०११

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भद्रं꣡ ते अग्ने सहसिन्न् अ꣡नीकम्
उपाक꣡ आ꣡ रोचते सू꣡रियस्य
रु꣡शद् दृशे꣡ ददृशे नक्तया꣡ चिद्
अ꣡रूक्षितं दृश꣡ आ꣡ रूपे꣡ अ꣡न्नम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahasin ← sahasin- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

upāké ← upāká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

dadr̥śe ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

naktayā́ ← naktayā́ (invariable)
{}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árūkṣitam ← árūkṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

rūpé ← rūpá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

भ॒द्रम् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒ह॒सि॒न् । अनी॑कम् । उ॒पा॒के । आ । रो॒च॒ते॒ । सूर्य॑स्य ।
रुश॑त् । दृ॒शे । द॒दृ॒शे॒ । न॒क्त॒ऽया । चि॒त् । अरू॑क्षितम् । दृ॒शे । आ । रू॒पे । अन्न॑म् ॥

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahasinn ← sahasin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• upāka ← upāke ← upāka
• [noun], locative, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ruśad ← ruśat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• dadṛśe ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• naktayā
• [adverb]
• “nightly.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• arūkṣitaṃ ← arūkṣitam ← arūkṣita
• [noun], nominative, singular, neuter
• “smooth.”

• dṛśa ← dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rūpe ← rūpa
• [noun], locative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• annam ← anna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

हे सहसिन् बलवन् अग्ने ते त्वदीयं भद्रं भजनीयम् अनीकं तेजः सूर्यस्य उपाके समीपभूते । दिवसे इत्यर्थः । आ रोचते समन्ताद्दीप्यते । रुशत् रोचमानं दृशे दर्शनीयं तेजः नक्तया चित् रात्रावपि ददृशे दृश्यते । आ इत्ययं शब्दः चेत्यर्थे वर्तते । आ किंच अरूक्षितं स्निग्धं दृशे दर्शनीयम् अन्नं पुरोडाशादिरूपं हविः रूपे रूपवति त्वयि ऋत्विगादिभिः हुतं भवति ॥

English translation:

“Powerful Agni, your auspicious radiance shines upon the proximity of the sun (by day); your bright and visible (lustre) is conspicuous by night, as the bland and plural asing food (of sacrifice, the oblation) becomes manifest in your form.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By day, by night: i.e., oblations are to be offered with fire both morning and evening

Auspicious is your face, mighty Agni; it shines here in nearness to the Sun. Gleaming to be seen, it is seen even by night. Not coarse is the food
[=ghee] to be seen on its form.

The second hemistich is full of phonological and etymological figures: drś̥ é dadrś̥ e … drś̥ é (the last as dṛśá in sandhi) and (beg. in pāda b) ā́rocate … rúśad …

árūkṣitam … ā́rūpé.

As Geldner points out, Agni’s ‘not coarse’ (árūkṣita-) food must be ghee.

THY blessed majesty, victorious Agni, shines brightly in the neighbourhood of Surya.
Splendid to see, it shows even at nighttime, and food is fair to look on in thy beauty.

Thy auspicious face, O mighty Agni, shines in the neighbourhood of the sun 1. Brilliant to see, it is seen even by night. Soft to behold is the food in thy (beautiful) body 2.

Dein erfreuliches Antlitz, du übermächtiger Agni, leuchte auch neben der Sonne. Weiß zu schauen, wird es auch in der Nacht gesehen. An seinem Äußeren ist die glatte Speise zu sehen.

Dein schöner Lichtschein, o gewalt’ger Agni, erstrahlet herrlich in der Sonne Nähe; Voll Glanz zu schau’n erscheinst du in der Nacht auch an Pracht zu schau’n wie Speise, die von Fett glänzt.

Твой благостный лик, о могучий Агни,
Сверкает даже рядом с солнцем.
Светлый на вид, он виден даже ночью.
Негрубая пища видна в его внешности.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अग्नि की सदृशता से राजगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसिन्) बहुत बल से युक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान ! जिन (ते) आपके (उपाके) समीप में (भद्रम्) कल्याणकारक (रुशत्) उत्तम स्वरूपयुक्त (अनीकम्) सेना (सूर्यस्य) सूर्य के किरणों के सदृश (आ, रोचते) प्रकाशित होती है और (नक्तया) रात्रि के सहित चन्द्रमा के सदृश (ददृशे) दीखती (चित्) और सुख (दृशे) देखने के (अरूक्षितम्) रुखेपन से रहित (अन्नम्) भोजन करने योग्य पदार्थ (दृशे) देखने के योग्य (रूपे) रूप में (आ) प्रकाशित होता है, उन आप का सर्वत्र विजय हो, यह निश्चय है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा उत्तम प्रकार शिक्षित सेना तथा उत्तम गुणों और ऐश्वर्य के सहित प्रजाओं का पालन करता और दुष्टों को पीड़ा देता है, वह चन्द्र और सूर्य के सदृश सर्वत्र प्रकाशित होता है ॥१॥

अन्वय: हे सहसिन्नग्ने ! यस्य त उपाके भद्रं रुशदनीकं सूर्य्यस्य किरणा इवारोचते नक्तया रात्र्या सहितश्चन्द्र इव ददृशे चिदपि सुखं दृशेऽरूक्षितमन्नं दृशे रूप आ रोचते तस्य तव सर्वत्र विजय इति निश्चयः ॥१॥

