००७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - जगती

अय᳓म् इह᳓ प्रथमो᳓ धायि धातृ᳓भिर्
हो᳓ता य᳓जिष्ठो अध्वरे᳓षु ई᳓डियः
य᳓म् अ᳓प्नवानो भृ᳓गवो विरुरुचु᳓र्
व᳓नेषु चित्रं᳓ विभु᳓वं विशे᳓-विशे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhātŕ̥bhiḥ ← dhātár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

ihá ← ihá (invariable)

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápnavānaḥ ← ápnavāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

virurucúḥ ← √ruc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vibhvàm ← vibhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśé-viśe ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अ॒यम् । इ॒ह । प्र॒थ॒मः । धा॒यि॒ । धा॒तृऽभिः॑ । होता॑ । यजि॑ष्ठः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ईड्यः॑ ।
यम् । अप्न॑वानः । भृग॑वः । वि॒ऽरु॒रु॒चुः । वने॑षु । चि॒त्रम् । वि॒ऽभ्व॑म् । वि॒शेऽवि॑शे ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhātṛbhir ← dhātṛbhiḥ ← dhātṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Brahma; Dhātṛ; creator; Dhātṛ.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajiṣṭho ← yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• apnavāno ← apnavānaḥ ← apnavāna
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• virurucur ← virurucuḥ ← viruc ← √ruc
• [verb], plural, Perfect indicative
• “shine.”

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vibhvaṃ ← vibhvam ← vibhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

धातृभिः यज्ञार्थं कर्म कुर्वद्भिरध्वर्युभिः इह अस्मिन् यज्ञे होता देवानामाह्वाता यजिष्ठः अतिशयेन यष्टा अध्वरेषु यागेषु ईड्यः ऋत्विग्भिः स्तूयमानः प्रथमः सर्वेषां देवानां मुख्यः अयम् आहवनीयादिस्थानेषु प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानोऽग्निः धायि अधायि निहितः ॥ दधातेः कर्मणि लुङ् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगे’ इत्यडभावः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥ अयमग्निरित्युक्तम् । कोऽसावग्निरित्यत आह । अप्नवानः भृगुसंबन्धी कश्चिदृषिः । स चान्ये भृगवः च वनेषु अरण्येषु चित्रं दावाग्निरूपेण बहुधा दर्शनीयं विशेविशे । वीप्सया सर्वजनव्याप्तिर्गृह्यते । सर्वस्या विशः प्रजायाः विभ्वं विभुमीश्वरं यं देवानां हविर्वाहकत्वेन प्रसिद्धमग्निं विरुरुचुः दीप्तियुक्तं कुर्वन्ति स्म। यमिति यच्छब्दस्यायमिति इदंशब्देन संबन्धः ॥

अयम् अग्निः प्रथमः प्रधानभूतः धायि धार्यतेस्माभिः धातृभिः धारणाय यतमानैः होता आह्वाता देवानां यजिष्ठः यष्टृतमः । मनुष्यहोतॄन् अपेक्ष्य प्रकर्षः । यष्टृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि’ इतीष्ठनि ‘तुरिष्ठेमे यस्सु’ इति टिलोपः । अध्वरेषु यज्ञेषु ईड्यः स्तुत्यः । ‘ईडवन्द’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अयमित्युक्तम्; कीदृशोयमित्याह - यं चित्रं चायनीयं विभुवं व्याप्तिमन्तम् । तन्वादित्वादुवङ् ।

भृगवः विरुरुचुः विविधं रोचयामासुः । ण्यन्ताल्लिटि ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक् । कीदृशाः अप्नवानः अप्न इति कर्मनाम तद्वन्तः । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप् ।
यद्वा - अप्नवानो भृगुविशेषः । यथाहुः -‘भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्य’ इति । व्यत्ययेनैकवचनम् ।

विरुरुचुः वनेषु आश्रमेषु । किमर्थं? विशेविशे मनुष्यायमनुप्याय सर्वो मनुष्योभ्युदयेन युज्येतेति । यद्वा - विभक्तिव्यत्ययः; विशिविशि व्याप्तवन्तमिति । ‘सावेकाचः’ इति विश इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् । अयमेवं महानुभावो अस्मान्मृडयत्विति शेषः ॥

English translation:

“This invoker of the gods and minister of frequent worship, who is to be glorified at sacrifices, has been plural ced first (of the gods) by the performers of the rite; the Agni whom Apnavāna and other Bhṛgus lighted in the woods for the sake of all men, marvellous (in his acts), and soverign (over all).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 3.15; the rite: the Agni here is āhavanīya which is kindled before the dakṣiṇā; Apnavāna and other Bhṛgus: Apnavānaḥ is the name of a ṛṣi of the family of Bhṛgu;

Alternative: apnavānaḥ and other ṛṣis and the Bhṛgus; it may also mean putravantaḥ, having sons, an epithet of Bhṛgus

This one has been installed here first by the installers, as best sacrificing Hotar, to be reverently invoked in the ceremonies,
whom Apnavāna and the Bhr̥gus made to shine, brilliant in the woods, extending to every clan.

Apnavāna appears with the Bhṛgus also in VIII.102.4, but nothing more is known of him (cf. Mayr., Personenname s.v.). Scarlatta (366-67), though without disc., renders it not as a sg. PN, but as a nom. pl. adj. modifying the Bhṛgus (“die reichen (?) Bhṛgus”), presumably to a stem *ápnavan-, roughly parallel to ápnasvant-.

However, the usage in VIII.102.4 makes it clear that at least in that passage it is a PN. In c virurucúḥ gives a bad cadence, and by meaning it could easily belong to the redupl. aor. arūruca-. The same pāda-final sequence (save for accent) … bhṛ́gavo ví rurucuḥ is also found at X.122.5. It is therefore tempting (see Oldenberg [Noten], Arnold [Ved. Metre 128] for the temptation) to lengthen the reduplicating vowel. However, the undeniable 3rd pl. pf. ending (aor. should be *rūrucan) and the existence of other transitive exx. of rurucuḥ in other metrical positions (see Kümmel 431) temper the temptation. Still, I’d be inclined to read *virūrucuḥ and assume that the stem has been secondarily incorporated into the pf. For further disc. see comm. ad IV.16.4.

HERE by ordainers was this God appointed first Invoker, best at worship, to be praised at rites:
Whom Apnavana, and the Bhrgus caused to shine bright-coloured in the wood, spreading from home to home.

This (Agni) has been established here as the first by the establishers, the Hotri, the best sacrificer who should be magnified at the sacrifices, whom Apnavâna and the Bhrigus have made shine, brilliant in the woods, spreading to every house.

Here hath he first been established by the establishers,
Youngest Hotr to be invoked at the sacrifices,
Whom Apnavana and the Bhrgus caused to shine,
Bright in the woods, spreading from house to house.

Dieser ist hier von den Opferveranstaltern bestellt worden als der erste, als der bestopfernde Hotri, der bei dem Opfer zu berufen ist, den der Apnavana, den die Bhrigu´s erleuchtet haben, den in den Wäldern schimmernden, der für jeden Clan zu haben ist.

Errichtet wurde dieser von den Ordnern hier, der beste Opfrer, bei den Festen preisenswerth; Den thätig einst der Bhrīgustamm entzündete, der glänzt in Hölzern, hell erstrahlt in jedem Haus.

Этот (Агни) устроен тут устроителями (жертвоприношения) как первый,
Как хотар, лучше всех жертвующий во время обрядов, достойный призывов,
Кого ярко зажгли Апнавана и Бхригу,
Сверкающего в лесах, проявляющегося в каждом пламени.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकादश ऋचावाले सप्तम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सर्वगत अग्निशब्दार्थवाच्य व्यापक परमेश्वर के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (इह) इस संसार में (धातृभिः) धारण करनेवालों से जो (अयम्) यह (प्रथमः) पहिला (होता) देने और (यजिष्ठः) अत्यन्त मेल करनेवाला (अध्वरेषु) नहीं हिंसा करने योग्य यज्ञों में (ईड्यः) स्तुति करने योग्य (धायि) धारण किया गया जिसको (विशेविशे) प्रजा-प्रजा के लिये (यम्) जिस (चित्रम्) अद्भुत (विभ्वम्) व्यापक परमात्मा को (अप्नवानः) पुत्र और पौत्रादिकों से युक्त (भृगवः) परिपक्व विज्ञानवाले लोग (वनेषु) याचना करने योग्य जङ्गलों में (विरुरुचुः) विशेष करके प्रकाशित करते अर्थात् अपने चित्त में रमाते हैं, उस परमात्मा का आप लोग ध्यान करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस संसार में परमेश्वर ही का आप लोगों को ध्यान करना योग्य है और जिसकी उपासना करके सांसारिक और पारमार्थिक सुख को प्राप्त होओगे, वही ईश्वर इस संसार में पूजा करने योग्य जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! इह धातृभिर्य्योऽयं प्रथमो होता यजिष्ठोऽध्वरेष्वीड्यो धायि विशेविशे यं चित्रं विभ्वमप्नवानो भृगवो वनेषु विरुरुचुस्तं परमात्मानं यूयं ध्यायत ॥१॥

