आपि᳓र्
अभिख्याता᳓ मर्डिता᳓ सोमिया᳓नाम्
स᳓खा पिता᳓ पितृ᳓तमः पितॄणां᳓
क᳓र्तेम् उलोक᳓म्† उशते᳓ वयोधाः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āpíḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dádr̥śānaḥ ← √dr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

trātā́ ← trātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhikhyātā́ ← abhikhyātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marḍitā́ ← marḍitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somyā́nām ← somyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitr̥̄ṇā́m ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitŕ̥tamaḥ ← pitŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

kártā ← kártar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ulokám ← uloká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uśaté ← √vaś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vayodhā́ḥ ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्रा॒ता । नः॒ । बो॒धि॒ । ददृ॑शानः । आ॒पिः । अ॒भि॒ऽख्या॒ता । म॒र्डि॒ता । सो॒म्याना॑म् ।
सखा॑ । पि॒ता । पि॒तृऽत॑मः । पि॒तॄ॒णाम् । कर्ता॑ । ई॒म् । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् । उ॒श॒ते । व॒यः॒ऽधाः ॥

• trātā ← trā
• [verb], singular, periphrast. future
• “protect; help.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• dadṛśāna ← dadṛśānaḥ ← dṛś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• āpir ← āpiḥ ← āpi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend.”

• abhikhyātā ← abhikhyātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• marḍitā ← marḍitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sympathizer.”

• somyānām ← somya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “saumya.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitṛtamaḥ ← pitṛtama
• [noun], nominative, singular, masculine

• pitṝṇāṃ ← pitṝṇām ← pitṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• kartem ← kartā ← kṛ
• [verb], singular, periphrast. future
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kartem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• lokam ← loka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• uśate ← vaś
• [verb noun], dative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• vayodhāḥ ← vayaḥ ← vayas
• [noun], neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• vayodhāḥ ← dhāḥ ← dhā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

हे इन्द्र आपिः आप्तः ददृशानः सर्वं पालकत्वेन पश्यंस्त्वं नः अस्माकं त्राता रक्षकः बोधि भव । किंच । अभिख्याता अभिद्रष्टा मर्डिता सुखयिता सोम्यानां सोमार्हाणां यजमानादीनां सखा प्रजापतिना समानख्यातिः पिता पालकः। केवलं पालको न किंतु पितॄणां पालकानां मध्ये पितृतमः अतिशयेन पालकः कर्तेमु पितॄणां स्रष्टा च त्वं लोकं स्वर्गादिलोकम्’ उशते कामयमानाय स्तोत्रे वयोधाः । वय इत्यन्ननामैतत् । अन्नप्रदो भव ॥

English translation:

“Be our preserver, you who are looking (benevolently upon) all; a kinsman (to us); a supervisor (of all things), a bestower of felicity on those who are worthy (to offer) libations; a friend, a protector, a defender in the highest degree among defenders, a creator; (be you, who bestows) the world of heaven upon him who desires it, the giver to us of food.”

Become our protector, showing yourself as a friend who watches over and dispenses mercy to your comrades in soma,
our partner and father, the best father of fathers, the creator conferring vitality on the man longing for wide space.

Geldner (/Witzel Gotō) take the pf. part. dádṛśānaḥ as a mere attributive adj. with āpíḥ (“visible friend”), while I give it a more verbal sense. If my reflexive ‘showing yourself’ seems too strong, I would still prefer a participial ‘being seen as / becoming visible’ to a straight adjective. Once again, we are hoping for Indra’s epiphany on the ritual ground.

In d in the published translation I take kártā independently and construe ulókam as obj. of the part. uśaté (“longing for wide space”) against Geldner (/Witzel Gotō). I now see that this is wrong, as the parallel expressions with kártā … ulókam show (VI.23.3, VII.20.2).

Both of those passages also have a dat. of benefit, vīrā́ya and sudā́se respectively, but neither of those datives is capable of governing an acc. I would therefore emend my tr. to “maker of wide space for the man who longs (for it), conferring vitality.” As this emended tr. shows, I still think ulókam can be secondarily taken as the obj. of uśaté. This same part. uśaté can also serve as dat. of benefit with vayodhā́ḥ. Note the dat. stuvaté with váyo dhāḥ in the next vs. (18b).