अथाग्निसादृश्येन राजगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्रम्) कल्याणकरम् (ते) तव (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (सहसिन्) बहुबलयुक्त (अनीकम्) सैन्यम् (उपाके) समीपे (आ) (रोचते) प्रकाशते (सूर्य्यस्य) (रुशत्) सुरूपम् (दृशे) द्रष्टुम् (ददृशे) दृश्यते (नक्तया) रात्र्या (चित्) अपि (अरूक्षितम्) रूक्षतारहितम् (दृशे) द्रष्टव्ये (आ) (रूपे) (अन्नम्) अत्तव्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा सुशिक्षितया सेनया शुभैर्गुणैरैश्वर्य्येण च सहितः प्रजाः पालयति दुष्टान् दण्डयति स चन्द्रवत्सूर्य्य इव सर्वत्र प्रकाशितो भवति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, राजा, विद्वान पुरुषाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा प्रशिक्षित सेना, उत्तम गुण व ऐश्वर्यासहित प्रजेचे पालन करतो व दुष्टांना त्रास देतो तो चंद्र व सूर्याप्रमाणे सर्वत्र प्रकाशित होतो. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡ षाहि अग्ने गृणते꣡ मनीषां꣡
खं꣡ वे꣡पसा तुविजात स्त꣡वानः
वि꣡श्वेभिर् य꣡द् वाव꣡नः शुक्र देवइ꣡स्
त꣡न् नो रास्व सुमहो भू꣡रि म꣡न्म

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sāhi ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

khám ← khá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tuvijāta ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vépasā ← vépas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śukra ← śukrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vāvánaḥ ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāsva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sumahaḥ ← sumahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वि । सा॒हि॒ । अ॒ग्ने॒ । गृ॒ण॒ते । म॒नी॒षाम् । खम् । वेप॑सा । तु॒वि॒ऽजा॒त॒ । स्तवा॑नः ।
विश्वे॑भिः । यत् । व॒वनः॑ । शु॒क्र॒ । दे॒वैः । तत् । नः॒ । रा॒स्व॒ । सु॒ऽम॒हः॒ । भूरि॑ । मन्म॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣāhy ← ṣāhi ← sā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “tie.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• manīṣāṃ ← manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• khaṃ ← kham ← kha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; abhra; orifice; ākāśa; hub; aperture; air; hollow; cavity; air.”

• vepasā ← vepas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “inspiration; shaking.”

• tuvijāta ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāvanaḥ ← van
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• śukra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• devais ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• sumaho ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumaho ← mahas ← mahat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

हे तुविजात मथनेन अरणिद्वारा यज्ञादिकर्मसु बहुजन्मन् अग्ने स्तवानः ऋत्विगादिभिः स्तूयमानस्त्वं वेपसा यज्ञादिकर्मणा । वेप इति कर्मनाम ‘वेषः वेपः विष्ट्वी ’ ( नि. २. १. ५) इति कर्मनामसु पाठात् । मनीषां स्तुतिं गृणते कुर्वते यजमानाय खं यजमानप्राप्यस्य पुण्यलोकस्य द्वारं वि षाहि विष्य । विमुञ्चेत्यर्थः ॥ ‘षोऽन्तकर्मणि’ इत्यस्माद्धातोर्लोण्मध्यमपुरुषैकवचनं सिप् । ‘दिवादिभ्यः श्यन्’। तस्य ‘ बहुलं छन्दसि’ इति लुक् । ‘ आदेच उपदेशेऽशिति’ इत्यात्वम् । सेर्हिरादेशः।’ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥ हे शुक्र दीप्यमानाग्ने त्वं विश्वेभिः विश्वैः सर्वैः ॥ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति भिस ऐसभावः ॥ देवैः इन्द्रादिभिः सह यत् पश्वादिधनं ववनः यजमानेभ्यः प्रयच्छेः ॥ वनतेर्लेट् । तस्य सिपः ‘इतश्च लोपः” इति इकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य श्लुः । ‘ श्लौ ’ इति द्विर्वचनम् । हलादिशेषः। ‘लेटोऽडाटौ ’ इत्यडागमः । ‘ यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघाताभावः ॥ हे सुमहः शोभनतेजस्काग्ने भूरि प्रभूतं मन्म मननीयं तत् धनं नः अस्मभ्यं रास्व देहि ॥

English translation:

“Agni, who are engendered repeatedly, and glorified by sacrifice, set open heaven to him who offers you adoration; resplendent (Agni), bestow upon us that ample and acceptable (wealth), which, radiant (deity), you with all the gods, have given (to other worshippers).”

Unloose inspiration for the singer (as if) through an aperture, o
powerfully born Agni, in your excitation while you are being praised. What you, along with all the gods, will crave, that grant us, o brilliant, very great one—an ample thought.

This vs. contains a faint phonological figure: #ví ṣ(āhi) … #víś(vebhir).

With most interpr. I take khám ‘opening, aperture’ with pāda a. However, I do not think it is equivalent to or compared with manīṣā́m ‘inspiration, inspired thought’ (as, e.g., Geldner “Schliesse … den … Gedanken (wie) einen Kanal auf”), but rather it is the opening through which (ví) the thought is supposed to be directed. As we all know, sending a stream of liquid (to which the manīṣā́- is implicitly compared) through a small opening increases its force, and I think that is the image meant.