अथ सर्वगतस्याग्निशब्दार्थवाच्यव्यापकस्येश्वरस्य विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (इह) अस्मिन्संसारे (प्रथमः) आदिमः (धायि) धीयते (धातृभिः) धारकैः (होता) दाता (यजिष्ठः) अतिशयेन यष्टा सङ्गन्ता (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु यज्ञेषु (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (यम्) (अप्नवानः) पुत्रपौत्रादियुक्ताः (भृगवः) परिपक्वविज्ञानाः (विरुरुचुः) विशेषेण प्रकाशन्ते (वनेषु) वननीयेषु जङ्गलेषु (चित्रम्) अद्भुतम् (विभ्वम्) परमात्मानम् (विशेविशे) प्रजायै प्रजायै ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! अस्मिन् संसारे परमेश्वर एव युष्माभिर्ध्येयो ज्ञेयोऽस्ति यमुपास्य सांसारिकं पारमार्थिकं सुखं प्राप्स्यन्ति स एवेश्वरोऽत्र पूजनीयो मन्तव्यः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या जगात परमेश्वराचेच ध्यान करणे योग्य आहे व ज्याची उपासना करून सांसारिक व पारमार्थिक सुख प्राप्त करता येते तोच ईश्वर या संसारात पूजा करण्यायोग्य आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्ने कदा᳓ त आनुष᳓ग्
भु᳓वद् देव᳓स्य चे᳓तनम्
अ᳓धा हि᳓ त्वा जगृभ्रिरे᳓
म᳓र्तासो विक्षु᳓ ई᳓डियम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

kadā́ ← kadā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

cétanam ← cétana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

hí ← hí (invariable)

jagr̥bhriré ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

अग्ने॑ । क॒दा । ते॒ । आ॒नु॒षक् । भुव॑त् । दे॒वस्य॑ । चेत॑नम् ।
अध॑ । हि । त्वा॒ । ज॒गृ॒भ्रि॒रे । मर्ता॑सः । वि॒क्षु । ईड्य॑म् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ānuṣag ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• cetanam ← cetana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; consciousness.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• jagṛbhrire ← grah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• martāso ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• vikṣv ← vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

हे अग्ने अध अतः कारणात् देवस्य द्योतमानस्य ते तव संबन्धि चेतनं तेजः कदा आनुषक् अनुषक्तं भुवत् भवेत् ॥ लेट्यडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ भूसुवोस्तिङि ’ इति गुणप्रतिषेधः ॥ अतः कारणादित्युक्तम् । कस्माद्धेतोरित्युच्यते । हि यस्मात् कारणात् मर्तासः मनुष्याः विक्षु विड्भिः प्रजाभिः ईड्यं स्तुत्यं त्वा त्वां जगृभ्रिरे जगृहिरे गृह्णन्ति ॥ ग्रहेर्धातोर्लिटि ‘ हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति रुडागमः ॥

English translation:

“When, Agni, is the light of you, bright-shining, to be manifested; for therefore have mortals accepted you as to be worshipped among mankind.”

Agni, when will there be manifestation of you, the god, in the regular order?
For it was therefore that the mortals seized you as the one to be reverently invoked in the clans—

The point of the abrupt question opening this vs. must be that mortals have established Agni in his ritual role (vs. 1, 2cd), but Agni is not reliably fulfilling this role by manifesting himself at the proper times.

When shall thy glory as a God, Agni, be suddenly shown forth.
For mortal men have held thee fast, adorable in all their homes,

Agni! When will the splendour of thee, the god, appear in the right way? For verily the mortals have seized thee who shouldst be magnified in the houses.

Agni! Wann wird deine, des Gottes, Erscheinung wie sich’s gebührt stattfinden? Denn darum haben dich die Sterblichen festgehalten als den in den Clanen zu berufenden Priester.

Wann wurde nach der Ordnung dir, o Agni, Gottes-Herrlichkeit? Da war’s, als in die Häuser dich, die Menschen setzten als den Preis.

О Агни, когда же произойдет, как положено,
Твое божественное явление?
Ведь потому и захватили тебя
Смертные как достойного призывов среди племен.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• स्वराडुष्णिक्
• ऋषभः

फिर अग्निपदवाच्य ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) परमात्मन् ! (देवस्य) सुख देनेवाले और सर्वत्र प्रकाशमान (ते) आपके मनुष्य (कदा) किस काल में (आनुषक्) अनुकूल (भुवत्) हो (अधा) इसके अनन्तर (मर्त्तासः) मनुष्य लोग (हि) निश्चय से (विक्षु) मनुष्यरूप प्रजाओं में (ईड्यम्) स्तुति करने योग्य (चेतनम्) अनन्त विज्ञान आदि से युक्त (त्वा) आपको कब (जगृभ्रिरे) ग्रहण करें, ऐसी हम लोग इच्छा करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! हम लोग आपकी निरन्तर प्रार्थना करें और आपकी कृपा से ये सब मनुष्य आपके भक्त, आपकी आज्ञा के अनुकूल और आपके उपासक कब होंगे। हे कृपालो अन्तर्यामिन् ! दया करके सब को अपने में प्रीतिमान् शीघ्र करो ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! देवस्य ते मनुष्यः कदाऽऽनुषग्भुवदधा मर्त्तासो हि विक्ष्वीड्यं चेतनं त्वा कदा जगृभ्रिर इति वयमिच्छेम ॥२॥

पुनरग्निपदवाच्येश्वरविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) परमात्मन् ! (कदा) कस्मिन् काले (ते) तव (आनुषक्) अनुकूलः (भुवत्) भवेत् (देवस्य) सुखदातुः सर्वत्र प्रकाशमानस्य (चेतनम्) अनन्तविज्ञानादियुक्तम् (अधा) अथ। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (हि) खलु (त्वा) त्वाम् (जगृभ्रिरे) गृह्णीयुः (मर्त्तासः) मनुष्याः (विक्षु) मनुष्यप्रजासु (ईड्यम्) प्रशंसितुं योग्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! वयं त्वां सततं प्रार्थयेम भवतः कृपया इमे सर्वे मनुष्या भवद्भक्ता भवदाज्ञानुकूला भवदुपासकाः कदा भविष्यन्ति। हे कृपालोऽन्तर्यामिन् करुणां विधाय सर्वान्त्स्वस्मिन् प्रीतिमतः सद्यः कुर्विति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वरा ! आम्ही निरंतर तुझी प्रार्थना करावी व तुझ्या कृपेने ही सर्व माणसे, तुझे भक्त, तुझ्या आज्ञेच्या अनुकूल कधी वागतील? व तुझे उपासक कधी होतील? हे कृपाळू अन्तर्यामी । तुझ्या दयेने सर्वजण तुझ्या भक्तीत रममाण होऊ देत. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ऋता᳓वानं वि᳓चेतसम्
प᳓श्यन्तो द्या᳓म् इव स्तृ᳓भिः
वि᳓श्वेषाम् अध्वरा᳓णां᳐
हस्कर्ता᳓रं द᳓मे-दमे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tā́vānam ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vícetasam ← vícetas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

páśyantaḥ ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

stŕ̥bhiḥ ← stár- ~ tár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

víśveṣām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dáme-dame ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

haskartā́ram ← haskartár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ऋ॒तऽवा॑नम् । विऽचे॑तसम् । पश्य॑न्तः । द्याम्ऽइ॑व । स्तृऽभिः॑ ।
विश्वे॑षाम् । अ॒ध्व॒राणा॑म् । ह॒स्क॒र्तार॑म् । दमे॑ऽदमे ॥

• ṛtāvānaṃ ← ṛtāvānam ← ṛtāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• vicetasam ← vicetas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• paśyanto ← paśyantaḥ ← paś
• [verb noun], nominative, plural
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• stṛbhiḥ ← star
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “star.”

• viśveṣām ← viśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhvarāṇāṃ ← adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• haskartāraṃ ← haskartāram ← haskartṛ
• [noun], accusative, singular, masculine

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

ऋतावानम् अमायिनं विचेतसं विशिष्टज्ञानं स्तृभिः नक्षत्रैः परिवृतं द्यामिव विस्फुलिङ्गैः समेतं विश्वेषां सर्वेषाम् अध्वराणां यज्ञानां हस्कर्तारं प्रभासकं वृद्धेः कर्तारं वा अग्निं पश्यन्तः ऋत्विगादयः दमेदमे सर्वस्मिन् यज्ञगृहे । जगृभ्रिरे इति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“Contemplating you in every dwelling, truthful intelligent, (brilliant with sparks) like the sky with stars, the perfecter of all sacrifices.”

(The mortals) looking at (you,) truthful and discriminating (/widely observable) like heaven with its stars,
(you) who create laughter [=fire’s crackling] for all ceremonies in every house,

This vs. continues the syntactic frame of vs. 2, with the nom. pl. subj.

(“mortals” of 2d) modified by the pres. part. páśyantaḥ and Agni in the acc. sg.

vícetasam in pāda a is a pun, playing on the standard ambiguity of the root √cit, which means both ‘perceive’ and ‘appear’. Referring to Agni’s mental qualities, adjacent to ṛtā́vānam ‘truthful’, it means ‘discriminating’, but the simile in b, “like heaven with its stars,” actualizes the ‘appear’ sense.

The “laughter” of Agni is the merry crackling of the fire.

Seeing thee faithful to the Law, most sapient, like the starry heaven,
Illumining with cheerful ray each solemn rite in every house.

Seeing the righteous, wise one, like the heaven with the stars, who produces joy at all sacrifices, from house to house—

Den Rechttuenden, Umsichtigen erkennend wie den Himmel an den Sternen, den Erheller aller Opfer in jedem Hause,

Da sie den reinen glänzen sahn dem sterngeschmückten Himmel gleich, Ihn, der die Gottesdienste all’ in jedem Hause schöner macht.

