०१२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् त्वा᳓म् अग्न इन᳓धते यत᳓स्रुक्
त्रि᳓स् ते अ᳓न्नं कृण᳓वत् स᳓स्मिन् अ᳓हन्
स᳓ सु᳓ द्युम्नइ᳓र् अभि᳓ अस्तु प्रस᳓क्षत्
त᳓व क्र᳓त्वा जातवेदश् चिकित्वा᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

inádhate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yatásruk ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇávat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

trís ← trís (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumnaíḥ ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

prasákṣat ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

यः । त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । इ॒नध॑ते । य॒तऽस्रु॑क् । त्रिः । ते॒ । अन्न॑म् । कृ॒णव॑त् । सस्मि॑न् । अह॑न् ।
सः । सु । द्यु॒म्नैः । अ॒भि । अ॒स्तु॒ । प्र॒ऽसक्ष॑त् । तव॑ । क्रत्वा॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । चि॒कि॒त्वान् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• inadhate ← indh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• yatasruk ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruk ← sruc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Sruc.”

• tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• annaṃ ← annam ← anna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• kṛṇavat ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sasminn ← sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• dyumnair ← dyumnaiḥ ← dyumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “magnificence.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• prasakṣat ← prasah ← √sah
• [verb noun], nominative, singular
• “overcome; endure; suppress.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• jātavedaś ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

हे अग्ने यतस्रुक् स्रुचा संबद्धः यः यजमानः त्वाम् इनधते दीप्तियुक्तं कुर्यात् । यः सस्मिन्नहन् सर्वस्मिन्नहनि ते तुभ्यं त्रिः त्रिवारं सवनत्रये अन्नं हविर्लक्षणमन्नं कृणवत् कुर्यात् । हे जातवेदः जातानां वेदितरग्ने तव तोषकेण क्रत्वा इन्धनादिहेतुना कर्मणा प्रसक्षत् प्रसहमानं त्वदीयं तेजः चिकित्वान् जानन् सः यजमानः द्युम्नैः धनैर्यशोभिर्वा सु अत्यन्तम् अभ्यस्तु शत्रून् अभिभवतु ॥

English translation:

“May he who with uplifted ladle kindles you, and thrice every day presents to you the (sacrificial) food, knowing your glory, Jātavedas, to be invigorated by the act, surpass (all others) in riches.”

Whoever will kindle you, Agni, with his offering ladle extended, whoever will make food for you three times in the same day,
let him, victorious, be superior in heavenly brilliance in accordance with your purpose, o Jātavedas—he the observant one.

The form prasákṣat is implicitly taken as a finite form by Scarlatta (602-3) and Witzel Gotō, presumably as an s-aor. subj. In Scarlatta’s tr. it is parallel to the impv. abhy àstu (“so sei es, an Herrlichkeit(en) überlegen sein [und] vorherrschen”), but the verbal accent makes trouble for this main clause interpr. (It could, I suppose, bear a “contrastive” accent.) Witzel Gotō make it a subordinate cl. without overt marking (“indem er vorwärts siegt”), which would account for the accent. Nonetheless it seems best to take the form as a participle. Grassmann identifies it as a neut.; if this is so, it would have to be an example of the neut. used adverbially. This seems the analysis presupposed by Oldenberg’s (SBE) tr. ‘victoriously’. However, the simplest solution is given in AiG II.2.162 (fld. by Narten, Sig.Aor., 265): it is a masc. nom. sg. with the weak participial suffix appropriate to verbal stems that have weak 3rd pl. endings.

The last word of the verse, the perf. part. cikitvā́n, is characteristically used elsewhere of Agni, in absolute value. Indeed, the same pāda ending jātavedaś cikitvā́n qualifies Agni in nearby IV.3.8 and IV.5.12 (see also cikitvā́n of Agni in IV.8.4). However, in our vs. grammatically this nom. sg. must modify the worshiper, not Agni (pace Renou, who manages to attach it to the preceding voc.: “ô Jātavedas, (dieu) qui comprends”). I think rather that the application of this standard epithet of Agni to Agni’s devotee shows the same closed loop discussed with regard to the immediately preceding hymn (see comm. ad IV.11.2), where the worshiper shares qualities of the god, which he receives from the god. There may also be a slight pun: ‘observant’ means one thing for Agni – he watches over everything – but another for the mortal who attends on him: ‘observant’ in English can refer to someone who ‘observes’, that is, ‘faithfully carries out’, the prescribed rites.

In the published translation I construe táva krátvā with the preceding pāda: may the man succeed “in accordance with your purpose,” but I now wonder if it is not another indication of the closed loop of reciprocity: the mortal worshiper is observant like Agni because it is Agni’s will or purpose that he should be. Of course it can be applicable to both pādas.

WHOSO enkindles thee, with lifted ladle, and thrice this day offiers thee food, O Agni,
May he excel, triumphant through thy splendours, wise through thy mental power, O Jatavedas.

May the man who holds the sacrificial ladle and kindles thee, O Agni, who thrice prepares food for thee on this day, victoriously overcome (his foes) through his lustre, wise through the power of thy mind, O Gâtavedas.

Wer dich, Agni, mit bereitgehaltenem Schmalzlöffel anzündet, dir dreimal am gleichen Tage Speise bereitet, der soll fein an Ruhmesglanz als siegreicher Meister überlegen sein, weise durch deine Einsicht, o Jatavedas.

Wer, Agni, dich entflammt, den Löffel ausstreckt, dreimal dir Spende schafft an einem Tage, Der ragt hervor an schönem Gut, ist siegreich durch deine Kraft, ist weis’, o Wesenkenner.