Be thou our guardian, show thyself our kinsman, watching and blessing those who pour the Soma;
As Friend, as Sire, most fatherly of fathers giving the suppliant vital strength and freedom.

Sei uns Schützer, sichtbarer Freund, ein Fürsorger und Erbarmer der Somaliebenden, Freund und Vater, väterlichster der Väter, der dem Verlangenden einen Platz verschafft und Kraft verleiht.v

Sei Schützer uns, dich zeigend als Verwandter, der Somabringer Hüter und Erfreuer, Der Freund der Väter, väterlichster Vater, der dem Begehrer Kraft verleiht und Raum schafft.

Будь нам спасителем, проявляющимся как друг,
Защитником, сочувствующим тем, кто любит сому,
Другом, отцом, самым отеческим из отцов,
Создателем простора, дающим телесную силу тому, кто хочет!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वरोपासना विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो (नः) हम लोगों का वा हम लोगों को (त्राता) रक्षा करने (ददृशानः) उत्तम प्रकार देखने (आपिः) व्याप्त रहने (अभिख्याता) सम्मुख अन्तर्यामीपने से उपदेश देने (मर्डिता) सुख देने और (सखा) मित्र (पिता) संसार का उत्पन्न करनेवाला (सोम्यानाम्) चन्द्रमा के तुल्य शान्ति आदि गुणों से युक्त (पितॄणाम्) उत्पन्न वा पालन करनेवालों का (पितृतमः) अत्यन्त पालन करनेवाला (कर्त्ता) कर्त्तापुरुष (लोकम्) लोक की (उशते) कामना करते हुए के लिये (ईम्) सब को (उ) ही (वयोधाः) जीवन वा सुन्दर वस्तु का धारण करनेवाला जगदीश्वर है, ऐसा उसको (बोधि) जानो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर मित्र के तुल्य सब का सुखकर्त्ता, सत्य का उपदेश देनेवाला, उत्पन्न करनेवालों का उत्पन्नकर्त्ता, पालन करनेवालों का पालनकर्त्ता, सब कर्म्मों का देखनेवाला, न्यायाधीश, अन्तर्य्यामी अभिव्याप्त है, उसी को जानकर उपासना करो ॥१७॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो नस्त्राता ददृशान आपिरभिख्याता मर्डिता सखा पिता सोम्यानां पितॄणां पितृतमः कर्त्ता लोकमुशत ईमु वयोधा जगदीश्वरोऽस्ति तं बोधि ॥१७॥

अथेश्वरोपासनाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्राता) रक्षकः (नः) अस्माकमस्मान् वा (बोधि) बुध्यस्व (ददृशानः) सम्प्रेक्षकः (आपिः) व्याप्तः (अभिख्याता) आभिमुख्येनान्तर्यामितयोपदेष्टा (मर्डिता) सुखयिता (सोम्यानाम्) सोमवच्छान्त्यादिगुणयुक्तानाम् (सखा) सुहृत् (पिता) जगतो जनकः (पितृतमः) अतिशयेन पालकः (पितॄणाम्) जनकानां पालकानाम् (कर्त्ता) (ईम्) सर्वम् (उ) (लोकम्) (उशते) कामयमानाय (वयोधाः) यो वयो जीवनं कमनीयं वस्तु दधाति सः ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वरो मित्रवत्सर्वेषां सुखकरस्सत्योपदेष्टा जनकानां जनकः पालकानां पालकः सर्वेषां कर्मणां द्रष्टा न्यायाधीशोऽन्तर्याम्यभिव्याप्तोऽस्ति तमेव विज्ञायोपाध्वम् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो जगदीश्वर मित्राप्रमाणे सर्वांचा सुखकर्ता, सत्याचा उपदेष्टा, जनकांचा जनक, पालकांचा पालनकर्ता, सर्व कर्मांचा द्रष्टा, न्यायाधीश, अन्तर्यामी अभिव्याप्त आहे, त्याला जाणून त्याची उपासना करा. ॥ १७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सखीयता᳓म् अविता᳓ बोधि स᳓खा
गृणान᳓ इन्द्र स्तुवते᳓ व᳓यो धाः
वयं᳓ हि᳓ आ᳓ ते चकृमा᳓ सबा᳓ध
आभिः᳓ श᳓मीभिर् मह᳓यन्त इन्द्र