Воспринимая (этого) поддерживающего закон, прозорливца
Как небо по звездам,
(Бога,) при всех обрядах
Вызывающего веселье, в каждом доме,…

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य लोग (विश्वेषाम्) सम्पूर्ण (अध्वराणाम्) नहीं हिंसा करने योग्य यज्ञों के (स्तृभिः) नक्षत्रों से (द्यामिव) सूर्य्य के सदृश (दमेदमे) घर-घर में (हस्कर्त्तारम्) प्रकाश करनेवाले (विचेतसम्) जिससे विगतचित्त होता (ऋतावानम्) जिसमें सत्य विद्यमान उसको (पश्यन्तः) देखते हुए ग्रहण करे हुए हैं, वे उत्तम प्रकार शोभित होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो लोग चेतनारहित कारण से युक्त प्रत्येक गृह के प्रवेश करनेवाले को जानते हैं, वे सूर्य के प्रकाश में चन्द्र आदिकों के सदृश संसार में प्रकाशित होते हैं ॥३॥

अन्वय: ये मनुष्या विश्वेषामध्वराणां स्तृभिर्द्यामिव दमेदमे हस्कर्त्तारं विचेतसमृतावानं पश्यन्तो जगृभिरे ते सुशोभन्ते ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावानम्) ऋतं सत्यं विद्यते यस्मिँस्तम् (विचेतसम्) विगतं चेतो यस्मात्तम् (पश्यन्तः) (द्यामिव) सूर्यमिव (स्तृभिः) नक्षत्रैः (विश्वेषाम्) सर्वेषाम् (अध्वराणाम्) अहिंसनीयानां यज्ञानाम् (हस्कर्त्तारम्) प्रकाशकर्त्तारम् (दमेदमे) गृहे गृहे ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये चेतनारहितं कारणयुक्तं प्रतिगृहं प्रकाशयन्तं जानन्ति ते सूर्य्यप्रकाशे चन्द्रादीनीव जगति प्रकाशन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे लोक चेतनारहित कारणांनीयुक्त गृहाला प्रकाशित करणाऱ्याला जाणतात, ते सूर्याच्या प्रकाशात चंद्र जसा तसे जगात प्रकाशित होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आशुं᳓ दूतं᳓ विव᳓स्वतो
वि᳓श्वा य᳓श् चर्षणी᳓र् अभि᳓
आ᳓ जभ्रुः केतु᳓म् आय᳓वो
भृ᳓गवाणं विशे᳓-विशे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jabhruḥ ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhŕ̥gavāṇam ← bhŕ̥gavāṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśé-viśe ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ॒शुम् । दू॒तम् । वि॒वस्व॑तः । विश्वाः॑ । यः । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि ।
आ । ज॒भ्रुः॒ । के॒तुम् । आ॒यवः॑ । भृग॑वाणम् । वि॒शेऽवि॑शे ॥

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• vivasvato ← vivasvataḥ ← vivasvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jabhruḥ ← bhṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• bhṛgavāṇaṃ ← bhṛgavāṇam ← bhṛgavāṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

यः अग्निः विश्वाः चर्षणीः सर्वाः प्रजाः अभि भवति आयवः मनुष्याः । आयव इति मनुष्यनाम ‘आयवः ‘ यदवः ’ ( नि. २. ३. १७ ) इति मनुष्यनामसु पाठात् । आशुं क्षिप्रगामिनं विवस्वतः मनुष्यस्य यजमानस्य दूतम् । विवस्वन्त इति मनुष्यनाम । केतुं प्रज्ञापकं भृगवाणं भृगुवदाचरन्तम् । दीप्यमानमित्यर्थः ॥ ‘ सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वक्तव्यः’ इति क्विप् । तदन्ताल्लटो व्यत्ययेन शानच् । अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे प्राप्ते वृषादेराकृतिगणत्वात् आद्युदात्तत्वम् ॥ तमग्निं विशेविशे सर्वस्यै प्रजायै आ जभ्रुः आजह्रुः॥ ‘हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् ॥

English translation:

“Men have brought, for the sake of all people, the swift messenger of the worshipper (to the gods), who (rules) over all mankind, the manifester, the resplendent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Messenger of the worshipper: dūtam vivasvataḥ: vivasvataḥ = manuṣyasya yajama~nasya, of the man, of the worshipper; the replendent: bhṛgavāṇam bhṛguvad ācarantam, going like Bhṛgu, i.e., dīpyamānam ityartha, shining, or being kindled

(You,) the swift messenger of Vivasvant, who sur(mount) all the domains,
the Āyus brought (you) here as beacon, associated with the Bhr̥gus, for every clan.

This vs. also appears to continue the syntax of vs. 3, with another acc. phrase referring to Agni (pāda a), though given the 3rd pl. verb in c (ā́jabhruḥ) that could govern the acc., the vs. can be syntactically self-contained.

Vivasvan’s envoy living men have taken as their ensign, swift,
The ruler over all mankind, moving like Bhrgu in each home.

The quick messenger of Vivasvat who rules over all human tribes: Him the Âyus have brought hither to every house, the light, him who belongs to the Bhrigus.

Den flinken Boten des Vivasvat, der über alle Völker herrscht, ihn den Bhrigugenossen brachten die Ayusöhne als Wahrzeichen zu jedem Clane.

Vivasvats schnellen Boten ihn, der alles Lebende beherrscht, Als Leuchte nahm die Menschheit ihn, der funkelt hell in jedem Haus.

Быстрого вестника Вивасвата,
Который (правит) всеми народами,
Принесли люди племени Аю как знамя,
Бхригавану – для каждого племени.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब अग्निविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो विद्वान् (विवस्वतः) सूर्य से (दूतम्) दूत के सदृश (आशुम्) शीघ्र चलने और (विशेविशे) प्रजा के निमित्त (भृगवाणम्) परिपाक के करनेवाले को जैसे (आयवः) ज्ञानवान् मनुष्य (विश्वाः) सम्पूर्ण (चर्षणीः) प्रकाशों और (केतुम्) प्रज्ञान को (अभि, आ, जभ्रुः) धारण करते हैं, वैसे धारण करता है, वह सम्पूर्ण आनन्दों से युक्त होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सूर्य आदि से बिजुली आदि पदार्थ को ग्रहण करते हैं, वे प्रजा के लिये सुख देनेवाले होते हैं ॥४॥

अन्वय: यो विद्वान् विवस्वतो दूतमिवाशुं विशेविशे भृगवाणमायवो विश्वा यश्चर्षणीः केतुं चाऽभ्याजभ्रुरिव धरति स सर्वानन्दी जायते ॥४॥

अथाग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आशुम्) सद्योगामिनम् (दूतम्) दूतमिव (विवस्वतः) सूर्य्यात् (विश्वाः) समग्राः (यः) (चर्षणीः) प्रकाशान् (अभि) (आ) (जभ्रुः) धरन्ति (केतुम्) प्रज्ञानम् (आयवः) ज्ञानवन्तो मनुष्याः (भृगवाणम्) परिपाककर्त्तारम् (विशेविशे) प्रजायै ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः सूर्य्यादेर्विद्युतादीन् गृह्णन्ति ते प्रजायै सुखप्रदा भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे सूर्य इत्यादी पदार्थांपासून विद्युत इत्यादी पदार्थ ग्रहण करतात ती प्रजेला सुख देणारी असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓म् ईं हो᳓तारम् आनुष᳓क्
चिकित्वां᳓सं नि᳓ षेदिरे
रण्व᳓म् पवाक᳓शोचिषं+
य᳓जिष्ठं सप्त᳓ धा᳓मभिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cikitvā́ṁsam ← √cit- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

sedire ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pāvakáśociṣam ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

raṇvám ← raṇvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yájiṣṭham ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । ई॒म् । होता॑रम् । आ॒नु॒षक् । चि॒कि॒त्वांस॑म् । नि । से॒दि॒रे॒ ।
र॒ण्वम् । पा॒व॒कऽशो॑चिषम् । यजि॑ष्ठम् । स॒प्त । धाम॑ऽभिः ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• cikitvāṃsaṃ ← cikitvāṃsam ← cit
• [verb noun], accusative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedire ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• raṇvam ← raṇva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• pāvakaśociṣaṃ ← pāvaka
• [noun]
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pāvakaśociṣaṃ ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• yajiṣṭhaṃ ← yajiṣṭham ← yajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

ऋत्विगादयो मनुष्याः आनुषक् अनुपूर्व्येण होतारं देवानामाह्वातारं चिकित्वांसं जानन्तम् ॥ ‘कित ज्ञाने ‘। लिटः क्वसुः । द्विर्भावहलादिशेषचुत्वदीर्घाः। प्रत्ययस्वरः ॥ तमीं तमिममग्निं नि षेदिरे निषादयन्ति स्म । कीदृशम् । रण्वं रमणीयं पावकशोचिषं शोधकदीप्तिं यजिष्ठं यष्टृतमं सप्त सप्तभिः धामभिः तेजोभिर्युक्तम् ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“They (the worshippers) have seated him in his due order, the invoker (of the gods), the intelligent, the agreeable, the purifyingly-radiant, the performer of frequent sacrifice, (brilliant) with seven flames.”

