००५

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वैश्वानरा᳓य मीळ्हु᳓षे सजो᳓षाः
कथा᳓ दाशेम अग्न᳓ये बृह᳓द् भाः᳓
अ᳓नूनेन बृहता᳓ वक्ष᳓थेन
उ᳓प स्तभायद् उपमि᳓न् न᳓ रो᳓धः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mīḷhúṣe ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vaiśvānarā́ya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhā́ḥ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāśema ← √dāś- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

ánūnena ← ánūna- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vakṣáthena ← vakṣátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ródhaḥ ← ródhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stabhāyat ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

upamít ← upamít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

वै॒श्वा॒न॒राय॑ । मी॒ळ्हुषे॑ । स॒ऽजोषाः॑ । क॒था । दा॒शे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ । बृ॒हत् । भाः ।
अनू॑नेन । बृ॒ह॒ता । व॒क्षथे॑न । उप॑ । स्त॒भा॒य॒त् । उ॒प॒ऽमित् । न । रोधः॑ ॥

• vaiśvānarāya ← vaiśvānara
• [noun], dative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• mīﾱhuṣe ← mīḍhuṣe ← mīḍhvas
• [noun], dative, singular, masculine
• “big.”

• sajoṣāḥ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sajoṣāḥ ← joṣāḥ ← joṣa
• [noun], nominative, plural, masculine

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• dāśemāgnaye ← dāśema ← dāś
• [verb], plural, Present optative
• “sacrifice; give.”

• dāśemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bhāḥ ← bhās
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• anūnena ← anūna
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “perfect; entire.”

• bṛhatā ← bṛhat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vakṣathenopa ← vakṣathena ← vakṣatha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “increase; growth.”

• vakṣathenopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stabhāyad ← stabhāyat ← stabhāy ← √stambh
• [verb], singular, Imperfect

• upamin ← upamit
• [noun], nominative, singular, feminine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rodhaḥ ← rodhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shore; bank; slope; wall.”

सजोषाः सजोषसः समानप्रीतियुक्ता वयमृत्विग्यजमानाः वैश्वानराय विश्वनरसंबन्धिने एतन्नामकाय मीळ्हुषे अभिमतवृष्ट्यादिसेक्त्रे बृहत् बृहते महते भाः भासमानाय अग्नये देवाय कथा कथं केन प्रकारेण दाशेम दद्याम । सामर्थ्यात् हविरिति गम्यते । अथवा बृहद्भा इत्युत्तरत्र योज्यम् । कथा दाशेमेत्युक्तम् । किं तत्र आधिक्यमिति तदुच्यते । योऽग्निर्बृहन्महान् भा भासमानश्च सन् अनूनेन अविकलेन संपूर्णेन अत एव बृहता प्रभूतेन वक्षथेन वोढव्येन स्वशरीरेण उप स्तभायत् उप स्तभ्नाति । सामर्थ्यात् द्यामिति शेषः । द्युलोकं व्याप्नोतीत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः। उपमिन्न रोधः । उप समीपे मीयते क्षिप्यते इत्युपमित् स्थूणा । सा यथा तृणाच्छादनादिनिरोधकं वंशादिकमुपस्तभ्नाति तद्वत् । यद्वा । वक्षथेनोक्थलक्षणेन फलादिवाहकेन स्तोत्रेण सह द्युलोकमुपस्तभायत् ॥ स्तभायत् । स्तम्भुः सौत्रो धातुः । लङि ‘ छन्दसि शायजपि ’ इति व्यत्ययेन अहावपि शायजादेशः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इत्यडभावः ॥ किमिव । उपमिन्न रोधः । उप समीपे मीयते इत्युपमिदुदकम् । कूलमिव ॥

English translation:

“How may we present rejoicing (fit offering) to Agni the showerer (of benefits); to Vaiśvānara, he, who, bright with great lustre, sustains the heaven, with his entire vast and insupportable (bulk), as a pillar (sustains a roof).”

How might we, in concert, do service to Vaiśvānara, to Agni who gives rewards; how might we serve his lofty light?
With his unfailing lofty growth he propped (heaven) like a post a bulwark.

Note that the first word of the hymn is vaiśvānará-.

Oldenberg (SBE), Geldner, and Witzel Gotō all take bṛhád bhā́ḥ as the obj. of dāśema with the dat. agnáye phrase the indirect obj. (e.g., Oldenberg “How may we … offer mighty light to … Agni”). I am dubious about this for two reasons, one practical and one grammatical.

First, why would we need to confer light on Agni – does he not already have it? I suppose “lofty light” might refer to the sun and our ability to make the sun rise by kindling the ritual fire, but the phrase refers to Agni’s own light elsewhere (e.g., VIII.23.5, X.3.1). Or conferring such light upon him might simply mean kindling him. More telling is the grammatical argument: although there are a few other √dāś passages with acc. of something conferred (though normally a ritual offering of some sort; cf. I.71.6 [námaḥ], I.93.3 [havíṣkṛtim]), the overwhelming number of passages have simply a dative of the honoree sometimes with instrumental of what is conferred. Alternatively and considerably less often, the verb can take an acc. of the honoree; cf. the very similar V.41.16 kathā́dāśema námasā sudā́nūn … marútaḥ “How might we serve the Maruts of good drops with reverence?” I therefore think √dāś is participating in two syntactic frames here, 1st with dat. agnáye, then with acc. bṛhád bhā́ḥ, both as the object of honor and service. Renou in his n. suggests that bṛhád bhā́ḥ is a “pré-bahuvrīhi,” but in his tr. treats it as an appositive “Haut éclat” going with the 2nd hemistich and modifying the underlying subj. Agni there.

The usual obj. of √stambh is dyā́m ‘heaven’, which is the obj. expected (and supplied) in the frame. The obj. in the simile, ródhas- ‘bulwark’, may have been chosen because it is phonologically reminiscent of ródasī ‘two world-halves’, another way to refer to the cosmic masses. This word serves as obj. to √stambh a number of times with the preverb ví (‘prop apart’), e.g. VI.8.3 (another Vaiśvānara hymn) with Agni as subj.: vy àstabhnād ródasī.

How shall we give with one accord oblation to Agni, to Vaisvanara the Bounteous?
Great light, with full high growth hath he uplifted, and, as a pillar bears the roof, sustains it.

How may we unanimously offer mighty light 1 to bountiful Agni Vaisvânara? With his mighty perfect growth he supports the high bank 2 like a pillar.

Wie könnten wir einmütig dem Agni Vaisvanara, dem Belohnenden, hohen Glanz verleihen? In vollkommenem, hohem Wachstum stützt er den Himmel wie der Pfeiler den Deich.

Wie mögen wir vereint dem Männerhorte das grosse Licht dem gnäd’gen Agni weihen? Mit seiner hohen ausgewachsnen Grösse nun trag’ er’s wie den Ueberhang der Pfeiler [d. h. das Licht durch das Agni entzündet ist, dass soll er nun, wenn er zu seiner vollen Grösse erwachsen ist, zum Himmel emportragen].

Вайшванаре щедрому, Агни, как сможем мы,
Единодушные, поклониться? Обладающий высоким блеском
В (своем) совершенном высоком возрастании
Он укрепил (небо,) как опорный столб-стену.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तृतीयाष्टक में पाँचवें अध्याय और चतुर्थ मण्डल में पन्द्रह ऋचावाले पञ्चम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के दृष्टान्त से राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो आप (बृहत्) बड़े (भाः) शोभित नापनेवाले और (रोधः) रोकने को (उपमित्) अलग करता है उसके (न) समान (अनूनेन) न्यूनता से रहित (बृहता) बड़े (वक्षथेन) क्रोध से राज्य को (उप, स्तभायत्) रोके उस (वैश्वानराय) सब में नायक (मीळ्हुषे) सेचन करनेवाले (अग्नये) अग्नि के सदृश वर्त्तमान विद्वान् राजा के लिये (सजोषाः) तुल्य प्रीति के सेवन करनेवाले हम लोग सुख को (कथा) किस प्रकार से (दाशेम) देवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग सूर्य और बिजुली के सदृश उत्तम गुणों के प्रकाश करने और जल के रोकनेवाले पदार्थ के सदृश दुष्टों के रोकनेवाले और अपने सदृश सुख, दुःख, हानि और लाभ को जानते हुए राज्य करते हैं, वे दण्ड और न्याय को चला सकते हैं ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्त्वं बृहद्भा उपमिद्रोधो नानूनेन बृहता वक्षथेन राज्यमुप स्तभायत्तस्मै वैश्वानराय मीळ्हुषेऽग्नये सजोषा वयं सुखं कथा दाशेम ॥१॥

अथाग्निदृष्टान्तेन राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानराय) विश्वेषु नायकाय (मीळ्हुषे) सेचकाय (सजोषाः) समानप्रीतिसेवनाः। अत्र वचनव्यत्ययेनैकवचनम्। (कथा) केन प्रकारेण (दाशेम) दद्याम (अग्नये) वह्निवद्वर्त्तमानाय विदुषे राज्ञे (बृहत्) महत् (भाः) यो भाति सः (अनूनेन) न्यूनतारहितेन (बृहता) महता (वक्षथेन) रोषेण (उप) (स्तभायत्) स्तभ्नीयात् (उपमित्) य उपमिनोति सः (न) इव (रोधः) रोधनम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सूर्यविद्युद्वत्सद्गुणप्रकाशका जलावरणमिव दुष्टानां निरोधकाः स्वात्मवत्सुखदुःखहानिलाभाञ्जानन्तो राज्यं कुर्वन्ति ते दण्डन्यायं प्रचालयितुं शक्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात बुद्धिमान राजा, अध्यापक, उपदेशक प्रश्नकर्ता व समाधानकर्त्याचे गुण वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक सूर्य व विद्युतप्रमाणे उत्तम गुणांचा प्रकाश करणारे, जल रोखणाऱ्या पदार्थांसारखे दुष्टांना रोखणारे व आपल्यासारखे सुख-दुःख, हानी व लाभ जाणून राज्य करतात ते दंड व न्याय करू शकतात. ॥ १ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ निन्दत य᳓ इमा᳓म् म᳓ह्य° रातिं᳓
देवो᳓ ददउ᳓ म᳓र्तियाय स्वधा᳓वान्
पा᳓काय गृ᳓त्सो अमृ᳓तो वि᳓चेता
वैश्वानरो᳓ नृ᳓तमो यह्वो᳓ अग्निः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nindata ← √nid- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadaú ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svadhā́vān ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gŕ̥tsaḥ ← gŕ̥tsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pā́kāya ← pā́ka- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamaḥ ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yahváḥ ← yahvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

मा । नि॒न्द॒त॒ । यः । इ॒माम् । मह्य॑म् । रा॒तिम् । दे॒वः । द॒दौ । मर्त्या॑य । स्व॒ऽधावा॑न् ।
पाका॑य । गृत्सः॑ । अ॒मृतः॑ । विऽचे॑ताः । वै॒श्वा॒न॒रः । नृऽत॑मः । य॒ह्वः । अ॒ग्निः ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• nindata ← nind
• [verb], plural, Present imperative
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• rātiṃ ← rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadau ← dā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• svadhāvān ← svadhāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• pākāya ← pāka
• [noun], dative, singular, masculine
• “ignorant; childlike; honest.”

• gṛtso ← gṛtsaḥ ← gṛtsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “apt; deft.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• vicetā ← vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• vaiśvānaro ← vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• nṛtamo ← nṛtamaḥ ← nṛtama
• [noun], nominative, singular, masculine

• yahvo ← yahvaḥ ← yahva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हे होत्रादयः अमुं वैश्वानरमग्निं मा निन्दत निन्दां मा कुरुत । स्तुतेत्यर्थः । यः देवः दीप्यमानोऽग्निः स्वधावान् अस्मद्दत्तेन हविर्लक्षणेनान्नेन तद्वान् सन् मर्त्याय मरणधर्माय पाकाय परिपक्वप्रज्ञाय मह्यं यजमानाय इमाम् इदानीं दीयमानप्रकारां रातिं धनं ददौ दत्तवान् । स विशेष्यते । गृत्सः मेधावी । मेधाविनामैतत् । अमृतः अमरणस्वभावः विचेताः विशिष्टप्रज्ञः वैश्वानरः विश्वैर्नरैः अहवनीयादिरूपेण नीयमानः नृतमः नेतृतमः फलादीनां यह्वः महान् । महन्नामैतत् । अग्निः अङ्गनादिगुणविशिष्टः। तादृशमग्निं स्तुतेति भावः ॥

English translation:

“Reproach not the divine (Agni), who, accepting the oblation, has given this wealth to me, his mortal (worshipper) of mature (intellect); Agni, who is wise, immortal, discriminating, (who is) Vaiśvānara, chief conductor (of rites), the mighty.”

Do not spurn (him), the self-empowered god who gave this bounty to me, a mortal,
a simple man—he shrewd, discriminating, the immortal Vaiśvānara, most manly, youthfully exuberant Agni.

Reproach not him who, God and selfreliant, vouchsafed this bounty unto me a mortal,-
Deathless, discerner, wise, to me the simple, Vaisvanara most manly, youthful Aini.

Do not reproach Him, the self-dependent one, who has given this bounty to me, the god to the mortal, the clever one to the simple, the wise immortal, the most manly, restless1 Agni Vaisvânara.

Tadelt den nicht, der mir dieses Geschenk gab, der freischaltende Gott den Sterblichen, der kluge, unsterbliche, verständige den Einfältigen, der mannhafteste Vaisvanara, der jüngste Agni.

Nicht schmähet den, der diese grosse Gabe dem Sterb- lichen der Gott als Herrscher schenkte, dem Thoren er, der kluge, ew’ge weise, der Männerhort, der kühne, rasche Agni.