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhīyatā́m ← √sakhīy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháyantaḥ ← √mahay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śámībhiḥ ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

स॒खि॒ऽय॒ताम् । अ॒वि॒ता । बो॒धि॒ । सखा॑ । गृ॒णा॒नः । इ॒न्द्र॒ । स्तु॒व॒ते । वयः॑ । धाः॒ ।
व॒यम् । हि । आ । ते॒ । च॒कृ॒म । स॒ऽबाधः॑ । आ॒भिः । शमी॑भिः । म॒हय॑न्तः । इ॒न्द्र॒ ॥

• sakhīyatām ← sakhīy
• [verb noun], genitive, plural
• “befriend.”

• avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• gṛṇāna ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• cakṛmā ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sabādha ← sabādhaḥ ← sabādh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pressing; clamant.”

• ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śamībhir ← śamībhiḥ ← śamī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• mahayanta ← mahayantaḥ ← mahay ← √mah
• [verb noun], nominative, plural
• “glorify.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र त्वं सखीयतां सखित्वमिच्छतामस्माकम् अविता रक्षिता बोधि भव। तथा गृणानः स्तूयमानस्त्वं सखा भव । हे इन्द्र स्तुवते स्तुतिं कुर्वते मह्यं वयः अन्नं धाः अधाः धेहि। हे इन्द्र सबाधः बाधासहिताः वयं हि वयं खलु ते त्वाम् आ चकृम आह्वयामः । किं कुर्वन्तः । आभिः प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानैः शमीभिः स्तुतिरूपैः कर्मभिः महयन्तः त्वां पूजयन्तः ॥ ६॥

English translation:

“Regard yourself as a protector of those who desire your friendship; be a friend deserving of commendation; grant, Indra, food to him who praises (you); suffering difficulties, we make our suppications to you, worshipping you with these holy rites.”

Become the helper and partner of those seeking your partnership. Being sung, Indra, confer vitality on the man who praises,
for we have fervently acted for you, exalting you with these
labors, Indra.

Though I am in agreement with Geldner (/Witzel Gotō) that cakṛmā́‘we have acted’ refers to ritual action, I see no reason to supply an obj. (e.g., Geldner “das Opfer”).

Be helping Friend of those who seek thy friendship . give life, when lauded, Indra, to the singer.
For, Indra, we the priests have paid thee worship, exalting thee with these our sacrifices.

Sei Gönner und Freund derer, die einen Freund suchen. Gib gepriesen, o Indra, dem Lobsänger Kraft, denn wir haben eifrig für dich das Opfer bereitet, mit diesen Zurüstungen dich ehrend, o Indra.

Sei der Genossen Helfer und Genosse; gerühmt, o Indra, schenke Kraft dem Sänger; Denn dir, o Indra, haben wir geopfert mit Eifer, dich mit diesen Werken ehrend.

Будь другом, помощником тех, кто ищет друга!
Воспеваемый, о Индра, дай восхвалителю телесную силу:
Ведь мы усердно служили тебе
Выказывая уважение этими трудами, о Индра.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राज्यवर्द्धन प्रकार को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले (सखीयताम्) मित्र के सदृश आचरण करते हुए पुरुषों के (सखा) मित्र (अविता) रक्षा करनेवाले (गृणानः) स्तुति करते हुए (स्तुवते) प्रशंसा करनेवाले के लिये (वयः) सुन्दर धन को (धाः) धारण कीजिये। और हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश विद्या और विनय से प्रकाशित जो (वयम्) हम लोग (हि) ही (ते) आपके लिये (आभिः) इन (शमीभिः) क्रियाओं से (महयन्तः) बड़े के सदृश आचरण करते हुए (वयः) सुन्दर धन को (चकृमा) करें उनको आप (सबाधः) विलोडन के सहित वर्त्तमान होते हुए (आ, बोधि) अच्छे प्रकार जानिये ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि राज्य बढ़वाने की आप इच्छा करें तो पक्षपात का त्याग करके सब के साथ मित्र के सदृश वर्त्ताव करिये और श्रेष्ठ पुरुषों की रक्षा करते और दुष्ट पुरुषों को दण्ड देते हुए अपने तेज की प्रसिद्धि करिये ॥१८॥

