०१३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति अग्नि᳓र् उष᳓साम् अ᳓ग्रम् अख्यद्
विभातीनां᳓ सुम᳓ना रत्नधे᳓यम्
यात᳓म् अश्विना सुकृ᳓तो दुरोण᳓म्
उ᳓त् सू᳓रियो ज्यो᳓तिषा देव᳓ एति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

uṣásām ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ratnadhéyam ← ratnadhéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhātīnā́m ← √bhā- (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

duroṇám ← duroṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

प्रति॑ । अ॒ग्निः । उ॒षसा॑म् । अग्र॑म् । अ॒ख्य॒त् । वि॒ऽभा॒ती॒नाम् । सु॒ऽमनाः॑ । र॒त्न॒ऽधेय॑म् ।
या॒तम् । अ॒श्वि॒ना॒ । सु॒ऽकृतः॑ । दु॒रो॒णम् । उत् । सूर्यः॑ । ज्योति॑षा । दे॒वः । ए॒ति॒ ॥

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uṣasām ← uṣas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• vibhātīnāṃ ← vibhātīnām ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], genitive, plural
• “shine.”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• ratnadheyam ← ratna
• [noun], neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• ratnadheyam ← dheyam ← dheya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “giving; distribution.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sukṛto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], genitive, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• duroṇam ← duroṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

सुमनाः शोभनमनस्कः अग्निः विभातीनां व्युच्छन्तीनाम् उषसाम् उषोदेवतानां रत्नधेयं रत्नधानम् । धनप्रकाशकमित्यर्थः । अग्रं प्रति पूर्वकालं लक्षीकृत्य अख्यतः प्रवृद्धो भवति । हे अश्विना अश्विनौ युवां सुकृतः यजमानस्य दुरोणं गृहम् । दुरोणे’ इति गृहनाम ‘दुरोणे दुर्याः । (नि. ३. ४. ७ ) इति गृहनामसु पाठात् । यातं गच्छतम् । सूर्यः ऋत्विगादीनां प्रेरकः देवः ज्योतिषा स्वेन तेजसा उत् एति उषःकाले प्रादुर्भवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Favourably-minded, Agni has manifested (his might) in regard to the wealth-bestowing procession of the resplendent dawns; proceed, Aśvins, to the dwelling of the pious (worshipper); the divine sun rises with splendour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The dawn having appeared the morning fire is to be lighted

Agni has looked toward the vanguard of the Dawns—benevolent (Agni) toward the treasure-conferring of the radiant (Dawns).
Drive, Aśvins, to the dwelling of the one of good action. The Sun, the god, goes up with his light.

AGNI hath looked, benevolently-minded, on the wealth-giving spring of radiant Mornings.
Come, Asvins, to the dwelling of the pious: Surya the God is rising with his splendour.

Benevolent Agni has looked on the breaking of the shining dawns, on the bestowal of treasures. Come to the dwelling of the virtuous (mortal), ye Asvins. The god Sûrya rises with his light.

Agni hat den Anbruch der Morgenröten erwartet, der freundlich Gesinnte die Schatzspende der Erstrahlenden. Kommet, ihr Asvin, ins Haus des Frommen! Gott Surya geht mit seinem Lichtglanz auf.

Der Morgenröthen Anbruch schaute Agni, das Schatzgeschenk der glänzenden voll Freude, O Ritter, kommet in das Haus des Frommen, der Sonnengott geht auf in hellem Glanze.

Агни заметил начало утренних зорь,
(Он,) благожелательный, – раздачу сокровищ сверкающих (зорь).
Приезжайте, Ашвины, в дом благочестивого!
Бог Сурья восходит со (своим) светом.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले तेरहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सूर्य के सादृश्य से राजगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विभातीनाम्) प्रकाश करते हुए (उषसाम्) प्रातःकालों के (अग्रम्) ऊपर होना जैसे हो वैसे (अग्निः) अग्नि के सदृश यश को (प्रति, अख्यत्) प्रकट करता और (सुमनाः) प्रसन्नचित्त होता हुआ (अश्विना) वायु और बिजुली के जैसे (यातम्) प्राप्त हों, वैसे (ज्योतिषा) प्रकाश के साथ (देवः) सुख का देनेवाला (सूर्यः) सूर्य जैसे (उत्) (एति) उदय होता, वैसे (सुकृतः) उत्तम कृत्य करनेवाले धर्मात्मा के (रत्नधेयम्) रत्न जिसमें धरे जायें, उस (दुरोणम्) गृह को प्राप्त होता, वह सुख को प्राप्त होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो वायु, बिजुली और सूर्य के गुणयुक्त पुरुष प्रजाओं का पालन करते हैं, वे उस सत्य न्याय से बहुत रत्नों के कोष को प्राप्त हैं ॥१॥