Him as observant Hotar did they set down in the regular order— gladdening, pure-flamed, best sacrificing, throughout his seven
domains—

Him the intelligent have they placed duly as Invoking Priest,
Welcome, with sanctifying flame, best worshipper, with sevenfold might;

Him the knowing one they have set down in the right way as the Hotri, the gay one with his purifying flames, the best sacrificer with his seven (forms 1)—

Ihn haben sie als den kundigen Hotri, wie sich’s gebührt, eingesetzt, den erfreulichen, flammenreinen, der nach sieben Formen am besten opfert.

Ihn setzten fort und fort sie ein, als Priester ihn, der hell erglänzt, Den muntern, flammenstrahlenden, nach sieben Bräuchen opfernden.

Его, знающего, они усадили
Хотаром, как положено,
Радостного (бога) с очищающим пламенем,
Жертвующего лучше всех по семи установлениям,

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो लोग (तम्) उसको अग्नि के सदृश (आनुषक्) अनुकूलता से (होतारम्) ग्रहण करनेवाले (चिकित्वांसम्) विद्वान् (रण्वम्) सुन्दर (सप्त) सात प्राण आदि (धामभिः) स्थानों से (पावकशोचिषम्) अग्नि के तेज के सदृश तेज से युक्त (यजिष्ठम्) अत्यन्त मेल करनेवाले को (ईम्) सब प्रकार से (नि, सेदिरे) प्राप्त होते हैं, वे राज्य और ऐश्वर्य से युक्त होते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो लोग बिजुलीरूप अग्नि को सब पदार्थों से निकालना जानते हैं, वे अत्यन्त सुखी होते हैं ॥५॥

अन्वय: ये तमग्निमिवानुषग्घोतारं चिकित्वांसं रण्वं सप्त धामभिः पावकशोचिषं यजिष्ठमीं निषेदिरे ते राज्यैश्वर्य्या भवन्ति ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (ईम्) सर्वतः (होतारम्) ग्रहीतारम् (आनुषक्) आनुकूल्येन (चिकित्वांसम्) विद्वांसम् (नि) (सेदिरे) सीदन्ति (रण्वम्) रमणीयम् (पावकशोचिषम्) पावकस्य शोचिरिव शोचिर्दीप्तिर्यस्य तम् (यजिष्ठम्) अतिशयेन सङ्गन्तारम् (सप्त) सप्तभिः प्राणादिभिः (धामभिः) स्थानैः ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये विपुलं वह्निं सर्वेभ्यः पदार्थेभ्यो निःसारितुं जानन्ति तेऽतिसुखा भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे लोक विद्युतरूपी अग्नीला सर्व पदार्थांपासून पृथक करणे जाणतात ते अत्यंत सुखी होतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तं᳓ श᳓श्वतीषु मातृ᳓षु
व᳓न आ᳓ वीत᳓म् अ᳓श्रितम्
चित्रं᳓ स᳓न्तं गु᳓हा हितं᳓
सुवे᳓दं कूचिदर्थि᳓नम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mātŕ̥ṣu ← mātár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śáśvatīṣu ← śáśvant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áśritam ← áśrita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vītám ← √vyā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kūcidarthínam ← kūcidarthín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvédam ← suvéda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । शश्व॑तीषु । मा॒तृषु॑ । वने॑ । आ । वी॒तम् । अश्रि॑तम् ।
चि॒त्रम् । सन्त॑म् । गुहा॑ । हि॒तम् । सु॒ऽवेद॑म् । कू॒चि॒त्ऽअ॒र्थिन॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śaśvatīṣu ← śaśvat
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a).”

• mātṛṣu ← mātṛ
• [noun], locative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• vana ← vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vītam ← vye
• [verb noun], accusative, singular
• “cover.”

• aśritam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aśritam ← śritam ← śri
• [verb noun], accusative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• santaṃ ← santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• hitaṃ ← hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• suvedaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvedaṃ ← vedam ← veda
• [noun], accusative, singular, masculine

• kūcidarthinam ← kūcid
• [adverb]
• “somewhere.”

• kūcidarthinam ← arthinam ← arthin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “desirous; active; suppliant; busy.”

शश्वतीषु बह्वीषु मातृषु अप्सु । ताः सस्यादिनिर्मातृकत्वात् मातर इत्युच्यन्ते । वने आ वृक्षसमूहे च । आकारश्चार्थे । सन्तं विद्यमानं वीतं कान्तम् अश्रितं प्राणिभिर्दाहभयात् असेवितम् । दुरासदमित्यर्थः । चित्रं चायनीयं गुहा गुहायां हितं निहितं सुवेदं सुविज्ञानं सुधनं वा कूचिदर्थिनं क्वापि हविष्यर्थिनं समिदाज्यपुरोडाशादि हविः स्वीकुर्वन्तम् ॥ क्व इत्यत्र वकारस्य छान्दसे संप्रसारणे परपूर्वत्वे च ’ हलः’ इति दीर्घत्वम् ॥ एवंभूतं तम् अग्निं निषेदिरे इति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“Him, abiding in the maternal (waters) and in the woods, loved, yet unapproached, wonderful, hidden in a cave, endowed with knowledge, seeking (oblations) from any quarter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Loved yet unapproached: vītam kāntam: aśritam, dāhabhaya+dasevitam, bright or beloved, not honoured or served, through fear of being burnt; seeking oblations from any quarter: kūcidarthinam: i.e., kvacit, anywhere, anyhow; seeking fuel, butter: samidājyādi haviḥ svīkurvantam

Him, enveloped in mothers who are ever new, enveloped in wood (yet) unfixed,
set in hiding though brilliant, easily found but aiming who
knows where.

This vs. is structured as a series of paradoxes, one per pāda. The least clear is in pāda a, since there is only one qualifier, the loc. śáśvatīṣu mātṛ́ṣu “in ever new mothers,” which must be construed with vītám ‘enveloped’ in b. The paradox there is that ordinarily one has only one mother and that mother is not self-renewing. The physical reference must be to the pieces of wood (his mothers) in which fire inheres and from which he flashes out one by one. This physical image is developed in b: the fire is within wood – therefore apparently in a fixed place – but is unfixed, in that it is in constant motion in and over the sticks of wood. In c the fire inherent in the wood, therefore hidden, is also bright when it catches. Note another instance of the root √cit, citrám (matching the same word in 1d). And finally in d, when the fire catches it’s easy to see and therefore to find, but its movements are unpredictable.

In his Eternal Mothers, in the wood, concealed and unapproached,
Kept secret though his flames are bright seekingon all sides, quickly found.

Him who is enveloped in many mothers, in the wood 1, who does not rest thereon (?) 2, who is brilliant, though hidden in secret, easily to be found, and striving for all that is desired.

Ihn, der in zahlreichen Müttern, im Holze verhüllt ist, ohne sich zu verstecken darin, der durchschimmert, auch wenn er verborgen ist, den leicht auffindbaren, anderswohin strebenden.

Der in der Mütter langem Zug den Hölzern, still verborgen lag, Der glänzend ist, obwol versteckt, weil rings hinstrebend, leicht sich zeigt.

Его, спрятанного в бесчисленных
Матерях в лесу, (но не) задерживающегося (в них),
(Бога, который) будучи ярким, держится втайне,
Легко находимого, (но) неизвестно к какой цели стремящегося.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग (शश्वतीषु) अनादिकाल से वर्त्तमान (मातृषु) आकाश आदि पदार्थों में और (वने) किरण में (सन्तम्) विद्यमान (गुहा) बुद्धि में (हितम्) स्थित (सुवेदम्) उत्तम विज्ञान जिसका (कूचिदर्थिनम्) जो कहीं बहुत अर्थों से युक्त (अश्रितम्) और नहीं सेवन किया गया (आ, वीतम्) व्याप्त (तम्) उस (चित्रम्) अद्भुत गुण, कर्म, स्वभाववाले बिजुली नामक अग्नि को जान के कार्यों को सिद्ध करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्व पदार्थों में अलग ही अलग वर्त्तमान अग्नि को तत्त्व से जानते हैं, वे सब काम साध सकते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यूयं शश्वतीषु मातृषु वने सन्तं गुहा हितं सुवेदं कूचिदर्थिनमश्रितमावीतं तं चित्रं विद्युदाख्यमग्निं विदित्वा कार्याणि साध्नुत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पावकम् (शश्वतीषु) अनादिभूतासु (मातृषु) आकाशादिषु (वने) किरणे (आ) (वीतम्) व्याप्तम् (अश्रितम्) असेवितम् (चित्रम्) अद्भुतगुणकर्मस्वभावम् (सन्तम्) विद्यमानम् (गुहा) बुद्धौ (हितम्) स्थितम् (सुवेदम्) शोभनो वेदो विज्ञानं यस्य तम् (कूचिदर्थिनम्) क्वचिद् बहवोऽर्था विद्यन्ते यस्मिंस्तम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वपदार्थेषु पृथक् पृथगेव वर्त्तमानमग्निं तत्त्वतो विजानन्ति ते सर्वाणि कार्याणि साद्धुं शक्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व पदार्थांमध्ये पृथक पृथक असलेल्या अग्नीच्या तत्त्वाला जाणतात, ती सर्व कामे सिद्ध करू शकतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सस᳓स्य य᳓द् वि᳓युता स᳓स्मिन्न् ऊ᳓धन्न्
ऋत᳓स्य धा᳓मन् रण᳓यन्त देवाः᳓
महाँ᳓ अग्नि᳓र् न᳓मसा रात᳓हव्यो
वे᳓र् अध्वरा᳓य स᳓दम् इ᳓द् ऋता᳓वा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sasásya ← sasá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ū́dhan ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

víyutā ← víyuti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́man ← dhā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

raṇáyanta ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rātáhavyaḥ ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvarā́ya ← adhvará- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