Не хулите (того,) кто меня наделил этим даром,
Смертного – бог, следующий своему обычаю,
Простодушного – умудренный, бессмертный прозорливец,
Вайшванара самый мужественный, юный Агни.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (स्वधावान्) बहुत अन्न आदि ऐश्वर्य्य से युक्त (अमृतः) मृत्यु से रहित (विचेताः) अनेक प्रकार के अच्छे प्रकार ज्ञान होना वा ज्ञान कराने के प्रकार जिसके ऐसे (वैश्वानरः) सम्पूर्ण मनुष्यों में प्रकाशमान (नृतमः) अत्यन्त नायक वा मनुष्यों में श्रेष्ठ (यह्वः) बड़ा (गृत्सः) उपदेशदाता बुद्धिमान् (अग्निः) सूर्य्य के समान (देवः) देनेवाला पुरुष (पाकाय) परिपक्व व्यवहारवाले (मह्यम्) मुझ (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (इमाम्) इस (रातिम्) दान को (ददौ) देता है, उसकी (मा) मत (निन्दत) निन्दा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और प्रजाजनो ! जो अग्नि आदि के गुणों से युक्त और सब के लिये सुख देनेवाला राजा उत्तम गुणवाला होवे, उसकी निन्दा और दुष्ट की प्रशंसा कभी मत करो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः स्वधावानमृतो विचेता वैश्वानरो नृतमो यह्वो गृत्सोऽग्निर्देवः पाकाय मर्त्याय मह्यमिमां रातिं ददौ तं मा निन्दत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (निन्दत) (यः) (इमाम्) (मह्यम्) (रातिम्) दानम् (देवः) दाता (ददौ) ददाति (मर्त्याय) मनुष्याय (स्वधावान्) बह्वन्नाद्यैश्वर्य्यः (पाकाय) परिपक्वव्यवहाराय (गृत्सः) यो गृणाति स मेधावी (अमृतः) मृत्युरहितः (विचेताः) विविधानि चेतांसि संज्ञानानि ज्ञापनानि वा यस्य सः (वैश्वानरः) विश्वेषु नरेषु प्रकाशमानः (नृतमः) अतिशयेन नायको नरोत्तमः (यह्वः) महान् (अग्निः) सूर्य इव ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजना ! योऽग्न्यादिगुणयुक्तः सर्वेभ्यः सुखदाता राजा शुभगुणः स्यात्तस्य निन्दां दुष्टस्य प्रशंसां कदाचिन्मा कुरुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व प्रजाजनांनो ! जो अग्नीप्रमाणे तेजस्वी, सर्वांना सुख देणारा राजा उत्तम गुणयुक्त असेल तर त्याची निंदा व दुष्टांची प्रशंसा कधी करू नये. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सा᳓म द्विब᳓र्हा म᳓हि तिग्म᳓भृष्टिः
सह᳓स्ररेता वृषभ᳓स् तु᳓विष्मान्
पदं᳓ न᳓ गो᳓र् अ᳓पगूळ्हं विविद्वा᳓न्
अग्नि᳓र् म᳓ह्यम् प्रे᳓द् उ वोचन् मनीषा᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvibárhāḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sā́ma ← sā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tigmábhr̥ṣṭiḥ ← tigmábhr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásraretāḥ ← sahásraretas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túviṣmān ← túviṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápagūḷham ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vividvā́n ← √vid- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

u ← u (invariable)

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

साम॑ । द्वि॒ऽबर्हाः॑ । महि॑ । ति॒ग्मऽभृ॑ष्टिः । स॒हस्र॑ऽरेताः । वृ॒ष॒भः । तुवि॑ष्मान् ।
प॒दम् । न । गोः । अप॑ऽगूळ्हम् । वि॒वि॒द्वान् । अ॒ग्निः । मह्य॑म् । प्र । इत् । ऊं॒ इति॑ । वो॒च॒त् । म॒नी॒षाम् ॥

• sāma ← sāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• dvibarhā ← dvibarhāḥ ← dvibarhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “double.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• tigmabhṛṣṭiḥ ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmabhṛṣṭiḥ ← bhṛṣṭiḥ ← bhṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “spike.”

• sahasraretā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasraretā ← retāḥ ← retas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “semen; sperm.”

• vṛṣabhas ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• tuviṣmān ← tuviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• apagūﾱhaṃ ← apagūﾱham ← apaguh ← √guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide.”

• vividvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “find; detect; marry; get; think.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• pred ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pred ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vocan ← vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

द्विबर्हाः द्वयोर्मध्यमोत्तमयोः स्थानयोः परिवृढः तिग्मभृष्टिः तीक्ष्णतेजाः सहस्ररेताः बहुविधहिरण्यरेतस्कः । रेतःशब्दः सारवाची । प्रभूतसारो वा । वृषभः वर्षिता कामानां तुविष्मान् बहुधन:। ईदृशोऽयम् अग्निः अत्यन्तगोपितं गोः पदं न नष्टाया गोः पदमिव अपगूळ्हम् अत्यन्तरहस्यम् । मनीषाशब्दो ज्ञानवाची सन् अत्र ज्ञातव्ये वर्तते । मनीषां ज्ञातव्यं महि महत् पूज्यं साम अस्मदभिमतं स्तोत्रं विविद्वान् विशेषेण जानन मह्यं प्रेदु वोचत् प्रैव ब्रवीतु ॥

English translation:

“May Agni, filling both (the middling and most excellent condition), bright shining, of manifold vigour, the showerer of (benefits), the possessor of affluence, (who comprehends), by (his) wisdom the mysterious sacred hymn, as (they track) the footsteps of a (missing) cow, reveal (the sense) to me.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Filling both: dvibarha = dvayor madhyamottamayoḥ sthānayoḥ parivṛḍhaḥ; who comprehends: sāma mahi padam na goḥ apagūḷham vividvān agnir mahyam predu vocan manīṣām: manīṣām, is connected with sāma and is explained as jñātavyam, what is to be known; apagūḷham atyantarahasyam; this is attached to padam

A great melody (he gave)—the doubly lofty, sharp-pointed,
thousand-spurting, powerful bull—
having found the word hidden like the track of the cow. Agni has
proclaimed the inspired thought to me.

The subject must change between pādas a and b, since the subj. of a is fem.

and b contains a masc. nom. sg. (urāṇáḥ). I supply Agni as the subj. of b, as he clearly is of the repeated pāda III.19.2c. So also Oldenberg (SBE); others are less explicit.

The standard tr. take urāṇáḥ as transitive, with devátātim as obj. (e.g., Geldner “die Götterschar sich erwählend”) (also in the identical pāda III.19.2c). But in all clear cases urāṇá- is passive (as opposed to trans. vṛṇāná-), and it seems esp. unlikely that the occurrence here would be transitive when the next vs. (4d) contains the same form in the same metrical position (verse-final) in clear passive usage (cf. also the next hymn IV.7.8c). Moreover it is not entirely clear to me what “choosing” the divine assembly would mean, whereas Agni’s being chosen as a priest is a standard trope. The occurrences of devátāti- in vss. 1b and 9d show that the divine assemblage was present at the ritual and that Agni was acting on their behalf. Taking urāṇáḥ as the passive it ordinarily is leaves the acc. devátātim ungoverned grammatically, but in the published translation I construe it loosely with pradakṣiṇít. It is possible that it could instead be loosely construed with urāṇáḥ “being chosen as priest for the divine assemblage”).

On akrá- see comm. ad I.189.7.

It may seem odd that the wooden post “anoints” the sacrificial animal tied to it, and in fact Witzel Gotō dissociate pādas c and d and make Agni the subject of d. But this striking turn of phrase can be explained both as a metaphor and by the principle of ritual transfer. Metaphorically “anoint” can simply mean “make ritually fit for sacrifice,” and this may be in play here: tying the animal to the post is a regular step in the animal sacrifice. But more interesting is the ritual transfer. In the one hymn in the RV devoted to the post (III.8), the post itself is anointed by the priests (III.8.1a añjánti tvā́m … vánaspate), and later in that hymn the mechanism for that anointing is made clear: the offering ladles have been stretched over the posts (III.8.7b yatásrucaḥ). Thus the posts dripping with ghee presumably transfer the ghee to the attached animals, anointing them in their turn. Note that in our vs. the first pāda concerns the outstretched ghee-filled ladle (yatā́… ghṛtā́cī), and we can assume that the same ritual sequence obtains here: ladle anoints post, which anoints animals.

Sharp-pointed, powerful, strong, of boundless vigour, Agni who knows the lofty hymn, kept secret
As the lost milch-cow’s track, the doubly Mighty,-he hath declared to me this hidden knowledge.

Agni, the sharp-pointed, the mighty bull with thousandfold sperm, has proclaimed to me the great, doubly-powerful 1 Sâman, the prayer, having found, as it were, the hidden track of a cow 2.

Der kraftvolle tausendsamige Bulle mit scharfen Hörnerspitzen hat den doppelten großen Ton, das wie die Spur der Kuh verborgene Wort aufgefunden: Agni hat mir den Sinn offenbart.

Der zwiefach starke, scharfgezackte Agni, ] der mächtg’e Stier, der tausendsam’ge, kennend das Preislied, wie der Kuh verborgne Stätte, er soll mich nun die rechte Weisheit lehren.

Бык, обладающий двойной силой, с острыми концами (рогов),
С тысячным семенем, сильный,
Знающий тайное (слово,) подобно следу коровы,
Агни открыл мне могучий напев (и) поэтическое вдохновение.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मेधावी पुरुष को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (द्विबर्हाः) दो अर्थात् विद्या और विनय से वृद्ध (तिग्मभृष्टिः) तीव्र परिपाक जिसका ऐसा (सहस्ररेताः) परिमाण रहित पराक्रमयुक्त (वृषभः) बैल के सदृश श्रेष्ठ (तुविष्मान्) बहुत बलयुक्त (अग्निः) अग्नि के सदृश तेजस्वी और (विविद्वान्) विशेष करके पण्डित (गोः) गौ के (अपगूळ्हम्) गुप्त (पदम्) पैरों के चिह्न के (न) सदृश (मह्यम्) मुझ जानने की इच्छा करनेवाले के लिये (मनीषाम्) बुद्धि और (महि) बड़े (साम) सिद्धान्तित कर्म को (प्र, वोचत्) कहे (इत्, उ) फिर वही हम लोगों से सत्कार करने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। वही श्रेष्ठ विद्वान् है कि जो सब के लिये यथार्थज्ञान करावे। जैसे गौ के पैरों के चिह्न को खोज के गौ को प्राप्त होता है, वैसे ही पदार्थविद्या प्राप्त करने योग्य है ॥३॥

अन्वय: यो द्विबर्हाः तिग्मभृष्टिः सहस्ररेता वृषभ इव तुविष्मानग्निरिव विविद्वान् गोरपगूळ्हं पदं न मह्यं मनीषां महि साम च प्र वोचत् स इदु अस्माभिः सत्कर्त्तव्यः ॥३॥

अथ मेधाविना किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (साम) सिद्धान्तितं कर्म (द्विबर्हाः) द्वाभ्यां विद्याविनयाभ्यां वृद्धः (महि) महत् (तिग्मभृष्टिः) तिग्मा तीव्रा भृष्टिः परिपाको यस्य सः (सहस्ररेताः) अतुलवीर्यः (वृषभः) वृषभ इव श्रेष्ठः (तुविष्मान्) बहुबलः (पदम्) पादचिह्नम् (न) (इव) (गोः) धेनोः (अपगूळ्हम्) गुप्तम् (विविद्वान्) विशेषेण विपश्चित् (अग्निः) पावक इव तेजस्वी (मह्यम्) जिज्ञासवे (प्र) (इत्) एव (उ) (वोचत्) प्रोच्यात् (मनीषाम्) प्रज्ञाम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। स एव श्रेष्ठो विद्वान् यः सर्वान् प्रमां प्रापयेत्। यथा गोः पदमन्विष्य गां प्राप्नोति तथैव पदार्थविद्या प्राप्तव्या ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे, जो सर्वांना यथार्थ ज्ञान देतो, तोच श्रेष्ठ विद्वान असतो. जसा गाईच्या पदचिन्हांवरून गाईचा शोध घेता येतो तसेच पदार्थविद्येचे ज्ञान प्राप्त करता येते. ॥ ३ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ ताँ᳓ अग्नि᳓र् बभसत् तिग्म᳓जम्भस्
त᳓पिष्ठेन शोचि᳓षा यः᳓ सुरा᳓धाः
प्र᳓ ये᳓ मिन᳓न्ति व᳓रुणस्य धा᳓म
प्रिया᳓ मित्र᳓स्य चे᳓ततो ध्रुवा᳓णि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

babhasat ← √bhas- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tigmájambhaḥ ← tigmájambha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

surā́dhāḥ ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tápiṣṭhena ← tápiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

minánti ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

cétataḥ ← √cit- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhruvā́ṇi ← dhruvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

प्र । तान् । अ॒ग्निः । ब॒भ॒स॒त् । ति॒ग्मऽज॑म्भः । तपि॑ष्ठेन । शो॒चिषा॑ । यः । सु॒ऽराधाः॑ ।
प्र । ये । मि॒नन्ति॑ । वरु॑णस्य । धाम॑ । प्रि॒या । मि॒त्रस्य॑ । चेत॑तः । ध्रु॒वाणि॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• babhasat ← bhas
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “chew; snatch.”

• tigmajambhas ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmajambhas ← jambhaḥ ← jambha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• tapiṣṭhena ← tapiṣṭha
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “burning; ablaze(p).”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• surādhāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surādhāḥ ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• minanti ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• priyā ← priya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• cetato ← cetataḥ ← cit
• [verb noun], genitive, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• dhruvāṇi ← dhruva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

यः अग्निः सुराधाः शोभनधनः सः तिग्मजम्भः तीक्ष्णदंष्ट्रः सन् तपिष्ठेन शोचिषा अतिशयेन शत्रूणां तापकेन तेजसा तान् वक्ष्यमाणान् द्वेष्टॄन् प्र बभसत प्रकर्षेण भर्त्सयतु । दहतु इत्यर्थः ॥ ‘भस भर्त्सनदीप्त्योः ‘। लेटि ‘ इतश्च लोपः’ इतीकारलोपः। ‘लेटोऽडाटौ ’ इत्यडागमः ॥ तानित्युक्तं कानित्याह। ये द्वेष्टारः चेततः जानतः । एतदुभयविशेषणम् । मित्रस्य वरुणस्य च प्रिया प्रियाणि ध्रुवाणि स्थिराणि धाम धामानि तेजःस्थानानि कर्माणि वा प्र मिनन्ति प्रकर्षेण हिंसन्ति ॥ ‘ मीञ् हिंसायाम्’ । “ मीनातेर्निगमे ’ इति ह्रस्वत्वम् । विकरणस्वरः ॥

English translation:

“May the sharp-toothed Agni, possessed of excellent wealth, consume with his fierce radiance those (adversaries) who injure the firm and valued glories of the sapient Varuṇa and Mitra.”

Agni, the sharp-fanged, will snap at them with his hottest flame—he who (also) grants good rewards—
at them who violate the ordinances of Varuṇa, the enduring ordinances dear to Mitra who attends to them.

The standard tr. take the two loc. phrases in pāda a as real locationals, but I consider it unlikely that the Adhvaryu (who is Agni himself) would stand on the barhis, which would unhelpfully go up in smoke. Rather these should be loc. absolutes, as Oldenberg (SBE) takes them. In this particular case the loc. absolutes seem to be used, in conjunction with the aor. indic. ūrdhváḥ … asthāt, to indicate two layers of prior action before the present indicatives indicating the current ongoing ritual action, namely the circumambulation associated with the animal sacrifice (see published

introduction.), here expressed by eti in pári … eti in cd. The two loc. absolutes express the first layer of action: the barhis must be strewn and the fire kindled. Once the fire has been kindled, there comes the second layer of action, resulting directly from the first: the fire stands upright – that is, catches and flames up. Only then can the firebrand be taken out and the circumambulation (pári … eti) begun. Thus, the aor. does express its usual sense of immediate past action, but English “has stood upright” does not capture this sense here. It might be better “Once the ritual grass had been strewn and the fire kindled, the Adhvaryu stood upright … (Now) Agni circles …” I thank Ian Hollenbaugh for causing me to think this through more thoroughly.