अन्वय: हे इन्द्र ! सखीयतां सखाविता गृणानः सन् स्तुवते वयो धाः। हे इन्द्र ! ये वयं हि ते तुभ्यमाभिः शमीभिर्महयन्तस्सन्तो वयश्चकृमा ताँस्त्वं सबाधः सन्नाऽबोधि ॥१८॥

अथ राज्यवर्द्धनप्रकारमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सखीयताम्) सखेवाचरताम् (अविता) (बोधि) बुध्यस्व (सखा) सुहृत् (गृणानः) स्तुवन् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (स्तुवते) प्रशंसकाय (वयः) कमनीयं धनम् (धाः) धेहि (वयम्) (हि) (आ) (ते) तव (चकृमा) कुर्य्याम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सबाधः) बाधेन सह वर्त्तमानः (आभिः) (शमीभिः) क्रियाभिः (महयन्तः) महानिवाचरन्तः (इन्द्र) सूर्य इव विद्याविनयप्रकाशित ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि वर्धयितुं भवानिच्छेत्तर्हि पक्षपातं विहाय सर्वैः सह मित्रवद्वर्त्तताम्। श्रेष्ठान् रक्षान् दुष्टान् दण्डयन्त्स्वतेजः प्रख्यापयताम् ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जर राज्य वाढविण्याची इच्छा करशील तर पक्षपाताचा त्याग करून सर्वांबरोबर मित्राप्रमाणे वर्तन कर व श्रेष्ठ पुरुषांचे रक्षण करून दुष्ट लोकांना दंड देत आपले तेज प्रकट कर. ॥ १८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तुत᳓ इ᳓न्द्रो मघ᳓वा य᳓द् ध वृत्रा᳓
भू᳓रीणि ए᳓को अप्रती᳓नि हन्ति
अस्य᳓ प्रियो᳓ जरिता᳓ य᳓स्य श᳓र्मन्
न᳓किर् देवा᳓ वार᳓यन्ते न᳓ म᳓र्ताः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apratī́ni ← apratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhū́rīṇi ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

vāráyante ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

स्तु॒तः । इन्द्रः॑ । म॒घऽवा॑ । यत् । ह॒ । वृ॒त्रा । भूरी॑णि । एकः॑ । अ॒प्र॒तीनि॑ । ह॒न्ति॒ ।
अ॒स्य । प्रि॒यः । ज॒रि॒ता । यस्य॑ । शर्म॑न् । नकिः॑ । दे॒वाः । वा॒रय॑न्ते । न । मर्ताः॑ ॥

• stuta ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• bhūrīṇy ← bhūrīṇi ← bhūri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• apratīni ← aprati
• [noun], accusative, plural, neuter
• “irresistible.”

• hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vārayante ← vāray
• [verb], plural, Present indikative
• “ward off; obstruct; restrain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

यद्ध यदा खलु मघवा धनवान् इन्द्रः स्तुतः अस्माभिः स्तुतो भवति तदेन्द्रः एकः असहाय एव भूरीणि बहूनि अप्रतीनि अप्रतिगमनानि । अभिगमनयुक्तानीत्यर्थः । वृत्रा वृत्राणि शत्रून् हन्ति हिनस्ति । यस्य इन्द्रस्य शर्मन् शर्मणि आश्रये वर्तमानं स्तोतारं देवाः नकि वारयन्ते निवारणं न कुर्वन्ति । मर्ताः च न निवारयन्ते"। अस्य इन्द्रस्य जरिता स्तोता प्रियः भवति ॥

English translation:

“When Indra, the possessor of opulence, is glorified, he singly destroys many unyielding foes; the worshipper is dear to him (who relies) on his protection, and neither gods nor men molest him.”

Indra the bounteous, praised when he (smashes) obstacles, alone smashes those many and unopposable (obstacles).
The singer is dear to him, under whose protection none, neither gods nor mortals, obstruct (him [=the singer]).

