००२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ म᳓र्तियेषु अमृ᳓त ऋता᳓वा
देवो᳓ देवे᳓षु अरति᳓र् निधा᳓यि
हो᳓ता य᳓जिष्ठो महिना᳓° शुच᳓ध्यै
हव्यइ᳓र् अग्नि᳓र् म᳓नुष ईरय᳓ध्यै

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nidhā́yi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śucádhyai ← √śuc- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyaíḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

īrayádhyai ← √īr- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

यः । मर्त्ये॑षु । अ॒मृतः॑ । ऋ॒तऽवा॑ । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । अ॒र॒तिः । नि॒ऽधायि॑ ।
होता॑ । यजि॑ष्ठः । म॒ह्ना । शु॒चध्यै॑ । ह॒व्यैः । अ॒ग्निः । मनु॑षः । ई॒र॒यध्यै॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “mortal.”

• amṛta ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣv ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aratir ← aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• nidhāyi ← nidhā ← √dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajiṣṭho ← yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• śucadhyai ← śuc
• [verb noun]
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• havyair ← havyaiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manuṣa ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• īrayadhyai ← īray ← √īr
• [verb noun]
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

अमृतः मरणधर्मरहितः यः अग्निः मर्त्येषु मनुष्येषु ऋतावा सत्यवान् निधायि निहितः ॥ यद्वा। मर्त्येषु मनुष्यसंबन्धिषु वागादीन्द्रियेषु निहितः। ‘अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत्’ (ऐ. उ. २. १) इति श्रुतेः। देवः देवनशीलो योऽग्निरिन्द्रादिषु देवेषु अरतिः अभिगन्ता शत्रूणाम् । यद्वा देवलोके गन्ता । निधायि निहितः । स च होता देवानामाह्वाता यजिष्ठः यष्टृतमः अग्निः मह्ना स्वकीयेन महता तेजसा शुचध्यै दीपितुमुत्तरवेद्यां निहितः । किंच हव्यैः हवनीयैराज्यपुरोडाशादिभिर्हविर्भिः हेतुभिः मनुषः मनुष्यस्य यजमानस्य ईरयध्यै स्वर्गं प्रति प्रेरणाय निहितः ॥ अरतिः । ‘ऋ गतौ ॥ ‘ वहिवस्यर्तिभ्यश्चित् ’ इत्यतिप्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तः । निधायि । दधातेः कर्मणि लुङि रूपम् ॥ ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । शुचध्यै। ‘शुच दीप्तौ’ । तुमर्थे कध्यैप्रत्ययः ॥ कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः । ईरयध्यै । ईरयतेस्तुमर्थे शध्यैप्रत्ययः । शित्त्वेन सार्वधातुकत्वात् णिलोपाभावः ॥

English translation:

“He who has beenplaced immortal among the mortals, the observer of truth, a deity triumphant among gods, the invoker of the gods, the most diligent sacrificer, Agni; he has been plural ced (upon the altar) to lighten (the ceremony) by his (lustre), and for the elevation of the worshipper, through oblations (in heaven).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Amont the mortal: or, among mortal organs of sense, Agni being that of speech: agnir-vāg bhūtvā mukham prāviśat

He who has been installed as the immortal among the mortals, the god among the gods, the truthful one, the spoked wheel (of the sacrifice), Hotar, best sacrificer—to blaze with his greatness, to be roused by the oblations of Manu: Agni.

There seem to be deliberate echoes in this vs. of the 1st vs. of the preceding hymn (IV.1.1) – esp. pāda b devó devéṣu aratír nidhā́yi corresponding to IV.1.1b devā́so devám aratíṃ nyeriré; also IV.2.1a … mártyeṣv amṛ́taḥ and IV.1.1f ámartyam … mártyeṣv ā́. The first pāda is identical to I.77.1c, which continues (I.77.1d) with hótā yájiṣṭhaḥ … as in our pāda c.

On trisyllabic mahnā́(restored as *mahinā́by Holland & van Nooten Rig Veda edition, though as *mahanā́by Grassmann; see also Oldenberg Noten), see comm. ad I.123.4.