Both hemistichs express a fine economical formulation of the tight, closed loop of reciprocity envisioned in the RV. Agni and the rest of the gods desire praise from men, but they must provide to men the inspiration and the thought that takes shape as praise. So in ab Agni is asked to release the manīṣā́to us even as he is being praised (stávānaḥ), and in cd we ask him to grant us ample thought (bhū́ri mánma), which is exactly what he and the other gods crave (vāvánaḥ).

Agni, disclose his thought for him who singeth, the well, Strong God! while thou art praised with fervour.
Vouchsafe to us that powerful hymn, O Mighty, which, Radiant One! with all the Gods thou lovest.

O Agni, disclose (wise) thoughts for him who praises thee; (disclose) the opening, when thou, O strong-born, hast been praised with trembling. Grant unto us, O very great one, such a rich prayer as thou with all the gods wilt hold dear, O brilliant one.

Schließe, o Agni, dem Lobsänger durch Beredsamkeit den dichterischen Gedanken wie einen Kanal auf, wenn du, von starker Art, gepriesen wirst. Gib uns den reichen Gedanken ein, du Herrlicher, den du mit allen Göttern gut aufnehmen wirst, du Hellfarbiger.

Entfessle, Agni, seinen Sinn dem Sänger, mit Kraft den Born, gelobter, vielgeborner, Welch Andachtslied du liebst mit allen Göttern, das gib uns ein, erhabner, heller, reichlich.

Вскрой, о Агни, для певца поэтическую мысль,
(Как) канал, с помощью вдохновения, о рожденный силой, когда тебя прославляют!
Обильную мысль, которую ты хочешь получить, о светлый,
Вместе со всеми богами, даруй ее нам, о великолепный!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुविजात) बहुतों में प्रसिद्ध (अग्ने) अग्नि के सदृश विद्या से प्रकाशित ! (स्तवानः) स्तुति करनेवाले हुए आप (वेपसा) राज्य के पालन आदि कर्म से (मनीषाम्) मन की नियामक बुद्धि और (खम्) आकाश की (गृणते) स्तुति करनेवाले के लिये (वि) विशेष करके (साहि) कर्मों की समाप्ति करो। हे (शुक्र) शीघ्रता करनेवाले ! (विश्वेभिः) सम्पूर्ण (देवैः) विद्वानों के साथ आप (यत्) जिसे (वावनः) उत्तम प्रकार भजो सेवो (तत्) उस (सुमहः) बहुत बड़े और (भूरि) बहुत (मन्म) विज्ञान को (नः) हम लोगों के लिये (रास्व) दीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप जितेन्द्रिय हो और बुद्धि को प्राप्त होकर कर्म से प्रारम्भ किये हुए कार्य्य को समाप्त करो और सम्पूर्ण विद्वानों के सहित पूर्ण विज्ञान और प्रजाओं के लिये सुख दीजिये ॥२॥

अन्वय: हे तुविजाताग्ने ! स्तवानस्त्वं वेपसा मनीषां खं गृणते वि साहि। हे शुक्र ! विश्वेभिर्देवैस्सह त्वं यद्वावनस्तत्सुमहो भूरि मन्म नो रास्व ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (साहि) कर्मसमाप्तिं कुरु (अग्ने) पावकवद्विद्यया प्रकाशिते (गृणते) स्तुवते (मनीषाम्) मनस ईषिणीं प्रज्ञाम् (खम्) आकाशम् (वेपसा) राज्यपालनादिकर्मणा। वेपस इति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) (तुविजात) बहुषु प्रसिद्ध (स्तवानः) स्तावकः सन् (विश्वेभिः) सर्वैः (यत्) (वावनः) सम्भज (शुक्र) आशुकर (देवैः) विद्वद्भिः (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (रास्व) देहि (सुमहः) अतिमहत् (भूरि) बहु (मन्म) विज्ञानम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वं जितेन्द्रियो भूत्वा प्रज्ञां प्राप्य कर्मणारब्धकार्य्यं समाप्तं कुरु। सर्वैर्विद्वद्भिस्सहितः पूर्णविज्ञानं प्रजाभ्यः सुखं प्रयच्छ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू जितेन्द्रिय बनून बुद्धिपूर्वक आरंभलेले कार्य समाप्त कर व संपूर्ण विज्ञान जाणून प्रजेला सुख दे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव꣡द् अग्ने का꣡विया त्व꣡न् मनीषा꣡स्
तुव꣡द् उक्था꣡ जायन्ते रा꣡धियानि
तुव꣡द् एति द्र꣡विणं वीर꣡पेशा
इत्था꣡धिये दाशु꣡षे म꣡र्तियाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kā́vyā ← kā́vya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

jāyante ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rā́dhyāni ← rā́dhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vīrápeśāḥ ← vīrápeśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

itthā́dhiye ← itthā́dhī- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

त्वत् । अ॒ग्ने॒ । काव्या॑ । त्वम् । म॒नी॒षाः । त्वत् । उ॒क्था । जा॒य॒न्ते॒ । राध्या॑नि ।
त्वत् । ए॒ति॒ । द्रवि॑णम् । वी॒रऽपे॑शाः । इ॒त्थाऽधि॑ये । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ॥

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kāvyā ← kāvya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• tvan ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• manīṣās ← manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• ukthā ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• jāyante ← jan
• [verb], plural, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• rādhyāni ← rādh
• [verb noun], nominative, plural
• “thrive; boom; succeed.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• draviṇaṃ ← draviṇam ← draviṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• vīrapeśā ← vīra
• [noun], masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vīrapeśā ← peśāḥ ← peśas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “decoration; shape.”