Geldner’s rendering of ab is not grammatically possible: he takes the subordinate clause as beginning with yád and continuing till the end of b (“weil er ja allein die vielen Feinde erschlägt”), but hanti is unaccented and must therefore belong to the main clause – despite his rather casual dismissal of the problem (n.

19b). My tr. takes yád dha vṛtrā́as a self-contained subord. clause, with a verb (‘smashes’) to be supplied. Perhaps better is Witzel Gotō’s interpr. of the same sequence as a nominal clause with vṛtrā́as nominative subj.: “wenn es ja Widerstände gibt.” I might emend my tr. to “Indra is praised as the bounteous one; when there are obstacles, he alone smashes (them, though they are) many and unopposable.”

Alone, when Indra Maghavan is lauded, he slayeth many ne’er-resisted Vrtras.
Him in whose keeping is the well-loved singer never do Gods or mortals stay or hinder.

Gepriesen wird der freigebige Indra, weil er ja allein die vielen Feinde erschlägt, denen keiner gewachsen ist. Ihm ist der Sänger lieb, den in seinem Schutze weder Götter noch Sterbliche verdrängen.

Gepriesen ward der starke Indra, weil er allein erschlägt viel übermächt’ge Feinde; Der Sänger ist ihm lieb, an dessen Schutze ihn Götter nicht noch Menschen je verhindern.

Прославлен щедрый Индра (за то,) что он один
Разбивает многочисленные препятствия, не имеющие себе равных.
Ему мил певец, которого под (его) защитой
Не потеснят ни боги, ни смертные.

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कैसे जनों को राजा राज्यकर्म्मों में रक्खे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यस्य) जिसके (शर्मन्) गृह में (प्रियः) मनोहर (जरिता) स्तुति करनेवाला (स्तुतः) प्रशंसित (मघवा) बहुत ऐश्वर्य्य से युक्त (इन्द्रः) सूर्य्य के सदृश प्रतापी राजा जैसे सूर्य्य (अप्रतीनि) नहीं प्रतीत (भूरीणि) बहुत (वृत्रा) मेघों के अवयवों को (एकः) सहायरहित अर्थात् अकेला भी (हन्ति) नाश करता है, वैसे ही (यत्) जो असहाय (अस्य) इसकी सेना में (ह) निश्चय से विद्वान् बहुतों का नाश करनेवाला वर्त्ताव करे उसको (देवाः) विद्वान् लोग (नकिः) नहीं (वारयन्ते) रोकते हैं और (न) न (मर्त्ताः) अविद्वान् लोग ॥१९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा सत्य के उपदेशक अपने प्रियकारक विद्वानों की राजकृत्य में रक्षा करे, उसका पराजय करने को कोई भी नहीं समर्थ होवे ॥१९॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्य शर्मन् प्रियो जरिता स्तुतो मघवेन्द्रो यथा सूर्य्योऽप्रतीनि भूरीणि वृत्रैकोऽपि हन्ति तथैव यद्योऽसहायोऽस्य सेनाया ह विद्वान् बहूनां हन्ता वर्त्तेत तं देवा नकिर्वारयन्ते न मर्त्ताश्च ॥१९॥

पुनः कीदृशाञ्जनान् राजा राज्यकर्म्मसु रक्षेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुतः) प्रशंसितः (इन्द्रः) सूर्य्य इव राजा (मघवा) बह्वैश्वर्ययुक्तः (यत्) यः (ह) किल (वृत्रा) वृत्राणि मेघावयवान् (भूरीणि) बहूनि (एकः) असहायः सन् (अप्रतीनि) अप्रीतानि (हन्ति) (अस्य) (प्रियः) कमनीयः (जरिता) स्तोता (यस्य) (शर्मन्) गृहे (नकिः) निषेधे (देवाः) विद्वांसः (वारयन्ते) निषेधयन्ति (न) (मर्त्ताः) अविद्वांसो मनुष्याः ॥१९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा सत्योपदेशकान्त्स्वप्रियकारकान् विदुषो राज्यकृत्ये रक्षेत् तस्य पराजयं कर्त्तुं कोऽपि न समर्थो भवेत् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा सत्याचे उपदेशक स्वतःला प्रिय असणाऱ्या विद्वानांचे राज्यात रक्षण करतो त्याचा पराजय करण्यास कोणी समर्थ होऊ शकत नाही. ॥ १९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ न इ᳓न्द्रो मघ᳓वा विरप्शी᳓
क᳓रत् सत्या᳓ चर्षणीधृ᳓द् अनर्वा᳓
तुवं᳓ रा᳓जा जनु᳓षां धेहि अस्मे᳓
अ᳓धि श्र᳓वो मा᳓हिनं य᳓ज् जरित्रे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