With Oldenberg (Noten, not SBE; also Renou; Keydana, Infinitive im Ṛgveda, 54), I take īrayádhyai as a causative inf. in passive construction, “to be roused,” rather than Geldner’s intransitive “um … zu fahren” or Witzel Gotō’s transitive reflexive “um sich … in Bewegung zu setzen.” Note 7b átithim udīrat “will raise (you) up (as) guest.”

THE, Faithful One, Immortal among mortals, a God among the Gods, appointed envoy,
Priest, best at worship, must shine forth in glory . Agni shall be raised high with man’s oblations.

He who has been established as the steward among the mortals, the immortal, righteous one, and among the gods, being a god himself, the Hotri, the best sacrificer shall mightily flame 1; Agni shall rise up 1 with the offerings of Manus.

Agni, der Unsterbliche unter den Sterblichen, der Gesetzestreue, der Gott unter den Göttern als Rosselenker eingesetzt ist, um als bestopfernder Hotri mächtig zu brennen, um mit den Opferspenden des Menschen zu den Göttern fahren.

Der heilige, bei Sterblichen unsterblich, bei Göttern Gott, ist eingesetzt als Opfrer, Als bester Priester, dass mit Glanz er strahle, erwachse durch des Menschen Opfer Agni.

Кто бессмертный среди смертных, поддерживающий закон,
Бог среди богов установлен как распорядитель (обряда),
Как хотар, лучше всех жертвующий, – пусть он мощно горит,
Пусть Агни придет в движение благодаря жертвенным возлияниям человека!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब बीस ऋचावाले दूसरे सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में यथार्थ माननेवाले पुरुषों के कृत्य को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (अग्निः) ईश्वर पावक अग्नि वा, बिजुली के सदृश (मर्त्येषु) मरणधर्म वालों में (अमृतः) मृत्युधर्म से रहित (ऋतावा) सत्यस्वरूप (देवेषु) उत्तम पदार्थों वा विद्वानों में (देवः) उत्तम गुण, कर्म और स्वभाववाला सुन्दर (अरतिः) सर्वस्थान में प्राप्त (होता) देनेवाला (मह्ना) महत्त्व से (यजिष्ठः) पूजा करने योग्य (हव्यैः) देने के योग्यों के सहित (मनुषः) मनुष्यों को (ईरयध्यै) प्रेरणा करने को (शुचध्यै) पवित्र करने को विद्यमान वह हृदय में (निधायि) धारण किया जाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर उत्पत्ति और नाश आदि गुणरहित होने से दिव्यस्वरूप शुद्ध और पवित्र है, उसका प्रेरणा और पवित्रता से भजन करो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽग्निर्विद्युदिव मर्त्येष्वमृतः ऋतावा देवेषु देवोऽरतिर्होता मह्ना यजिष्ठो हव्यैस्सहितो मनुष ईरयध्यै शुचध्यै स हृदि निधायि ॥१॥

अथाप्तजनकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (मर्त्येषु) मरणधर्मेषु (अमृतः) मृत्युधर्मरहितः (ऋतावा) सत्यस्वरूपः (देवः) दिव्यगुणकर्मस्वभावः कमनीयः (देवेषु) दिव्येषु पदार्थेषु विद्वत्सु वा (अरतिः) सर्वत्र प्राप्तः (निधायि) निधीयते (होता) दाता (यजिष्ठः) पूजितुमर्हः (मह्ना) महत्त्वेन (शुचध्यै) शोचितुं पवित्रीकर्त्तुम् (हव्यैः) होतुं दातुमर्हैः (अग्निः) पावक इव (मनुषः) मानवान् (ईरयध्यै) प्रेरितुम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वर उत्पत्तिनाशादिगुणरहितत्वेन दिव्यस्वरूपः शुद्धः पवित्रोऽस्ति तं प्रेरणपवित्रताभ्यां भजत ॥१॥