स॒सस्य॑ । यत् । विऽयु॑ता । सस्मि॑न् । ऊध॑न् । ऋ॒तस्य॑ । धाम॑न् । र॒णय॑न्त । दे॒वाः ।
म॒हान् । अ॒ग्निः । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्यः । वेः । अ॒ध्व॒राय॑ । सद॑म् । इत् । ऋ॒तऽवा॑ ॥

• sasasya ← sasa
• [noun], genitive, singular, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• viyutā ← viyuti
• [noun], locative, singular, feminine

• sasminn ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ūdhann ← ūdhan ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• raṇayanta ← raṇay ← √raṇ
• [verb], plural, Imperfect
• “delight.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• rātahavyo ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyo ← havyaḥ ← havya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• ver ← veḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• adhvarāya ← adhvara
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

यत् यमग्निं देवाः स्तोतारः ससस्य स्वप्नस्य वियुता वियुते वियोगे । उषसीत्यर्थः । ऋतस्य उदकस्य धामन् धामनि स्थाने सस्मिन् सर्वस्मिन् ऊधन् ऊधनि यज्ञे रणयन्त रमयन्ति । स्तोत्रैरिति शेषः । महान् प्रभूतः नमसा नमस्कारेण रातहव्यः दत्तहविष्कः ऋतावा सस्यवान् सः अग्निः सदमित् सदैव अध्वराय अध्वरं यजमानैः कृतं यज्ञम् ॥ ‘ सुपा सुपो भवन्तीति वक्तव्यम् ’ ( पा. म. ७. १. ३९ ) इति वचनादत्र द्वितीयार्थे चतुर्थी ॥ वेः वेत्ति जानाति । यद्वा । देवा इन्द्रादयः ससस्य ऋत्विग्भिः सेव्यस्य यद्यस्याग्नेर्वियुता विशिष्टे सस्मिन् भजनीये ऋतस्य सत्यस्य धामन् धामनि योनौ ऊधन्नूधनि यज्ञे रणयन्त रमयन्ते । महान् प्रभूतो नमसा हविषा रातहव्यो दत्तहविष्क ऋतावा सत्यवान् सोऽग्निरध्वराय यज्ञार्थं सदमित् सदैव वेः गन्ता भवति । अध्वराय यज्ञ वेः कामयते वा ॥

English translation:

“Whom, when they desist from slumber, the devout propitiate in the abode of water at every sacrifice; the mighty Agni, to whom oblations are to be offered with reverence, who truthful always, accepts the sacrifice.”

When, at the separation of the grain [=spreading of the ritual grass?], at the same udder [=the sacrifice?], on the domain of truth [=the ritual ground?], the gods take pleasure,
great Agni, on whom the oblation is bestowed with reverence, the truthful one, is always pursuing (his missions) for the ceremony.

This vs., particularly the first pāda, has been subjected to a variety of interpretations, which I will not pursue in detail here. The vs. is reminiscent of, though far less difficult than, IV.5.7, and in both cases I think it concerns the ritual and the layout of the ritual ground. The loc. phrase sasásya … víyutā “at the separation of the grain” I take as a reference to the spreading of the barhis, the ritual grass; it seems to correspond to the loc. phrase in IV.5.7c sasásya cárman “on the hide of the grain.” See also V.21.4, where Agni is urged to sit “on the womb of grain” (sasásya yónim). “At the same udder” (sásminn ū́dhan) is also found in nearby IV.10.8, also with apparent reference to the sacrifice or the ritual ground.

That as food spreads forth in this earthly udder, Gods may rejoice them in the home of Order,
Great Agni, served with reverence and oblation, flies ever to the sacrifice, the Faithful.

When the gods rejoiced in the … of the herbs 1, in that udder 2, in the foundation of Rita 3, the great -Agni, to whom offerings are made with adoration, the righteous one, always approached eagerly for the sake of sacrifice.

Wenn sich die Götter beim Entleeren der Nahrung am gleichen Euter, am Ursprungsort der Wahrheit ergötzen, dann möge der große Agni, dem unter Verneigung Spenden dargebracht werden, für die Opferhandlung Sorge tragen, der jederzeit das Rechte tut.

Wenn hier am Euter dieses Kraut’s die Götter im heil’gen Sitze hier und dort sich laben, So geht ans Opfer stets der grosse Agni, versehn mit Tränken, ehrfurchtsvoll, der heil’ge.

Когда боги радовались при освобождении
От пищи общего вымени – места установления закона,
Великий Агни, получивший возлияния вместе с поклонением,
Занялся обрядом (раз) и навсегда, (он,) поддерживающий закон.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अग्निविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (देवाः) विद्वान् लोग (नमसा) पृथिवी आदि अन्न के साथ वर्त्तमान (रातहव्यः) जिसने ग्रहण करने योग्य पदार्थ दिया (ऋतावा) जो जल का विभाग करनेवाला (महान्) महान् (अग्निः) बिजुली रूप अग्नि (वेः) पक्षी के सदृश (सदम्) प्राप्त होने योग्य स्थान को प्राप्त कराता है (यत्) जिस अग्नि में (सस्मिन्) सब (ऊधन्) अवयव में और (ऋतस्य) सत्य के (धामन्) स्थान में (ससस्य) स्वप्नसम्बन्ध से (वियुता) वियुक्त अर्थात् विना स्वप्न वस्तुएँ (रणयन्त) शब्द करती हैं, उसको (अध्वराय) अहिंसनीय व्यवहार के लिये (इत्) जानते ही हैं, वे सत्य के जाननेवाले होते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे बुद्धिमान् पुरुषो ! जो अग्नि शरीर आदि में और निद्रा में प्रसिद्ध होता है, वह बड़ा होने से सर्वत्र व्यापक है ॥७॥

अन्वय: ये देवा विद्वांसो नमसा सह वर्त्तमानो रातहव्य ऋतावा महानग्निर्वेरिव सदं प्रापयति यद्यो सस्मिन्नूधन्नृतस्य धामन्त्ससस्य वियुता रणयन्त तमध्वराय विदन्तीत्ते सत्यविदो जायन्ते ॥७॥

पुनरग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ससस्य) स्वप्नस्य (यत्) यस्मिन् (वियुता) वियुक्तानि (सस्मिन्) सर्वस्मिन्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति लोपः। (ऊधन्) ऊधन्यवयवे (ऋतस्य) सत्यस्य (धामन्) धामनि (रणयन्त) शब्दयन्ति (देवाः) विद्वांसः (महान्) अतिविस्तीर्णः (अग्निः) विद्युत् (नमसा) अन्नाख्येन पृथिव्यादिना सह (रातहव्यः) रातं ग्रहीतुं योग्यं हव्यं दत्तं येन सः (वेः) पक्षिणः (अध्वराय) अहिंसनीयाय व्यवहाराय (सदम्) प्राप्तव्यम् (इत्) एव (ऋतावा) ऋतस्य जलस्य विभाजकः ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विपश्चितो ! योऽग्निः शरीरादौ निद्रायां च प्रसिद्धो भवति स महत्त्वात् सर्वत्र व्याप्तोऽस्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे बुद्धिमान पुरुषांनो! जो अग्नी शरीर इत्यादीमध्ये व निद्रेमध्ये प्रसिद्ध असतो, तो मोठा असल्यामुळे सर्वत्र व्यापक आहे ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वे᳓र् अध्वर᳓स्य दूति᳓यानि विद्वा᳓न्
उभे᳓ अन्ता᳓ रो᳓दसी संचिकित्वा᳓न्
दूत᳓ ईयसे प्रदि᳓व उराणो᳓
विदु᳓ष्टरो दिव᳓ आरो᳓धनानि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dūtyā̀ni ← dūtyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

saṁcikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

urāṇáḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

āródhanāni ← āródhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vidúṣṭaraḥ ← vidúṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वेः । अ॒ध्व॒रस्य॑ । दू॒त्या॑नि । वि॒द्वान् । उ॒भे इति॑ । अ॒न्तरिति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । स॒म्ऽचि॒कि॒त्वान् ।
दू॒तः । ई॒य॒से॒ । प्र॒ऽदिवः॑ । उ॒रा॒णः । वि॒दुःऽत॑रः । दि॒वः । आ॒ऽरोध॑नानि ॥

• ver ← veḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• dūtyāni ← dūtya
• [noun], accusative, plural, neuter

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• antā ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• saṃcikitvān ← saṃcit ← √cit
• [verb noun], nominative, singular

• dūta ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• īyase ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• pradiva ← pradivaḥ ← pradiv
• [noun], ablative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• urāṇo ← urāṇaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “choose; ask.”