virapśī́ ← virapśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anarvā́ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

carṣaṇīdhŕ̥t ← carṣaṇīdhŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kárat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

satyā́ ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

janúṣām ← janúṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mā́hinam ← mā́hina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒व । नः॒ । इन्द्रः॑ । म॒घऽवा॑ । वि॒ऽर॒प्शी । कर॑त् । स॒त्या । च॒र्ष॒णि॒ऽधृत् । अ॒न॒र्वा ।
त्वम् । राजा॑ । ज॒नुषा॑म् । धे॒हि॒ । अ॒स्मे इति॑ । अधि॑ । श्रवः॑ । माहि॑नम् । यत् । ज॒रि॒त्रे ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• virapśī ← virapśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• satyā ← satya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• carṣaṇīdhṛd ← carṣaṇī
• [noun], feminine

• carṣaṇīdhṛd ← dhṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “maintaining.”

• anarvā ← anarvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• januṣāṃ ← januṣām ← janus
• [noun], genitive, plural, masculine
• “birth.”

• dhehy ← dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• māhinaṃ ← māhinam ← māhina
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mighty; large.”

• yaj ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

विरप्शी बहुविधशब्दवान् चर्षणीधृत् सर्वासां प्रजानां धारयिता अनर्वा अप्रत्यृतः । केनापि प्रतिकूलेन न प्राप्त इत्यर्थः । मघवा धनवान् इन्द्रः एवा एवमस्माभिः स्तुतः सन् नः अस्माकं सत्या सत्यरूपाण्यभिमतानि फलानि करत् करोतु । हे इन्द्र जनुषां जन्मवतां सर्वेषां राजा प्रभुः त्वं माहिनं महिम्नोपेतं यत् श्रवः यद्यशः जरित्रे स्तोत्रे देयं तद्यशः अस्मे अस्मासु अधि अधिकत्वेन धेहि । एवा न इन्द्रो मघवा विरप्शीत्युत्तमया परिदधातीयं वा इन्द्रो मघवा विरप्शी’ (ऐ. ब्रा. ३. ३८) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“The many-voiced Indra, the possessor of opulence, the supporter of men, the irresistible bestows upon us, when praised by us, assured (rewards); you, (Indra), are the king of men; grant to us abundantly that great fame which (is due) to (your) worshipper.”

In just this way shall bounteous Indra, conferring abundance, make these things come true for us, as the unassailable sustainer of the
bordered domains.
You, as king of (all) the races, set fame upon us, which is a great thing for the singer.

E’en so let Maghavan, the loud-voiced Indra, give us true blessings, foeless, men’s upholder.
King of all creatures, give us glory amply, exalted glory due to him who lauds thee.

Also möge uns alles Wahr machen der freigebige Indra, der Überfluß hat, der unbestrittene Völkerregent. Du, der König der Geschöpfe, verleih uns gewaltigen Ruhm, der dem Sänger gebührt!

Dies mach uns wahr der mächtige, gewalt’ge, der unnahbare Menschenschützer Indra, Gewähr uns das, du König der Geschöpfe, dass grosser Ruhm des Sängers Antheil werde.

Так пусть нам Индра, щедрый, изобильный,
Сделает (все) истинным, (он,) неприступный правитель народов!
Как царь существ надели ты нас
Великой славой, которая (пристала) певцу!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अमात्य आदि जनों से राजा की न्याय के बीच प्रवृत्ति कराने को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यत्) जो (नः) हम लोगों के लिये (राजा) प्रकाशमान (मघवा) धनदाता (विरप्शी) बड़े (चर्षणीधृत्) मनुष्यों को धारण करनेवाले (अनर्वा) घोड़ों से रहित (इन्द्रः) राजा (त्वम्) आप (सत्या) नहीं नाश होनेवाले कार्यों को (करत्) सिद्ध करें (एवा) वही आप (जनुषाम्) जन्मवाले (अस्मे) हम लोगों के (माहिनम्) बड़े (श्रवः) श्रवण वा अन्न को (अधि, धेहि) अधिक धारण करें, इसी प्रकार (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये भी ॥२०॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अन्याय में प्रवर्त्तमान राजा को रोकते हैं, वे सत्य के प्रचार करनेवाले होते हुए बड़े सुख को प्राप्त होते हैं ॥२०॥