अन्वय: यो विभातीनामुषसामग्रमग्निरिव यशः प्रत्यख्यत्सुमनाः सन्नश्विना यातमिव ज्योतिषा देवः सूर्य उदेतीव सुकृतो रत्नधेयं दुरोणमेति स सुखं लभते ॥१॥

अथ सूर्य्यसादृश्येन राजगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (अग्निः) अग्निरिव (उषसाम्) प्रभातानाम् (अग्रम्) उपरिभावम् (अख्यत्) प्रकाशयति (विभातीनाम्) प्रकाशयन्तीनाम् (सुमनाः) प्रसन्नचित्तः (रत्नधेयम्) रत्नानि धेयानि यस्मिंस्तत् (यातम्) प्राप्नुतम् (अश्विना) वायुविद्युताविव (सुकृतः) सुकृतस्य धर्मात्मनः (दुरोणम्) गृहम् (उत्) (सूर्यः) सविता (ज्योतिषा) प्रकाशेन (देवः) सुखप्रदाता (एति) प्राप्नोति ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये वायुविद्युत्सूर्यगुणाः प्रजाः प्रालयन्ति ते तेन सत्येन न्यायेन बहुरत्नकोषं लभन्ते ॥१॥

या सूक्तात सूर्य व विद्वानाच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे वायू विद्युत व सूर्याप्रमाणे असलेले पुरुष प्रजेचे पालन करतात. त्यांना सत्य न्यायाने पुष्कळ रत्नांचे कोष लाभतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऊर्ध्व᳓म् भानुं᳓ सविता᳓ देवो᳓ अश्रेद्
द्रप्सं᳓ द᳓विध्वद् गविषो᳓ न᳓ स᳓त्वा
अ᳓नु व्रतं᳓ व᳓रुणो यन्ति मित्रो᳓
य᳓त् सू᳓रियं दिवि᳓ आरोह᳓यन्ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūrdhvám ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dávidhvat ← √dhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

drapsám ← drapsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gaviṣáḥ ← gaviṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sátvā ← sátvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

āroháyanti ← √ruh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ऊ॒र्ध्वम् । भा॒नुम् । स॒वि॒ता । दे॒वः । अ॒श्रे॒त् । द्र॒प्सम् । दवि॑ध्वत् । गो॒ऽइ॒षः । न । सत्वा॑ ।
अनु॑ । व्र॒तम् । वरु॑णः । य॒न्ति॒ । मि॒त्रः । यत् । सूर्य॑म् । दि॒वि । आ॒ऽरो॒हय॑न्ति ॥

• ūrdhvam ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• bhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aśred ← aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• drapsaṃ ← drapsam ← drapsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drop; banner.”

• davidhvad ← davidhvat ← dodhu ← √dhū
• [verb noun], nominative, singular
• “shake.”

• gaviṣo ← gaviṣaḥ ← gaviṣa
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satvā ← satvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “warrior.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ārohayanti ← ārohay ← √ruh
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; hop on; lift.”

सविता प्रेरकः देवः ऊर्ध्वम् उन्मुखं भानुम् अश्रेत् आश्रयति । यत् यदा रश्मयः सूर्यं दिवि द्युलोके आरोहयन्ति आरोहणं कारयन्ति तदा वरुणः रात्र्यभिमानी देवः मित्रः अहरभिमानी, अन्ये देवाश्च व्रतं तत्संबन्धि कर्म अनु यन्ति अनुगच्छन्ति । अनुगमने दृष्टान्त उच्यते । द्रप्सं पार्थिवं रजः दविध्वत् धुन्वन् । विकिरन्नित्यर्थः। गविषः गा इच्छन् सत्वा न वृषभ इव तद्वत् ॥

English translation:

“The divine Savitā diffuses his light on high, dispersing the dew, and like a vigorous (bull) ardent for the cow; then Varuṇa, and Mitra, and other (divinities), hasten to (fulfil) their offices when they elevate the sun in the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hasten to fill their offices: yat sūryam divy ārohanti; yad raśmayaḥ sūryasya ārohaṇam kārayanti, when the rays of light cause the ascent of the sun

God Savitar has braced his radiant beam upright, brandishing his banner like a warrior seeking cattle.

Varuṇa, Mitra, (and the other Ādityas?) proceed according to their
commandment, when they cause the Sun to mount into heaven.

In c the other Ādityas, or at least Aryaman, should be supplied, since the verb (yanti) is plural and there are only two expressed subjects (váruṇaḥ … mitráḥ).