Кто тебя зажигает, о Агни, (стоя) с протянутой жертвенной ложкой,
Трижды в один и тот же день готовит тебе пищу,
Пусть он мощно превосходит (всех) славными делами, победитель,
Благодаря твоей силе духа, о Джатаведас, (бог,) который понимает!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः ऋचावाले बारहवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर अग्निसादृश्य होने से विद्वानों के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (यतस्रुक्) उद्यत किये हैं हवन करने के पात्र विशेषरूप स्रुवा जिसने ऐसा पुरुष (सस्मिन्) सब में (अहन्) दिन में (त्वाम्) आपको (इनधते) ईश्वर से मिलावे और (ते) आपके लिये (अन्नम्) भोजन के पदार्थ को (कृणवत्) सिद्ध करे और हे (जातवेदः) श्रेष्ठ ज्ञानयुक्त (यः) जो (तव) आपकी (क्रत्वा) बुद्धि वा कर्म से (चिकित्वान्) सत्य अर्थ का जाननेवाला होता हुआ (अभि, प्रसक्षत्) प्रसङ्ग को करे (सः) वह (सु, द्युम्नैः) उत्तम यशों वा धनों से (त्रिः) तीन वार युक्त (अस्तु) हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जो लोग आपके लिये ईश्वरज्ञान, बड़े विहार की विद्या और उत्तमबुद्धि को सब काल में देते हैं, वे यश और धन से युक्त करने चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यतःस्रुक् सस्मिन्नहँस्त्वामिनधते तेऽन्नं कृणवत्। हे जातवेदो ! यस्तव क्रत्वा चिकित्वान्त्सन्नभि प्रसक्षत् स सुद्युम्नैस्त्रिर्युक्तोऽस्तु ॥१॥

पुनरग्निसादृश्येन विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (त्वाम्) (अग्ने) विद्वन् ! (इनधते) ईश्वरेण सङ्गमयेत् (यतस्रुक्) यता उद्यता स्रुचो येन सः (त्रिः) त्रिवारम् (ते) तुभ्यम् (अन्नम्) (कृणवत्) कुर्य्यात् (सस्मिन्) सर्वस्मिन् (अहन्) अहनि दिवसे (सः) (सु) (द्युम्नैः) यशोभिर्धनैर्वा (अभि) (अस्तु) (प्रसक्षत्) प्रसङ्गं कुर्य्यात् (तव) (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (जातवेदः) जातप्रज्ञान (चिकित्वान्) सत्यार्थविज्ञापकः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! ये तुभ्यमीश्वरज्ञानमहाविहारविद्यां शोभनां मतिं सर्वदा प्रयच्छन्ति ते कीर्त्तिधनयुक्ताः कर्त्तव्याः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, राजा व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जे लोक तुम्हाला ईश्वरज्ञान, आहार विहाराची विद्या व नेहमी उत्तम बुद्धी नेहमी देतात त्यांना यश व धनाने युक्त केले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इध्मं᳓ य᳓स् ते जभ᳓रच् छश्रमाणो᳓
महो᳓ अग्ने अ᳓नीकम् आ᳓ सपर्य᳓न्
स᳓ इधानः᳓ प्र᳓ति दोषा᳓म् उषा᳓सम्
पु᳓ष्यन् रयिं᳓ सचते घ्न᳓न्न् अमि᳓त्रान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
idhmám ← idhmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jabhárat ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

śaśramāṇáḥ ← √śramⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

saparyán ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

doṣā́m ← doṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

idhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ghnán ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

púṣyan ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

इ॒ध्मम् । यः । ते॒ । ज॒भर॑त् । श॒श्र॒मा॒णः । म॒हः । अ॒ग्ने॒ । अनी॑कम् । आ । स॒प॒र्यन् ।
सः । इ॒धा॒नः । प्रति॑ । दो॒षाम् । उ॒षस॑म् । पुष्य॑न् । र॒यिम् । स॒च॒ते॒ । घ्नन् । अ॒मित्रा॑न् ॥

• idhmaṃ ← idhmam ← idhma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fuel.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• jabharac ← jabharat ← bhṛ
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• chaśramāṇo ← śaśramāṇaḥ ← śram
• [verb noun], nominative, singular
• “tire; exercise; tire.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• anīkam ← anīka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• saparyan ← sapary
• [verb noun], nominative, singular
• “worship.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• idhānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• doṣām ← doṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “night.”

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• puṣyan ← puṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “boom; grow; promote; foster.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• ghnann ← ghnan ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• amitrān ← amitra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

हे अग्ने यः यजमानः ते तुभ्यम् इध्मं होमसाधनं समिज्जातं जभरत् आहरेत् ॥ ’ हृञ् हरणे ‘। लिङर्थे लेट् । तस्य तिपः ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । द्विर्वचनादिकार्यम् । ‘लेटोऽडाटौ ’ इत्यडागमः । ‘ हृग्रहोर्भः ’ इति भत्वम् ॥ शश्रमाणः इध्माद्याहरणे श्राम्यन् महः महतः तव आ अनीकम् । आकारश्चार्थे। तेजश्च सपर्यन् परिचरन् यो यजमानः दोषां प्रति रात्रिं लक्षीकृत्य उषसं प्रति उषःकालं च लक्षीकृत्य । कालद्वयेऽपीत्यर्थः । इधानः इन्धानस्त्वां दीप्तियुक्तं करोति पुष्यन् प्रजाभिः पशुभिश्च पुष्टः सन् सः यजमानः अमित्रान् शत्रून् घ्नन् हिंसन् रयिं धनं सचते सेवते । सर्वदा पश्वादिधनसमृद्धो भवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“He who, labouring diligently, brings you fuel, honouring, Agni, your great glory; he who kindles you in the evening and at dawn; he, prosperous and destroying his enemies, acquires riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Doṣa śvaḥ sahasoḥ suno yam deva a cit sacase svasti: śivaḥ to Agni as śivakara, making happy

Whoever will labor to bring fuel to you, rendering service to the face of the great one, o Agni,
he, kindling (you) every evening, every dawn, follows along, thriving in his wealth, smashing his foes.