May he with sharpened teeth, the Bounteous Giver, Agni, consume with flame most fiercely glowing.
Those who regard not Varuna’s commandments and the dear stedfast laws of sapient Mitra.

May Agni, he who is rich in wealth, whose teeth are sharp, consume with his hottest flames those who violate the laws founded by Varuna, the beloved, firm (laws) of attentive Mitra.

Agni, der gut Belohnende, soll scharfzahnig mit glühendster Flamme nach denen Schnappen, die die Satzungen des Varuna, die lieben, bleibenden Satzungen des aufmerksamen Mitra übertreten.

Verzehren soll der scharfgezahnte Agni mit schärfster Glut, er welcher gern gewähret, die, welche brechen Varuna’s Gebote, des weisen Mitra feste, vielgeliebte.

Пусть Агни с острыми зубьями, с самым жарким пламенем,
(Бог,) который с прекрасными дарами, сожрет тех,
Кто нарушает установления Варуны,
Любимые прочные (установления) внимательного Митры.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सुख को सुख करनेवाले राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (अग्निः) अग्नि के सदृश (तिग्मजम्भः) तीक्ष्ण शरीर शिथिल करनेवाली जम्भवाईवाला (तपिष्ठेन) अत्यन्त ताप अर्थात् दीप्तियुक्त (शोचिषा) तेज से (सुराधाः) उत्तम धनवाले होते हुए (ये) जो लोग (चेततः) चैतन्य करानेवाले (वरुणस्य) श्रेष्ठ (मित्रस्य) मित्र के (प्रिया) सुन्दर और (ध्रुवाणि) निश्चल अर्थात् दृढ़ (धाम) जन्म, स्थान नामों का (प्र, मिनन्ति) नाश करते हैं, (तान्) उनको (प्र, बभसत्) तिरस्कार करे, वही सब को सुख करनेवाला होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रदीप्त अग्नि प्राप्त हुए शुष्क और गीले पदार्थ को जलाता है, वैसे ही जो पुरुष अपने प्रयोजनसाधक स्वार्थी और अन्य पुरुष के सुखनाश करनेवालों को नाश करता है, वह प्रशंसित होता है ॥४॥

अन्वय: योऽग्निरिव तिग्मजम्भस्तपिष्ठेन शोचिषा सुराधाः सन् ये चेततो वरुणस्य मित्रस्य प्रिया ध्रुवाणि धाम प्रमिणन्ति तान् प्र बभसत् स एव सर्वस्य सुखकरो जायते ॥४॥

अथ सर्वसुखकरराजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (तान्) (अग्निः) पावक इव (बभसत्) दीप्येद्भर्त्सेत् (तिग्मजम्भः) तिग्मानि गात्रविनमनानि यस्य सः (तपिष्ठेन) अतिशयेन तापयुक्तेन (शोचिषा) तेजसा (यः) (सुराधाः) शोभनधनः (प्र) (ये) (मिनन्ति) हिंसन्ति (वरुणस्य) श्रेष्ठस्य (धाम) जन्मस्थाननामानि (प्रिया) कमनीयानि (मित्रस्य) सख्युः (चेततः) संज्ञापकस्य (ध्रुवाणि) निश्चलानि दृढानि ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा प्रदीप्तोऽग्निः प्राप्तशुष्कमार्द्रं च दहति तथैव यः स्वार्थिनः परस्य सुखविनाशकान् हन्ति स प्रशंसितो भवति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा प्रदीप्त अग्नी शुष्क व ओल्या पदार्थांना जाळतो, तसेच जो पुरुष स्वार्थी व इतरांच्या सुखाचा नाश करणाऱ्यांचे हनन करतो त्याची प्रशंसा होते. ॥ ४ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभ्रात᳓रो न᳓ यो᳓षणो विअ᳓न्तः
पतिरि᳓पो न᳓ ज᳓नयो दुरे᳓वाः
पापा᳓सः स᳓न्तो अनृता᳓ असत्या᳓
इद᳓म् पद᳓म् अजनता गभीर᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhrātáraḥ ← abhrātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

vyántaḥ ← √vī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yóṣaṇaḥ ← yóṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

durévāḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánayaḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

patirípaḥ ← patiríp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

anr̥tā́ḥ ← anr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asatyā́ḥ ← asatyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāpā́saḥ ← pāpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sántaḥ ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ajanata ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒भ्रा॒तरः॑ । न । योष॑णः । व्यन्तः॑ । प॒ति॒ऽरिपः॑ । न । जन॑यः । दुः॒ऽएवाः॑ ।
पा॒पासः॑ । सन्तः॑ । अ॒नृ॒ताः । अ॒स॒त्याः । इ॒दम् । प॒दम् । अ॒ज॒न॒त॒ । ग॒भी॒रम् ॥

• abhrātaro ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• abhrātaro ← bhrātaraḥ ← bhrātṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yoṣaṇo ← yoṣaṇaḥ ← yoṣan
• [noun], nominative, plural, feminine

• vyantaḥ ← vī
• [verb noun], nominative, plural
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• patiripo ← pati
• [noun], masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• patiripo ← ripaḥ ← rip
• [noun], nominative, plural, feminine
• “deceiver.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• janayo ← janayaḥ ← jani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• durevāḥ ← dureva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• pāpāsaḥ ← pāpa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “evil; dangerous; wicked; pāpa [word].”

• santo ← santaḥ ← as
• [verb noun], nominative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• anṛtā ← anṛtāḥ ← anṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “false; untrue; lying(a); false.”

• asatyā ← asatyāḥ ← asatya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “untrue.”

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• ajanatā ← jan
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• gabhīram ← gabhīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

अभ्रातरः भ्रात्रादिबन्धुरहिताः योषणः न गतभर्तृका योषित इव ॥ ‘ वा षपूर्वस्य निगमे इति विकल्पनात् दीर्घाभावः ॥ ता यथा भर्तृगृहात् पितृगृहं प्रत्यायन्ति तद्वत् व्यन्तः गच्छन्तः । यज्ञादीनपहाय अमागें वर्तमाना इत्यर्थः । तथा पतिरिपो न जनयः पतिद्वेषिण्यः स्त्रिय इव दुरेवाः दुष्टगतयो दुराचारा अत एव पापासः पापाः सन्तः अनृताः मानससत्यरहिताः असत्याः वाचिकसत्यरहिता मनसा वाचाग्निमभजमानाः इदं पापिभिरनुभूयमानतया प्रसिद्धं गभीरम् अगाधं पदं नरकस्थानम् अजनत अजनयन्त उत्पादयन्ति ॥ लङि जनेरन्तर्भावितण्यर्थात् व्यत्ययेनैकवचनम् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Like women who have no brethren, going (about from their own to their father’s house), women adverse to their lords going astray, so the wicked, false (in thought), false (in speech), they give birth to this deep abyss (of hell).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

False in thought, false in speech: anṛtāḥ mānasasatyarahitā asatyāḥ vācikasatyarahitāḥ; this deep anyss of hell: idam padam ajanatā gabhīram, they engender this deep station, i.e. narakasthānam

(You) pursuing (it [=the hidden word/track]) like brotherless maidens pursuing (men), (you) of evil ways like wives cheating (on?) their husbands, though being wicked, untruthful, untrue, you [=other singers] begot this deep track [/profound word].

The stem mitá-dru- (5x) makes formal difficulties. If its 2nd member is a root noun belonging to √dru ‘run’, it should of course have the shape *-drut-; root-noun cmpds also typically have accent on the root noun. Because of the former problem, Scarlatta (243-44) interprets -drú- in raghu-drú- as a -u-stem deriv. of √drā ‘run’. The context here, however, suggests at least a folk-etymological connection with √dru ‘run’, since pāda c opens with a finite form of that root: drávanty asya vājíno ná śókāḥ “His flames run like prize-winners,” which seems like a parallel expression to pāda a mitádrur eti “mitádru he goes.” (Note that in two of the five mitádru- passages the adj. modifies vājínaḥ [VII.38.7, X.64.6].) Several factors may contribute to the anomalous shape of the compound. First, the rhyming mitá-jñu- ‘having fixed/firm knees’, where -jñu- is not a root noun but the reduced form of jā́nu- ‘knee’. Second, there is of course a noun parallel in formation to jā́nu-/jñú-, namely dáru-/drú- ‘wood’. The reduced form is found as 2nd member in at least one cmpd., su-drú- ‘(having) good wood’. It is possible that the existence of this homonymous form might have overridden the rule that added -t- to root nouns ending in short resonants.

It is even possible that mitá-dru- actually contains the ‘wood’ word – or at least that such a pun could be actualized: the cmpd could mean ‘having wood fixed (in it)’ referring to the fire. At least the three singular occurrences of the stem all refer to Agni (at least in my view), though the two plurals do not. Assuming that at least one reading of the cmpd contains a (pseudo-)root noun to √dru, the question then remains what the first member mitá- belongs to. The default assumption is √mi ‘fix’ as in mitájñu-, but my tr. reflects a deriv. from √mā ‘measure’.

Like youthful women without brothers, straying, like dames who hate their lords, of evil conduct,
They who are full of sin, untrue, unfaithful, they have engendered this abysmal station.

1 They who roam about like brotherless girls 2, of evil conduct like women who deceive their husbands, being wicked, sinful, and untrue—they have created for themselves this deep place 3.

Zudringlich wie bruderlose junge Frauen, von bösem Trachten wie Weiber, die den Gatten betrügen, schlimm, unredlich, unwahrhaft haben sie dieses geheimnisvolle Wort vorgebracht.

Die lüstern sind, wie bruderlose Jungfraun wie böse Weiber, die den Gatten hassen, die ungerechten, lügenhaften Frevler sie sind bestimmt für jene tiefe Stätte [die Unterwelt, den Tartarus].

Навязчивые, как женщины без братьев,
Как жены дурного поведения, обманывающие мужей,
Будучи порочными, беззаконными, неправдивыми,
Породили они это тайное слово.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजविषय में दण्ड विचार को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अनृताः) मिथ्या बोलने और (असत्याः) मिथ्या आचरण करनेवाले (दुरेवाः) दुष्ट व्यसनों से युक्त (पापासः) अधर्माचरण करते (सन्तः) हुए दुष्ट (अभ्रातरः) जैसे बन्धुभिन्न जन (नः) वैसे और जैसे (योषणः) स्त्रियाँ (पतिरिपः) पति की भूमि को (न) वैसे (व्यन्तः) प्राप्त हुईं (जनयः) स्त्रियाँ (इदम्) इस (गभीरम्) गम्भीर (पदम्) स्थान दुःख को (अजनत) उत्पन्न करती हैं, वे सदा ही ताड़न करने योग्य हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो स्त्री भाई के सदृश अनुकूल नहीं और जो अनुकूल हो तो शत्रु के सदृश विरोध करनेवाली हो और जो घोर पापीजन सब के पीड़ा देनेवाले हों, उनका दूर से त्याग करो ॥५॥

अन्वय: येऽनृता असत्या दुरेवाः पापासस्सन्तो दुष्टा अभ्रातरो न योषणः पतिरिपो न व्यन्तो जनय इदं गभीरं पदं दुःखमजनत ते सदैव ताडनीयाः ॥५॥

अथ राजविषये दण्डविचारमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभ्रातरः) अबन्धुरिव वर्त्तमानाः (न) इव (योषणः) भार्य्याः (व्यन्तः) प्राप्नुवन्त्यः (पतिरिपः) पत्युर्भूमीः। रिप इति पृथ्वीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (न) इव (जनयः) जायाः (दुरेवाः) दुर्व्यसनाः (पापासः) अधर्माचाराः (सन्तः) (अनृताः) असत्यवादिनः (असत्याः) असत्याचरणाः (इदम्) (पदम्) (अजनत) जनयन्ति। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गभीरम्) गहनम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। [हे] मनुष्या ! या स्त्री भ्रातृवदनुकूला नानुकूला शत्रुवद्विरोधिनी ये घोरपापिनः सर्वेषां पीडकाः स्युस्तान् दूरतस्त्यजत ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जी स्त्री बंधूसारखी अनुकूल नसेल व शत्रूप्रमाणे विरोध करणारी असेल व जे अत्यंत पापी लोक सर्वांना त्रास देणारे असतील तर त्यांचा त्याग करा. ॥ ५ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इद᳓म् मे अग्ने कि᳓यते पवाक+
अ᳓मिनते गुरु᳓म् भारं᳓ न᳓ म᳓न्म
बृह᳓द् दधाथ धृषता᳓ गभीरं᳓
यह्व᳓म् पृष्ठ᳓म् प्र᳓यसा सप्त᳓धातु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kíyate ← kíyant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áminate ← áminant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhārám ← bhārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gurúm ← gurú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dadhātha ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

práyasā ← práyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥ṣṭhám ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

saptádhātu ← saptádhātu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yahvám ← yahvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

इ॒दम् । मे॒ । अ॒ग्ने॒ । किय॑ते । पा॒व॒क॒ । अमि॑नते । गु॒रुम् । भा॒रम् । न । मन्म॑ ।
बृ॒हत् । द॒धा॒थ॒ । धृ॒ष॒ता । ग॒भी॒रम् । य॒ह्वम् । पृ॒ष्ठम् । प्रय॑सा । स॒प्तऽधा॑तु ॥

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kiyate ← kiyat
• [noun], dative, singular, masculine
• “some(a); some(a).”

• pāvakāminate ← pāvaka
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• pāvakāminate ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• pāvakāminate ← minate ← mī
• [verb noun], dative, singular
• “transgress; damage.”

• gurum ← guru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “heavy; guru; heavy; heavy; long; guru [word]; difficult; vehement; full; impressive; serious.”

• bhāraṃ ← bhāram ← bhāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “weight; load; difficulty; bhāra [word]; bhāra; quantity; trouble; specific gravity; cargo; effort; labor.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• dadhātha ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• gabhīraṃ ← gabhīram ← gabhīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• yahvam ← yahva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “youngest; youthful; active.”

• pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• prayasā ← prayas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• saptadhātu ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptadhātu ← dhātu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

हे पावक शोधक अग्ने कियते अत्यल्पाय गुरुं भारं न वोढुमशक्यं भारमिव । तं यथा धर्तुमसहमानः पातयति तद्वत् । त्वदीयं कर्म अमिनते अहिंसतेऽत्यजते मे मह्यम् इदं दातव्यत्वेन प्रसिद्धं बृहत् प्रभूतं मन्म मननीयं धनं दधाथ देहि । तदेव विशेष्यते । धृषता शत्रूणां धर्षकेण प्रयसा। अन्ननामैतत् । अन्नेन युक्तं गभीरम् अन्यैरनवगाह्यं यह्वं महत् पृष्ठं स्प्रष्टुं योग्यं सप्तधातु ग्राम्यारण्यभेदेन सप्तप्रकारम् । सप्त ग्राम्याः पशवः सप्तारण्याः ’ (तै. सं. ७.२.२. १) इति श्रुतेः । ईदृग्धनं देहीत्यर्थः । गुरुं भारं न अन्यदीयं भारं यथान्यस्मै ददाति तद्वदस्माकं दातव्यं धनं देहीति वा योज्यम् ॥

English translation:

“Purifier, Agni, bestow on me, not neglecting your worship, this acceptable and vast (wealth), like a heavy load on a feeble (bearer), together with invigorating food; (wealth), secure, abundant, tangible, and consisting of the seven elements.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Saptadhātu = seven sorts of animals; sapta gramya paśavaḥ saptāraṇyaḥ, seven tame, seven wild animals (Taittirīya Saṃhitā 7.2.2.1)

(But) this (track/word) is mine, o pure Agni! Since I, however small, do not violate (the ordinances), for me you have boldly placed the
thought, like a heavy burden,
lofty and deep, on your own youthfully exuberant, sevenfold “back” along with the pleasurable offering.