Savitar, God, hath spread on high his lustre, waving his flag like a spoil-seeking hero.
Their stablished way go Varuna and Mitra, what time they make the Sun ascend the heaven.

The god Savitri has sent his light upward 1, shaking his banner 2 like a warrior who fights for cows 3. Varuna and Mitra follow the law, when they make the Sun rise on heaven.

Gott Savitri hat sein Licht aufgesteckt, sein Banner schwingend wie ein Krieger, der auf Rinder auszieht. Mitra und Varuna folgen seinem Gebot, wenn sie den Surya am Himmel aufsteigen lassen,

Gott Savitar liess hoch sein Leuchten steigen, sein Banner schwingend wie ein tapfrer Krieger, Nach festem Brauch gehn Varuna und Mitra, wenn sie am Himmel schön die Sonn’ erhöhen.

Бог Савитар направил прямо (свой) луч,
Мощно потрясая знаменем, словно воин, ищущий коров.
Варуна, Митра (и другие Адитьи) следуют (его) обету,
Когда вызывают восход Сурьи на небе.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्यलोकादिकों के निमित्तकारण को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सविता) सूर्य्यमण्डल (देवः) प्रकाशमान (सत्वा) चलनेवाला (गविषः) गौओं को प्राप्त होने की इच्छा करते हुए के (न) सदृश (अनु, व्रतम्) अनुकूल कर्म को और (वरुणः) जल और (मित्रः) वायु अनुकूल कर्म को (यन्ति) प्राप्त होते वा (यत्) जिस (सूर्य्यम्) सूर्य्यलोक को (दिवि) अन्तरिक्ष में (आरोहयन्ति) चढ़ाते हैं वा सूर्य्यमण्डल (द्रप्सम्) पृथिवीसंबन्धी भूलोक को (दविध्वत्) अत्यन्त कँपाता हुआ (ऊर्ध्वम्) ऊपर वर्त्तमान (भानुम्) किरण का (अश्रेत्) आश्रय करता है, यह सब जानो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । इस सृष्टि में परमात्मा ने जैसे सूर्य्य की उत्पत्ति से जल, अग्नि और पवन रचे, वैसे ही पृथिवी आदिकों के भी निमित्तकारण रचे, यह जानना चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः सविता देवः सत्वा गविषो नाऽनुव्रतं वरुणो मित्रोऽनुव्रतं यन्ति यत्सूर्यं दिव्यारोहयन्ति सविता देवो द्रप्सं दविध्वत् सन्नूर्ध्वं भानुमश्रेदिति विजानीत ॥२॥

अथ सूर्यलोकादीनां निमित्तकारणमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वम्) उपरिस्थम् (भानुम्) किरणम् (सविता) सूर्य्यमण्डलम् (देवः) प्रकाशमानः (अश्रेत्) आश्रयति (द्रप्सम्) पार्थिवं भूगोलम् (दविध्वत्) भृशं धुन्वन् (गविषः) गाः प्राप्तुमिच्छन् (न) इव (सत्वा) गन्ता (अनु) (व्रतम्) कर्म (वरुणः) जलम् (यन्ति) (मित्रः) वायुः (यत्) यम् (सूर्य्यम्) सवितृलोकम् (दिवि) (आरोहयन्ति) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । इह सृष्टौ परमात्मना यथा सूर्य्योत्पत्तेर्जलाग्निवायवो निर्मितास्तथैव पृथिव्यादीनामपि निमित्तानि विहितानीति वेदितव्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. या सृष्टीत परमेश्वराने जसे सूर्याच्या उत्पत्तीपासून जल, अग्नी, पवन निर्माण केलेले आहेत, तसेच पृथ्वी इत्यादींचेही निमित्तकारण उत्पन्न केलेले आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं᳓ सीम् अ᳓कृण्वन् त᳓मसे विपृ᳓चे
ध्रुव᳓क्षेमा अ᳓नवस्यन्तो अ᳓र्थम्
तं᳓ सू᳓रियं हरि᳓तः सप्त᳓ यह्वी᳓
स्प᳓शं वि᳓श्वस्य ज᳓गतो वहन्ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákr̥ṇvan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sīm ← sīm (invariable)

támase ← támas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vipŕ̥ce ← √pr̥c- (root)
{case:DAT, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánavasyantaḥ ← ánavasyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhruvákṣemāḥ ← dhruvákṣema- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yahvī́ḥ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

spáśam ← spáś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

यम् । सी॒म् । अकृ॑ण्वन् । तम॑से । वि॒ऽपृचे॑ । ध्रु॒वऽक्षे॑माः । अन॑वऽस्यन्तः । अर्थ॑म् ।
तम् । सूर्य॑म् । ह॒रितः॑ । स॒प्त । य॒ह्वीः । स्पश॑म् । विश्व॑स्य । जग॑तः । व॒ह॒न्ति॒ ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sīm
• [adverb]

• akṛṇvan ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tamase ← tamas
• [noun], dative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• vipṛce ← vipṛc ← √pṛc
• [verb noun]

• dhruvakṣemā ← dhruva
• [noun]
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• dhruvakṣemā ← kṣemāḥ ← kṣema
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• anavasyanto ← an
• [adverb]
• “not.”