The overlapping identities of Agni and his worshiper are indirectly signaled in this vs. Although the sá of c must be correlative with yáḥ in a and refer to the human, some of the phraseology used of him in cd matches that used of Agni elsewhere. The common med. part. idhāná- is almost always intrans./pass. modifying Agni (‘[being] kindled’), but here it must be transitive with the worshiper as subject.

(There are a few other undoubted transitive occurrences: I.143.7, VII.9.6.) The combination of this participle and a form of púṣya- as here, with Agni as subj., is found in V.26.6 samidhānáḥ sahasrajid ágne dhármāṇi puṣyasi. Similarly sacate in d seems to match sácase at the end of the last hymn (IV.11.6), but Agni was the subject of that verb. The point here is that, though the second hemistich must in fact refer to the mortal worshiper, some of the phraseology invites a superimposition of Agni.

Whoso with toil and trouble brings thee fuel, serving the majesty of mighty Agni,
He, kindling thee at evening and at morning, prospers, and comes to wealth, and slays his foemen.

1 He who toiling brings fuel to thee, doing service to thy, the great (god’s) face, O Agni, kindling thee at evening and at dawn—he prospers, obtains wealth, and destroys his enemies.

Wer dir Brennholz bringt, sich abmühend, indem er deine, des Großen, Erscheinung ehrt, o Agni, und zu jeder Nacht- und Morgenzeit dich entzündet, der gedeiht und kommt zu Reichtum und erschlägt die Feinde.

Wer emsig wirkend Brennholz dir herbeibringt, dein Angesicht, o Agni, hoch verehrend; Des Abends dich entzündend und des Morgens, der erntet dauernd Reichthum, schlägt die Feinde.

Кто носит тебе топливо, изнуряя себя,
Почитая лик могучего, о Агни,
Зажигая (тебя) каждую ночь и каждую утреннюю зарю,
Тот процветает, соединяется с богатством, убивает недругов.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अग्नि के सादृश्य से राजगुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) राजन् ! (यः) जो (शश्रमाणः) अत्यन्त परिश्रम करता हुआ सेना का स्वामी (ते) आपकी (महः) बड़ी (इध्मम्) प्रकाशयुक्त (अनीकम्) विजय को प्राप्त होती हुई सेना की (आ) सब प्रकार (सपर्य्यन्) सेवा करता हुआ (जभरत्) यथावत् हरे पोषे पुष्ट हो अर्थात् शत्रु बल हरे और आप पुष्ट हो (सः) वह (इधानः) प्रकाशमान होता (प्रति, दोषाम्) प्रत्येक रात्रि और (उषासम्) प्रत्येक दिन (पुष्यन्) पुष्टि पाता (अमित्रान्) और धर्म से द्वेष करनेवाले शत्रुओं का (घ्नन्) नाश करता हुआ (रयिम्) राज्यलक्ष्मी को (सचते) प्राप्त होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आपके सेनाध्यक्ष और न्यायाधीश विद्या विनय और धर्म आदि से प्रकाशमान हुए अपनी प्रजाओं का पालन करते और दुष्ट शत्रुओं का नाश करते हुए विजय को प्राप्त होते हैं, उनके लिये आपको चाहिये कि बहुत प्रतिष्ठा और बहुत धन देकर दिन-रात्रि धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष की उन्नति करें ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! यः शश्रमाणो बलाध्यक्षस्ते मह इध्ममनीकमासपर्य्यञ्जभरत् स इधानः प्रतिदोषामुषासं प्रति पुष्यन्नमित्रान् घ्नन् रयिं सचते ॥२॥

पुनरग्निसादृश्येन राजगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इध्मम्) देदीप्यमानम् (यः) (ते) तव (जभरत्) यथावद्धरेत् पोषयेत्पुष्येत् (शश्रमाणः) भृशं श्रमं कुर्वन् (महः) महत् (अग्ने) राजन् (अनीकम्) विजयमानं सैन्यम् (आ) समन्तात् (सपर्य्यन्) सेवमानः (सः) (इधानः) प्रकाशमानः (प्रति) (दोषाम्) रात्रिम् (उषासम्) दिनम् (पुष्यन्) (रयिम्) राज्यश्रियम् (सचते) प्राप्नोति (घ्नन्) विनाशयन् (अमित्रान्) धर्मद्वेषिणः शत्रून् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये तव बलाध्यक्षा न्यायाधीशा विद्याविनयधर्मादिभिः प्रकाशमानाः स्वप्रजाः पालयन्तो दुष्टाञ्छत्रून् घ्नन्तो विजयन्ते तेभ्यो भवता पुष्कलां प्रतिष्ठां बहुधनं च दत्वाहर्निशं धर्मार्थकाममोक्षोन्नतिर्विधेया ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जे तुझे सेनाध्यक्ष व न्यायाधीश विद्या, विनय व धर्म इत्यादींनी प्रसिद्ध होऊन आपल्या प्रजेचे पालन करतात व दुष्ट शत्रूंचा नाश करतात आणि विजय मिळवितात त्यांना अत्यंत प्रतिष्ठा व असंख्य धन देऊन रात्रंदिवस धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाची उन्नती करावी. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि᳓र् ईशे बृहतः᳓ क्षत्रि᳓यस्य
अग्नि᳓र् वा᳓जस्य परम᳓स्य रायः᳓
द᳓धाति र᳓त्नं विधते᳓ य᳓विष्ठो
वि᳓ आनुष᳓ङ् म᳓र्तियाय स्वधा᳓वान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)