• viduṣṭaro ← viduṣṭaraḥ ← viduṣṭara
• [noun], nominative, singular, masculine

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ārodhanāni ← ārodhana
• [noun], accusative, plural, neuter

हे अग्ने विद्वान् सर्वं जानानस्त्वम् अध्वरस्य यज्ञस्य संबन्धीनि दूत्यानि दूतकर्माणि वेः वेत्सि कामयसे’ वा । यद्वा वेरिति यज्ञविशेषणम् । वेर्यजमानस्याभीष्टफलजनकस्याध्वरस्य यागस्य संबन्धीनि दूत्यानि दूतकर्माणि विद्वान् जानन्। उभे रोदसी उभयो रोदस्योर्द्यवापृथिव्योः अन्तः मध्ये स्थितमन्तरिक्षं संचिकित्वान् सम्यक् जानन् प्रदिवः पुराणः । पुराणनामेदं ‘ प्रत्नं प्रदिवः ’ ( नि. ३. २७. २ ) इति पुराणनामसु पाठात् । उराणः अल्पमपि हविः उरु बहु कुर्वाणः । ‘ उराण उरु कुर्वाणः’ इति यास्केनोक्तत्वात् । विदुष्टरः विद्वत्तरो देवानां दूतः त्वं दिवः स्वर्गस्य आरोधनानि आरोहणानि । आरोहणार्हाणि स्थानानीत्यर्थः । देवानां हवींष्यर्पयितुम् ईयसे गच्छसि ॥

English translation:

“You who are all-knowing understand the functions of a messenger (of the gods) at the sacrifice; well informed of both heaven and earth and the intermediate (firmament), and a most intelligent, ancient, and amplifying envoy, you go up the ascents of heaven.”

You, as the knowing one, pursue your missions for the ceremony between the two world-halves, observing them both together.
You speed as the messenger chosen from of old, since you know better the means of ascending to heaven.

The VP √vid āródhanaṃ diváḥ (a variant of our vidúṣṭaro divá āródhanāni) occurs in the next hymn, IV.8.2, 4, assuring that the acc. here is governed by the comparative to the pf. part. vidúṣṭara-. With most (though not Grassmann, Witzel Gotō) I take āródhana- as belonging with √ruh ‘climb’ (/√rudh ‘grow’), not √rudh ‘obstruct’. On the difficulties in sorting out these roots, see EWA s.v. RODH2 .

Bird of each rite, skilled in an envoy’s duties, knowing both worlds and that which lies between them,
Thou goest from of old a willing Herald, knowing full well heaven’s innermost recesses.

1 Thou, the knowing one, hast eagerly performed the messengership of the sacrifice, looking over both ends, over the two worlds. Thou goest as a messenger, chosen from of old, thou who knowest best the ascents to heaven.

Du sollst als Kundiger die Botengänge für das Opfer besorgen, der du dich zwischen beiden Welten auskennst. Du gehst seit alters her zum Boten erwählt, da du am besten die Aufstiege zum Himmel kennst.

Er geht, auf Opfers Botschaft sich verstehend, hin zwischen beiden Welten, wohl sie kennend; Erwählt als Bote, wanderst du von jeher, des Himmels Heiligthum aufs beste kennend.

Ты занялся обязанностями вестника обряда как знаток,
Как сведущий во всем (, что есть) между обоими мирами.
От века ты движешься, выбранный вестником,
Лучше других знающий подъемы на небо.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् (सञ्चिकित्वान्) उत्तम प्रकार कार्य करने की इच्छा करनेवाले (विद्वान्) विद्यावान् पुरुष ! (विदुष्टरः) अत्यन्त ज्ञाता हुए आप जो (वेः) व्याप्त (अध्वरस्य) न नष्ट करने योग्य व्यवहार के (दूत्यानि) संदेश पहुँचानेवाले के सदृश कर्म्मों को और (अन्तः) मध्य में (उभे) दोनों (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (दूतः) संदेश पहुँचानेवाला (प्रदिवः) प्राचीन (उराणः) बहुत कार्य करता हुआ जाता है, उसको जानके (दिवः) प्रकाश के (आरोधनानि) सब प्रकार के ग्रहण करने को (ईयसे) प्राप्त होते हो, इससे सुख को प्राप्त होते हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो बिजुली रूप अग्नि सम्पूर्ण शिल्पिजन का दूत के सदृश प्रेरणा करनेवाला, अनादि काल से सिद्ध और सम्पूर्ण पदार्थों में व्याप्त है, उसकी उत्पत्ति और निरोध से बहुत कार्य्यों को सिद्ध करके ऐश्वर्य्य को प्राप्त होओ ॥८॥

अन्वय: हे विद्वन् ! संचिकित्वान् विद्वान् विदुष्टरस्संस्त्वं यो वेरध्वरस्य दूत्यान्यन्तरुभे रोदसी दूतः प्रदिव उराणो गच्छति तं विज्ञाय दिव आरोधनानीयसे तस्मात् सुखं प्राप्नोषि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वेः) व्याप्तस्य (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य (दूत्यानि) दूतवत् कर्माणि (विद्वान्) (उभे) (अन्तः) मध्ये (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (संचिकित्वान्) सम्यक् चिकीर्षकः (दूतः) (ईयसे) प्राप्नोषि (प्रदिवः) प्राचीनः (उराणः) बहुकुर्वाणः (विदुष्टरः) अतिशयेन वेत्ता (दिवः) प्रकाशस्य (आरोधनानि) समन्तान्निग्रहणानि ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! या विद्युत्सर्वस्य शिल्पजनस्य दूतवत्प्रेरिका सनातना सर्वेषु पदार्थेषु व्याप्तास्ति तस्या उत्पत्तिनिरोधाभ्यां बहूनि कार्य्याणि साद्ध्वैश्वर्य्यं प्राप्नुत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो विद्युतरूपी अग्नी संपूर्ण कारागिरांना दूताप्रमाणे प्रेरणा करणारा, अनादि कालापासून सिद्ध व संपूर्ण पदार्थांमध्ये व्याप्त असतो, त्याची उत्पत्ती व नियमन करून पुष्कळ कार्य सिद्ध करून ऐश्वर्य प्राप्त करा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कृष्णं᳓ त ए᳓म रु᳓शतः पुरो᳓ भा᳓श्
चरिष्णु᳓ अर्चि᳓र् व᳓पुषाम् इ᳓द् ए᳓कम्
य᳓द् अ᳓प्रवीता द᳓धते ह ग᳓र्भं
सद्य᳓श् चिज् जातो᳓ भ᳓वसी᳓द् उ दूतः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhā́ḥ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

éma ← éman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purás ← purás (invariable)

rúśataḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

arcíḥ ← arcís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cariṣṇú ← cariṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

vápuṣām ← vápus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ápravītā ← ápravīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dádhate ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhávasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sadyás ← sadyás (invariable)

u ← u (invariable)

कृ॒ष्णम् । ते॒ । एम॑ । रुश॑तः । पु॒रः । भाः । च॒रि॒ष्णु । अ॒र्चिः । वपु॑षाम् । इत् । एक॑म् ।
यत् । अप्र॑ऽवीता । दध॑ते । ह॒ । गर्भ॑म् । स॒द्यः । चि॒त् । जा॒तः । भव॑सि । इत् । ऊं॒ इति॑ । दू॒तः ॥

• kṛṣṇaṃ ← kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ema ← eman
• [noun], nominative, singular, neuter

• ruśataḥ ← ruśat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “white; bright; bright.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• bhāś ← bhās
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• cariṣṇv ← cariṣṇu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mobile; moving.”

• arcir ← arciḥ ← arcis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fire; flare; light; beam; gleam; shininess.”

• vapuṣām ← vapus
• [noun], genitive, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• apravītā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apravītā ← pravītā ← pravye ← √vye
• [verb noun], nominative, singular
• “impregnate.”

• dadhate ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• sadyaś ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• cij ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhavasīd ← bhavasi ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhavasīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

हे अग्ने रुशतः रोचमानस्य ते तव संबन्धि । अत्र एमञ्शब्देन गमनमार्ग उच्यते । एम वर्त्म कृष्णं कृष्णवर्णं भवति । भाः तव संबन्धिनी दीप्तिः पुरः पुरस्ताद्भवति । चरिष्णु संचरणशीलम् अर्चिः त्वदीयं तेजः वपुषां वपुष्मतां रूपवताम् । तेजस्विनामित्यर्थः । एकम् इत् मुख्यमेव भवति । यत् यं त्वाम् अप्रवीता अनुपगता यजमानाः गर्भं त्वज्जननहेतुमरणिं दधते ह धारयन्ति खलु । स त्वं सद्यश्चित् सद्य एव जातः उत्पन्नः सन् दूतः भवसीदु यजमानस्य दूतो भवस्येव ॥

English translation:

“Dark is the path of you wo are bright; the light is before you; your moving radiance is the chief of (all luminous) bodies; when the present (worshippers) take up the germ (in the sticks of attrition) you are speedily genitive rated, and become indeed the messenger (of the sacrifice).”

Black is your course, (though) you are gleaming; your light is in front. The flickering beam of your (various) wondrous forms is single
when (your mothers, though) not impregnated, conceive an embryo, and you, even immediately at birth, become a messenger.

My interpr. of this vs. differs from the standard ones in several ways. First, in b most tr. take vápuṣām íd ékam as a nominal sentence: “(this is) one of the wonders.” In contrast, I take b as describing the moment of the birth of the ritual fire: a single physical flame rising from the wood, though it is well known that Agni has many forms (vápūṃṣi e.g., III.1.8, 18.5, 55.9). Thus, ékam modifies arcíḥ, and the pāda is a single clause.