या सूक्तात राजा, प्रजा व आप्त (विद्वान) पुरुषांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो जगदीश्वर उत्पत्ती व नाश इत्यादी गुणांनी रहित असल्यामुळे दिव्यस्वरूप शुद्ध व पवित्र आहे, त्याचे प्रेरणेने व पवित्रतेने भजन करा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इह᳓ त्वं᳓ सूनो सहसो नो अद्य᳓
जातो᳓ जाताँ᳓ उभ᳓याँ अन्त᳓र् अग्ने
दूत᳓ ईयसे युयुजान᳓ ऋष्व
ऋजुमुष्का᳓न् वृ᳓षणः शुक्रां᳐᳓श् च

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jātā́n ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ubháyān ← ubháya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥ṣva ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yuyujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

r̥jumuṣkā́n ← r̥jumuṣká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śukrā́n ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

इ॒ह । त्वम् । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । नः॒ । अ॒द्य । जा॒तः । जा॒तान् । उ॒भया॑न् । अ॒न्तः । अ॒ग्ने॒ ।
दू॒तः । ई॒य॒से॒ । यु॒यु॒जा॒नः । ऋ॒ष्व॒ । ऋ॒जु॒ऽमु॒ष्कान् । वृष॑णः । शु॒क्रान् । च॒ ॥

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jātāṃ ← jan
• [verb noun], accusative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ubhayāṃ ← ubhaya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “both(a).”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dūta ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• īyase ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• yuyujāna ← yuyujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• ṛṣva ← ṛṣvaḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• ṛjumuṣkān ← ṛju
• [noun]
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• ṛjumuṣkān ← muṣkān ← muṣka
• [noun], accusative, plural, masculine
• “scrotum; testis; Schrebera swietenioides Roxb.; muṣka [word].”

• vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• śukrāṃś ← śukrān ← śukra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे सहसः सूनो बलस्य पुत्र अग्ने अद्य अस्मिन् दिवसे नः अस्मदीये इह कर्मणि जातः आधानपवमानेष्टिभिः संस्कृतः त्वं जातान् उत्पन्नान् उभयान् देवमनुष्यान् अन्तः तेषामुभयेषां मध्ये दूतः हवींषि देवान् प्रापयितुम् ईयसे गच्छसि । किं कुर्वन् । हे ऋष्व दर्शनीयाग्ने ऋजुमुष्कान् । मुष्कशब्देन मांसलोऽभिधीयते । ऋजवः प्रसाधकाः । ऋजवश्च ते मुष्काश्च इति ऋजुमुष्काः। तान् वृषणः रेतःसेचनसमर्थान् शुक्रान् दीप्यमानानश्वान् च युयुजानः स्वरथे योजयन् ईयसे । यद्वा । ऋष्व महन्नग्ने युयुजानो हविर्वहने नियुज्यमानस्त्वं वृषणो हविःसेचनसमर्थान् यजमानान् शुक्रान् दीप्तान् देवांश्चेयसे ॥ सूनो सहसः । परमपि छन्दसि’ इति सहसः पराङ्गवद्भावात् द्वयोः सर्वानुदात्तत्वम् । ईयसे । ‘ ईङ् गतौ ’ । दिवादिः । निघातः । युयुजानः । युजेः वर्तमाने लिटि कानचि रूपम् । ऋष्व । संहितायाम् ‘ ऋत्यकः’ इति प्रकृतिभावः । ऋजुमुष्कान् । समासस्वरः ॥

English translation:

“Agni, son of strength, genitive rated today at this our rite, as intermediate between both (gods and men) you proceed, the invoker (of the gods), harnessing, graceful Agni, your robust, vigorous, and resplendent steeds.”

O son of strength, o Agni, created here for us today, between both created (peoples [=men and gods])
you shuttle as messenger, o high one, having yoked your (horses) with their testicles stretched out (behind from speed), (the horses) bullish and blazing.

Born for us here this day, O Son of Vigour, between both races of born beings, Agni,
Thou farest as an envoy, having harnessed, Sublime One! thy strong-muscled radiant stallions.

Here, O Agni, son of strength, thou goest for us to-day as a messenger, thou who art born, between the two races (of men and gods), having harnessed, O tall one, thy puissant, manly, brilliant (stallions) 1.