īśe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kṣatríyasya ← kṣatríya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paramásya ← paramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dádhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

yáviṣṭhaḥ ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svadhā́vān ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

अ॒ग्निः । ई॒शे॒ । बृ॒ह॒तः । क्ष॒त्रिय॑स्य । अ॒ग्निः । वाज॑स्य । प॒र॒मस्य॑ । रा॒यः ।
दधा॑ति । रत्न॑म् । वि॒ध॒ते । यवि॑ष्ठः । वि । आ॒नु॒षक् । मर्त्या॑य । स्व॒धाऽवा॑न् ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• kṣatriyasyāgnir ← kṣatriyasya ← kṣatriya
• [noun], genitive, singular, neuter

• kṣatriyasyāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• paramasya ← parama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vidhate ← vidh
• [verb noun], dative, singular
• “worship; offer.”

• yaviṣṭho ← yaviṣṭhaḥ ← yaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ānuṣaṅ ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• svadhāvān ← svadhāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

अग्निः बृहतः महतः क्षत्रियस्य बलस्य ईशे ईश्वरः भवति ॥ वर्तमानेऽर्थे लिट् ॥ किंच अग्निः परमस्य उत्कृष्टस्य वाजस्य अन्नस्य रायः पश्वादेर्धनस्य चेशे। यविष्ठः युवतमः स्वधावान् अन्नवान् तेजस्वी वाग्निः विधते परिचरते । विधतिः परिचरणकर्मा’ इति यास्कः । मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय रत्नं रमणीयं धनम् आनुषक् अनुषक्तं वि दधाति करोति ॥

English translation:

“Agni is the possessor of great strength of excellent food of riches, the young (of the gods); abounding in sustenance, he gives to the mortal who worships him precious (wealth) according to (his devotion).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The possessor of great strength: bṛhataḥ kṣatriyasya = mahato balasya

Agni holds sway over lofty lordship, Agni over the prize, the highest wealth.
He apportions treasure in due order to the mortal who does honor (to him)—he the youngest, autonomous one.

Assuming (as I do) that Thieme and Hoffmann are correct in their assessment of √vidh ‘honor, serve’ as a secondary root derived from ví √dhā ‘apportion’ (for reff. see EWA s.v. VIDH), the second half-vs. encapsulates an etymological pun: #dádhāti … vidhaté …, #ví … This casts considerable doubt on Bloomfield’s (Rig-Veda Repetitions, ad loc.) characteristically acerbic judgment “The preposition ví which limps, with sharp tmesis, behind its verb dádhāti …. impresses me as secondary.” Furthermore, the positioning of ví directly before ānuṣák ‘in due order’ is found elsewhere (cf. I.72.7, VI.5.3). In such phrases the ví presumably emphasizes that goods are apportioned to each deserving recipient separately and in order.

Agni is Master of sublime dominion, Agni is Lord of strength and lofty riches.
Straightway the self-reliant God, Most Youthful, gives treasures to the mortal who adores him.

Agni is master of mighty royal power 1; Agni (is master) of gain, of the highest wealth. He, the youngest, self-dependent (god) in the right way distributes treasures to the mortal worshipper.

Agni gebeut über hohe Herrschermacht, Agni über den Siegerpreis, über den höchsten Reichtum. Er teilt dem huldigenden Sterblichen nach Gebühr Belohnung aus, der Jüngste, Freischaltende.

Agni gebietet über grosse Herrschaft, und Agni über Speis’ und schönsten Reichthum, Er gibt dem Frommen Schätze, er, der jüngste, und theilt sie aus dem Menschen nach Gefallen.

Агни имеет высокую власть,
Агни-награду, высшее богатство.
Он наделяет сокровищем почитателя (своего) по заслугам,
Смертного – самый юный (бог,) следующий своему обычаю.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और प्रजाजनो ! जो (अग्निः) अग्नि के सदृश जन (क्षत्रियस्य) क्षात्रधर्मयुक्त (बृहतः) बड़े (वाजस्य) वेग विज्ञान और (परमस्य) अत्यन्त श्रेष्ठ (रायः) धन आदि के मध्य में (ईशे) ऐश्वर्य्य करता है तथा (यविष्ठः) अत्यन्त युवा अर्थात् शरीर और आत्मा के बल से और (स्वधावान्) बहुत अन्न आदि से युक्त (आनुषक्) अनुकूल हुआ (विधते) विधान करते हुए (मर्त्याय) मरण धर्मवाले मनुष्य के लिये (अग्निः) बिजुली के समान वर्त्तमान (रत्नम्) रमण करने योग्य धन को (वि, दधाति) विधान करता है, वह सब लोगों से सत्कार करने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सूर्य्य और बिजुली के सदृश राज्य और ऐश्वर्य्य की उन्नति करते हुए यश को विस्तारते हैं, वे सब से सब प्रकार सत्कार को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे राजप्रजाजना ! योऽग्निरिव क्षत्रियस्य बृहतो वाजस्य परमस्य राय ईशे यविष्ठः स्वधावानानुषग् विधते मर्त्यायाग्निरिव रत्नं विदधाति स सर्वैः सत्कर्त्तव्यः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावक इव (ईशे) ईष्टे ऐश्वर्य्यं करोति (बृहतः) महतः (क्षत्रियस्य) क्षात्रधर्मयुक्तस्य (अग्निः) विद्युदिव वर्त्तमानः (वाजस्य) वेगस्य विज्ञानस्य वा (परमस्य) अत्युत्तमस्य (रायः) धनादेर्मध्ये (दधाति) (रत्नम्) रमणीयं धनम् (विधते) विधानं कुर्वते (यविष्ठः) अतिशयेन युवा शरीरात्मबलयुक्तः (वि) (आनुषक्) अनुकूलः (मर्त्याय) मरणधर्माय (स्वधावान्) बह्वन्नादियुक्तः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः सूर्य्यवद्विद्युदिव राज्यैश्वर्य्यस्योन्नतिं कुर्वाणाः कीर्तिं प्रसारयन्ति ते सर्वतः सर्वथा सत्कारमाप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे सूर्य व विद्युतप्रमाण्ेा राज्य व ऐश्वर्याची वाढ करतात व यश वाढवितात ती सर्वांकडून सर्व प्रकारे सत्कार करवून घेण्यास पात्र असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓च् चिद् धि᳓ ते पुरुषत्रा᳓ यविष्ठ
अ᳓चित्तिभिश् चकृमा᳓ क᳓च् चिद् आ᳓गः
कृधी᳓ षु᳓ अस्माँ᳓ अ᳓दितेर् अ᳓नागान्
वि᳓ ए᳓नांसि शिश्रथो वि᳓ष्वग् अग्ने