• itthādhiye ← itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• itthādhiye ← dhiye ← dhī
• [noun], dative, singular, masculine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे अग्ने काव्या काव्यानि हविर्वहनदेवतानयनादीन्यग्निसंबन्धीनि कर्माणि आध्वर्यवाणि कर्माणि वा त्वत् त्वत्तः जायन्ते उत्पद्यन्ते । मनीषाः स्तुतिरूपा वाचः त्वत् एव जायन्ते । राध्यानि राद्धुं योग्यानि उक्था उक्थानि शस्त्राणि त्वत् त्वत्तो जायन्ते । इत्थाधिये। धीरिति कर्मनाम । इत्थेति सत्यनामसु पाठात् सत्यकर्मणे दाशुषे हवींषि दत्तवते मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय वीरपेशाः । पेश इति रूपनाम । इदं विक्रान्तरूपम् । अत्र लिङ्गव्यत्ययेन वीरपेशा इति रूपम् । द्रविणं पश्वादिधनं त्वत् त्वत्तः एति निर्गच्छति । उत्पद्यत इत्यर्थः ॥

English translation:

“The offerings (to the gods) are engendered, Agni, of you; from you (proceed) praises; from you effective prayers; from you come a vigorous frame and wealth to man who worships with sincerity and offers oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The offerings to the gods: kāvyā = kāvyāni, acts in connection with fire, such as bringing the deities conveying oblations; or, it may mean the functions of the adhvaryu; or it may refer to the kāvyā, or offerings to the pitṛs or manes

From you, Agni, poetic compositions, from you inspired thoughts, from you are born solemn words to be realized.
From you come chattels ornamented with heroes for the pious mortal whose thought is to the point.

The sense of the preceding vs., that Agni provides the very thoughts with which we create his praises, is continued in 3ab. In cd and vs. 4 the material rewards that come to the poet who produces these praises are detailed.

The phrase dráviṇaṃ vīrápeśā(ḥ) also appears, also pāda-final, at X.80.4, and therefore the apparent nom. sg. masc. vīrápeśāḥ must modify the neut. sg. dráviṇam.

This is a case like dvibárhas- (see comm. ad VII.24.2), where an s-stem ending in - āḥ at the end of the pāda must be interpr. as a neut. See AiG III.288.

From thee, O Agni, springs poetic wisdom, from thee come thoughts and hymns of praise that prosper;
From thee flows wealth, with heroes to adorn it, to the true-hearted man who gives oblation.

From thee, O Agni, genius is born, from thee (wise) thoughts, from thee beneficent hymns. From thee comes wealth adorned with heroes 1 to the thus-minded mortal who worships thee.

Von dir, Agni, stammen die Sehergaben, von dir die Gedanken, von dir die trefflichen Gedichte. Von dir kommt Reichtum, dessen Zierde die Söhne sind, dem danach trachtenden opferwilligen Sterblichen.

Von dir, o Agni, stammen Dichtergaben, von dir Gesänge, Sprüche, die gelingen, Von dir kommt Reichthum, der die Helden schmücket, dem Sterblichen, der wahrhaft dich verehret.

От тебя, о Агни, поэтические силы, от тебя поэтические мысли,
От тебя гимны рождаются, достойные успеха,
От тебя идет богатство, чье украшение – герои,
Для почитающего (тебя) смертного, чья забота так (направлена).

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• स्वराड्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! आप (वीरपेशाः) वीर पुरुषों के रूप के सदृश रूपवाले हम लोग (इत्थाधिये) इस प्रकार (त्वत्) आपके समीप से बुद्धियुक्त (दाशुषे) देनेवाले (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (काव्या) कवि विद्वानों के निर्मित किये काव्य (त्वत्) आपके समीप से (मनीषाः) यथार्थज्ञान (त्वत्) आपके समीप से (उक्था) प्रशंसा करने (राध्यानि) और सिद्ध करने योग्य द्रव्य (जायन्ते) प्रसिद्ध होते हैं (त्वत्) आपके समीप से (द्रविणम्) धन (एति) प्राप्त होता है, इससे हम लोग आपकी सेवा करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप विद्वान्, जितेन्द्रिय और न्यायकारी होवें तो आपके अनुकरण से सम्पूर्ण मनुष्य सत्य आचरण में प्रवृत्त हो और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर सम्पूर्ण प्रजा का हित साध सकें ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने ! वीरपेशा वयमित्थाधिये दाशुषे मर्त्याय त्वत् काव्या त्वन्मनीषास्त्वदुक्था राध्यानि जायन्ते त्वद् द्रविणमेति तस्मात् त्वां वयं भजेम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वत्) तव सकाशात् (अग्ने) विद्वन् (काव्या) कविभिर्विद्वद्भिर्निर्मितानि (त्वत्) (मनीषाः) प्रमाः (त्वत्) (उक्था) प्रशंसनीयानि (जायन्ते) (राध्यानि) संसाधनीयानि (त्वत्) (एति) प्राप्नोति (द्रविणम्) (वीरपेशाः) वीराणां पेशो रूपमिव रूपं येषान्ते (इत्थाधिये) अनेकप्रकारेण धीर्यस्य तस्मै (दाशुषे) दात्रे (मर्त्याय) मनुष्याय ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि त्वं विद्वाञ्जितेन्द्रियो न्यायकारी भवेस्तर्हि त्वदनुकरणेन सर्वे मनुष्याः सत्याचारे प्रवर्त्यैश्वर्य्यं प्राप्य सर्वस्याः प्रजाया हितं साद्धुं शक्नुयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जर तू विद्वान जितेन्द्रिय व न्यायकारी बनलास तर तुझ्या अनुकरणाने संपूर्ण माणसे सत्याचरणात प्रवृत्त होऊन ऐश्वर्य प्राप्त करून संपूर्ण प्रजेचे हित साधू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव꣡द् वाजी꣡ वाजम्भरो꣡ वि꣡हाया
अभिष्टिकृ꣡ज् जायते सत्य꣡शुष्मः
तुव꣡द् रयि꣡र् देव꣡जूतो मयोभु꣡स्
तुव꣡द् आशु꣡र् जूजुवाँ꣡ अग्ने अ꣡र्वा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vājambharáḥ ← vājambhará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víhāyāḥ ← víhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhiṣṭikŕ̥t ← abhiṣṭikŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