Pādas bc then sketch a double paradox: the beam of the just-born Agni is single, though he has many forms and though a number of mothers conceive him as an embryo (dádhate ha gárbham). Pāda c also contains another paradox: his mothers conceive him though they are unimpregnated (ápravītā[ḥ]). My interpr. depends on reading pl. ápravītāḥ contra the Pp, which has singular -ā – followed by Grassmann and by all the standard tr., which also then must take dádhate as a thematic 3rd sg. (or perhaps a short-vowel subjunctive). With Oldenberg (Noten), I take dádhate as the expected indic. 3rd plural mid. to the redupl. pres. to √dhā and ápravītā as representing ápravītāḥ in sandhi. The same form, in the pl., is found in the very similar passage III.55.5 antárvatīḥ suvate ápravītā(ḥ), which also describes Agni’s “virgin birth”: “Having (him) within, (though) unimpregnated they give birth to (him).” Agni’s multiple mothers also figure earlier in our own hymn, 6a.

The published translation takes pāda d as a subordinate clause, still under the control of yád beginning pāda c, primarily because of the accent on bhávasi. However, it is quite possible that d is a separate main clause (“immediately at birth, you become a messenger”) with the verbal accent owing to the immediately following íd. Many of the exx. given by Grassmann (no. 5, s.v. íd) of accented verbs followed by íd are pāda-initial and therefore non-probative (since they would be accented anyway), but there is a sturdy residue of non-initial apparent main clause verbs with accent.

Bright God, thy path is black: light is before thee: thy moving splendour is the chief of wonders.
When she, yet unimpregnate, hath conceived thee, even when newly born thou art an envoy.

Thy path is black. Light is before thee, the red one. Thy flame is speedy. This is one of the wonders: when the virgin conceives (thee as her) child 1, thou becomest a messenger, as soon as thou art born.

Schwarz ist dein Weg, während du hell bist; vor dir ist heller Schein, wandelnd deine Flamme - eines der Wunder! Das andere ist, daß die Mutter unbelegt die Leibesfrucht empfängt und du geboren sofort Bote wirst.

Dein Weg ist hell, voran geht Glanz dem Hellen, und flatternd Licht ist der Gestalten eine; Kaum hat die Jungfrau ihren Sohn geboren, so bist du gleich nach der Geburt schon Bote.

Черен путь у тебя, светлого. Впереди сияние –
Подвижное пламя – вот одно из чудес.
(А еще то,) что (твоя мать) зачинает зародыша неоплодотворенная,
(И) ты, едва родившись, сразу же становишься вестником.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिस (रुशतः) उत्तम रूपयुक्त प्रीतिकारक (ते) आपका (यत्) जो (कृष्णम्) खींचनेवाला (पुरः) प्रथम (भाः) प्रकाशमान (चरिष्णु) चलनेवाला (वपुषाम्) रूपवाले शरीरों के (एकम्) सहायरहित (अर्चिः) तेज (इत्) ही है, उसको हम लोग (एम) प्राप्त होवें और हे विद्वन् ! जैसे (अप्रवीता) नहीं जाती हुई स्त्री (गर्भम्) अन्तः स्वरूप को (दधते) धारण करती है, वैसे (ह) निश्चय से (सद्यः) शीघ्र (चित्) भी (जातः) प्रकट (दूतः) दूत के (इत्) सदृश वर्त्तमान (उ) ही (भवसि) होते हो, उससे सत्कार करने योग्य हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक कृपालो ! आप बिजुली के तेज की विद्या का हम लोगों के लिये बोध कराइये कि जिस तेज से दूत के सदृश कार्य्यों को हम लोग करावें ॥९॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्य रुशतस्ते यत्कृष्णं पुरो भाश्चरिष्णु वपुषामेकमर्चिरिदस्ति तद्वयमेम। हे विद्वन् ! यथाऽप्रवीता गर्भं दधते तथा ह सद्यश्चिज्जातो दूत इवेदु भवसि तस्मात्सत्कर्त्तव्योऽसि ॥९॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कृष्णम्) कर्षकम् (ते) तव (एम) प्राप्नुयाम (रुशतः) सुरूपस्य रुचिकरस्य (पुरः) पूर्वम् (भाः) प्रकाशमानः (चरिष्णु) यच्चरति गच्छति (अर्चिः) तेजः (वपुषाम्) रूपवतां शरीराणाम् (इत्) एव (एकम्) असहायम् (यत्) (अप्रवीता) अगच्छन्ती (दधते) धरति (ह) खलु (गर्भम्) अन्तःस्वरूपम् (सद्यः) शीघ्रम् (चित्) अपि (जातः) प्रकटः (भवसि) (इत्) (उ) (दूतः) दूत इव वर्त्तमानः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक कृपालो ! त्वं विद्युत्तेजसो विद्यामस्मान् बोधय येन तेजसा दूतवत्कर्म्माणि वयं कारयेम ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे कृपाळू अध्यापका ! तू विद्युल्लतेच्या तेजाची विद्या आम्हाला शिकव. ज्या तेजाने आम्ही दूताप्रमाणे कार्य करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सद्यो᳓ जात᳓स्य द᳓दृशानम् ओ᳓जो
य᳓द् अस्य वा᳓तो अनुवा᳓ति शोचिः᳓
वृण᳓क्ति तिग्मा᳓म् अतसे᳓षु जिह्वां᳓
स्थिरा᳓ चिद् अ᳓न्ना दयते वि᳓ ज᳓म्भैः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dádr̥śānam ← √dr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

jātásya ← √janⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)

anuvā́ti ← √vā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śocíḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ataséṣu ← atasá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

jihvā́m ← jihvā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tigmā́m ← tigmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vr̥ṇákti ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

dayate ← √di- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jámbhaiḥ ← jámbha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sthirā́ ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

स॒द्यः । जा॒तस्य॑ । ददृ॑शानम् । ओजः॑ । यत् । अ॒स्य॒ । वातः॑ । अ॒नु॒ऽवाति॑ । शो॒चिः ।
वृ॒णक्ति॑ । ति॒ग्माम् । अ॒त॒सेषु॑ । जि॒ह्वाम् । स्थि॒रा । चि॒त् । अन्ना॑ । द॒य॒ते॒ । वि । जम्भैः॑ ॥

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• jātasya ← jan
• [verb noun], genitive, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dadṛśānam ← dṛś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ojo ← ojaḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• anuvāti ← anuvā ← √vā
• [verb], singular, Present indikative

• śociḥ ← śocis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• vṛṇakti ← vṛj
• [verb], singular, Present indikative

• tigmām ← tigma
• [noun], accusative, singular, feminine
• “sharp; pointed; fiery.”

• ataseṣu ← atasa
• [noun], locative, plural, neuter
• “shrub; scrub.”

• jihvāṃ ← jihvām ← jihvā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• sthirā ← sthira
• [noun], accusative, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• dayate ← day
• [verb], singular, Present indikative
• “share.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jambhaiḥ ← jambha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

सद्यो जातस्य अरणिनिर्मथनादनन्तरमेवोत्पन्नस्याग्नेः ओजः तेजः ददृशानम् । ऋत्विगादिभिर्दृश्यमानं भवतीति शेषः । वातः वायुः यत् यदा अस्य अग्नेः शोचिः दीप्तिम् अनु लक्षीकृत्य वाति गच्छति तदा सोऽयमग्निः अतसेषु वृक्षसंघेषु तिग्मां तीक्ष्णां जिह्वां ज्वालां वृणक्ति संयोजयति । स्थिरा चित् स्थिराण्यपि अन्ना अन्नरूपाणि काष्ठादीनि जम्भैः तेजोभिः वि दयते विखण्डयति। भक्षयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“The light of the speedily-genitive rated is visible, and when the win fans the flame, he (Agni) spreads his blazing tongue among the trees, and with his (glowing) teeth consumes the standing (fuel, his) food.”

Immediately at birth, his strength comes to light, when the wind fans his flame.
He twists his sharp tongue into the thickets. Even hard foods he fragments with his jaws.

An undeniable ex. of a predicated perfect part., dádṛśānam.

On the supposed separate root √di ‘destroy’, see comm. ad III.34.1.

Yet newly born, his vigour is apparent when the wind blows upon his fiery splendour,
His sharpened tongue he layeth on the brushwood, and with his teeth e’en solid food consumeth.

As soon as he is born, his strength shows itself, when the wind blows upon his flame. He turns his sharp tongue among the dry brushwood. Even solid food he tears to pieces with his teeth.

Sogleich, wenn er geboren ist, zeigt sich seine Kraft, wenn der Wind hinter seiner Flamme dreinbläst. Er ringelt seine spitze Zunge im dürren Holze; auch die festen Speisen zerteilt er mit den Zähnen.

Im kaum gebornen zeiget sich die Kraft schon, wenn seinem Licht der Windhauch blasend nachweht; Er streckt die spitze Zunge in das Buschwerk, zermalmt mit Zähnen auch die harten Speisen.