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

puruṣatrā́ ← puruṣatrā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ácittibhiḥ ← ácitti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ā́gaḥ ← ā́gas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ánāgān ← ánāga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

énāṁsi ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śiśrathaḥ ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । चि॒त् । हि । ते॒ । पु॒रु॒ष॒ऽत्रा । य॒वि॒ष्ठ॒ । अचि॑त्तिऽभिः । च॒कृ॒म । कत् । चि॒त् । आगः॑ ।
कृ॒धि । सु । अ॒स्मान् । अदि॑तेः । अना॑गान् । वि । एनां॑सि । शि॒श्र॒थः॒ । विष्व॑क् । अ॒ग्ने॒ ॥

• yac ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• puruṣatrā
• [adverb]

• yaviṣṭhācittibhiś ← yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• yaviṣṭhācittibhiś ← acittibhiḥ ← acitti
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ignorance.”

• cakṛmā ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kac ← kad ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• āgaḥ ← āgas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; evildoing; mistake.”

• kṛdhī ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ṣv ← ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• anāgān ← anāga
• [noun], accusative, plural, masculine
• “impeccant; innocent.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• enāṃsi ← enas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• śiśratho ← śiśrathaḥ ← śrath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• viṣvag ← viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हे यविष्ठ युवतम अग्ने यच्चिद्धि यद्यपि खलु ते त्वदीयेषु पुरुषत्रा परिचारकेषु पुरुषेषु अचित्तिभिः अज्ञानैः कच्चिदागः किंचिदपि पापं वयं ‘चकृम तथापि हे अग्ने अस्मान् अदितेः भूमेः अनागान् अनागसः पापरहितान् सु अत्यन्तं कृधि कुरु। हे अग्ने विष्वक् सर्वतो विद्यमानानि एनांसि अस्माभिः कृतानि पापानि वि शिश्रथः विश्लथय शिथिलीकुरु ॥

English translation:

“If, young (of the gods), with the inconsiderateness common to men, we have ever committed any offence against you, make us free from the defects of earth efface entirely, Agni our offences.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Free from the defects of earth: aditer anāgān = bhumer anāgasaḥ, pāparahitān, sins of the earth, or against the earth

Whatever we have done to you, youngest one, in our human nature or through our heedless ways—whatever offense—
make us without offense through unbinding [/Aditi]: let loose our
transgressions in all directions, o Agni.

Though, as indicated in the published introduction, the 2nd half of this hymn (vss. 4-6) has a very different tone from the first, nonetheless the two halves are bound together.

Note, first, that voc. yaviṣṭha in 4a matches nom. yáviṣṭhaḥ in the same metrical position in 3c. Moreover, the worshiper who was identified as cikitvā́n ‘observant’ in 1d is contrasted with humans who have caused offense to Agni by their ácitti- ‘lack of observance, heedlessness’ in 4b.

Although puruṣatrā́has the locational suffix -trá / -trā́, it seems less a locational ‘among men’ than an abstract ‘manhood, human nature’. Cf. similar expressions with the abstract suffix -tā-: VII.57.4 = X.15.6 yád va ā́gaḥ puruṣátā kárāma.

The use of áditeḥ in pāda c is clarified by the more expansive expression in d.

On the one hand, áditi- is, of course, the name of the goddess and mother of the Ādityas, and the mention of her here ushers in the 2nd half of the hymn, which, as was indicated in the published introduction, has a distinctly Ādityan tone. On the other, á-diti- means literally ‘unbinding’ (← √dā ‘bind’), and the lexeme ví … √śrath ‘let loose’ in the VP vy énāṃsi śíśrathaḥ ‘let loose our transgressions’ is synonymous with ‘unbind’.

Most Youthful God, whatever sin, through folly, we here, as human beings, have committed,
In sight of Aditi make thou us sinless remit, entirely, Agni, our offences.

Whatever sin, O youngest (god), we have committed against thee in thoughtlessness, men as we are 1, make thou us sinless before Aditi; release us from (every) guilt on all sides, O Agni!

Denn wenn wir auch, wie es unter Menschen vorkommt, aus Unkenntnis irgend ein Unrecht dir getan haben, du Jüngster, so mach uns fein vor Aditi frei von Schuld; erlaß uns gänzlich die Sünden, o Agni!