Agni, du Sohn der Kraft, verkehrst heute hier geboren zwischen beiderlei Geborenen als unser Bote, nachdem du Recke die bullenartigen und hellfarbigen Hengste mit straffen Hoden angeschirrt hast.

O Sohn der Kraft, uns heute hier geboren, o Agni, eilst du zwischen Gott und Menschen, als hehrer Bote, der du angeschirrt hast die lichten Stiere, deren Glieder straff sind.

Ты здесь, о сын силы, сегодня у нас
Рожденный, между обоими рожденными, о Агни,
Движешься как вестник, запрягший, о огромный,
Мужественных и блестящих (жеребцов) с тугими ядрами.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान (ऋष्व) विज्ञान को प्राप्त (नः) हम लोगों के (सूनो) पवित्रपुत्र (त्वम्) आप (इह) इस संसार में (अद्य) आज (सहसः) बल से (जातः) विद्या के जन्म में प्रकट हुए (ऋजुमुष्कान्) सरलता से चुरानेवाले (वृषणः) बलयुक्त जनों और (शुक्रान्) शुद्धि करनेवालों का (च) भी (युयुजानः) समाधान करते हुए (दूतः) दुष्टों के सन्ताप देनेवाले के तुल्य (जातान्) विद्वान् और (उभयान्) पढ़ाने और पढ़नेवालों को (अन्तः) मध्य में (ईयसे) प्राप्त होते हो, इससे कल्याण करनेवाले हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मध्य में अग्नि सब का पालन और नाश करनेवाला है, वैसे ही इस संसार में विद्वान् पुत्र तो पालन करनेवाला और मूर्ख विनाश करनेवाला होता है। तिससे दीर्घ ब्रह्मचर्य से अपनी सन्तानों को उत्तम करके कृतकृत्यता अर्थात् जन्मसाफल्य जानो ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! ऋष्व नः सूनो त्वमिहाद्य सहसो जात ऋजुमुष्कान् वृषणः शुक्रांश्च युयुजानो दूत इव जातानुभयानन्तरीयसे तस्माच्छ्रेयस्करोषि ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) अस्मिन् संसारे (त्वम्) (सूनो) पवित्रपुत्र (सहसः) बलात् (नः) अस्माकम् (अद्य) (जातः) विद्याजन्मनि प्रादुर्भूतः (जातान्) विदुषः (उभयान्) अध्यापकान् अध्येतॄंश्च (अन्तः) मध्ये (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (दूतः) दुष्टानां परितापकः (ईयसे) प्राप्नोषि (युयुजानः) समादधन् (ऋष्व) प्राप्तविज्ञान (ऋजुमुष्कान्) य ऋजुना मुष्णन्ति तान् (वृषणः) बलिष्ठान् (शुक्रान्) शुद्धिकरान् (च) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथान्तरग्निः सर्वेषां पालको विनाशकश्चास्ति तथैवेह विद्वान् पुत्रः पालको मूर्खश्च विनाशको भवति तस्माद्दीर्घेण ब्रह्मचर्येण स्वसन्तानानुत्तमान् कृत्वा कृतकृत्यतां विजानीत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसा अग्नी सर्वांचे पालन किंवा नाश करणारा असतो, तसेच या जगात विद्वान पुत्र पालनकर्ता व मूर्ख नाशकर्ता असतो. त्यामुळे दीर्घ ब्रह्मचर्याने आपल्या संतानांना उत्तम करून कृतकृत्य होता येते हे जाणावे ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓त्या वृधस्नू᳓ रो᳓हिता घृत᳓स्नू
ऋत᳓स्य मन्ये म᳓नसा ज᳓विष्ठा
अन्त᳓र् ईयसे अरुषा᳓ युजानो᳓
युष्मां᳓श् च देवा᳓न् वि᳓श आ᳓ च म᳓र्तान्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átyā ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ghr̥tásnū ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

róhitā ← róhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vr̥dhasnū́ ← vr̥dhasnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jáviṣṭhā ← jáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

manye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

antár ← antár (invariable)