A rare example of a non-nominative concessive use of the pres. part. of √as ‘be’.

To me, weak, innocent, thou, luminous Agni, bast boldly given as ’twere a heavy burthen,
This Prstha hymn, profound and strong and mighty, of seven elements, and with offered dainties.

On me, however small, but innocent, thou, O purifying Agni, hast fiercely placed this mighty, deep, vigorous prayer, like a heavy burden, this Prishtha 1, consisting of seven elements 2.

Wer bin ich denn, daß du Lauterer mir, der ich die Satzungen nicht übertrete, diesen Sinn wie eine schwere Bürde mit kühnem Sinne auferlegt hast, o Agni, den hohen, tiefen, dein jüngster Rücken, der durch die Opferlabung sich versiebenfacht?

Wer bin ich, dass du, o flammender Agni, mir, der ich [die Gebote der Götter] nicht verletze, dies grosse, tiefe Andachts- lied, wie eine schwere Last, kühulich aufgelegt hast, das aus- gedehnte, siebentheilige, begehrte [wenn2^^’?t^^^i wie ich ver- muthe, statt des seltsamen prsthmn gelesen wird] nach deiner Huld.

О Агни очищающий, кто я такой, что на меня,
Не нарушающего (установления), словно тяжелый груз,
Ты решительно возложил высокий глубокий смысл –
Новый вопрос, семикратно (заостренный) жертвенной наградой?

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अध्यापक विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावक) पवित्र करनेवाले (अग्ने) अग्ने के सदृश वर्त्तमान ! आप (कियते) थोड़े सामर्थ्य से युक्त (अमिनते) नहीं हिंसा करनेवाले (मे) मेरे लिये (गुरुम्) बड़े (भारम्) भार के (न) सदृश (मन्म) विज्ञान को तथा (धृषता) ढीठ और (प्रयसा) प्रसन्नता के साथ (इदम्) इस (बृहत्) बढ़ानेवाले (गम्भीरम्) गम्भीर (पृष्ठम्) पूछने योग्य (यह्वम्) बड़े (सप्तधातु) सुवर्ण आदि सातों धातु जिसमें ऐसे धन को (दधाथ) धारण कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो अल्पज्ञ और विद्यार्थीजन ज्ञानी विद्वान् के समीप से विज्ञान और धन के साधन की याचना करते हैं, वे विद्वान् होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे पावकाग्ने ! त्वं कियतेऽमिनते मे गुरुं भारं न मन्म धृषता प्रयसेदं बृहद्गभीरं पृष्ठं यह्वं सप्तधातु धनं दधाथ ॥६॥

अथाध्यापकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (मे) मह्यम् (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (कियते) अल्पसामर्थ्याय (पावक) पवित्रकर (अमिनते) अहिंसकाय (गुरुम्) महान्तम् (भारम्) (न) इव (मन्म) विज्ञानम् (बृहत्) वर्धकम् (दधाथ) धेहि। अत्र वचनव्यत्ययेन बहुवचनम् (धृषता) प्रगल्भेन सह (गभीरम्) (यह्वम्) महत् (पृष्ठम्) प्रच्छनीयम् (प्रयसा) प्रीतेन (सप्तधातु) सुवर्णादयस्सप्तधातवो यस्मिन् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येऽल्पज्ञा विद्यार्थिनश्च ज्ञानिनो विदुषः सकाशाद्विज्ञानं धनसाधनं च याचन्ते ते विद्वांसो जायन्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे अल्पज्ञ व विद्यार्थीजन ज्ञानी विद्वानाकडून विज्ञान व धनाच्या साधनाची याचना करतात ते विद्वान होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓म् इ᳓न् नु᳓ एव᳓ समना᳓ समान᳓म्
अभि᳓ क्र᳓त्वा पुनती᳓ धीति᳓र् अश्याः
सस᳓स्य च᳓र्मन्न् अ᳓धि चा᳓रु पृ᳓श्नेर्
अ᳓ग्रे रुप᳓ आ᳓रुपितं ज᳓बारु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

nú ← nú (invariable)

samanā́ ← samanā́ (invariable)

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

dhītíḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

punatī́ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ádhi ← ádhi (invariable)

cárman ← cárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pŕ̥śneḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sasásya ← sasá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ā́rupitam ← ā́rupita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jábāru ← jábāru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rupáḥ ← rúp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

तम् । इत् । नु । ए॒व । स॒म॒ना । स॒मा॒नम् । अ॒भि । क्रत्वा॑ । पु॒न॒ती । धी॒तिः । अ॒श्याः॒ ।
स॒सस्य॑ । चर्म॑न् । अधि॑ । चारु॑ । पृश्नेः॑ । अग्ने॑ । रु॒पः । अरु॑पितम् । जबा॑रु ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• samanā
• [adverb]

• samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• punatī ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhītir ← dhītiḥ ← dhīti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• sasasya ← sasa
• [noun], genitive, singular, masculine

• carmann ← carman
• [noun], locative, singular, neuter
• “leather; hide; shield; skin; carman [word]; carman; hide.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• cāru
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• pṛśner ← pṛśneḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• rupa ← rupaḥ ← rup
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth.”

• ārupitaṃ ← ārupitam ← ārupita
• [noun], nominative, singular, neuter

• jabāru
• [noun], nominative, singular, neuter

‘अग्निविद्युदादित्यास्त्रयोऽपि मतभेदेन वैश्वानरशब्दाभिधेयाः ’ ( निरु. ७. २३ ) इति यास्केनोक्तत्वादत्र आदित्यात्मना वैश्वानरः स्तूयते । तमित् तमेव वैश्वानरं द्युस्थानं समानं सर्वेषामेकरूपं समना सदृशी तद्योग्या पुनती अस्मान् शोधयित्री धीतिः मतिः अस्मदीया स्तुतिः क्रत्वा तदुचितेन कर्मणा न्वेव क्षिप्रमेव अश्याः अभिप्राप्नुयात् । भजेदित्यर्थः ॥ अश्नोतेर्लिङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । व्यत्ययेन परस्मैपदं मध्यमपुरुषत्वं च । पूर्वत्र तच्छब्दश्रुतेः यच्छब्दोऽध्याहार्यः ॥ यस्य द्युस्थानस्य वैश्वानरस्य जबारु जवमानरोहि जरमाणरोहि वा चारु दीप्तं मण्डलम् । ‘ जबारु जरमाणरोहीति वा जवमानरोहीति वा ’ ( निरु. ६. १७ ) इति यास्कः । अग्रे पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि रुपः । आरोपयति स्वात्मनि सस्यादीनि इति रुबिति भूमिरुच्यते । तस्याः सकाशात् ससस्य। लुप्तोपममेतत्। स्वपत इव निश्चलस्य पृश्नेः। द्युनामैतत् । ‘स्वः पृश्निः’ ( नि. १. ४. २ ) इति द्युलोकादित्ययोः साधारणनामसु पाठात् । ज्योतिरादिभिः स्पृश्यमानस्य द्युलोकस्य अधि उपरि चर्मन चर्मणे चरणाय ॥ चरेरौणादिको मनिन् । ‘सुपां सुलुक्’ इति चतुर्थ्या लुक् ॥ आरुपितम् आरोपितं देवैः । तमश्या इति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“May our (self) purifying praise, suited to his glory, and accompanied by worship, quickly attain to that omniform (Vaiśvānara) whose swift-ascending brilliant (orb) is stationed on the east of the earth, to mount, like the sun, above this immoveable heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viaśvānara: the sun; or, Agni as lightning, or Āditya; above immoveable heaven: sasasya carman adhi pṛśneḥ = svapata iva niścalasya dyulokasya upari caranāya, for going above the immoveable heaven like the sun

May my hymnic vision, purifying through its conception, reach just to him [=Agni?] now, to the same one in the same way (as always [at the ritual]). On the hide of the grain [=ritual grass?] is the lovely (udder/name)
of Pr̥śni [=sacrifice]; on the tip of the mount has (the mystical
expression? the milk?) “jabāru” (also? been) mounted.

The first pāda contains three words not otherwise found in the RV: sā́tur jánitor ávāri. Only the first is troublesome: though only occurring here, ávāri is clearly the passive aor. to √vṛ ‘obstruct’ (see váranta in 6c), and the abl. inf. jánitoḥ is structurally transparent and is also found post-RV. The hapax sā́tuḥ is a different matter, however. Neither its root affiliation nor its grammatical identity is clear. Grassmann takes it as a -tu-stem to √sani ‘win, gain’, with the meaning ‘der empfangende Mutterleib’, but the semantic extension envisioned is quite fantastic, and we should in any event expect a full-grade *sánitu- (note immed. following jánitu- to the rhyming seṭ root). Geldner tr. “Natur” (with ?) and suggests, rather wildly, that it’s derived from a root √sā = as, an idea that must underlie Renou’s “l’être,” though he cannily does not comment. Oldenberg (SBE) tr. “mother,” but does not venture an etymology. Mayrhofer (KEWA s.v. sā́tuḥ) summarizes the speculation but does not adjudicate. Witzel Gotō have proposed a different solution, that it’s a -tu-stem to √sā ‘bind’, and tr. “Von dessen Erzeugung das Anfesseln nicht abgehalten worden ist,” noting that Agni must be controlled after he is born. Although the morphology works better than the other suggestions, the meaning proposed seems rather contorted.

I have a more radical proposal – that the phonological complex should be divided into sā́+ ā́/átur. The former is the feminine pronoun, picking up fem. tanū́- found in the loc. tanvī̀in the preceding pāda (6d). Although the pronoun would not be in its standard init. position, it’s worth noting that the position of fem. sā́is more variable than that of sá and also that both the neg. ná and the rel. prn. yásya might be expected to be fronted. As for the proposed second part, there are several possibilities. In my opinion the most likely is that it is the gen. sg. of a -tar-stem built to √ad ‘eat’, *ád-tar- > *át-tar-, showing the same reduction of the internal cluster as in (átri-/) atrín- ‘devouring’ (at least by the etym. I favor). (The reduction would most probably take place in weak forms with the suffixal shape -tr- [e.g., instr. *ád- tr-ā > *át-tr-ā >*átrā] and spread to the gen./abl.) For textual support cf. X.79.4 jā́yamāno mātárā gárbho atti “while being born, the embryo eats his two mothers [=kindling sticks],” a description of Agni’s birth, as here. Less likely, but not completely impossible, is an analysis as the gen. sg. of the Indo-Iranian *ā́tar- ‘fire’ (Aves. ātar-) treated as a -tar-stem. (By Stanley Insler’s very attractive, and unfortunately unpublished, etymology, the same word is also preserved in mātaríśvan-, whose initial m is owing to missegmentation.) I am not entirely sure what pāda b contributes to the meaning – perhaps the point is that the kindling sticks have kept seeking to produce fire and therefore his birth, depicted in pāda a, has taken place without a hitch. Note that this is the only occurrence in the RV of the full dual dvandva mātárā-pitárā.

So may our song that purifies, through wisdom reach in a moment him the Universal,
Established on the height, on earth’s best .station, above the beauteous grassy skin of Prsni.

Let our prayer which purifies Him, through the power of mind (inherent in it), reach Him who is the common (property of all men) alike, the good (name?) of Prisni on the skin of the herbs, on the summit of the … 1.

Ihn, der gleichmäßig der gleiche bleibt, möge das mit Umsicht klärende Nachdenken erfassen und das schöne Euter der Prisni, das in den Schlauch der Nahrung, die Sonnenscheibe, die in den Gipfel der Erde verlegt wird.

Ihn, denselben, möge zugleich dies Andachtslied erreichen, das durch Weisheit aufklärt, und das theure der gefleckten Kuh [die Milch oder die Butter] das auf des Grases Decke [die Streu] eilend strömt (?), sich vertheilend vor dem Stier (?).

Этого самого Агни, равным образом (везде) одинакового,
Пусть достигнет поэтическая мысль, очищающая силою духа!
Милое (молоко) Пришни в бурдюке с питанием.
Диск (солнца) поднялся на вершину земли.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विवाहपरता से उपदेशविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे कन्ये ! जिस (ससस्य) शयन करते हुए के (चर्मन्) चमड़े में (चारु) सुन्दर (जबारु) वेग करता हुआ वा आरूढ़ (आरुपितम्) आरोपण किया गया वा जो (पृश्नेः) अन्तरिक्ष के (अभि) सब ओर है उसके (अग्रे) आगे (अधि, रुपः) अधिरोपण करनेवाले की (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि से (पुनती) पिता के सम्बन्ध से पवित्र करती हुई (धीतिः) उत्तम गुणों के धारण करनेवाली (समना) तुल्य हुई (तम्) (इत्) उसी (समानम्) समान पति को (नु, एव) शीघ्र ही (अश्याः) प्राप्त हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो कन्या अपने समान वर और ब्रह्मचारी अपने तुल्य कन्या के साथ विवाह करे तो अन्तरिक्ष के मध्य में ईश्वर से स्थापित सूर्य्य चन्द्रमा और नक्षत्रों के तुल्य शोभित होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे कन्ये ! यस्य ससस्य चर्मन् चारु जबार्वारुपितं पृश्नेरभ्यस्ति तदग्रेऽधिरुपः क्रत्वा पुनती धीतिः समना सती तमिदेव समानं पतिं न्वेवाश्याः ॥७॥

अथ विवाहपरत्वेनोपदेशविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (इत्) अपि (नु) (एव) (समना) सदृशी (समानम्) तुल्यं पतिम् (अभि) (क्रत्वा) प्रज्ञया (पुनती) पित्रा पवित्रयन्ती (धीतिः) शुभगुणधारिका (अश्याः) प्राप्नुयाः (ससस्य) स्वपतः (चर्मन्) चर्मणि (अधि) उपरि (चारु) सुन्दरम् (पृश्नेः) अन्तरिक्षस्य (अग्रे) पुरस्तात् (रुपः) आरोपणकर्तुः। अत्र कर्त्तरि क्विप्। (आरुपितम्) (जबारु) जवमानमारूढम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - यदि कन्या स्वसदृशं वरं ब्रह्मचारी स्वतुल्यां कन्याञ्चोपयच्छेत् तर्ह्यन्तरिक्षस्य मध्य ईश्वरेण स्थापितः सविता चन्द्रो नक्षत्राणीव सुशोभेते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी कन्या आपल्याप्रमाणे असणाऱ्या वराबरोबर व जो ब्रह्मचारी आपल्याप्रमाणे असणाऱ्या कन्येबरोबर विवाह करतो तेव्हा ते ईश्वरनिर्मित सूर्य-चंद्र व नक्षत्रांप्रमाणे शोभून दिसतात. ॥ ७ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रवा᳓चियं व᳓चसः कि᳓म् मे अस्य᳓
गु᳓हा हित᳓म् उ᳓प निणि᳓ग् वदन्ति
य᳓द् उस्रि᳓याणाम् अ᳓प वा᳓र् इव व्र᳓न्
पा᳓ति प्रियं᳓ रुपो᳓ अ᳓ग्रम् पदं᳓ वेः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pravā́cyam ← pravā́cya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

niṇík ← niṇík (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

vadanti ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

iva ← iva (invariable)

usríyāṇām ← usríya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vā́r ← vā́r- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vrán ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pā́ti ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rupáḥ ← rúp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

véḥ ← ví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

प्र॒ऽवाच्य॑म् । वच॑सः । किम् । मे॒ । अ॒स्य । गुहा॑ । हि॒तम् । उप॑ । नि॒णिक् । व॒द॒न्ति॒ ।
यत् । उ॒स्रिया॑णाम् । अप॑ । वाःऽइ॑व । व्रन् । पाति॑ । प्रि॒यम् । रु॒पः । अग्र॑म् । प॒दम् । वेरिति॒ वेः ॥

• pravācyaṃ ← pravācyam ← pravac ← √vac
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; name; enumerate; call; explain; teach; state; tell; impart; convey; address; proclaim.”

• vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• niṇig ← niṇik
• [adverb]

• vadanti ← vad
• [verb], plural, Present indikative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• usriyāṇām ← usriyā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vār ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vran ← vṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• pāti ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• rupo ← rupaḥ ← rup
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth.”

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• veḥ ← vi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vi; bird; vi.”

मे मदीयस्य अस्य वक्ष्यमाणस्य वचसः वाक्यस्य किं प्रवाच्यम् अस्ति । तथ्यमेवोच्यत इत्यर्थः । किं तद्वच इत्युच्यते । उस्रियाणाम् । गोनामैतत् । क्षीराद्युत्स्राविणीनां गवां संबन्धि यत् क्षीरं वारिव उदकमिव तद्यथा सेकेनाविष्कुर्वन्ति तथा अप व्रन् अपवृण्वन्ति दोग्धारः । निणिक् । नितरां नेनेक्ति शोधयतीति निणिक् क्षीरमुच्यते । तादृक् क्षीरमनेन वैश्वानरेण गुहा गुहायाम् उप हितम् उपनिहितं वदन्ति वेत्तारः । किंचायं वेः व्याप्तायाः रुपः भूम्याः प्रियं सर्वेषाम् आधारत्वेन प्रियभूतम् अग्रं श्रेष्ठं पदं स्थानं पाति रक्षति ॥

English translation:

“What objection (can be offered) to this my assertion, that they affirm that the milk of the kine, which (the milkers) obtain like water, is plural ced in concealment (by Vaiśvānara), and cherishes the excellent and valued expanse of the wide earth.”

What (part) of this speech is to be proclaimed to me? They confide privately what was deposited in secret [=the track/word]—
that they have uncovered it like the “water” of the ruddy (cows). He [=Agni] protects the dear tip of the mount, the track of the bird.

The part. saṃvásānāḥ is generally ascribed to √vas ‘dwell’, and the standard tr. ‘dwelling together’ makes good sense as a descriptor of fingers. However, forms unambiguously belonging to this root are active, and there is no root pres. or aor.

Gotō (1st Class, 295 n. 698) therefore assigns the participle to √vas ‘wear’, which of course has a well-attested medial root pres., and tr. ‘gleichgekleidet’, an interpr.

maintained in Witzel Gotō. I find the morphological arg. persuasive, but the meaning somewhat elusive: what do fingers wear when making fire? (I do not think we should assume gloves.) I take it as a pun. In support of ‘dwell’, consider saṃvásana- ‘joint dwelling’ (IX.86.17).

Pāda c contains another hapax, atharyàḥ. This is generally taken as the gen. sg.

of a fem. atharī́-, often interpr. as a female animal, whose tooth is the object of comparison with Agni’s flame. See, e.g., Oldenberg’s extensive disc. ad VII.1.1 (Noten II, p.

2), where he tentatively opts for a mare. Hoffmann suggests rather (registered in EWA I.805) that it belongs with atharvī́- ‘following the way’ (athar-vī́) (I.112.10), with the loss of v on metrical grounds, while Witzel Gotō take it simply as a fem. -ī-stem to áthar-, which they take as a root noun cmpd *h2at-h2ar-íh2, and tr. ‘Wegzieherin’.

The published translation ‘enveloped in flame’ starts from Hoffmann’s preform with -vī́-, but deviates in two regards. First it takes athar- with atharyú- with the meaning ‘flame, flaming’, and second it analyses the 2nd member as the root noun to √vyā ‘envelop’ (cf. hiraṇya-vī́- ‘enveloped in gold’, Scarlatta 502). The phrase atharyò ná dántam would then be semantically parallel to the bahuvrīhi śúci-dant- (2x, of Agni) ‘having blazing teeth’. I am not at all happy with my analysis, however – primarily because I am dubious about the existence of an athar- ‘flame’ and because the loss of v suggested by Hoffmann seems difficult to motivate. I would therefore tentatively withdraw the published translation, though I have nothing better to substitute. I wonder if the word is not implicated in the same interpretational difficulty as sā́tuḥ discussed above (7a). I doubt that a female animal is at issue.

Of this my speech what shall I utter further? They indicate the milk stored up in secret
When they have thrown as ’twere the cows’ stalls open. The Bird protects earths’ best and well-loved station.

What should be openly uttered by me of this speech? They secretly speak of that which is hidden 1. When they have uncovered, as it were, the water of the cows 2, he guards the beloved summit of the … 3, the footstep of the bird 4.

Was soll mir von diesem Worte verkündet werden? Sie sprechen sich tadelnd aus über das geheim gehaltene Rätsel der Kühe, das sie aufgeschlossen haben wie ein Tor. Er bewahrt den lieben Gipfel der Erde, die Spur des Vogels.

Was soll ich verkünden von diesem Wort? Das ins Ver- borgene gesetzte reden sie [etwa die weisen Götter oder Angirasen, denen der Sänger lauscht] im Geheimen. Wenn sie es erschliessen wie den Thau der Morgenröthen, dann bewahrt der Gipfel der Kuh [die Oberfläche der Erde] die Fusssi)ur des Vogels [des zum Himmel auffliegenden Feuers (?)].

Что из этой речи следует мне возгласить?
О сложенном втайне говорят шепотом.
Когда они открыли, как сокровище (?), (тайну) коров,
(Стало известно,) что он охраняет приятную вершину земли, след птицы.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रच्छक विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मे) मेरे और (अस्य) इस जन के (वचसः) वचन के सम्बन्ध में (गुहा) बुद्धि में (हितम्) स्थित (प्रवाच्यम्) प्रकर्षता से कहने योग्य (निणिक्) अत्यन्त शुद्ध करनेवाले को (किम्) क्या (उप, वदन्ति) समीप में कहते हैं (यत्) जो (उस्रियाणाम्) गौओं के (वारिव) जल के सदृश वा (वेः) पक्षी के (अग्रम्) ऊँचे (पदम्) स्थान के सदृश (रुपः) पृथिवी के (प्रियम्) सुन्दर भाग को (अप, व्रन्) घेरता है, कौन इन दोनों का (पाति) पालन करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! मेरी और इस जन की बुद्धि में वर्त्तमान चेतन क्या और कैसा है? जो पशुओं के पालन करनेवाला जल के सदृश रक्षा करता और सब से प्रिय देख पड़ता है। और जो आकाश में पक्षी के पैर के सदृश गुप्त है, उसके विज्ञान के लिये हम लोगों के प्रति आप लोग क्या कहते हो ॥८॥

अन्वय: ये मेऽस्य च वचसो गुहा हितं प्रवाच्यं निणिक् किमुपवदन्ति यदुस्रियाणां वारिव वेरग्रं पदमिव रुपः प्रियमप व्रन् कश्चैतत् पाति ॥८॥

अथ प्रच्छकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रवाच्यम्) प्रकर्षेण वक्तुं योग्यम् (वचसः) वचनस्य (किम्) (मे) मम (अस्य) जनस्य (गुहा) बुद्धौ (हितम्) स्थितम् (उप) (निणिक्) नितरां शुन्धति (वदन्ति) (यत्) (उस्रियाणाम्) गवाम् (अप) (वारिव) जलमिव (व्रन्) अपवृणोति (पाति) (प्रियम्) कमनीयम् (रुपः) पृथिव्याः। रुप इति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (अग्रम्) (पदम्) (वेः) पक्षिणः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! ममास्य च जनस्य बुद्धौ स्थितं चेतनं किमस्ति कीदृगस्ति यत्पशूनां पालकं जलमिव रक्षति सर्वेभ्यः प्रियं दृश्यते। यदाऽऽकाशे पक्षिणः पदमिव गुप्तमस्ति तद्विज्ञानायाऽस्मान् प्रति भवन्तः किं ब्रुवन्तु ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! माझ्या व या लोकांच्या बुद्धीत वर्तमान असलेला चेतन काय व कसा आहे? जो पशूंचा पालनकर्ता, जलाप्रमाणे रक्षक व सर्वांपेक्षा प्रिय आहे. आकाशात पक्ष्याच्या पायाप्रमाणे गुप्त आहे. त्याच्या विज्ञानासाठी तुम्ही आम्हाला काय सांगता? ॥ ८ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इद᳓म् उ त्य᳓न् म᳓हि महा᳓म् अ᳓नीकं
य᳓द् उस्रि᳓या स᳓चत पूर्वियं᳓ गउः᳓
ऋत᳓स्य पदे᳓ अ᳓धि दी᳓दियानं
गु᳓हा रघुष्य᳓द् रघुय᳓द् विवेद

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

gaúḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sácata ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

usríyā ← usríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dī́dyānam ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)

raghuṣyát ← raghuṣyád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

raghuyát ← √raghuy- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

viveda ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

इ॒दम् । ऊं॒ इति॑ । त्यत् । महि॑ । म॒हाम् । अनी॑कम् । यत् । उ॒स्रिया॑ । सच॑त । पू॒र्व्यम् । गौः ।
ऋ॒तस्य॑ । प॒दे । अधि॑ । दीद्या॑नम् । गुहा॑ । र॒घु॒ऽस्यत् । र॒घु॒ऽयत् । वि॒वे॒द॒ ॥

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyan ← tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• mahām ← mah
• [noun], genitive, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• anīkaṃ ← anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• usriyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dairy product.”

• sacata ← sac
• [verb], singular, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• gauḥ ← go
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dīdyānaṃ ← dīdyānam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• raghuṣyad
• [noun], accusative, singular, neuter

• raghuyad ← raghu
• [noun]
• “low; fast.”

• raghuyad ← yat ← i
• [verb noun], accusative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• viveda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

इदमु इदमेव श्यत् प्रसिद्धं महि महत् पूज्यं महां महतां देवानाम् अनीकं समूहरूपं सूर्यमण्डलं वैश्वानर एवेति शेषः । पूर्व्यं पूर्वकालीनं पूरकं वा यत् मण्डलम् उस्रिया क्षीराद्युत्स्राविणी गौः अग्निहोत्राद्यर्थं सचत सेवते । ऋतस्य उदकस्य पदे स्थानेऽन्तरिक्षे अधि अधिकम् । यद्वा अधीति सप्तम्यर्थानुवादः । दीद्यानं द्योतमानं गुहा गुहायां रघुष्यत् शीघ्रं स्यन्दमानं रघुयत् शीघ्रं गच्छत् सूर्यमण्डलं विवेद वैश्वानरमेवेति ज्ञातवानस्मि ॥

English translation:

“I recognize this adorable assemblage of the great (deities), which from of old the milk-shedding cow affects, shining above the region of water, (the firmament), in secret; swift gliding, swift moving.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Assemblage of the great (deities): mahāmanīkam, the solar orb identified with Vaiśvānara, sūryamaṇḍalam vaiśvānara

Here is this great face of the great ones [=Sun], which the ruddy cow [=Dawn] followed (as it went) in front.
She [?] found it shining hidden in the track of truth, going quickly,
quick-streaming.

These variously colored horses of Agni’s are, of course, his flames. The verb in d, ah(u)vanta ‘called’, can refer to the crackling of the flames: actual horses don’t ordinarily ‘call’ anyone. However, I think we’re also dealing with a pun, with ā́… ah(u)vanta a phonological scrambling of *ā́… avahanta ‘conveyed’. Cf. III.19.4 sá ā́ vaha devátātim …, VII.1.18 …. vakṣi devátātim ácha, with the same obj.

This is the Great Ones’ mighty apparition which from of old the radiant Cow hath followed.
This, shining brightly in the place of Order, swift, hasting on in secret, she discovered.

He has found in secret that great face of the great ones which the bright cow accompanied 1, the ancient (face) shining in the abode of Rita, the quickly running, quickly moving.

Dies ist jenes große Antlitz der großen Götter, welchem vorangehenden die morgendliche Kuh nachfolgt. Ich fand das an der Stätte der Wahrheit erstrahlende Antlitz im Verborgenen, das eilig gehende, eilige.

Und diesen grossen Lichtschein der grossen [Flammen], den uralten, welchem die rothe Kuh [die Morgenröthe] nachging, der an des heiligen Werkes Stätte leuchtet, den fand sie auf im Verborgenen den schnellströmenden, eilenden (?).