• anavasyanto ← avasyantaḥ ← avasā ← √sā
• [verb noun], nominative, plural
• “end.”

• artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “pale; green; bay; yellow.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• yahvī ← yahva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “youngest; youthful; active.”

• spaśaṃ ← spaśam ← spaś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lookout; spy; spaś.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jagato ← jagataḥ ← jagant
• [noun], genitive, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

ध्रुवक्षेमाः स्थिरनिवासाः सृष्टिकर्तारो देवाः सीं सर्वतः तमसे तमसः विपृचे पृथक्करणाय अर्थं जगल्लक्षणं कार्यम् अनवस्यन्तः अविमुञ्चन्तः कुर्वन्त एव यं सूर्यम् अकृण्वन् असृजन्नित्यर्थः । यह्वीः महत्यः सप्त सप्तसंख्याकाः हरितः अश्वाः विश्वस्य समस्तस्य जगतः प्राणिसमूहस्य स्पशं प्रेरकत्वेन ज्ञातारं तं सूर्यं वहन्ति धारयन्ति ।

English translation:

“Seven great courses convey that sun, whom the (deities), occupants of enduring mansions, and not heedless (of their offices), have formed for the driving away of darkness, (and who is) the animator of the whole world.”

The one whom they created to pull apart the darkness—those
[=Ādityas?] with fixed peaceful abodes, who do not unharness until
(reaching) their goal—
that Sun, do the seven golden mares, youthfully exuberant, convey as spy of the whole moving world.

I take the Ādityas as the subj. of ákṛṇvan, since the Sun is their spy (see pāda d). It could also be, more generally, the gods, as Oldenberg (SBE), Geldner, and Renou take it.

In any case it is certainly not the other pl. entity mentioned in cd, the seven golden mares.

Him whom they made to drive away the darkness, Lords of sure mansions, constant to their object,
Him who beholds the universe, the Sun-God, seven strong and youthful Coursers carry onward.

Him whom (the gods) dwelling in firm peace, and never losing their object, have created for dispersing the darkness—Him, the Sun, the all-observer, the seven young fallow mares carry forward.

Den sie dazu bestimmten, das Dunkel zu zerteilen, sie die auf festem Grunde stehen und ihr Tagwerk nie einstellen, diesen Surya fahren die sieben jüngsten falben Stuten, den Beobachter der ganzen Welt.

Den zu des Dunkels Scheuchung sie erschufen, die sicher wohnen, nicht vom Ziele weichen; Den Sonnengott, der alle Welt beschauet, ihn fahren sieben lichte, schnelle Stuten.