aruṣā́ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

īyase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yuṣmā́n ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अत्या॑ । वृ॒ध॒स्नू इति॑ वृ॒ध॒ऽस्नू । रोहि॑ता । घृ॒तस्नू॒ इति॑ घृ॒तऽस्नू॑ । ऋ॒तस्य॑ । म॒न्ये॒ । मन॑सा । जवि॑ष्ठा ।
अ॒न्तः । ई॒य॒से॒ । अ॒रु॒षा । यु॒जा॒नः । यु॒ष्मान् । च॒ । दे॒वान् । विशः॑ । आ । च॒ । मर्ता॑न् ॥

• atyā ← atya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “horse; steed.”

• vṛdhasnū ← vṛdha
• [noun]
• “increasing; promotive.”

• vṛdhasnū ← snū ← snu
• [noun], accusative, dual, masculine

• rohitā ← rohita
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

• ghṛtasnū ← ghṛtasnu
• [noun], accusative, dual, masculine

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• javiṣṭhā ← javiṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• īyase ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• aruṣā ← aruṣa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red; red.”

• yujāno ← yujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• yuṣmāṃś ← yuṣmān ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• viśa ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

हे अग्ने ऋतस्य सत्यभूतस्य तव संबन्धिनौ मनसा मनसोऽपि जविष्ठा वेगवत्तमौ वृधस्नू । वर्धयतीति वृधमन्नम् । तत् क्षरन्तौ । घृतस्नू । घृतमुदकं तत्स्रवन्तौ रोहिता रोहितवर्णौ अत्या अश्वौ मन्ये स्तौमि । अरुषा आरोचमानौ तावश्वौ युजानः रथे युञ्जानस्त्वं युष्मान् । देवेष्वग्नेरन्तर्भावात् यजनीयरूपेण कीर्तनम् । युष्मान् यष्टव्यान् देवान् विशः परिचारकान् मर्तान् मनुष्यान् “अन्तः । षष्ठ्यर्थे द्वितीया । तेषां मध्ये आ समन्तात् ईयसे हविः स्वीकर्तुं यजमानान् गच्छसि । तद्धविः प्रदातुं देवान् गच्छसि ॥ मन्ये । मन्यतिः अर्चतिकर्मा । मनसा । ‘सुपां सुलुक्’ इति पञ्चम्या आकारः । युजानः । ‘युजिर योगे’। ‘युजिबुधिदृशः किञ्च’ इत्यानच्प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥

English translation:

“I celebrate the ruddy, food-bestowing, water- shedding, and swifter-than-thought-going, steeds of him who is the truth; harnessing the brilliant pair (to your chariot), you pass between the deities of whom you are, and human worshippers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You pass between the deities: antarīyase yuṣmāṃśca devān viśa ā ca martān, you go between, you the gods, and men; you is specified from Agni being a divinity; he goes to men to receive oblation, and to the gods, of whom he is one, to bear it to them

The two chestnut steeds of truth, strong(-backed), ghee-backed,
I consider to be swiftest (even in comparison) with mind.
Yoking these two ruddy ones, you shuttle between (all of) you gods and the clans here, the mortals.

The two rhyme words vṛdhasnū́and ghṛtásnū clearly form a rhetorical pair, though they have different origins and grammatical analyses, as their different accents show. ghṛtásnu- is generally taken as a bahuvrīhi with the reduced form of sā́nu- ‘back’ as 2nd member. See Oldenberg ad loc. and ad I.16.2, and cf., with a different designation of the same body part, ghṛtá-pṛṣṭha-. However, this cmpd. has a complex relationship with the differently accented ghṛtasnú- as well as ghṛta-snā́- ‘bathed in ghee’. See Scarlatta (661-62). As for vṛdhasnú-, Grassmann takes it as a root-noun cmpd, with snú- for snā, and glosses ‘Segen triefend’; Scarlatta (662) more or less follows this analysis, though he proposes several different morphological pathways. Debrunner (AiG II.2.930), a bit confusingly, takes it as a “Nachbildung” to ghṛtásnu- though containing a suffix - asnu- (sim. Oldenberg SBE). (Debrunner does not gloss it; Oldenberg ‘mighty’.) Witzel Gotō seem to take it as containing the same ‘back’ as ghṛtá-snu-, tr. ‘von hochgewachsenem Rücken’. I agree with the general sense that vṛdhasnú- has to have been influenced by ghṛtásnu-, hence my parenthetic ‘strong(-backed)’, but it cannot have been formed in direct parallel because of the accent. I think it should be evaluated in the context of another nearby form belonging to √vṛdh, viz. the irregular (pseudo-)participle vṛdhasāná- in IV.3.6, a stem that occurs 3x in the RV. Since that stem was part of our poet’s repertoire, I think it possible that he could create a reduced form of the “suffix” - sāná- (intermediately *-sná-, just as -snu- is reduced from sā́nu-) with further adjustment of the final vowel to match ghṛtásnu-.