अन्वय: हे राजन् ! यद्यो नो राजा मघवा विरप्शी चर्षणीधृदनर्वेन्द्रस्त्वं सत्या करत् स एवा त्वं जनुषामस्मे माहिनं श्रवोऽधिधेह्येवं जरित्रे च ॥२०॥

अथामात्यजनादिभी राज्ञो न्याये प्रवर्त्तयनमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) राजा (मघवा) धनप्रदः (विरप्शी) महान् (करत्) कुर्य्यात् (सत्या) अविनश्वराणि (चर्षणीधृत्) यो मनुष्यान् धरति (अनर्वा) अविद्यमाना अश्वा यस्य सः (त्वम्) (राजा) प्रकाशमानः (जनुषाम्) जन्मवताम् (धेहि) (अस्मे) अस्माकम् (अधि) (श्रवः) श्रवणमन्नं वा (माहिनम्) महत् (यत्) यः (जरित्रे) स्तावकाय ॥२०॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अन्याये प्रवर्त्तमानं राजानं निरुन्धन्ति ते सत्यप्रचारकाः सन्तो महत्सुखं प्राप्नुवन्ति ॥२०॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अन्यायी राजाला रोखतात. ती सत्याचा प्रचार करणारी असून महान सुख प्राप्त करतात. ॥ २० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳐᳓ ष्टुत᳓ इन्दर+ नू᳓ गृणान᳓
इ᳓षं जरित्रे᳓ नदि᳓यो न᳓ पीपेः
अ᳓कारि ते हरिवो ब्र᳓ह्म न᳓व्यं
धिया᳓ सियाम रथि᳓यः सदासाः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

nú ← nú (invariable)

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pīpeḥ ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

ákāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rathyàḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sadāsā́ḥ ← sadāsā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

नु । स्तु॒तः । इ॒न्द्र॒ । नु । गृ॒णा॒नः । इष॑म् । ज॒रि॒त्रे । न॒द्यः॑ । न । पी॒पे॒रिति॑ पीपेः ।
अका॑रि । ते॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । ब्रह्म॑ । नव्य॑म् । धि॒या । स्या॒म॒ । र॒थ्यः॑ । स॒दा॒ऽसाः ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ṣṭuta ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• gṛṇāna ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pīpeḥ ← pyā
• [verb], singular, Perfect injunctive
• “swell; abound; swell.”

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “new; fresh.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rathyaḥ ← rathī
• [noun], nominative, plural, masculine

• sadāsāḥ ← sadāsā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “triumphant.”

हे इन्द्र नु क्षिप्रं स्तुतः पूर्वैऋषिभिः संस्तुतो नु क्षिप्रं गृणानोऽस्माभिः स्तूयमानश्च त्वमिषमन्नं जरित्रे स्तोत्रे मह्यं नद्यो न अद्भिर्नदीरिव पीपेः । प्यायय । प्रवृद्धं कुरु । हे इन्द्र हरिवो हरिवन् यरिसञ्ज्ञकाश्वोपेतेन्द्र ते तुभ्यं नव्यं नवतरं ब्रह्म स्तोत्रमकारि । अस्माभिः क्रियते । रथ्यो रथवन्तो वयं धिया प्रज्ञारूपया स्तुत्या सदासास्त्वां सर्वदा भजमानास्त्वदर्थं हवीरूपस्यान्नस्य दातारो वा स्याम । भूयास्म ॥ २१ ॥

English translation:

“Glorified (in the past), glorified, Indra, at present satisfy your worshipper with food, as rivers (are filled with water); lord of horses, a new hymn has been made for you; may we, possessed of chariots, be ever diligent in your praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This is a repetition of the last verse of the preceding sūkta].