Вот этот могучий лик могучих (богов),
Которого прежде всего сопровождает утренняя корова.
Я нашел (его,) тайно сияющего
На месте закона, быстро устремляющегося, быстрого.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब समाधाता के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जिज्ञासुजनो ! (यत्) जो (महाम्) बड़ों की (अनीकम्) सेना के सदृश (महि) बड़ा वा (ऋतस्य) सत्य के (पदे) स्थान में जो (दीद्यानम्) प्रकाशित होता हुआ विद्यमान है, उसको (गुहा) बुद्धि में (रघुष्यत्) शीघ्र हिलते हुए के समान (पूर्व्यम्) पूर्वजनों से उत्पन्न किये गए के समान (रघुयत्) शीघ्र जानेवाली (विवेद) जानती है (त्यत्, इदम्, उ) उस ही (उस्रिया) दुग्ध आदि की देनेवाली (गौः) गौ के सदृश (अधि) अधिक आप लोग (सचत) प्राप्त हूजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे श्रोताजनो ! जो बुद्धि की प्रेरणा करने, मन्द और शीघ्र चलनेवाला सत्य परमेश्वर के मध्य में प्रकाशमान बलिष्ठ वाज पक्षी सेना के सदृश पराक्रमवाले बछड़े को सुख देती हुई गौ के सदृश सुख देनेवाला वस्तु है, वही आप लोगों का स्वरूप है ॥९॥

अन्वय: हे जिज्ञासवो ! यन्महामनीकं महि ऋतस्य पदे यद्दीद्यानं गुहा रघुष्यत् पूर्व्यं रघुयद् विवेद त्यदिदमु उस्रिया गौरिवाधि यूयं सचत ॥९॥

अथ समाधातृविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (उ) (त्यत्) तत् (महि) महत् (महाम्) महताम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति तलोपः। (अनीकम्) सैन्यमिव (यत्) (उस्रिया) क्षीरादिप्रदा (सचत) प्राप्नुत (पूर्व्यम्) पूर्वैर्निष्पादितम् (गौः) (ऋतस्य) सत्यस्य (पदे) स्थाने (अधि) (दीद्यानम्) (गुहा) बुद्धौ (रघुष्यत्) सद्यः स्यन्दमानम् (रघुयत्) सद्यो गन्त्री (विवेद) वेत्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे श्रोतारो जना ! यद्बुद्धिप्रेरकं मन्दशीघ्रगामि सत्यस्य परमेश्वरस्य मध्ये प्रकाशमानं बलिष्ठं सैन्यमिव वीर्यवद्वत्सं सुखयन्ती गौरिव सुखप्रदं वस्त्वस्ति तदेव युष्माकं स्वरूपमस्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे श्रोतेगणहो (जिज्ञासू गण हो !) जो बुद्धीला प्रेरणा करणारा, मंद व शीघ्र चालणारा, खऱ्या परमेश्वरात प्रकाशमान, बलवान बहिरससाण्याप्रमाणे (श्येन पक्ष्याप्रमाणे) पराक्रमी, वासराला सुख देणाऱ्या गाईप्रमाणे सुख देणारा पदार्थ आहे, तेच तुमचे स्वरूप आहे. ॥ ९ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध द्युतानः᳓ पितरोः᳓+ स᳓चासा᳓
अ᳓मनुत गु᳓हियं चा᳓रु पृ᳓श्नेः
मातु᳓ष् पदे᳓ परमे᳓ अ᳓न्ति ष᳓द् गो᳓र्
वृ᳓ष्णः शोचि᳓षः प्र᳓यतस्य जिह्वा᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dyutānáḥ ← √dyut- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

sácā ← sácā (invariable)

ámanuta ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pŕ̥śneḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ánti ← ánti (invariable)

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jihvā́ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

práyatasya ← √yam- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śocíṣaḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अध॑ । द्यु॒ता॒नः । पि॒त्रोः । सचा॑ । आ॒सा । अम॑नुत । गुह्य॑म् । चारु॑ । पृश्नेः॑ ।
मा॒तुः । प॒दे । प॒र॒मे । अन्ति॑ । सत् । गोः । वृष्णः॑ । शो॒चिषः॑ । प्रऽय॑तस्य । जि॒ह्वा ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• dyutānaḥ ← dyut
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; inflame.”

• pitroḥ ← pitṛ
• [noun], locative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• sacāsāmanuta ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāsāmanuta ← āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• sacāsāmanuta ← amanuta ← man
• [verb], singular, Imperfect
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• guhyaṃ ← guhyam ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• cāru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• pṛśneḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

• mātuṣ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• anti
• [adverb]

• ṣad ← ṣat ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• śociṣaḥ ← śocis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• prayatasya ← prayam ← √yam
• [verb noun], genitive, singular
• “give; emit; send; transmit.”

• jihvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

अध अथ द्युतानः दीप्यमानः पित्रोः द्यावापृथिव्योः सचा सह मध्ये व्याप्तः सन् पृश्नेः गोः संबन्धि चारु रमणीयं गुह्यम् ऊधसि निगूढं पयः आसा स्वकीयेनास्येन अमनुत पानाय अबुध्यत । उक्तमेवार्थ विवृणोति । मातुः क्षीरादिनिर्मात्र्याः गोः परमे पदे उत्कृष्टे स्थाने ऊधोलक्षणे अन्ति सत् समीपे विद्यमानं क्षीरं वृष्णः फलानां वर्षितुः शोचिषः दीप्तस्य प्रयतस्य आहवनीयादिरूपेण नियतस्य वैश्वानरस्य जिह्वा पातुमिच्छतीति शेषः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Then, radiant in association with the parents, (heaven and earth), he is awakened (to drink) the agreeable secretion of the cow, and the tongue of the assiduous (performer of holy rites), the resplendent showerer (of benefits), approaching the excellent station of the maternal (cow), seeks to drink the milk.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Assiduous performer: the text has only prayatasya; this is amplified into: āhavanīyādi rupeṇa niyatasya vaiśvānarasya, of vaiśvānara active in the form of the āhavanīya fire

Then having flashed with his mouth, in company with his parents [=kindling sticks], he [=Agni] pondered the hidden, dear (udder/
name) of Pr̥śni,
(the udder/name) which is in the furthest track/footstep of the mother cow, though (also just) nearby—(Agni having flashed) with the
tongue of his bullish, extended flame.

This vs. contains yet another hapax, duvasanā́so in a, but in this case the form seems to have been generated to form a pair with its phonological near match tuviṣvaṇáso in b (with its last two syllables also matching preceding śyenā́so, which it modifies). It is generally connected (see Renou ad loc., EWA s.v. dūrá-) with dūrá- ‘distant’, dávīyas-/daviṣṭha ‘further, furthest’, but the exact morphology is unclear.

On semantic grounds it seems unlikely to be related to dúvas- ‘friendship’. For a similar deformation of this lexical complex, see duvanyasát in IV.40.2, which also owes some of its phonological shape to its formulaic partner.

He then who shone together with his Parents remembered Prsni’s fair and secret treasure,
Which, in the Mother Cow’s most lofty station, the Bull’s tongue, of the flame bent forward, tasted.

And resplendent near his parents (Heaven and Earth), in their presence, he thought of the secret, good (name?) of Prisni. The tongue of the manly, forward-bent flame (seized) that which was near at hand in the highest abode of the mother, the cow 1.

Dann, wenn er bei den Eltern mit dem Munde erstrahlte, gedachte er an das liebe, verborgene Euter der Prisni. Nach dem am fernsten Ort, nach dem gegenwärtig seienden Euter der Mutter Kuh begehrt die Zunge des Bullen, der langgestreckten Flamme.

Da nahm wahr der glänzende [Agni] vor der Aeltern [Himmel und Erde] Angesicht das theure verborgene der gefleck- ten Kuh [die Milch oder Butter Vers 7]; das, was sich befand am herrlichsten Orte der Kuh, ergriff die Zunge des Stieres, der vorgestreckten Flamme (?).

И вот, сверкая пастью перед (своими) родителями,
Он вспомнил о тайном милом (молоке) Пришни.
На высшем месте матери, находясь вблизи коровы,
(Показался) язык быка, протянутого пламени.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जिज्ञासुजनो ! (अध) इसके अनन्तर जो (पित्रोः) माता और पिता की उत्तेजना से (द्युतानः) प्रकाशमान (सचा) सत्य (आसा) मुख से (परमे) उत्तम (मातुः) माता के सदृश वर्त्तमान के (पदे) प्राप्त होने योग्य स्थान में (अन्ति) समीप (सत्) वर्त्तमान (गोः) गौ और (वृष्णः) वृष्टि करनेवाले के सदृश (शोचिषः) प्रकाशमान (प्रयतस्य) प्रयत्न करते हए की (जिह्वा) वाणी के सदृश जो (पृश्नेः) अन्तरिक्ष के मध्य में (चारु) सुन्दर (गुह्यम्) गुप्त है, उस जीवस्वरूप को (अमनुत) जानिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे अन्तरिक्ष और पृथिवी के मध्य में वर्त्तमान सूर्य्य उत्तम प्रकार शोभित है और जैसे विद्वान् की वाणी विद्या का प्रकाश करनेवाली है और जैसे अन्तरिक्ष किसी से भी दूर नहीं है, वैसे ही उत्तम अपना आत्मारूप वस्तु और परमात्मा समीप में वर्त्तमान है, ऐसा जानना चाहिये ॥१०॥

अन्वय: हे जिज्ञासवोऽध यः पित्रोर्द्युतानः सचासा परमे मातुष्पदेऽन्ति सद्गोर्वृष्ण इव शोचिषः प्रयतस्य जिह्वेव यत्पृश्नेश्चारु गुह्यमस्ति तज्जीवस्वरूपममनुत ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (द्युतानः) प्रकाशमानः (पित्रोः) जनकयोः (सचा) सत्येन (आसा) आस्येन (अमनुत) विजानीत (गुह्यम्) गुप्तम् (चारु) सुन्दरम् (पृश्नेः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (मातुः) मातृवद्वर्त्तमानस्य (पदे) प्रापणीये (परमे) उत्कृष्टे (अन्ति) समीपे (सत्) वर्त्तमानम् (गोः) (वृष्णः) वर्षकस्य (शोचिषः) प्रकाशमानस्य (प्रयतस्य) प्रयत्नं कुर्वतः (जिह्वा) वाणी ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यथा द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्त्तमानस्सूर्य्यः सुशोभितोऽस्ति यथा विदुषो वाणी विद्याप्रकाशिका वर्तते यथाऽन्तरिक्षं कस्मादपि दूरे न भवति तथैव स्वात्मवस्तु परमात्मा च सन्निकटे वर्त्तत इति वेदनीयम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जसा अंतरिक्ष व पृथ्वीमध्ये असलेला सूर्य सुशोभित होतो व जशी विद्वानाची वाणी विद्या प्रकट करते व जसे अंतरिक्ष कुणापासूनही दूर नाही, तशी स्वात्मरूप वस्तू परमेश्वरासमीप आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १० ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋतं᳓ वोचे न᳓मसा पृछ्य᳓मानस्
त᳓वाश᳓सा जातवेदो य᳓दीद᳓म्
तुव᳓म् अस्य᳓ क्षयसि य᳓द् ध वि᳓श्वं
दिवि᳓ य᳓द् उ द्र᳓विणं य᳓त् पृथिव्या᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥chyámānaḥ ← √praś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

voce ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

āśásā ← āśás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

kṣayasi ← √kṣā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ऋ॒तम् । वो॒चे॒ । नम॑सा । पृ॒च्छ्यमा॑नः । तव॑ । आ॒ऽशसा॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । यदि॑ । इ॒दम् ।
त्वम् । अ॒स्य । क्ष॒य॒सि॒ । यत् । ह॒ । विश्व॑म् । दि॒वि । यत् । ऊं॒ इति॑ । द्रवि॑णम् । यत् । पृ॒थि॒व्याम् ॥

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• voce ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• pṛcchyamānas ← pṛcchyamānaḥ ← pracch
• [verb noun], nominative, singular
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• tavāśasā ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāśasā ← āśasā ← āśas
• [noun], instrumental, singular, feminine

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• yadīdam ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• yadīdam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kṣayasi ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• yaddha ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• draviṇaṃ ← draviṇam ← draviṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

अहं यजमानः नमसा नमस्कारेण सह पृच्छयमानः अन्यैरनुयुज्यमानः सन् ऋतं वोचे सत्यं ब्रवीमि । किं तदित्युच्यते । हे जातवेदः जातानां वेदितर्जातप्रज्ञ वा अग्ने तवाशसा त्वत्स्तुत्या साधनेन यदीदं धनं लब्धमस्माभिः स्यात् अस्य धनस्य त्वं क्षयसि त्वमेवेश्वरो भवसि । तस्य धनस्य यज्ञादिद्वारा अग्न्यर्थत्वादिति भावः । अत्यल्पमिदमुक्तम् । यद्ध विश्वं यत्खलु कृत्स्नं धनमस्ति तस्यापीशिषे। विश्वमिति सामान्येन यदुक्तं तदेव विशदयति । दिवि द्युलोके यदु द्रविणं यदेव धनं यत् च पृथिव्यां धनं तस्य सर्वस्य त्वमीश्वरो भवसि । यज्ञार्थं द्रव्यमुत्पन्नम्’ इति स्मरणात् । अग्निव्यतिरेकेण यज्ञासंभवादिति भावः ॥

English translation:

“Interrogated with respect, I declare the truth, that this (wealth is acquired), Jātavedas, by the praise of you; you rule over it, (over) all that (it may be), the wealth that is in heaven or on earth.”

I have proclaimed the truth with reverence, on being asked, with hope of you [=your bounty], Jātavedas, if it [=the truth] is here.
You hold sway over this, all of it—whatever wealth is in heaven and what on the earth.

Geldner and Renou interpret pāda b as having three finite verbs: śáṃsāti, yájate, and ví … dhāḥ, subjunctive, pres. indicative, and injunctive respectively. The first and third go well together (esp. if the injunctive is imperatival, as dhāḥ so often is), but the indicative does not sit well between them. By contrast Grassmann interprets yájate as the dat. sg. of the act. pres. part., rather than as a middle 3rd sg. With Oldenberg (SBE) and Witzel Gotō, I follow Grassmann in the morphological analysis, but both Oldenberg and Witzel Gotō construe the part.

with vy ū̀dhāḥ. I think it belongs rather with śáṃsati, both because of the position of the ū and because of a nearby parallel passage also in an Agni hymn, IV.16.2 śáṃsāti ukthám … cikitúṣe … “He will recite his solemn speech to the one who attends to it,” with a dat. participle in this formula. The referent of yájate is Agni; note that he is called the superior sacrificer (yájīyān) in 1b, so yájate forms a ring with that first mention.

It is not clear what obj. to supply with ví … dhāḥ ‘apportion’. It generally takes goods or the like elsewhere, hence my ‘treasures’, though I am tempted by Renou’s “tu répartis (les rôles)” – that is, Agni distributing ritual roles and ritual speech to the various participants.

“Laud of Āyu” (śáṃsam āyóḥ; also V.3.4) must refer to Agni, however odd the expression seems to be – rather like referring to someone as “the toast of the town.” Of course, one of Agni’s standing epithets is the cmpd. nárā-śáṃsa-, of which śáṃsa- āyóḥ is simply an analytic variant. For further disc. see comm. ad VI.24.2 and II.34.6.

With reverence I declare the Law, O Agni; what is, comes by thine order, Jatavedas.
Of this, whate’er it be, thou art the Sovran, yea, all the wealth that is in earth or
heaven.

I speak, when being asked, Rita (i. e. truth), out of reverence (for Agni, or for the gods), out of hope 1 placed in thee, O Gâtavedas, as I am here 2. Thou rulest over all this wealth whatever (dwells) in heaven and earth.

Ich spreche auf Befragen demütig die Wahrheit, im Vertrauen auf dich, Jatavedas, wenn dies sich so verhält. Du gebeutst über all diesen Reichtum, der im Himmel und auf der Erden ist.

Gefragt verkünd’ ich demuthsvoU die Wahrheit auf dein Geheiss, wenn’s eintrifft, Wescukenner; du herrschest über allen diesen Reichthum, der in dem Himmel ist und auf der P]rde.