The instr. mánasā must go with jáviṣṭhā given the close relationship between the root √jū and mánas- (cmpds máno-javas-, etc.) throughout the RV; the question is only how to construe the instr. with the splv. I take it as an instr. of quality, rather like Renou’s “les plus rapides par rapport à la pensée (même).” Flg. Sāyaṇa., Geldner tr. the phrase as if it were a comparative with an abl.: “… schneller als den Gedanken,” which certainly makes sense but airbrushes the grammar. Witzel Gotō seem to take mánasā as a dual acc. (“die beiden schnellesten Denkorgane des Ṛta”), which is grammatically impossible for neut. mánas- (expect *mánasī). Masc. du. -as-stems do have the ending -ā, but if the word here is meant to be masc., it should either be in a cmpd. (type su-mánas-) or show accent shift to a derived poss. adj. *manás- ‘having mind’, which is not attested. Others (Lüders 454, Scarlatta 662) simply detach mánasā from jáviṣṭhā and tr. it elsewhere in the clause, but the formulaics speak strongly against that.

In the second hemistich the 2nd sg. verb īyase and the 2nd pl. acc. prn. yuṣmā́n comes awkwardly into English (“you [sg.] speed between you [pl.] and …”), but neatly signals Agni’s natal affiliation with one of the two sides for which he acts as go-between. See also 1a mártyeṣv amṛ́taḥ, 10b devó mártyasya, where Agni’s divinity is juxtaposed with his mortal worshiper(s).

Contra Oldenberg (SBE and Noten) and Geldner, I see no reason to take mártān (or, as Oldenberg wants to read, *mártām) here as gen. pl. It is perfectly interpretable as an acc. pl.

appositive to víśaḥ. However, the same form in 11b is a somewhat harder case; see comm. there, as well as nṝ́n in vs. 15.

I laud the ruddy steeds who pour down blessing, dropping oil, flectest through the thoualit of Order.
Yoking red horses to and fro thou goest between you Deities and mortal races.

Harnessing the two mighty, red steeds that swim in ghee—(the steeds) of Rita, I think, that are most swift with their mind 1, the ruddy ones, thou goest (as a messenger) between you, the gods, and the tribes of men 2.

Deine beiden hochgewachsenen, rötlichen, schmalzrückigen Renner des rechten Werks halte ich für schneller als den Gedanken. Du schirrst die beiden Rotfüchse an und verkehrst zwischen euch Göttern und den Stämmen der Sterblichen.

Ich seh’ im Geist des Heil’gen Flammenrosse, die schnellsten, die von Fett und Segen triefen; Die Flammen schirrend gehst du zwischen beiden, den Göttern euch und uns den Menschenstämmen,

Обоих (твоих) растущих скакунов, красных, сочащихся жиром,
(Скакунов) закона я считаю более быстрыми, чем мысль.
Запрягая обоих (скакунов), ты движешься между
Вами, богами, и (нашими) племенами, смертными,