satyáśuṣmaḥ ← satyáśuṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devájūtaḥ ← devájūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mayobhúḥ ← mayobhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āśúḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jūjuvā́n ← √jū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

त्वत् । वा॒जी । वा॒ज॒म्ऽभ॒रः । विऽहा॑याः । अ॒भि॒ष्टि॒ऽकृत् । जा॒य॒ते॒ । स॒त्यऽशु॑ष्मः ।
त्वत् । र॒यिः । दे॒वऽजू॑तः । म॒यः॒ऽभुः । त्वत् । आ॒शुः । जू॒जु॒ऽवान् । अ॒ग्ने॒ । अर्वा॑ ॥

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• vājambharo ← vājambharaḥ ← vājambhara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “champion.”

• vihāyā ← vihāyāḥ ← vihāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigorous.”

• abhiṣṭikṛj ← abhiṣṭi
• [noun], feminine
• “prevalence; protection.”

• abhiṣṭikṛj ← kṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• satyaśuṣmaḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśuṣmaḥ ← śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• devajūto ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devajūto ← jūtaḥ ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• mayobhus ← mayobhuḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• āśur ← āśuḥ ← āśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• jūjuvāṃ ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

हे अग्ने वाजी बलवान् वाजंभरः हविर्लक्षणान्नस्य वाहकः । अग्नेर्वाजंभर इत्येषा वैदिकी संज्ञा ॥ ‘ संज्ञायां भृतॄवृजि ’ इति वाजशब्दे कर्मण्युपपदे खच्प्रत्ययः । ‘ अरुर्विस षदजन्तस्य ’ इति मुमागमः । ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ विहायाः महान् अभिष्टिकृत् यज्ञकृत् अभ्येषणकृत् वा । सत्यशुष्मः सत्यबलः पुत्रः त्वत् त्वत्तः जायते उत्पद्यते । देवजूतः देवैः प्रेरितः मयोभुः सुखप्रदः । मय इति सुखनामैतत् । रयिः धनं त्वत् जायते । आशुः शीघ्रगामी । अप्रतिहतगमन इत्यर्थः । ‘जूजुवान् वेगेन गच्छन् अर्वा अश्वः त्वत् भवतो जायते ॥

English translation:

“From you, who are vigorous, to conveyer of oblations, the vast, the granter of what is desired, is born (a son) of real strength; from you comes wealth approved of by the gods, the source of happiness; from you, Agni, (is obtained) a swift unarrested horse.”

From you is born the prizewinning, prize-bringing (horse), of extensive power, creating his own superiority, whose snorting is real,
from you god-sped wealth, joy itself, from you the swift, speeding
courser, o Agni.

From thee the hero springs who wins the booty, bringer of help, mighty, of real courage.
From thee comes wealth, sent by the Gods, bliss-giving; Agni, from thee the fleet impetuous charger.

Thee, O Agni, the pious mortals seek to win by their prayers as the first, thee the god with agreeable speech, O immortal, who drivest away malice, the household god, the lord of the house, the wise one.

Von dir kommt das Kampfroß von besonderer Kraft, das den Preis davonträgt, den Vorrang schafft und echten Mut besitzt; von dir der gottgeschickte Schatz, der zur Freude gereicht, von dir der rasche, eilende Renner, o Agni.

Von dir entstammt der wahrhaft starke Renner, der Hülfe schafft und gross ist, Preis davon trägt, Von dir das gottgeschenkte Gut, das Lust schafft, von dir das Ross, das schnell dahineilt, Agni.

От тебя рождается конь, приносящий награду,
Огромный, создающий превосходство, с истинным пылом;
От тебя богатство, вдохновленное богами, освежающее;
От тебя, о Агни, быстрый скакун, рвущийся (вперед).