С поклонением я провозглашаю истину, когда меня спрашивают
В надежде на тебя, о Джатаведас, если это (так).
Ты владеешь тем, что есть все:
Богатством, что на небе и что на земле.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) ज्ञान से विशिष्ट (यदि) यदि आप (यत्) जो (ह) निश्चयकर (दिवि) प्रकाशमान परमात्मा वा सूर्य्य में (विश्वम्) सम्पूर्ण (द्रविणम्) द्रव्य और (यत्) जो (पृथिव्याम्) पृथिवी में (यत्) जो (उ) और वायु आदि में वर्त्तमान है और जिसमें (त्वम्) आप (क्षयसि) रहते हो उस (अस्य) इन (तव) आपके (आशसा) सब प्रकार प्रशंसित (नमसा) सत्कार से (पृच्छ्यमानः) पूँछा गया मैं तो (इदम्) इस (ऋतम्) सत्य को आपके प्रति (वोचे) कहूँ वा उपदेश करूँ ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो ब्रह्म सब स्थान में व्याप्त है और जिसमें सम्पूर्ण पदार्थ वसते हैं, उस सत्यस्वरूप का आप लोगों के प्रति मैं उपदेश करता हूँ, उसी की उपासना करो ॥११॥

अन्वय: हे जातवेदो ! यदि त्वं यद्ध दिवि विश्वं द्रविणं यत्पृथिव्यां यदु वाय्वादिषु वर्त्तते यत्र त्वं क्षयसि तस्यास्य तवाऽऽशसा नमसा पृच्छ्यमानोऽहं तर्हीदमृतं त्वां प्रतिवोचे ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतम्) सत्यम् (वोचे) वदेयमुपदिशेयं वा (नमसा) सत्कारेण (पृच्छ्यमानः) (तव) (आशसा) समन्तात् प्रशंसितेन (जातवेदः) जातप्रज्ञान (यदि) चेत् (इदम्) (त्वम्) (अस्य) (क्षयसि) निवससि (यत्) (ह) किल (विश्वम्) सर्वम् (दिवि) प्रकाशमाने परमात्मनि सूर्य्ये वा (यत्) (उ) (द्रविणम्) द्रव्यम् (यत्) (पृथिव्याम्) ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यद् ब्रह्म सर्वत्र व्याप्तमस्ति यत्र सर्वं वसति तत्सत्यस्वरूपं युष्मान् प्रत्यहमुपदिशामि तदेवोपाध्वम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे ब्रह्म सर्व स्थानी व्याप्त आहे व ज्याच्यात संपूर्ण पदार्थ वसतात त्या सत्यस्वरूपाचा मी तुम्हाला उपदेश करतो, त्याचीच उपासना करा. ॥ ११ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

किं᳓ नो अस्य᳓ द्र᳓विणं क᳓द् ध र᳓त्नं
वि᳓ नो वोचो जातवेदश् चिकित्वा᳓न्
गु᳓हा᳓ध्वनः परमं᳓ य᳓न् नो अस्य᳓
रे᳓कु पदं᳓ न᳓ निदाना᳓ अ᳓गन्म

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ha ← ha (invariable)

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vocaḥ ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nidānā́ḥ ← √nid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

réku ← réku- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

किम् । नः॒ । अ॒स्य । द्रवि॑णम् । कत् । ह॒ । रत्न॑म् । वि । नः॒ । वो॒चः॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । चि॒कि॒त्वान् ।
गुहा॑ । अध्व॑नः । प॒र॒मम् । यत् । नः॒ । अ॒स्य । रेकु॑ । प॒दम् । न । नि॒दा॒नाः । अग॑न्म ॥

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• draviṇaṃ ← draviṇam ← draviṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• kaddha ← kad ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• kaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• voco ← vocaḥ ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• jātavedaś ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• guhādhvanaḥ ← guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• guhādhvanaḥ ← adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• paramaṃ ← paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• reku
• [noun], accusative, singular, neuter

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nidānā ← nidānāḥ ← nind
• [verb noun], nominative, plural
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• aganma ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

पूर्वमन्त्रेण यस्य धनस्य अग्निस्वामित्वमुक्तम् अस्य धनस्य किं द्रविणं किं साधनभूतं नः अस्मभ्यं दातव्यं धनमस्ति । कद्ध रत्नं किं च रमणीयं हितकरं धनमस्ति । तद्धनं हे जातवेदः जातधनाग्ने चिकित्वान् चेतनावानभिज्ञस्त्वं नः अस्मभ्यं वि वोचः विब्रूहि । यद्वा । किं दातव्यं द्रविणमस्ति । अस्य द्रविणराशेः कद्ध रत्नमिति वा योज्यम् । अस्य अध्वनः धनप्राप्तिमार्गस्य यत् गुहा गुहायां निहितं गूढं परमम् उत्कृष्टं प्राप्तव्यमस्ति तदपि नः अस्मभ्यं विवोचः । वयं रेकु रिक्तं पदं गन्तव्यं स्थानं गृहादिकं निदानाः अन्यैर्निन्द्यमानाः॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः॥ न अगन्म न प्राप्नुमः ॥ का मर्यादा वयुना कई वाममच्छा गमेम रघवो न वाजम् ॥

English translation:

“What is the value of this (wealth) to us? what is its advantage? inform us, Jātavedas, for you know; (tell us) what is the best (course) for us on this secret path, so that we may follow unreproached the direct road.”

Is some of this wealth for us? What is the treasure? As the perceptive one, Jātavedas, you have announced to us
in secret the highest (track/footstep) of this (ritual) road of ours, on which we have gone, like the spurned going on an empty track.

What is our wealth therefrom, and what our treasure? Tell us O Jatavedas, for thou
knowest,
What is our best course in this secret passage: we, unreproached, have reached a t)lace far distant.

Which of this wealth is ours, what treasure? Mayst thou who knowest it declare to us (that treasure), O Gâtavedas! What is the highest (aim) of this our way, is hidden. We have not come scolding to an empty (?) 1 place.

Was wird uns von diesem Reichtum, was ist das Kleinod? Beantworte uns das, Jatavedas, als Wissender, da das ferne Ende dieses unseres Weges im Verborgenen ist, ob wir als die Getadelten gleichsam die falsche Fährte gegangen sind.

Welch Gut davon und welch Geschenk uns sein soll, das künd’ uns, der du’s weisst, o Wesenkenner; zum letzten Ziel des Weges sind wir heimlich gekommen wie zu leerem Ort, verhöhnet (?).

Что (будет) нам из его богатства? Какое сокровище?
Провозгласи нам (это), о Джатаведас, как знаток!
Сокрыт дальний (конец) этого пути, что нам (уготован),
(Место, куда) отправились мы, словно обреченные, (идущие) по ложному следу.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर प्रच्छक विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) विद्यायुक्त (चिकित्वान्) विचारशील ! आप (अस्य) इस संसार में (नः) हम लोगों का (किम्) क्या (द्रविणम्) यश और (किम्) क्या (रत्नम्) धन है ऐसा (नः) हम लोगों को (कत्, ह) कभी (वि, वोचः) उपदेश कीजिये (यत्) जो (गुहा) बुद्धि के (अध्वनः) मार्ग के (परमम्) उत्तम प्राप्त होने योग्य को प्राप्त हुए (नः) हम लोगों को (रेकु) शङ्कायुक्त (पदम्) प्राप्त होने योग्य स्थान के (न) तुल्य (नः) हम लोगों के (निदानाः) निन्दा करते हुए (अस्य) इस संसार के मध्य में हों, उनको त्याग के (अगन्म) प्राप्त हुए वह क्या है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! हम लोगों में क्या यश? क्या सुन्दर वस्तु? और कौन लोग हम लोगों की निन्दा करनेवाले? और क्या शङ्का करने योग्य वस्तु? और क्या प्राप्त होने योग्य स्थान है? इनके उत्तर कहो ॥१२॥

अन्वय: हे जातवेदश्चिकित्वाँस्त्वमस्य नः किं द्रविणं किं रत्नमस्तीति न कद्ध विवोचः यद् गुहाऽध्वनः परमं प्राप्तान्नोऽस्मान् रेकु पदं न नोऽस्मान्निदाना अस्य संसारस्य मध्ये स्युस्तान् विहायाऽगन्म तत्किमिति ॥१२॥

पुनः प्रच्छकविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) प्रश्ने (नः) अस्माकम् (अस्य) संसारस्य मध्ये (द्रविणम्) यशः (कत्) कदा (ह) किल (रत्नम्) धनम् (वि) (नः) अस्मान् (वोचः) उपदिशेः (जातवेदः) जातविद्य (चिकित्वान्) विवेकी (गुहा) बुद्धेः (अध्वनः) मार्गस्य (परमम्) प्रकृष्टं प्रापणीयम् (यत्) (नः) अस्माकम् (अस्य) (रेकु) शङ्कितम् (पदम्) प्रापणीयम् (न) इव (निदानाः) निन्दां कुर्वाणाः (अगन्म) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वांसोऽस्मासु किं यशः किं रमणीयं वस्तु के चाऽस्माकं निन्दकाः किं च शङ्कनीयं वस्तु किं च प्रापणीयं पदमस्तीत्युत्तराणि ब्रूत ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! आमच्यामध्ये कोणते यश, कोणती सुंदर वस्तू, कोण आमची निंदा करणारे, कोणती शंका घेण्यायोग्य वस्तू आहे व कोणते स्थान प्राप्त होण्यायोग्य आहे याचे उत्तर द्या. ॥ १२ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

का᳓ मर्या᳓दा वयु᳓ना क᳓द् ध वाम᳓म्
अ᳓छा गमेम रघ᳓वो न᳓ वा᳓जम्
कदा᳓ नो देवी᳓र् अमृ᳓तस्य प᳓त्नीः
सू᳓रो व᳓र्णेन ततनन्न् उषा᳓सः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

kā́ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maryā́dā ← maryā́dā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vayúnā ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

gamema ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

raghávaḥ ← raghú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kadā́ ← kadā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tatanan ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

uṣā́saḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

várṇena ← várṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

का । म॒र्यादा॑ । व॒युना॑ । कत् । ह॒ । वा॒मम् । अच्छ॑ । ग॒मे॒म॒ । र॒घवः॑ । न । वाज॑म् ।
क॒दा । नः॒ । दे॒वीः । अ॒मृत॑स्य । पत्नीः॑ । सूरः॑ । वर्णे॑न । त॒त॒न॒न् । उ॒षसः॑ ॥

• kā ← ka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• maryādā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “boundary; limit; limit; measure; custom.”

• vayunā ← vayuna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• kaddha ← kad ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• kaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vāmam ← vāma
• [noun], nominative, singular, neuter

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• gamema ← gam
• [verb], plural, Aorist optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• raghavo ← raghavaḥ ← raghu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Rāghava; Raghu; racehorse.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• devīr ← devīḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “divine.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• sūro ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• varṇena ← varṇa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• tatanann ← tatanan ← tan
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• uṣāsaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

का मर्यादा का प्रीत्यादिव्यवस्था का च वयुना प्रज्ञानं पदार्थविषयं कद्ध किं च वामं वननीयं पदार्थजातम् । एतत्सर्वम् अच्छ गमेम अभिगच्छेम । तत्र दृष्टान्तः । रघवो न वाजम् । शीघ्रगामिनोऽश्वादयः संग्राममिव । तद्वत्। कदा कस्मिन् काले नः अस्माकं व्यवहाराय देवीः देव्यो द्योतमानाः अमृतस्य अमरणधर्मस्यादित्यस्य पत्नीः पत्न्यः पालयित्र्यः सूरः प्रसवित्र्यः उषासः उषसः वर्णेन प्रकाशेन ततनन् विस्तारयेयुः । एवं सूर्यसंबन्धिन उषसः स्तुत्या सर्वात्मनो वैश्वानरस्य स्तुतिरवगन्तव्या ॥ ततनन् । तनोतेर्लेटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । द्विर्भावहलादिशेषौ ॥

English translation:

“Wha tis the limit, what are the objects, which is the desirable (end) to which we rush like swift (chargers) to the battle? when for us will the divine dawns, the brides of the immortal (sun), overspread (the world) with light.”

What is the (finish) line, (what) the trajectories, what the desired (wealth)? Might we go to it, like quick (horses) to a prize.
When will the goddesses, the wives of the immortal one, the Dawns stretch toward us with the color of the sun?

The theme of the journey in vs. 12 morphs slightly into the image of a race or similar contest.

What is the limit, what the rules, the guerdon? Like fleet-foot coursers speed we to the contest.
When will the Goddesses, the Immortal’s Spouses, the Dawns, spread over us the Sun-God’s splendour?

1 What is the limit, what the objects? What pleasant (wealth) may we obtain as swift (horses gain) the prize? When will the Dawns, the divine consorts of the immortal, expand over us with the sun’s splendour?

Welches ist das Ziel, welches die Richtungen, was der Gewinn? Wir wollen ihn erreichen wie die Rennpferde den Siegespreis. Wann werden sich uns die Morgenröten, die göttlichen Herrinnen der Unsterblichkeit, mit der Farbe der Sonne ihr Licht für uns ausbreiten?

Was ist das Merkmal, Zeichen, was der Kampfpreis? lasst hin uns gehn wie Renner nach dem Preise ; wann werden uns die Göttinnen bestrahlen mit Sonnenglauz die Gott-vermähl- ten Morgen?

Каков предел? Каковы вехи? Каково (это) желанное?
Да устремимся мы (к нему), словно быстрые (кони) - к награде!
Когда божественные жены бессмертия,
Утренние зори, протянут к нам (лучи) цвета солнца?