Кого они создали, чтобы он опустошил мрак,
Они с прочной обителью – (его,) не упускающего (своей) цели,
Этого Сурью везут семь юных буланых
Кобылиц, наблюдателя всего мира.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यम्) जिस (अर्थम्) पदार्थरूप सूर्य को (अनवस्यन्तः) न सेवते और क्रिया करते हुए (ध्रुवक्षेमाः) निश्चित रक्षण करनेवाले जन (तमसे) अन्धकार के अर्थ (विपृचे) वियोग करने के लिये (सीम्) सब ओर से (अकृण्वन्) निश्चित करते हैं (तम्) उस (विश्वस्य) सम्पूर्ण (जगतः) संसार के (स्पशम्) बाँधनेवाले (सूर्य्यम्) सूर्य्य को (सप्त) सात (यह्वीः) बड़ी (हरितः) दिशाओं को (वहन्ति) प्राप्त कराते हैं, वैसे ही उत्तम गुणों को प्राप्त कराओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे किरणें सूर्य्य को अन्धकार के दूर करने के लिये धारण करती हैं, वैसे ही सम्पूर्ण जगत् की अविद्या दूर करने के लिये और विद्या की रक्षा के लिये सब प्रकार सत्य के उपदेश करो ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यमर्थमनवस्यन्तो ध्रुवक्षेमास्तमसे विपृचे सीमकृण्वँस्तं विश्वस्य जगतः स्पशं सूर्य्यं सप्त यह्वीर्हरितो वहन्तीव शुभगुणान् वहन्तु प्रापयन्तु ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) (सीम्) सर्वतः (अकृण्वन्) कुर्वन्ति (तमसे) अन्धकाराय (विपृचे) वियोजनाय (ध्रुवक्षेमाः) ध्रुवं क्षेमं रक्षणं येषान्ते (अनवस्यन्तः) अपरिचरन्तः कुर्वन्तः (अर्थम्) द्रव्यम् (तम्) (सूर्य्यम्) (हरितः) दिश इव व्याप्ताः किरणाः। हरित इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.६) (सप्त) (यह्वीः) महत्यः (स्पशम्) बन्धकम् (विश्वस्य) सर्वस्य (जगतः) (वहन्ति) प्रापयन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा किरणाः सूर्यं तमोनिवारणाय वहन्ति तथैव सर्वस्य जगतोऽविद्यानिवारणाय विद्यारक्षणाय च सर्वथा सत्योपदेशान् कुर्वन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जशी किरणे सूर्याला अंधकार दूर करण्यासाठी धारण करतात. तसेच संपूर्ण जगाची अविद्या दूर करण्यासाठी व विद्येचे रक्षण करण्यासाठी सर्व प्रकारे सत्याचा उपदेश करा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓हिष्ठेभिर् विह᳓रन् यासि त᳓न्तुम्
अवव्य᳓यन्न् अ᳓सितं देव व᳓स्म
द᳓विध्वतो रश्म᳓यः सू᳓रियस्य
च᳓र्मेवा᳓वाधुस् त᳓मो अप्सु᳓ अन्तः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
tántum ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váhiṣṭhebhiḥ ← váhiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

viháran ← √hr̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yāsi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ásitam ← ásita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

avavyáyan ← √vyā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásma ← vásman- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dávidhvataḥ ← √dhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

áva ← áva (invariable)

cárma ← cárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वहि॑ष्ठेभिः । वि॒ऽहर॑न् । या॒सि॒ । तन्तु॑म् । अ॒व॒ऽव्यय॑न् । असि॑तम् । दे॒व॒ । वस्म॑ ।
दवि॑ध्वतः । र॒श्मयः॑ । सूर्य॑स्य । चर्म॑ऽइव । अव॑ । अ॒धुः॒ । तमः॑ । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तरिति॑ ॥

• vahiṣṭhebhir ← vahiṣṭhebhiḥ ← vahiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine

• viharan ← vihṛ ← √hṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spend; amuse; stay; separate; unfold.”

• yāsi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• avavyayann ← avavyayan ← avavye ← √vye
• [verb noun], nominative, singular
• “unravel.”

• asitaṃ ← asitam ← asita
• [noun], accusative, singular, neuter
• “black; dark; dark; black.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vasma ← vasman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “garment.”

• davidhvato ← davidhvataḥ ← dodhu ← √dhū
• [verb noun], nominative, plural
• “shake.”

• raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• carmevāvādhus ← carma ← carman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “leather; hide; shield; skin; carman [word]; carman; hide.”

• carmevāvādhus ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• carmevāvādhus ← avādhuḥ ← avadhā ← √dhā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “concentrate; immerse; set down.”

• tamo ← tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

हे देव द्योतमान सूर्य त्वं जगन्निर्वाहात्मकस्य रसस्यादानार्थं तन्तुं रश्मिसमूहं विहरन विस्तारयन् असितं कृष्णवर्णं वस्म नक्तंचराणां निवासभूतां रात्रिम् अब्रव्ययन् अवाचीनं यथा भवति तथा संवृण्वन् । तिरस्कुर्वन्नित्यर्थः । वहिष्ठेभिः वोढुमत्यन्तं शक्तैः अश्वैः यासि गमनमार्गं गच्छसि । अस्यामृचि पूर्वार्धे सूर्यस्य प्रत्यक्षमर्थं प्रतिपाद्योत्तरार्धे परोक्षमर्थं प्रतिपादयितुमाह । दविध्वतः धुन्वानाः सूर्यस्य संबन्धिनः रश्मयः किरणाः अप्सु अन्तरिक्षे । आप इत्यन्तरिक्षनाम ‘ आकाशम् आपः पृथिवी’ (नि. १. ३.८) इति तन्नामसु पाठात् । अन्तः मध्ये चर्मेव चर्मवत् स्थितं तमः अन्धकारम् अवाधुः अवाचीनमदधुः । तिरस्कुर्वन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Divine (sun), you proceed with most powerful (horses), spreading your web (or rays), and cutting down the black abode (of night); the tremulous rays of the sun throw off the darknes which is spread like a skin over the firmament.”