Und welches Unrecht wir nach Menschen Weise an dir verübt aus Unverstand, o jüngster, Davon mach rein uns vor der grossen Gottheit, verzeih uns Agni alle unsre Sünden.

Если же, как это свойственно людям, о самый юный,
По неразумию мы допустили какую-нибудь ошибку в отношении тебя,
Сделай нас совсем безвинными перед Адити!
Отпусти нам грехи со всех сторон, о Агни!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अत्यन्त यौवनावस्था को प्राप्त (अग्ने) विद्या और विनय से प्रकाशित राजन् ! (यत्) जो हम लोग (अचित्तिभिः) चेतनाभिन्नों से (ते) आपके (पुरुषत्रा) पुरुषों में (चित्) कुछ (आगः) अपराध को (चकृम) करें उन (अस्मान्) हम लोगों को (कत्, चित्) कभी (अनागान्) अपराध से रहित (कृधि) कीजिये जो-जो हम लोगों से (एनांसि) पाप होवें, उन-उन को भी (हि) निश्चय से (विष्वक्) सब प्रकार (वि, शिश्रथः) शिथिल वा उनका वियोग करो और (अदितेः) पृथिवी के (सु) उत्तम राज्य को करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो कदाचित् अज्ञान वा प्रमाद से हम लोग अपराध करें, उनको भी दण्ड के विना क्षमा न कीजिये और हम लोगों को उत्तम शिक्षा से धार्मिक करके पृथिवी के राज्य के अधिकारी करिये ॥४॥

अन्वय: हे यविष्ठाग्ने ! यद् ये वयमचित्तिभिस्ते पुरुषत्रा चिदागश्चकृम तानस्मान् कच्चिदनागान् कृधि। यानि यान्यस्मदेनांसि जायेरँस्तानि तानि चिद्धि विष्वग्विशिश्रथोऽदितेः सु राष्ट्रं कृधि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (चित्) अपि (हि) खलु (ते) तव (पुरुषत्रा) पुरुषेषु (यविष्ठ) अतिशयेन प्राप्तयौवन (अचित्तिभिः) अचेतनाभिः (चकृम) कुर्य्याम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (कत्) कदा (चित्) (आगः) अपराधम् (कृधि) कुरु (सु) (अस्मान्) (अदितेः) पृथिव्याः (अनागान्) अनपराधान् (वि) (एनांसि) पापानि (शिश्रथः) शिथिलीकुरु वियोजय (विष्वक्) सर्वतः (अग्ने) विद्याविनयप्रकाशित राजन् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि कदाचिदज्ञानेन प्रमादेन वा वयमपराधं कुर्य्याम तानपि दण्डेन विना मा क्षमस्व। अस्मान् सुशिक्षया धार्मिकान् कृत्वा पृथिव्या राज्याधिकारिणः कुर्य्याः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! कदाचित अज्ञान किंवा प्रमादाने आम्ही अपराध केला तर त्यालाही दंड न देता क्षमा करू नकोस व आम्हाला उत्तम शिक्षणाने धार्मिक करून पृथ्वीच्या राज्याचे अधिकारी कर. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मह᳓श् चिद् अग्न ए᳓नसो अभी᳓क
ऊर्वा᳓द् देवा᳓नाम् उत᳓ म᳓र्तियानाम्
मा᳓ ते स᳓खायः स᳓दम् इ᳓द् रिषाम
य᳓छा तोका᳓य त᳓नयाय शं᳓ योः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

énasaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ūrvā́t ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ít ← ít (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

riṣāma ← √riṣ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sádam ← sádam (invariable)

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śám ← śám (invariable)

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yácha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yós ← yós (invariable)

म॒हः । चि॒त् । अ॒ग्ने॒ । एन॑सः । अ॒भीके॑ । ऊ॒र्वात् । दे॒वाना॑म् । उ॒त । मर्त्या॑नाम् ।
मा । ते॒ । सखा॑यः । सद॑म् । इत् । रि॒षा॒म॒ । यच्छ॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । शम् । योः ॥

• mahaś ← mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• enaso ← enasaḥ ← enas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• abhīka ← abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• ūrvād ← ūrvāt ← ūrva
• [noun], ablative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• riṣāma ← riṣ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “suffer; harm.”

• yacchā ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

हे अग्ने देवानाम् इन्द्रादीनाम् उत अपि च मर्त्यानां मनुष्याणाम् अभीके अन्तिके । अभीक इत्यन्तिकनामैतत् । अस्माभिर्यत्पापं कृतं महश्चित् महतोऽपि ऊर्वात् विस्तृतादस्मात् एनसः पापात् ते त्वदीयाः सखायः मित्रभूताः स्तोतारो वयं सदमित् सर्वदैव मा रिषाम मा हिंसिता भूम । हे अग्ने त्वं तोकाय पुत्राय तनयाय पौत्राय शं पापरूपोपद्रवाणां शान्तिं योः सुकृतोत्पादितं सुखं च यच्छ देहि ॥

English translation:

“Let not us, Agni, who are your friends, ever suffer harm from any great or comprehensive offence against either gods or men; bestow forgiveness upon our sons and grandsons, the reward of what has been well done.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Reward of what has been well done: yaccha tokāya, tanayāya, sam yoḥ: sam = pāparūpodravaṇam śantim, pacification of violence of the nature of sin; yoḥ sukṛtotpāditam sukham, happiness produced by what is done well

(Release us) from even a great offense in close quarters, Agni, from the enclosure [=imprisoning] of gods and of mortals.
Let us, your comrades, never be harmed. Extend luck and lifetime to kith and kin.