– Now praised, o Indra, now being sung, make refreshment swell for the singer like rivers.
A new sacred formulation has been made for you, o you of the fallow bays. Through our insightful thought may we be charioteers who
always win.

Now, Indra! lauded, glorified with praises, let power swell high like rivers for the singer.
For thee a new hymn, Lord of Bays! is fashioned. May we, car-borne, through song be victors ever.

Gepriesen und gelobt mögest du nun dem Anfänger Speise anschwellen lassen wie die Flüsse, o Indra. Es ist dir aufs neue eine Erbauung gemacht worden, du Falbenlenker. Möchten wir durch die Dichtung immergewinnende Wagenlenker sein!

Gepriesen nun, o Indra, und besungen, lass Labung schwellen Strömen gleich dem Sänger; Dir ist dies neue Lied gemacht, o Ross-Herr durch Andacht sein wir Kämpfer, stets gewinnend.

Прославленный сейчас, о Индра, воспетый сейчас,
Пусть сделаешь ты набухшей, словно реки, жертвенную пищу для певца!
Сотворена тебе новая молитва, о хозяин буланых коней.
Благодаря поэтической мысли пусть будем мы всегда победоносными колесничими!

• इन्द्र:
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अमात्यादिकों की भी कार्य प्रवृत्ति को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) श्रेष्ठ मनुष्यों से युक्त (इन्द्र) राजन् ! जो (गृणानः) सत्य की स्तुति करते हुए आप हम लोगों से (नू) शीघ्र (स्तुतः) प्रशंसित (अकारि) किये गये वह आप (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (नद्यः) नदियों के (न) सदृश (इषम्) अन्न वा विज्ञान को (पीपेः) बढ़ाओ और हे राजन् ! आप से (नव्यम्) नवीन (ब्रह्म) बड़ा धन (नू) निश्चय से किया गया उन (ते) आपके हम लोग (सदासाः) सेवकों के साथ वर्त्तमान (रथ्यः) बहुत वाहनों से युक्त (धिया) बुद्धि वा कर्म से अनुकूल (स्याम) होवें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अति उत्तम गुण, कर्म, स्वभाव और विद्या से युक्त और प्रजा के हित के लिये धन और अन्नों को बढ़ाता है, उसके अनुकूलपन से वर्त्ताव करके सेना के अङ्गों का दृढ़ सम्पादन करना चाहिये ॥२१॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा,प्रजा और भृत्यों के गुण वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥२१॥यह सत्रहवाँ सूक्त और चौबीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे हरिव इन्द्र ! यो गृणानस्त्वमस्माभिर्नू स्तुतोऽकारि स जरित्रे नद्यो नेषं पीपेः। हे इन्द्र ! त्वया नव्यं ब्रह्म न्वकारि तस्य ते वयं सदासा रथ्यो धियाऽनुकूलाः स्याम ॥२१॥

अथामात्यादीनामपि कार्यप्रवृत्तिमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) सद्यः (स्तुतः) प्रशंसितः (इन्द्र) राजन् (नू) अत्र ऋचि तुनुघेत्युभयत्र दीर्घः। (गृणानः) सत्यं स्तुवन् (इषम्) अन्नं विज्ञानं वा (जरित्रे) स्तावकाय (नद्यः) सरितः (न) इव (पीपेः) वर्धय (अकारि) क्रियते (ते) (हरिवः) प्रशस्तमनुष्ययुक्त (ब्रह्म) महद्धनम् (नव्यम्) नूतनम् (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (स्याम) भवेम (रथ्यः) बहुरथवन्तः (सदासाः) सेवकैः सह वर्त्तमानाः ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽनुत्तमगुणकर्मस्वभावविद्यः प्रजाहिताय धनाऽन्नानि वर्धयति तस्याऽऽनुकूल्येन वर्त्तित्वा सेनाऽङ्गानि दृढानि सम्पादनीयानीति ॥२१॥ अथेन्द्रराजप्रजाभृत्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥२१॥इति सप्तदशं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो अति उत्तम गुण, कर्म, स्वभाव व विद्या यांनी युक्त व प्रजेच्या हितासाठी धन व अन्न वाढवितो त्याच्या अनुकूल वागून सेनेचे अंग दृढ करावे. ॥ २१ ॥