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अग्निसम्बन्ध से विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जो (त्वत्) आपके समीप से प्रेरणा किया गया (विहायाः) जिससे वह बड़ा और शीघ्र जाता है इससे (वाजंभरः) प्राप्त हुए बहुत भार को धारण करनेवाला (सत्यशुष्मः) सत्यबलयुक्त (अभिष्टिकृत्) अपेक्षितकर्म का कर्त्ता (वाजी) वेगवान् और (जायते) होता है वा जो (त्वत्) आपके समीप से (रयिः) धन (देवजूतः) विद्वानों ने जाना और चलाया हुआ (मयोभुः) सुख की भावना करानेवाला वा जो (त्वत्) आपके समीप से (जूजुवान्) शीघ्र प्राप्त कराने और (अर्वा) शीघ्र जानेवाला (आशुः) शीघ्रगामी (जायते) होता है, वह हम लोगों को भी उत्पन्न करने योग्य है ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोगों के पुरुषार्थ से बिजुली आदि स्वरूप अग्निविद्या से प्रसिद्ध होवे तो बहुत भारवाले वाहन का पहुँचानेवाला सुख का हेतु और धन उत्पन्न कराने वा शीघ्र ले चलनेवाला होवे ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! यस्त्वत्प्रेरितो विहाया वाजंभरः सत्यशुष्मोऽभिष्टिकृद् वाजी जायते यस्त्वद्रयिर्देवजूतो मयोभुर्यस्त्वज्जूजुवानर्वाऽऽशुर्जायते सोऽस्माभिरप्युत्पादनीयः ॥४॥

अथाग्निसम्बन्धेन विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वत्) तव सकाशात् (वाजी) वेगवान् (वाजंभरः) प्राप्तं बहुभारं धरति सः (विहायाः) विजिहीते सद्यो गच्छति येन सः (अभिष्टिकृत्) योऽभिष्टिं करोति सः (जायते) (सत्यशुष्मः) सत्यं शुष्मं बलं यस्मिन्त्सः (त्वत्) (रयिः) धनम् (देवजूतः) देवैर्विदितश्चलितः (मयोभुः) सुखम्भावुकः (त्वत्) (आशुः) शीघ्रं गन्ता (जूजुवान्) भृशं गमयिता (अग्ने) विद्वन् (अर्वा) यः सद्य ऋच्छति गच्छति सः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि युष्माकं पुरुषार्थाद्विद्युदादिस्वरूपोऽग्निर्विद्यया प्रसिद्धो भवेत्तर्हि बहुभारयानहर्त्ता सुखहेतुर्धनजनकः सद्यो गमयिता जायेत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुमच्या पुरुषार्थाने विद्युत इत्यादी स्वरूप अग्निविद्येद्वारे प्रकट व्हावे. ते पुष्कळ भारयुक्त वाहन पोचविणारे, सुखाचा हेतू व धन उत्पन्न करविणारे किंवा शीघ्र घेऊन जाणारे असावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा꣡म् अग्ने प्रथमं꣡ देवय꣡न्तो
देव꣡म् म꣡र्ता अमृत मन्द्र꣡जिह्वम्
द्वेषोयु꣡तम् आ꣡ विवासन्ति धीभि꣡र्
द꣡मूनसं गृह꣡पतिम् अ꣡मूरम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandrájihvam ← mandrájihva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

dveṣoyútam ← dveṣoyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vivāsanti ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

ámūram ← ámūra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dámūnasam ← dámūnas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥hápatim ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । दे॒वम् । भर्ता॑ । अ॒मृ॒त॒ । म॒न्द्रऽजि॑ह्वम् ।
द्वे॒षः॒ऽयुत॑म् । आ । वि॒वा॒स॒न्ति॒ । धी॒भिः । दमू॑नसम् । गृ॒हऽप॑तिम् । अमू॑रम् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martā ← martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• mandrajihvam ← mandra
• [noun]
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandrajihvam ← jihvam ← jihvā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• dveṣoyutam ← dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], neuter
• “hostility; enemy.”

• dveṣoyutam ← yutam ← yut
• [noun], accusative, singular, masculine
• “removing.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vivāsanti ← vivās ← √van
• [verb], plural, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• damūnasaṃ ← damūnasam ← damūnas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “master.”

• gṛhapatim ← gṛha
• [noun], neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhapatim ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• amūram ← amūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

हे अमृत अमरणशील अग्ने देवयन्तः देवानिच्छन्तः मर्ताः मर्त्याः मनुष्या यजमानाः त्वां धीभिः स्तुतिभिः कर्मभिर्वा आ विवासन्ति समन्तात् परिचरन्ति । कीदृशं त्वाम् । प्रथम देवानाम् आद्यं देवं द्योतमानं ‘मन्द्रजिह्वम् । देवानां मादयित्री जिह्वा यस्य तम्। द्वेषोयुतं द्वेषसां पापानां पृथक्कर्तारं दमूनसं रक्षसां दमनकरेण मनसोपेतम् । दमूनःशब्दस्य कथमयमर्थं इति दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वापि वा दम इति गृहनाम तन्मनाः स्यात् ’ ( निरु. ४. ४ ) इति यास्केनोक्तत्वात् इति ॥ ‘ दमु उपशमे । दमेरूनसिः’ इत्यौणादिक ऊनसिप्रत्ययः ॥ गृहपतिं गृहाणां पालयितारम् अमूरम् अमूढम् । प्रगल्भमित्यर्थः ॥

English translation:

“Immortal Agni, devout mortals worship with holy rites you the first deity (of the gods), whose tongue exhilarates (them), the dissipator of sin, the humiliator (of the demons) the lord of the mansion, the unperplexed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Whose tongues exhilarate them: by taking as their mouth the oblation; the humiliator of demons: damanūnasam = rākṣasam damanakareṇa mānasopetam, being intent on destroying the rākṣasas, having a mind for taming, or a tamed or humble mind, a liberal or a domestic mind

You, Agni, (are) the first god (whom) the god-seekers seek to attract here with their hymnic visions—the mortals, o immortal, (seeking you)
whose tongue is gladdening,
who keep hatred away, domestic ally, household lord, no fool.