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब इस अगले मन्त्र में प्रजा के कृत्य का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! पुरुष जो आप (ऋतस्य) जल की (वृधस्नू) समृद्धि का विस्तार करते हुए (रोहिता) और अग्नि गुण के सहित (घृतस्नू) जल को बहाते हुए (अरुषा) रक्तगुण विशिष्ट (मनसा) मन से भी (जविष्ठा) अत्यन्त वेगवाले (अत्या) मार्ग को व्याप्त होते हुए वायु और अग्नि को (युजानः) संयुक्त करते हुए (देवान्) विद्वान् (युष्मान्) आप लोगों (च) और (मर्त्तान्) साधारण मनुष्यों को (च) और (विशः) प्रजाओं को (अन्तः) मध्य में (आ) सब प्रकार (ईयसे) प्राप्त होते हो, उनको मैं (मन्ये) मानता हूँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य लोग वायु और अग्नि को जलों के साथ वाहन के यन्त्रों में संयुक्त करके चलाते हैं तो वेग और प्रहरण नामक जल और भाफ के गुण, मन के सदृश वाहन आदिकों को चलाते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्त्वमृतस्य यौ वृधस्नू रोहिता घृतस्नू अरुषा मनसा जविष्ठात्या युजानो देवान् युष्मान् मर्त्तांश्च विशश्चान्तरीयसे तानहं मन्ये ॥३॥

अथ प्रजाकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्या) यावततोऽध्वानं व्याप्नुतस्तौ (वृधस्नू) यौ वृधान् प्रस्रवतस्तौ (रोहिता) रोहितेन वह्निगुणेन सहितौ (घृतस्नू) यौ घृतमुदकं स्नुतः प्रस्रावयतस्तौ (ऋतस्य) जलस्य (मन्ये) (मनसा) (जविष्ठा) अतिशयेन वेगवन्तौ (अन्तः) मध्ये (ईयसे) गच्छसि (अरुषा) रक्तगुणविशिष्टौ (युजानः) (युष्मान्) (च) (देवान्) (विशः) प्रजाः (आ) (च) (मर्त्तान्) मनुष्यान् ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या वाय्वग्नी अद्भिः सह यानयन्त्रेषु संयोज्य चालयतस्तर्हि वेगप्रहरणाख्यौ जलवाष्पगुणौ मन इव यानादीनि चालयतः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायू, अग्नी, जल यांना यानयंत्रामध्ये संयुक्त करून चालवितात, ती मनाप्रमाणे वेगवान जलबाष्पयुक्त याने चालवितात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अर्यम᳓णं व᳓रुणम् मित्र᳓म् एषाम्
इ᳓न्द्रावि᳓ष्णू मरु᳓तो अश्वि᳓नोत᳓
सुअ᳓श्वो अग्ने सुर᳓थः सुरा᳓धा
ए᳓द् उ वह सुहवि᳓षे ज᳓नाय

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

índrāvíṣṇū ← índrāvíṣṇu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

surā́dhāḥ ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suráthaḥ ← surátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváśvaḥ ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ít ← ít (invariable)

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suhavíṣe ← suhavís- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒र्य॒मण॑म् । वरु॑णम् । मि॒त्रम् । ए॒षा॒म् । इन्द्रा॒विष्णू॒ इति॑ । म॒रुतः॑ । अ॒श्विना॑ । उ॒त ।
सु॒ऽअश्वः॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽरथः॑ । सु॒ऽराधाः॑ । आ । इत् । ऊं॒ इति॑ । व॒ह॒ । सु॒ऽह॒विषे॑ । जना॑य ॥

• aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indrāviṣṇū ← indrāviṣṇu
• [noun], accusative, dual, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• aśvinota ← aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvinota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• svaśvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• surathaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathaḥ ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• surādhā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surādhā ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ed ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• suhaviṣe ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhaviṣe ← haviṣe ← havis
• [noun], dative, singular, masculine
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे अग्ने स्वश्वः शोभनाश्वोपेतः सुरथः शोभनरथः सुराधाः शोभनधनोपेतः त्वम् एषां मर्त्यानां मध्ये सुहविषे शोभनहविष्काय जनाय यजमानाय अर्यमणं वरुणं मित्रं इन्द्राविष्णू मरुतः अश्विना अश्विनौ च यष्टव्यान् देवान् आ वह इदु आह्वयैव । उः पूरणः ॥ इन्द्राविष्णू । ‘ ऋज्रेन्द्र ’ इत्यादिना निपातनादिन्द्रशब्द आद्युदात्तः । देवताद्वन्द्वे च ’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुहविषे ।’ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Possessed, Agni, of good steeds, an excellent car, and abundant wealth, do you amidst these (worshippers) bring to the man who offers worthy oblations, Aryaman, Varuṇa, Mitra, Viṣṇu, the Maruts, or the Aśvins.”