You drive with the (horses) that convey best, as you unravel the thread, stripping off the black garment (of night), o god.
The rays of the Sun, shaking the darkness like a hide (for tanning), have set it down in the waters.

This vs. contains images drawn from the techniques of everyday life: tanning (cd) and sewing (ab). The lexeme ví √hṛ in pāda a with its object tántu- ‘thread, web’ has been differently interpreted, nor surprisingly since we don’t have good evidence for such technical vocabularies. I interpr. it as ‘take apart, unravel’, in part because of vipṛ́ce ‘pull apart’ in the previous vs. (Sim. Thieme, Unters., 17.) Others, using different values for ví, interpr. the idiom as ‘spread out’ (Oldenberg, SBE) or ‘alternate (threads [=the dark threads of night and the bright ones of day])’ (Geldner, Witzel Gotō).

Spreading thy web with mightiest Steeds thou comest, rending apart, thou God, the black-hued mantle.
The rays of Surya tremulously shining sink, like a hide, the darkness in the waters.

With (thy horses) most ready to run thou goest 1 forward, spreading out thy web (of light), removing (from the world) the black cloth (of darkness), O god. The rays of the Sun have shaken 2 the darkness, and have sunk it into the waters like a hide.

Mit deinen besten Zugpferden kommst du, den Faden wechselnd, das schwarze Gewand abdeckend, o Gott. Die Strahlen des Surya haben die Finsternis wie ein Fell geschüttelt und ins Wasser versenkt.

Gewebe lösend fährst du mit den schnellsten, abwickelnd nun, o Gott, den schwarzen Mantel; Der Sonne Strahlen warfen weg das Dunkel, es wie ein Fell abschüttelnd, ins Gewässer.

Распуская нить (мрака), ты едешь (на конях,) которые везут лучше всех,
Убирая, о бог, черную одежду (ночи).
Лучи: Сурьи, сотрясая мрак,
Словно (выделываемую) кожу, низвергли (его) в воды.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्य्यदृष्टान्त से विद्वानों के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) प्रकाशमान विद्वन् ! जिससे आप (वहिष्ठेभिः) अत्यन्त प्राप्त करानेवालों से सूर्य (तन्तुम्) कारण को (विहरन्) प्राप्त होता हुआ और (असितम्) कृष्णवर्ण अन्धकार को (अवव्ययन्) दूर करता हुआ चलता है, वैसे (वस्म) निवासस्थान को (अव, यासि) प्राप्त होते हो और जैसे (दविध्वतः) कँपाते हुए (सूर्यस्य) सूर्य की (रश्मयः) किरणें (अप्सु) अन्तरिक्ष के (अन्तः) मध्य में (तमः) अन्धकार को (चर्मेव) जैसे चर्म शरीर को ढाँपता है, वैसे (अधुः) ढाँपते हैं, वैसे आप हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे उपदेशक ! जैसे सूर्य प्राप्त करानेवाले किरणों के आकर्षणादिकों से अपने प्रकाश का विस्तार करता हुआ, चर्म से देह के सदृश अन्धकार को ढाँपता हुआ, अन्तरिक्ष के मध्य में विहार करता है, वैसे ही अविद्या का नाश और विद्या का प्रकाश =विस्तार करके इस संसार में विचरिये ॥४॥

अन्वय: हे देव विद्वन् ! यतस्त्वं वहिष्ठेभिः सविता तन्तुं विहरन्नसितमवव्ययन् याति तथा वस्माव यासि यथा दविध्वतस्सूर्यस्य रश्मयोऽप्स्वन्तस्तमश्चर्मेवाधुस्तद्वत्त्वं भव ॥४॥

अथ सूर्य्यदृष्टान्तेन विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वहिष्ठेभिः) अतिशयेन वोढृभिः (विहरन्) विचरन् (यासि) याति। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (तन्तुम्) कारणम् (अवव्ययन्) दूरीकुर्वन् (असितम्) कृष्णं तमः (देवः) प्रकाशमान (वस्म) निवासस्थानम् (दविध्वतः) कम्पयतः (रश्मयः) (सूर्यस्य) (चर्मेव) यथा चर्म देहमावृणोति तथा (अव) (अधुः) आच्छादयन्ति (तमः) अन्धकारम् (अप्सु) अन्तरिक्षे (अन्तः) मध्ये ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे उपदेशक ! यथा सूर्यो वोढृभिः किरणाकर्षणादिभिः स्वप्रकाशं विस्तारयन् चर्मणा देहमिव तम आच्छादयन्नन्तरिक्षस्य मध्ये विहरति तथैवाऽविद्यां विच्छिद्य विद्यां विस्तार्याऽस्मिञ्जगति विचर ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे उपदेशका! जसा सूर्य किरणाच्या आकर्षणाने स्वप्रकाशाचा विस्तार करतो. चर्म जसे देहाला झाकते तसा तो अंधकाराला नष्ट करीत अंतरिक्षात विहार करतो, तसेच अविद्येचा नाश व विद्येचा प्रकाश करून या जगात वावरा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓नायतो अ᳓निबद्धः कथा᳓यं᳓
नि᳓अङ्ङ् उत्तानो᳓ अ᳓व पद्यते न᳓
क᳓या याति स्वध᳓या को᳓ ददर्श
दिव᳓ स्कम्भः᳓ स᳓मृतः पाति ना᳓कम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ánāyataḥ ← ánāyata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánibaddhaḥ ← ánibaddha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