The juxtaposition of complementary opposites – devayánto devám and mártā amṛta – is deft though not particularly noteworthy.

Likewise note the pair dámūnasaṃ gṛhápatim, both referring to Agni’s role in domestic arrangements, derivatives of the older and newer words for ‘house’.

Immortal Agni, thee whose voice is pleasant, as first in rank, as God, religious mortals
Invite with hyrnns; thee who removest hatred, Friend of the Home, the household’s Lord, unerring.

(Drive) far from us senselessness and anguish; (drive) far all ill-will from him whom thou attendest 1. Be gracious at evening, Agni, son of strength, to him whom thou, the god, attendest with welfare.

Dich, Agni, mit der wohlredenden Zunge suchen als ersten Gott die gottergebenen Sterblichen, o Unsterblicher, durch Gebete zu gewinnen, der die Feindschaft abwehrt, den Gebieter, den besonnenen Hausherrn.

Dich Agni ziehn, den Gott die gottergebnen, Unsterblichen die Sterblichen zuerst her, Dess Zung’ erfreut, der Hass verscheucht, den Hausfreund, durch Lieder ihn, den weisen Hausgebieter.

Тебя, о Агни, бога, люди, любящие богов,
Смертные, о бессмертный, первым стараются привлечь,
С помощью молитв, (тебя) с веселым языком,
Отвращающего враждебность, домашнего, домохозяина, безошибочного.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अग्नि के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमृत) अपने आत्मस्वरूप से नाशरहित (अग्ने) अत्यन्त विद्वान् ! जो लोग (धीभिः) कर्मों वा बुद्धियों से (मन्द्रजिह्वम्) आनन्द उत्पन्न करनेवाली वाणीयुक्त (द्वेषोयुतम्) द्वेष आदि कर्मवियुक्त (दमनूसम्) इन्द्रियों को रोकनेवाले (अमूरम्) मूर्खता आदि दोषरहित विद्वान् (प्रथमम्) आदिम (देवम्) सुन्दर (गृहपतिम्) गृह के स्वामी (त्वाम्) आपकी (देवयन्तः) कामना करते हुए (मर्त्ताः) मनुष्य (आ, विवासन्ति) सेवा करते हैं, उनकी आप भी सेवा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो लोग विद्वान् होकर गृहस्थों को बोध करा के, सब के सन्तानों को ब्रह्मचर्य्य से उत्तम शिक्षा और विद्या ग्रहण करा के तथा अविद्या आदि दोषों को दूर करके शम, दम आदि उत्तम गुणों से युक्त करते हैं, वे ही इस संसार में सुन्दर होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे अमृताग्ने ! ये धीभिर्मन्द्रजिह्वं द्वेषोयुतं दमूनसममूरं प्रथमं देवं गृहपतिं त्वां देवयन्तो मर्त्ता आविवासन्ति तांस्त्वमपि सेवस्व ॥५॥

पुनरग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) परमविद्वन् (प्रथमम्) आदिमम् (देवयन्तः) कामयमानाः (देवम्) कमनीयम् (मर्त्ताः) मनुष्याः (अमृत) स्वात्मस्वरूपेण नाशरहित (मन्द्रजिह्वम्) मन्द्रा आनन्दजनिका जिह्वा वाणी यस्य (द्वेषोयुतम्) द्वेषादिभी रहितम् (आ) (विवासन्ति) परिचरन्ति (धीभिः) कर्मभिः प्रज्ञाभिर्वा (दमूनसम्) दमनशीलम् (गृहपतिम्) गृहस्वामिनम् (अमूरम्) मूढतादिदोषरहितं विद्वांसम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो भूत्वा गृहस्थान् बोधयित्वा सर्वेषां सन्तानान् ब्रह्मचर्येण सुशिक्षां विद्यां ग्राहयित्वाऽविद्यादिदोषान् निवार्य्य शमादिशुभगुणान्वितान् कुर्वन्ति त एवात्र कमनीया भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे लोक विद्वान बनून गृहस्थांना बोध, सर्वांच्या संतानांना ब्रह्मचर्याने सुशिक्षण व विद्या ग्रहण करवून अविद्या इत्यादी दोष दूर करून शम इत्यादी शुभ गुणांनी युक्त करतात तेच या जगात आनंददायक असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आरे꣡ अस्म꣡द् अ꣡मतिम् आरे꣡ अं꣡ह
आरे꣡ वि꣡श्वां दुर्मतिं꣡ य꣡न् निपा꣡सि
दोषा꣡ शिवः꣡ सहसः सूनो अग्ने
यं꣡ देव꣡ आ꣡ चित् स꣡चसे सुअस्ति꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámatim ← ámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āré ← āré (invariable)
{}

āré ← āré (invariable)
{}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

āré ← āré (invariable)
{}

durmatím ← durmatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nipā́si ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvām ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śiváḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sácase ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ॒रे । अ॒स्मत् । अम॑तिम् । आ॒रे । अंहः॑ । आ॒रे । विश्वा॑म् । दुः॒ऽम॒तिम् । यत् । नि॒ऽपासि॑ ।
दो॒षा । शि॒वः । स॒ह॒सः॒ । सू॒नो॒ इति॑ । अ॒ग्ने॒ । यम् । दे॒वः । आ । चि॒त् । सच॑से । स्व॒स्ति ॥