Some verb must be supplied with the ablative phrases in ab. I have pulled √muc ‘release’ from its occurrences in vs. 6.

Geldner takes ūrvá- in b as a proper noun referring to the Vala myth, but the word generally just means an ‘enclosure’, here an imprisoning one.

Even in the presence of great sin, O Agni, free us from prison of the Gods or mortals.
Never may we who are thy friends be injured: grant health and strength unto our seed and offspring.

Even from great guilt, O Agni, from the prison of gods and of mortals—let us, thy friends, never be harmed; grant luck and weal to kith and kin.

Bewahre uns rechtzeitig auch vor großer Gewalttat, Agni, vor einem zweiten Urva der Götter und Sterblichen! Als deine Freunde sollten wir niemals Schaden erleiden. Gewähre Glück und Heil dem leiblichen Samen!

Behüt uns Agni auch vor grossem Uebel, vor Kerkerschmach der Götter und der Menschen, Lass deine Freund’ uns nimmer Schaden leiden und Heil und Segen schenke Kind und Enkeln.

(Избавь нас,) о Агни, в решающую минуту даже от великого греха,
От заключения богов и смертных!
Да не потерпим мы, твои друзья, никогда ущерба!
Даруй счастье и благо детям и внукам!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (देवानाम्) विद्वानों के (उत) और (मर्त्यानाम्) अविद्वानों के (अभीके) समीप में (महः) बड़े (चित्) भी (एनसः) अपराध के (ऊर्वात्) विस्तीर्णभाव से हम लोग विनाश करें अर्थात् उन कर्मों का नाश करें जो अपराध के मूल हैं और (ते) आपके (सखायः) मित्र हुए आपके (सदम्) स्थान को (मा) मत (रिषाम) नष्ट करें और आप (तोकाय) शीघ्र उत्पन्न हुए पाँच वर्ष की अवस्थावाले (तनयाय) पुत्र के लिये (शम्) सुख (योः) उत्तम कर्म से उत्पन्न हुआ (इत्) ही (यच्छ) दीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग विद्वानों के समीप स्थित हों और शिक्षा को प्राप्त होकर पापस्वरूप कर्म्म का त्याग कर अन्यों का भी त्याग करें =करावैं, सब के मित्र होकर कुमार और कुमारियों को उत्तम शिक्षा देकर और सम्पूर्ण विद्या प्राप्त करा के सुखयुक्त करें, वैसा आप लोग भी आचरण करो ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने ! देवानामुत मर्त्यानामभीके महश्चिदेनस ऊर्वाद्वयं विनाशयेम। ते सखायः सन्तस्तव सदं मा रिषाम। त्वं तोकाय तनयाय शं योरिद्यच्छ ॥५॥

पुनर्विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (महः) महतः (चित्) (अग्ने) विद्वन् (एनसः) अपराधस्य (अभीके) समीपे (ऊर्वात्) विस्तीर्णात् (देवानाम्) विदुषाम् (उत) अपि (मर्त्यानाम्) अविदुषाम् (मा) (ते) तव (सखायः) सुहृदः (सदम्) स्थानम् (इत्) (रिषाम) हिंस्याम (यच्छ) देहि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (तोकाय) सद्यो जाताय पञ्चवार्षिकाय (तनयाय) दशवार्षिकाय षोडशवार्षिकाय वा (शम्) सुखम् (योः) सुकृताज्जनितम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा वयं देवानां समीपे स्थित्वा शिक्षाः प्राप्य पापात्मकं कर्म्म त्यक्त्वाऽन्यान् त्याजयेम सर्वेषां सुहृदो भूत्वा कुमारान् कुमारींश्च सुशिक्ष्य सकला विद्याः प्रापय्य सुखयुक्ताः सम्पादयेम तथा यूयमप्याचरत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसे आम्ही विद्वानांजवळ राहून शिक्षण प्राप्त करून पापस्वरूप कर्माचा त्याग करून इतरांनाही करावयास लावतो. सर्वांचे मित्र बनून कुमार-कुमारींना उत्तम शिक्षण देऊन संपूर्ण विद्या प्राप्त करून सुखी करतो, तसे तुम्हीही आचरण करा. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓था ह त्य᳓द् वसवो गौरि᳓यं चित्
पदि᳓ षिता᳓म् अ᳓मुञ्चता यजत्राः
एवो᳓ षु᳓ अस्म᳓न् मुञ्चता वि᳓ अं᳓हः
प्र᳓ तारि अग्ने प्रतरं᳓ न आ᳓युः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

gauryàm ← gaurī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ha ← ha (invariable)

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

ámuñcata ← √muc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

padí ← pád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sitā́m ← √sā- ~ si- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

evá ← evá (invariable)

muñcata ← √muc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ví ← ví (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

pratarám ← pratarám (invariable)

tāri ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

यथा॑ । ह॒ । त्यत् । व॒स॒वः॒ । गौ॒र्य॑म् । चि॒त् । प॒दि । सि॒ताम् । अमु॑ञ्चत । य॒ज॒त्राः॒ ।
ए॒वो इति॑ । सु । अ॒स्मत् । मु॒ञ्च॒त॒ । वि । अंहः॑ । प्र । ता॒रि॒ । अ॒ग्ने॒ । प्र॒ऽत॒रम् । नः॒ । आयुः॑ ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• gauryaṃ ← gauryam ← gaurī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; gorocanā; turmeric; gaurī; gaurīpāṣāṇa; abhra; Gaurī.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• padi ← pad
• [noun], locative, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• ṣitām ← sā
• [verb noun], accusative, singular
• “tie.”

• amuñcatā ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “adorable.”