áva ← áva (invariable)

ná ← ná (invariable)

nyàṅ ← nyàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

padyate ← √pad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uttānáḥ ← uttāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadarśa ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāti ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sámr̥taḥ ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

skambháḥ ← skambhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अना॑यतः । अनि॑ऽबद्धः । क॒था । अ॒यम् । न्य॑ङ् । उ॒त्ता॒नः । अव॑ । प॒द्य॒ते॒ । न ।
कया॑ । या॒ति॒ । स्व॒धया॑ । कः । द॒द॒र्श॒ । दि॒वः । स्क॒म्भः । सम्ऽऋ॑तः । पा॒ति॒ । नाक॑म् ॥

• anāyato ← an
• [adverb]
• “not.”

• anāyato ← āyataḥ ← āyam ← √yam
• [verb noun], nominative, singular
• “measure in length; measure in width; extend; spread; lengthen; unfold; broaden; measure; broaden.”

• anibaddhaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• anibaddhaḥ ← nibaddhaḥ ← nibandh ← √bandh
• [verb noun], nominative, singular
• “bandh; connect; tie; bind; write; codify; paralyze; bandage; bind; wrap; fixate.”

• kathāyaṃ ← kathā
• [adverb]
• “how.”

• kathāyaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nyaṅṅ ← nyaṅ ← nyāñc
• [noun], nominative, singular, masculine

• uttāno ← uttānaḥ ← uttāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• ‘va ← ava
• [adverb]
• “down.”

• padyate ← pad
• [verb], singular, Present indikative
• “fall.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dadarśa ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• diva ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• skambhaḥ ← skambha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prop.”

• samṛtaḥ ← samṛch ← √ṛch
• [verb noun], nominative, singular
• “collapse.”

• pāti ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

आयतशब्दो दूरवाची । तद्विपरीतः अनायतः आसीनः सन् अयं प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानो मण्डलाभिमानी सूर्यः अनिबद्धः केनापि बद्धो न क्रियते । अपि चायं सूर्यः न्यङ् अवाङ्मुखः सन् केनचित् कथा कथं न अव पद्यते न हिंस्यते । किंचायम् उत्तानः ऊर्ध्वमुखत्वेन तिष्ठन् कया स्वधया केन बलेन याति गच्छति । स्वधाशब्दोऽन्नवाची अत्र तत्कार्यं बलं लक्षयति । अपि च दिवः द्युलोकस्य स्कम्भः स्तम्भः समृतः नाकेन समवेतः सूर्यः नाकं स्वर्गं पाति पालयति । को ददर्श तत्त्वतः कः पश्यति । न कोऽपि जानातीत्यर्थः ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“This sun, not far removed, and unobstructed, whether (looking) downwards or looking upwards, is harmed by no one; what is the power by which he travels? who has (truly) beheld him who, as the collective pillar of heaven, sustains the sky?”

Not held firm, not tied down—how does this one not fall down, head over heels?
With what autonomous power does he journey? Who has seen it? As prop of heaven, utterly fixed, he protects the vault.

The question “how does the sun not fall?” is implicitly answered by pāda d: he’s really a fixed pillar, not an unmoored orb in the sky. But this ignores the presupposition to the question in c: “with what power does he journey?” – since a pillar doesn’t journey. So, despite the apparent reassurance of d, the issues remain unresolved.

How is it that, unbound and not supported, he falleth not although directed downward?
By what self power moves he? Who hath seen it? He guards the vault of heaven, a close-set pillar.

Unsupported, unattached, spread out downwards-turned—how is it that he 1 does not fall down? By what power of his does he move? Who has seen (that)? Erected as the pillar of Heaven he protects the firmament.

Wie kommt es, daß er nicht kopfüber herabfällt, obwohl er nicht festgehalten, nicht angebunden ist? Durch welches Eigengesetz geht er, wer hat es gesehen? Als Säule des Himmels angebracht schützt er das Firmament.