Едва он родился, видна его сила,
Когда ветер раздувает вслед за ним его пламя,
Он закручивает в кустах (свой) острый язык.
Даже твердую пищу он разгрызает (своими) зубами.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! (अस्य) इस (सद्यः) शीघ्र (जातस्य) उत्पन्न हुए विद्युत् रूप अग्निप्रताप के (यत्) जिस (ददृशानम्) देखने योग्य (ओजः) वेगयुक्त बल के (वातः) वायु (अनुवाति) पीछे चलता है, जो इस साधारण अग्नि को (शोचिः) प्रज्वलित लपट को (अतसेषु) वृक्ष आदिकों में (तिग्माम्) तीव्र गति को और (जिह्वाम्) वाणी को (वृणक्ति) सेवन करता है और जो (वि, जम्भैः) गमनों के आक्षेपों से (चित्) भी (स्थिरा) दृढ़ (अन्ना) भोजन करने योग्य पदार्थों को (दयते) देता है, उस बिजुली रूप अग्नि को जान के कार्यों में प्रयुक्त करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो शिल्पीजन पदार्थों से बिजुली को उत्पन्न करें तो वह बिजुली देखने योग्य पराक्रम और वेग को दिखा के अनेक प्रकार के ऐश्वर्य्यों को देती है ॥१०॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! अस्य सद्यो जातस्य यद्ददृशानमोजो वातोऽनुवाति यदस्य शोचिरतसेषु तिग्मां जिह्वां वृणक्ति यो विजम्भैश्चित्स्थिरा अन्ना दयते तं विद्युतमग्निं विज्ञाय संप्रयुङ्ध्वम् ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सद्यः) क्षिप्रम् (जातस्य) उत्पन्नस्य (ददृशानम्) द्रष्टव्यम् (ओजः) वेगवद्बलम् (यत्) (अस्य) (वातः) वायुः (अनुवाति) (शोचिः) प्रदीप्तम् (वृणक्ति) सम्भजति (तिग्माम्) तीव्रां गतिम् (अतसेषु) वृक्षादिषु (जिह्वाम्) वाचम् (स्थिरा) स्थिराणि (चित्) अपि (अन्ना) अत्तव्यानि (दयते) ददाति (वि) (जम्भैः) गत्याक्षेपैः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यदि शिल्पिनः पदार्थेभ्यो विद्युतं जनयेयुस्तर्हि सा दर्शनीयं पराक्रमं वेगं च दर्शयित्वा विविधान्यैश्वर्य्याणि ददाति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा जे कारागीर पदार्थांतून विद्युत उत्पन्न करतात तेव्हा ती विद्युत दर्शनीय असून पराक्रम व वेग दाखवून अनेक प्रकारचे ऐश्वर्य देते. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तृषु᳓ य᳓द् अ᳓न्ना तृषु᳓णा वव᳓क्ष
तृषुं᳓ दूतं᳓ कृणुते यह्वो᳓ अग्निः᳓
वा᳓तस्य मेळिं᳓ सचते निजू᳓र्वन्न्
आशुं᳓ न᳓ वाजयते हिन्वे᳓ अ᳓र्वा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tr̥ṣú ← tr̥ṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tr̥ṣúṇā ← tr̥ṣú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vavákṣa ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tr̥ṣúm ← tr̥ṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yahváḥ ← yahvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

meḷím ← meḷí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nijū́rvan ← √jūrv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvé ← √hi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

vājayate ← √vājay- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तृ॒षु । यत् । अन्ना॑ । तृ॒षुणा॑ । व॒वक्ष॑ । तृ॒षुम् । दू॒तम् । कृ॒णु॒ते॒ । य॒ह्वः । अ॒ग्निः ।
वात॑स्य । मे॒ळिम् । स॒च॒ते॒ । नि॒ऽजूर्व॑न् । आ॒शुम् । न । वा॒ज॒य॒ते॒ । हि॒न्वे । अर्वा॑ ॥

• tṛṣu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dry.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• tṛṣuṇā ← tṛṣu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “dry.”

• vavakṣa ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• tṛṣuṃ ← tṛṣum ← tṛṣu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dry.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yahvo ← yahvaḥ ← yahva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• meﾱiṃ ← meﾱim ← meḍi
• [noun], accusative, singular, masculine

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• nijūrvann ← nijūrvan ← nijūrv ← √jūrv
• [verb noun], nominative, singular
• “burn.”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājayate ← vājay ← √vaj
• [verb], singular, Present indikative
• “incite.”

• hinve ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

यत् यः अग्निः तृषु क्षिप्रमेव अन्ना अन्नानि काष्ठादीनि तृषुणा क्षिप्रेण रश्मिसमूहेन ववक्ष वहति । दहतीत्यर्थः । यह्वः महान् सः अग्निः तृषुम् आत्मानं दूतं कृणुते यजमानदूतं करोति । निजूर्वन् काष्ठानि निःशेषेण दहन्नग्निः वातस्य वायोः मेळिं बलं सचते सेवते । आशुं न । अश्वसादी यथाश्वं तथा अर्वा गमनशीलोऽग्निः स्वरश्मिं वाजयते वाजिनं बलवन्तं करोति । हिन्वे प्रेरयति च ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“When quickly, with rapid (radiance), he has carried off his food, the mighty Agni makes (himself) the fleet messenger (of the worshipper); consuming (the fuel), he allies himself with the force of the wind, and as (a horseman) urges his fast steed, so the rapid going Agni, invigorates and urges (his flames).”

When thirstily he has grown with (his flame) thirsting for food, he makes the thirsty (flame) into his messenger—youthfully
exuberant Agni.
He accompanies the roaring of the wind as he grinds down (the bush); he incites it like a swift (horse); the steed is impelled.

Rather than supplying a verb to govern ánnā (e.g., Geldner “die Speisen (verzehrend)”), I allow tṛṣúṇā ‘thirsting (for)’ to govern the acc. In b the standard tr. supply ‘wind’: “he makes the thirsty (wind) his messenger.” I resist this because it is Agni who is always the messenger (e.g., in this hymn 4a, 8a, 8c, 9d), and so I think it more likely that in this case Agni is making some part of himself (flame) into that messenger. A small problem is the masc.

gender of tṛṣúm: the words for ‘flame, blaze’ in this hymn are neut. (arcís- 9b, śocís5c, 10b). However, a word like m. śóka- is always available, or we could attribute the masc. of tṛṣúm to attraction to dūtám or even take it as the modifier of dūtám (“he makes [his flame] into a thirsty messenger”).

When he hath borne off food with swift flame swiftly, strong Agni makes himself a speedy envoy,
Follows the rustling of the wind, consuming, and courser-like, speeds, drives the swift horse onward.

When he thirstily has grown strong by thirsty food 1, restless Agni appoints a thirsty messenger. Consuming (the wood) he follows the … 2 of the wind. He seems to drive forward a quick horse; the racer speeds along.

Wenn er gierig die Speisen verzehrend mit der gierigen Flamme wächst, so macht der jüngste Agni den gierigen Wind zu seinem Boten. Er folgt verzehrend dem Rauschen des Windes, er spornt gleichsam seinen Renner an, das Rennpferd wird zur Eile getrieben.

Voll Gier nach Speisen wachsend durch den gier’gen, macht Agni schnell ihn sich zum gier’gen Boten; Verzehrend folgt er nach des Windes Brausen; beeilt den schnellen, treibt ihn vor, der Renner.

Когда жадно (пожирая) пищу, он вырос со (своим) жадным (пламенем),
Юный Агни делает вестником жадный ветер.
Сжигая (все), он следует за шумом ветра.
Он словно пришпоривает быстрого (коня), скакуна погоняют.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर शिल्पि विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (यह्वः) बड़े (अर्वा) घोड़े के सदृश (निजूर्वन्) निरन्तर शीघ्र चलती हुई (अग्निः) बिजुली (तृषुणा) शीघ्रता से युक्त (अन्ना) अन्न आदिक पदार्थों को (तृषु) शीघ्र (ववक्ष) प्राप्त कराती है (तृषुम्) शीघ्र कार्य्यकारी (दूतम्) समाचार पहुँचानेवाले जन के सदृश अपने प्रताप को (कृणुते) करती है और (वातस्य) पवन के (मेळिम्) सङ्गम का (सचते) सम्बन्ध करती है जिसको विद्वान् जन (आशुम्) शीघ्र चलनेवाले घोड़े के (न) सदृश (वाजयते) चलाता है, मैं (हिन्वे) चलाऊँ, उसको आप लोग जानिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बिजुली और वायु आदि के योग की विद्या को जानें तो वे दूत और घोड़े के सदृश दूर वाहन और समाचार को पहुँचा सकें ॥११॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥११॥ यह सातवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्यो यह्वोऽर्वेव निजूर्वन्नग्निस्तृषुणाऽन्ना तृषु ववक्ष तृषु दूतमिव कृणुते वातस्य मेळिं सचते यं विद्वानाशुं न वाजयतेऽहं हिन्वे तं यूयं विजानीत ॥११॥

पुन शिल्पिविद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तृषु) क्षिप्रम्। तृष्विति क्षिप्रनामसु पठितम्। (निघं०२.१५) (यत्) यः (अन्ना) अन्नादीनि (तृषुणा) क्षिप्रेण (ववक्ष) वहति (तृषुम्) क्षिप्रकारिणम् (दूतम्) दूतमिव (कृणुते) करोति (यह्वः) महान् (अग्निः) विद्युत् (वातस्य) (मेळिम्) सङ्गमम् (सचते) समवैति (निजूर्वन्) नितरां सद्यो गच्छन् (आशुम्) शीघ्रगामिनमश्वम् (न) इव (वाजयते) गमयति (हिन्वे) गमयेय (अर्वा) वाजीव ॥११॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्याः विद्युद्वाय्वादियोगविद्यां जानीयुस्तर्हि ते दूतवदश्ववद्दूरं यानं समाचारं च गमयितुं शक्नुयुः ॥११॥ अत्राग्निविद्युद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥११॥ इति सप्तमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्युत व वायू इत्यादींच्या योगविद्या जाणतात तेव्हा ती दूताप्रमाणे व अश्वाप्रमाणे दूर यान व वार्ता पोचवू शकतात. ॥ ११ ॥