• evo ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣv ← ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• asman ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• muñcatā ← muc
• [verb], plural, Present imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tāry ← tāri ← tṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prataraṃ ← prataram
• [adverb]
• “farther.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

यजत्राः यजनीयाः पूजार्हा हे वसवः निवासयितारः अग्नयः यूयं यथा ह यथैव त्यत् त्यां तां पदि पादे सितां बद्धां गौर्यं चित् गौरीं गामपि अमुञ्चत त्यक्तवन्तो भूयास्त । एवो एवमेव अस्मत् अस्मत्तः अंहः पापं सु अत्यन्तं वि मुञ्चत विमुक्तं कुरुत । बहुवचनं पूजार्थम् । हे अग्ने त्वया प्रतरं प्रवृद्धं नः अस्मदीयम् आयुः प्र तारि प्रवृद्धं क्रियताम् ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Adorable Vasus, in like manner as you have liberated the cow bound by the foot, so set us free entirely from sin; and may our existence, Agni, be prolonged.”

Just as then you released the buffalo-cow bound by the foot, you good ones worthy of the sacrifice,
so release constraint from us. (Let) our lifetime be further
lengthened, Agni.

As noted in the published introduction, the plural addressees in this vs. are almost surely the Ādityas; the vs. is repeated in X.126.8, where the referents are clearly the Ādityas.

The comparison “just as you released the buffalo-cow bound by the foot” is probably a reference to a well-known myth or legend, but unfortunately it is not known to us. It is reminiscent of X.28.10, a hymn full of untraceable references to animal stories, niruddháś cin mahiṣás tarṣyā́vān “The buffalo also got trapped, when it was thirsty,” but the animal in question there is a mahiṣá- not a gaurá- and is masc.

not fem. Other RVic occurrences of gaurī́- are not helpful.

Even as ye here, Gods Excellent and Holy, have loosed the cow that by the foot was tethered,
So also set us free from this affliction long let our life, O Agni, be extended.

1 As you formerly have released, O Vasus, the buffalo cow bound by the foot, O worshipful gods, thus take away from us this distress. May, O Agni, our life be further prolonged.

Wie ihr Götter damals die Gaurikuh, die am Fuß gefesselt war, befreitet, ihr Opferwürdige, so löset fein von uns die Pein! Es werde unser Leben weiter verlängert, o Agni!

Wie einst ihr löstet die am Fuss verstrickte, die Büffelin, ehrwürd’ge ihr, o gute, So löst auch ab von uns jedwedes Drangsal; weit dehne aus sich, Agni, unser Leben.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (यथा) जैसे आप से (नः) हम लोगों के (प्रतरम्) जिससे संसार में पार होते वह (आयुः) जीवन (प्र, तारि) पार किया जाता है (अंहः) पाप पार किया जाता, वैसा हम लोग आपके पार करानेवाले जीवन और अपराध को पार करें। हे (यजत्राः) विद्वानों के सत्कार करनेवाले (वसवः) निवास करते हुए जनो ! जैसे आप लोग (त्यत्) उस पाप का (ह) निश्चय करि (अमुञ्चत) त्याग करें (पदि) प्राप्त होने योग्य विज्ञान में (चित्) भी (सिताम्) शब्दार्थविज्ञानसम्बन्धिनी (गौर्यम्) स्वच्छ वाणी को प्राप्त हूजिये, वैसे (एवो) ही (अस्मत्) हम से आपको (सु, वि, मुञ्चत) अच्छे प्रकार विशेषता से दूर कीजिये, उसी प्रकार हम लोग भी पाप का त्याग करके उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी को प्राप्त होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे धार्मिक यथार्थवक्ता विद्वान् लोग पाप के आचरण का त्याग करके सत्य आचरण में अन्यों को अपने सदृश करने की इच्छा करते हैं, वैसा ही आप लोग भी आचरण करो ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि, राजा और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥६॥ यह बारहवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा त्वया नः प्रतरमायुः प्रतार्यंहः प्रतारि तथा वयं तव प्रतरमायुरपराधं च प्रतारयेम। हे यजत्रा वसवो ! यथा यूयं त्यदंहो हामुञ्चत पदि चित्सितां गौर्यं प्राप्नुत तथाऽस्मदंहः सुविमुञ्चत तथैवो वयमति पापं त्यक्त्वा सुशिक्षितां वाचं प्राप्नुयाम ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) (ह) खलु (त्यत्) तत् (वसवः) निवसन्तः (गौर्यम्) गौरीं वाचम्। गौरीति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (चित्) (पदि) प्राप्तव्ये विज्ञाने (सिताम्) शब्दार्थविज्ञानसम्बन्धिनीम् (अमुञ्चता) त्यजत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यजत्राः) विदुषां सत्कर्तारः (एवो) एव (सु) (अस्मत्) (मुञ्चता) त्यजत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वि) (अंहः) (प्र) (तारि) प्लूयते (अग्ने) विद्वन् (प्रतरम्) प्रतरन्ति येन तत् (नः) अस्माकम् (आयुः) जीवनम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा धार्मिका आप्ता विद्वांसः पापाचरणं विहाय सत्यमाचरन्त्यन्यान् स्वसदृशान् कर्त्तुमिच्छन्ति तथैव भवन्तोऽप्याचरन्तु ॥६॥ अत्राग्निराजविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥६॥ इति द्वादशं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे धार्मिक आप्त विद्वान लोक पापाचरणाचा त्याग करून सत्याचरणाने इतरांनाही आपल्याप्रमाणे करण्याची इच्छा बाळगतात, तसेच तुम्हीही वागा. ॥ ६ ॥