Nicht angehängt, nicht festgeknüpft, wie kommt es, dass er herab nicht fällt von seiner Höhe; Durch welche Lenkung geht er, wer ersah es? gefügt als Stütze hält des Himmels Bau er.

Как он (никем) не удержанный, не привязанный,
Не упадет вверх тормашками?
По какому это своему обычаю движется он? Кто видел (это)?
Воздвигнутый как столп неба, он охраняет небосвод.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्य्यमण्डल प्रश्नोत्तर पूर्वक विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (अयम्) यह (अनायतः) इधर-उधर न जाता और समीप वर्त्तमान (अनिबद्धः) किसी के आकर्षण से नहीं बँधा (न्यङ्) जो नीचे को होता हुआ (उत्तानः) ऊपर स्थित (कथा) किस प्रकार से (न) नहीं (अव, पद्यते) नीचे आता और (कया) किस (स्वधया) अन्न आदि पदार्थों से युक्त पृथिवी के साथ (याति) चलता है, जो (दिवः) प्रकाश का (स्कम्भः) खम्भे के सदृश धारण करनेवाला (समृतः) उत्तम प्रकार सत्यस्वरूप (नाकम्) दुःखरहित व्यवहार की (पाति) रक्षा करता है, उसको (कः) कौन (ददर्श) देखता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यह सूर्य्य अन्तरिक्ष के मध्य में स्थित हुआ क्यों नीचे नहीं गिरता है? किससे चलता है? और कैसे प्रकाश का धारण करनेवाला और सुखकारक होता है? इस प्रश्न का उत्तर-परमेश्वर ने स्थापित और धारण किया इससे नीचे नहीं गिरता है और अपने समीप वर्त्तमान भूगोलों के साथ अपनी कक्षा में चलता हुआ वर्त्तमान है और सम्पूर्ण समीप में वर्त्तमान पदार्थों के आकर्षण से धारणकर्त्ता और परमेश्वर की व्यवस्था से सुखकारक वर्त्तमान है, यह जानना चाहिये ॥५॥ इस सूक्त में सूर्य और विद्वानों के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥५॥ यह तेरहवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन्नयमनायतोऽनिबद्धो न्यङ्ङुत्तानः कथा नाऽवपद्यते कया स्वधया याति। यो दिवस्स्कम्भः समृतो नाकं पाति तं को ददर्श ॥५॥

अथ सूर्यमण्डलप्रश्नोत्तरपूर्वकविद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनायतः) इतस्ततोऽगच्छन्त्सन्निहितः (अनिबद्धः) न कस्याप्याकर्षेण निबद्धः (कथा) केन प्रकारेण (अयम्) (न्यङ्) यो न्यग्भूतस्सन् (उत्तानः) ऊर्ध्वं स्थितः (अव) (पद्यते) अवगच्छति (न) निषेधे (कया) (याति) गच्छति (स्वधया) अन्नादिपदार्थयुक्त्या पृथिव्या सह (कः) (ददर्श) पश्यति (दिवः) प्रकाशस्य (स्कम्भः) स्तम्भ इव धारकः [(समृतः)] सम्यक्सत्यस्वरूपः (पाति) (नाकम्) अविद्यमानदुःखं व्यवहारम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन्नयं सूर्योऽन्तरिक्षमध्ये स्थितः कथमधो न पतति। केन गच्छति कथं प्रकाशस्य धर्त्ता सुखकारको भवतीति प्रश्नस्योत्तरं, परमेश्वरेण स्थापितो धृतो नाऽधः पतति स्वसन्निहितैर्भूगोलैः सह स्वकक्षायां गच्छन् वर्त्तते सर्वेषां सन्निहितानामाकर्षणेन धर्त्ता परमेश्वरस्य व्यवस्थया सुखकरो वर्त्तत इति वेदितव्यम् ॥५॥ अथ सूर्यविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥५॥ इति त्रयोदशं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! हा सूर्य अंतरिक्षात असून खाली का पडत नाही? कोण त्याला चालविते व कसा प्रकाशाचा धारणकर्ता असून सुखकारक असतो? या प्रश्नाचे उत्तर असे की, परमेश्वराने त्याला स्थापित केलेले असून धारण केलेले आहे. त्यामुळे तो खाली पडत नाही. आपल्याजवळ असलेल्या भूगोलाबरोबर आपल्या कक्षेत चालतो व समीप असलेल्या पदार्थांचा आकर्षणकर्ता व धारणकर्ता असून परमेश्वराच्या व्यवस्थेने सुखकारक असतो, हे जाणावे. ॥ ५ ॥