• āre
• [adverb]
• “far.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• amatim ← amati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “indigence.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• aṃha ← aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• viśvāṃ ← viśvām ← viśva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• durmatiṃ ← durmatim ← durmati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• nipāsi ← nipā ← √pā
• [verb], singular, Present indikative
• “guard.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• śivaḥ ← śiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sacase ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

हे सहसः सूनो बलस्य पुत्र। मथ्यमानोऽग्निर्मथनकारिणां हि बलेन जायते इत्यग्नेर्बलपुत्रत्वम् । हे अग्ने दोषा रात्रौ शिवः शिवकरः देवः द्योतमानस्त्वं यं यानस्मान् स्वस्ति अविनाशाय आ सचसे परितः सेवसे । चित् इति पूरणः । यत् यस्मात् कारणात् निपासि यजमानान् नितरां पालयसि । तेभ्यः अस्मत् अस्मत्तः अमतिं पापरूपामशनेच्छाम् आरे दूरे कुरु ।’ अशनाया वै पाप्मामतिः ’ (ऐ. ब्रा. २. २ ) इति ब्राह्मणम् । आरे दूरेऽस्मत्तः अंहः पापं कुरु । आरे इति दूरनामैतत् । अस्मत्तः आरे दूरे विश्वां सर्वां दुर्मतिं दुर्मनस्त्वं कुरु ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Agni, son of strength, since you protect (your worshippers), far (remove) from us all iniquity; far (remove from us) sin; far (from us) all evil thoughts; for proeperous is he of whom you who are radiant by night promote the well-being.”

At a distance from us (keep) heedlessness, at a distance constraint, at a distance all malevolence, as you protect us.
At evening (be) propitious, o Agni, son of strength, (to him) whom you as god even here accompany with well-being.

I supply a form of the root √yu ‘keep away’ with the accusatives in ab, extracted from the root-noun cmpd in 5c dveṣoyút- ‘keeping away hatred’.

I am not entirely sure what to do with cid in d. Perhaps the idea is that though you are a god, you are also our companion right here.

Far from us thou removest want and sorrow, far from us all ill-will when thou protectest.
Son of Strength, Agni, blest is he at evening, whom thou as God attendest for his welfare.

Fern von uns hältst du die Gedankenarmut, fern die Not, fern alles Übelwollen, so du Schützer bist. Bei Nacht bist du dem heilsam, o Agni, Sohn der Kraft, dem du, der Gott, zur Seite stehst zum Glücke!

Halt fern von uns die Armuth, fern Bedrängniss, und jede Misgunst fern du, uns beschützend; Gesegnet ist, o Sohn der Kraft, o Agni, wen abends du, o Gott, zum Heil geleitest.

Прочь от нас (гони) безмыслие, прочь узость,
Прочь всякую недоброжелательность, когда ты охраняешь (нас)!
Ночью (ты) милостив (к тому), о Агни, сын силы,
Кого ты, бог, сопровождаешь на счастье.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बलवान् के (सूनो) सन्तान और (अग्ने) अत्यन्त विद्वान् (यत्) जिससे आप (देवः) ईश्वर के सदृश (अस्मत्) हम लोगों से (आरे) दूर (अमतिम्) मूर्खपन को (आरे) दूर (अंहः) पापकर्म को और (आरे) दूर (विश्वाम्) समग्र (दुर्मतिम्) दुष्ट बुद्धि को निरन्तर अलग करा (यम्) जिसकी (निपासि) अत्यन्त रक्षा करते हो उसको (शिवः) मङ्गलकारी हुए (दोषा) रात्रि और दिन में (चित्) भी (स्वस्ति) सुख को (आ, सचसे) सम्बन्ध कराते हो, इससे हम लोगों से पूजा करने योग्य हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - यह हम लोग निश्चय करते हैं कि जो लोग हम लोगों को अधर्मी और दुष्ट बुद्धिवाले पुरुष से दूर करते हैं, वे ही दिन-रात्रि हम लोगों से सत्कार करने योग्य हैं ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि, राजा और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥६॥ यह ग्यारहवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सहसः सूनोऽग्ने ! यत्त्वं देव इवाऽस्मदारे अमतिमारे अंह आरे विश्वां दुर्मतिं निक्षिप्य यं निपासि तं शिवः सन् दोषा दिवसे चित्स्वस्ति आ सचसे तस्मादस्माभिः पूज्योऽसि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आरे) दूरे (अस्मत्) (अमतिम्) (आरे) (अंहः) पापात्मकं कर्म (आरे) (विश्वाम्) समग्राम् (दुर्म्मतिम्) दुष्टां प्रज्ञाम् (यत्) यतः (निपासि) नितरां रक्षसि (दोषा) रात्रौ (शिवः) मङ्गलकारी (सहसः) बलवतः (सूनो) अपत्य (अग्ने) परमविद्वन् (यम्) (देवः) जगदीश्वर इव (आ) (चित्) अपि (सचसे) सम्बध्नासि (स्वस्ति) सुखम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - इदं वयं निश्चिनुमो येऽस्मान् दुष्टाचारादधर्मसङ्गाद् दुर्बुद्धेर्दूरेकुर्वन्ति त एवाऽहर्निशमस्माभिः सत्कर्त्तव्याः सन्तीति ॥६॥ अत्राग्निराजविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥६॥ इत्येकादशं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - आम्ही हा निश्चय करतो की, जे लोक आम्हाला अधर्मी व दुष्ट बुद्धीच्या पुरुषापासून दूर करतात त्यांचाच सदैव आम्ही सत्कार करावा. ॥ ६ ॥