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (नः) हम लोगों की (का) कौन (मर्य्यादा) प्रतिष्ठा और कौन (वयुना) कर्म्म हम लोग (रघवः) शीघ्र करनेवालों के (वाजम्) विज्ञान और (वामम्) उत्तम वस्तु को (कत् ह) कभी (अच्छ) उत्तम प्रकार (गमेम) प्राप्त होवें और (कदा) कब (सूरः) सूर्य्य (अमृतस्य) नाशरहित काल की (देवीः) प्रकाशमान (पत्नीः) स्त्रियों के सदृश वर्त्तमान (उषासः) प्रातर्वेलाओं के (न) सदृश आप (वर्णेन) तेज से (ततनन्) विस्तृत करेंगे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य लोग यथार्थवादी विद्वान् से मनुष्य के करने योग्य कर्म्मों और प्राप्त होने योग्य स्थान को पूछें कि आप सूर्य्य में प्रातःकाल के सदृश हम लोगों को कब विद्वान् करोगे? ऐसा पूछें ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! नोऽस्माकं का मर्य्यादा कानि वयुना रघवो वाजं वामं कद्धाच्छ गमेम कदा सूरोऽमृतस्य देवीः पत्नीरुषासो न इव वर्णेन ततनन् ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (का) (मर्य्यादा) (वयुना) कर्माणि (कत्) कदा (ह) खलु (वामम्) प्रशस्तवस्तु (अच्छ) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गमेम) प्राप्नुयाम (रघवः) सद्यः कारिणः (न) इव (वाजम्) विज्ञानम् (कदा) (नः) अस्मान् (देवीः) देदीप्यमानाः (अमृतस्य) नाशरहितस्य (पत्नीः) स्त्रीवद्वर्त्तमानाः (सूरः) सूर्य्यः (वर्णेन) (ततनन्) तनिष्यन्ति (उषासः) प्रभातान् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्या आप्तविद्वांसं मनुष्येण कर्त्तव्यानि कर्माणि प्रापणीयं पदं पृच्छेयुर्भवान् सूर्य्ये प्रातर्वेलामिवाऽस्मान् कदा विदुषः सम्पादयिष्यतीति पृच्छेयुः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी आप्त विद्वानांना योग्य कर्म व योग्य पदा (अधिकारा) बाबत विचारावे व तुम्ही प्रातःकाळच्या सूर्याप्रमाणे आम्हाला केव्हा विद्वान कराल असेही विचारावे. ॥ १३ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अनिरे᳓ण व᳓चसा फल्गु᳓वेन
प्रती᳓तियेन कृधु᳓नातृपा᳓सः
अ᳓धा ते᳓ अग्ने कि᳓म् इहा᳓ वदन्ति
अनायुधा᳓स आ᳓सता सचन्ताम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aniréṇa ← anirá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

phalgvèna ← phalgvà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vácasā ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

atr̥pā́saḥ ← atr̥pá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kr̥dhúnā ← kr̥dhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pratī́tyena ← pratī́tya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadanti ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

anāyudhā́saḥ ← anāyudhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́satā ← ā́sant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sacantām ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

अ॒नि॒रेण॑ । वच॑सा । फ॒ल्ग्वे॑न । प्र॒तीत्ये॑न । कृ॒धुना॑ । अ॒तृ॒पासः॑ ।
अध॑ । ते । अ॒ग्ने॒ । किम् । इ॒ह । व॒द॒न्ति॒ । अ॒ना॒यु॒धासः॑ । अस॑ता । स॒च॒न्ता॒म् ॥

• anireṇa ← anira
• [noun], instrumental, singular, neuter

• vacasā ← vacas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• phalgvena ← phalgva
• [noun], instrumental, singular, neuter

• pratītyena ← pratītya
• [noun], instrumental, singular, neuter

• kṛdhunātṛpāsaḥ ← kṛdhunā ← kṛdhu
• [noun], instrumental, singular, neuter

• kṛdhunātṛpāsaḥ ← atṛpāsaḥ ← atṛpa
• [noun], nominative, plural, masculine

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vadanty ← vadanti ← vad
• [verb], plural, Present indikative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• anāyudhāsa ← anāyudhāsaḥ ← anāyudha
• [noun], nominative, plural, masculine

• āsatā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āsatā ← asatā ← asat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “nonexistent; bad; wrong; wrong; asat [prefix]; dissident; fake.”

• sacantām ← sac
• [verb], plural, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

अनिरेण । इरा अन्नं तद्रहितेन । फल्ग्वेन तुच्छेन’ प्रतीत्येन प्रतिगन्तव्येन । आरोह्येणेत्यर्थः। कृधुना ह्रस्वेन । कृध्विति ह्रस्वनाम ‘ कृधुको वम्रकः ’ (नि. २. २. ६ ) इति तन्नामसूक्तत्वात् । एवंविधेन वचसा अतृपासः अतृप्ता जनाः अध अधुना इह अस्मिन् लोके हे अग्ने ते त्वां किं वदन्ति । निर्हविष्केण वचसा न किंचिल्लभ्यत इत्यर्थः । किंतु अनायुधासः । आयुधशब्दः साधनं लक्षयति । हविरादिसाधनरहितास्ते असता दुःखेन सचन्तां संगच्छन्ताम् ॥

English translation:

“(Men are) not satisfied by unproductive, frivolous, inconclusive, scanty speech; then what, Agni, do they here say to you? devoid of the implements (of worship), let them suffer from distress.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e., if they pretend to worship Agni without the oblation, and other materials of a burnt offering, they cannot expect his favour

Those who fail to satisfy with their insipid, meager, stunted speech, easy to attack—
what then do they say here, Agni? Without weapons, let them be
accompanied by (speech) that does not come true.

With Oldenberg and Renou I supply vácasā (from pāda a) with ā́satā, rather than taking the latter as ‘non-being’ vel sim., because that stem is regularly associated with speech.

Unsatisfied, with speech devoid of vigour, scanty and frivolous and inconclusive,
Wherefore do they address thee here, O Agni? Let these who have no weapons suffer sorrow.

And what do those insatiable ones here say, O Agni, with their sapless, feeble, weak speech that has to be listened to? Let them unarmed fall into nothingness.

Die mit saftloser, nichtssagender Rede, mit ihrer dürftigen Erwiderung unbefriedigt lassen, was können die hier nun sagen, o Agni? Wehrlos sollen sie dem Nichts verfallen!

Die sich nicht freuen ihres schwachen Liedes, des ab- gebrochenen, flüchtigen und matten, was sprechen sie denn hier zu dir? Agni; den Opferlosen falle Lug und Trug zu.

(Эти люди,) не способные удовлетворить (своей) лишенной сока, ничтожной,
Жалкой речью, поддающейся опровержению,
Что они могут здесь сказать тебе, о Агни?
Безоружные, да соединятся они с небытием!

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब समाधाता के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! जो (अनिरेण) नहीं रमने योग्य (प्रतीत्येन) प्रतीति में प्रसिद्ध हुए (फल्ग्वेन) बड़े (कृधुना) छोटे (वचसा) वचन से (अतृपासः) अतृप्त होते हुए (आसता) नहीं वर्त्तमान बल आदि से (अनायुधासः) विना शस्त्र-अस्त्रवालों के सदृश (इह) इस संसार वा इस जन्म में (किम्) क्या (वदन्ति) कहते हैं (अध) इसके अनन्तर (ते) आपके लिये किसे (सचन्ताम्) प्राप्त होवें, इसका उत्तर कहिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो श्रोता लोग उपदेश से उत्तर को प्राप्त हुए सन्तुष्ट न होवें, वे तब तक पूछें, जब कि समाधान को प्राप्त होवें, तब उस कर्म का आरम्भ करें ॥१४॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! येऽनिरेण प्रतीत्येन फल्ग्वेन कृधुना वचसाऽतृपास आसताऽनायुधास इवेह किं वदन्त्यध ते किं सचन्तामित्यस्योत्तरं ब्रूत ॥१४॥

अथ समाधातृविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनिरेण) अरमणीयेन (वचसा) वचनेन (फल्ग्वेन) महता (प्रतीत्येन) प्रतीतौ भवेन (कृधुना) ह्रस्वेनाऽल्पेन। (अतृपासः) अतृप्ताः सन्तः (अध) अथ। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) (अग्ने) विद्वन् (किम्) (इह) अस्मिन् संसारे जन्मनि वा। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (वदन्ति) (अनायुधासः) अविद्यमानायुधाः (आसता) अवर्त्तमानेन। अत्रान्येषामपीत्याद्यचो दीर्घः। (सचन्ताम्) प्राप्नुवन्तु ॥१४॥

भावार्थभाषाः - यदि श्रोतार उपदेशेन प्राप्तोत्तराः सन्तुष्टा न स्युस्ते तावत्पृच्छन्तु यदा प्राप्तसमाधानाः स्युस्तदा तत्कर्म्मारभन्ताम् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जर श्रोते उपदेशाने उत्तर प्राप्त करून संतुष्ट होणार नसतील तोपर्यंत त्यांनी प्रश्न विचारावे. जेव्हा समाधान होईल तेव्हा त्या कार्याचा आरंभ करावा. ॥ १४ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य᳓ श्रिये᳓ समिधान᳓स्य वृ᳓ष्णो
व᳓सोर् अ᳓नीकं द᳓म आ᳓ रुरोच
रु᳓शद् व᳓सानः सुदृ᳓शीकरूपः
क्षिति᳓र् न᳓ राया᳓ पुरुवा᳓रो अद्यौत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

samidhānásya ← √idh- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ruroca ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sudŕ̥śīkarūpaḥ ← sudŕ̥śīkarūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

adyaut ← √dyut- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

kṣitíḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

puruvā́raḥ ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । श्रि॒ये । स॒म्ऽइ॒धा॒नस्य॑ । वृष्णः॑ । वसोः॑ । अनी॑कम् । दमे॑ । आ । रु॒रो॒च॒ ।
रुश॑त् । वसा॑नः । सु॒दृशी॑कऽरूपः । क्षि॒तिः । न । रा॒या । पु॒रु॒ऽवारः॑ । अ॒द्यौ॒त् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• samidhānasya ← samindh ← √indh
• [verb noun], genitive, singular
• “kindle; blaze.”

• vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vasor ← vasoḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• anīkaṃ ← anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ruroca ← ruc
• [verb], singular, Perfect indicative
• “please; shine.”

• ruśad ← ruśat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• sudṛśīkarūpaḥ ← sudṛśīka
• [noun]
• “beautiful.”

• sudṛśīkarūpaḥ ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• kṣitir ← kṣitiḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• puruvāro ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāro ← vāraḥ ← vāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• adyaut ← dyut
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine; inflame.”

समिधानस्य समिध्यमानस्य ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ वृष्णः वर्षितुः फलस्य वसोः वासयितुः अस्य अग्नेः अनीकं तेजःसंघः दमे यागगृहे आ रुरोच सर्वतो दीप्यते । किमर्थम् । श्रिये श्रेयसे यजमानानाम् । सोऽग्निः रुशत् । वर्णनामैतत् । दीप्तं तेजः वसानः आच्छादयन् अत एव सुदृशीकरूपः सुष्ठु दर्शनीयरूपः पुरुवारः बहुभिः ऋत्विग्भिर्यजमानैः वरणीयः सन् अद्यौत् द्योतते । किमिव । राया अश्वादिधनेन क्षितिर्न राजादिरिव । क्षितिरिति मनुष्यनाम ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“For the prosperity of this (instrumental tutor of the rite), the host (of the flames) of the kindled (Agni), the showerer (of benefits), the giver of dwellings, has blazed in the hall (of sacrifice); clothed in radiance, beautiful in semblance, and glorified by many, he shines like a man with opulence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kṣitir narāya, like a rājā; or, the like, with wealth of cattle and treasure, rāyāśvādinā dhanena rājādiriva

Of him, being kindled for beauty, the bull, the good one—his face shines here in the house.
Gleamingly clad, with a form lovely to see, he of many favors has
flashed like a dwelling (flashing) with wealth.

The majesty of him the Good, the Mighty, aflame, hath shone for glory in the dwelling.
He, clothed in light, hath shone most fair to look on, wealthy in boons, as a home shines with riches.

The face of this kindled, manly Vasu has shone gloriously in the house. Clothed in brilliancy, with his shape beautiful to behold, the bountiful has shone like a house 1 with its wealth.

Sein Antlitz, des zur Schönheit entflammten Bullen, des Gottes Antlitz ist im Hause erstrahlt. In weiß sich kleidend, von schöner Farbe erglänzte der Vielbegehrte wie eine Wohnung von Reichtum.

Zu dieses Stieres, des entflammten, Schmucke erstrahlte hell des guten Glanz im Hause; in Licht gehüllt und schön zu sehn erglänzte der gabenreiche wie ein Sitz des Schatzes.

(Лик) этого быка, зажженного для красоты,
Лик Васу, засверкал в (нашем) доме.
Одетый в белое, приятного на вид цвета,
Обильный избранными дарами, он засверкал, как жилище, полное богатства.

• वैश्वानरः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (रुशत्) सुन्दर रूप को (वसानः) प्राप्त (सुदृशीकरूपः) उत्तम प्रकार देखने योग्य स्वरूप से युक्त (पुरुवारः) सब से स्वीकार करने योग्य स्वरूप से शोभित तथा (राया) धन से (क्षितिः) पृथिवी के (न) समान (अद्यौत्) प्रकाशित होता है, जिस (समिधानस्य) प्रकाशमान (वृष्णः) बलिष्ठ (वसोः) वसानेवाले राजा के (दमे) गृह में (श्रिये) शोभा वा लक्ष्मी के लिये (अनीकम्) सेना (आ) सब प्रकार (रुरोच) सुन्दर है, उस सेना के और (अस्य) इस वर्त्तमान राजा के सम्पूर्ण समाधान और सुख होते हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो अच्छे रूपवान् पृथिवी के सदृश क्षमा आदि गुणवाले और प्रतिष्ठित चक्रवर्त्ती राजाओं की लक्ष्मी से शोभित हुए उत्तम प्रकार शिक्षित बड़ी बलवती बड़ी सेना को बढ़ाते हैं, उनका ही चक्रवर्त्ती राज्य संभावित होता है औरों का नहीं ॥१५॥ इस सूक्त में बुद्धिमान्, राजा, अध्यापक, उपदेशक, प्रश्नकर्ता और समाधानकर्ता के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥१५॥ यह पाँचवाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो रुशद्वसानः सुदृशीकरूपः पुरुवारो राया क्षितिर्नाद्यौत् यस्य समिधानस्य वृष्णो वसो राज्ञो दमे श्रियेऽनीकमारुरोच। तस्या अस्य सर्वाणि समाधानानि सुखानि च भवन्ति ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) वर्त्तमानस्य (श्रिये) शोभनायै लक्ष्म्यै वा (समिधानस्य) देदीप्यमानस्य (वृष्णः) बलिष्ठस्य (वसोः) वासयितुः (अनीकम्) सैन्यम् (दमे) गृहे (आ) समन्तात् (रुरोच) रोचते (रुशत्) सुन्दरं रूपम् (वसानः) प्राप्तः (सुदृशीकरूपः) सुष्ठु दर्शनीयस्वरूपः (क्षितिः) पृथिवी (न) इव (राया) धनेन (पुरुवारः) बहुभिर्वरणीयस्वरूपः (अद्यौत्) प्रकाशते ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये सुरूपवन्तः पृथिवीवत् क्षमादिगुणा बहु प्रतिष्ठिताश्चकवर्त्तिराज्यश्रिया सुशोभिताः सन्तः सुशिक्षितां महाबलवतीं महतीं सेनामुन्नयन्ति तेषामेव चक्रवर्त्तिराज्यं संभाव्यते नेतरेषामिति ॥१५॥ अत्राऽग्निमेधाविराजाऽध्यापकोपदेशकप्रच्छकसमाधातृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥१५॥ इति पञ्चमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे स्वरूपवान पृथ्वीप्रमाणे क्षमा इत्यादी गुणांनी युक्त, प्रतिष्ठित, चक्रवर्ती राजलक्ष्मीने, शोभित झालेली प्रशिक्षित बलवान सेना वाढवितात, त्यांचेच चक्रवर्ती राज्य शक्य आहे, इतरांचे नाही. ॥ १५ ॥