Among those (gods), convey Aryaman, Varuṇa, Mitra, Indra and Viṣṇu, the Maruts, and the Aśvins
just here, to the person providing good oblations, o Agni—you who have good horses, good chariot, good rewards.

Unaccented gen. pl. eṣām must refer back to yuṣmā́n … devā́n “you gods” in 3d; evidently the poet only wants a selection of them to be brought to the sacrifice.

Aryaman, Mitra, Varuna, and Indra with Visnu, of the Gods, Maruts and Asvins-
These, Agni, with good car and steeds, bring hither, most bountiful, to folk with fair oblations.

O Agni, with thy good horses, and thy good chariot, rich in bounties, bring hither from among them (the gods) 1 Aryaman, Varuna, and Mitra, Indra and Vishnu, the Maruts and the Asvins, to him who offers good oblations.

Fahr von ihnen den Aryaman, Varuna, Mitra, Indra und Vishnu, die Marut und die Asvin her mit schönem Wagen, mit schönen Gaben zu dem Mann, der schöne Opfer bringt, o Agni!

Den Arjaman, den Varuna und Mitra, den Indra, Vischnu, Murut’s und die Ritter, Die fahre her zum opferreichen Manne mit guten Rossen, Wagen, Schätzen, Agni.

Арьямана, Варуну, Митру из них,
Индру-Вишну, Марутов, а также Ашвинов –
О Агни, с прекрасными конями, колесницей, дарами
Привези же (их) к человеку с прекрасными жертвенными возлияниями!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् पुरुष (सुराधाः) उत्तम धन से (स्वश्वः) उत्तम घोड़ों और (सुरथः) उत्तम वाहनों से युक्त आप (सुहविषे) उत्तम सामग्रीवाले (जनाय) मनुष्य के लिये (अर्यमणम्) न्याय के अधीश (वरुणम्) श्रेष्ठ गुणवाले (एषाम्) इनके (मित्रम्) मित्र (इन्द्राविष्णू) तथा बिजुली और सूत्रात्मा (मरुतः) पवन (उत) और (अश्विना) सूर्य्य और चन्द्रमा की (आ, वह) प्राप्ति कराइये (उ, इत्) और सभी सुख दीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! आप अग्नि और जलादि पदार्थों को उत्तम प्रकार जान के और कार्य्यों में संयुक्त कर प्रत्यक्ष करके अन्य जनों के लिये उपदेश दीजिये, जिससे कि सब लोग धन धान्य और सुखों से युक्त होवें ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! सुराधाः स्वश्वः सुरथस्संस्त्वं सुहविषे जनायाऽर्यमणं वरुणमेषां मित्रमिन्द्राविष्णू मरुत उताऽश्विना आ वह उ सर्वानिदेव सुखय ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्यमणम्) न्यायाधीशम् (वरुणम्) श्रेष्ठगुणम् (मित्रम्) सखायम् (एषाम्) (इन्द्राविष्णू) विद्युत्सूत्रात्मानौ (मरुतः) वायून् (अश्विना) सूर्य्याचन्द्रमसौ (उत) (स्वश्वः) सुष्ठु अश्वा यस्य सः (अग्ने) विद्वन् (सुरथः) प्रशस्तयानः (सुराधाः) शोभनं राधो धनं यस्य सः (आ) (इत्) (उ) (वह) (सुहविषे) सुसामग्रीकाय (जनाय) मनुष्याय ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! भवानग्निजलादिपदार्थान् यथावद्विदित्वा कार्येषु सम्प्रयुज्य प्रत्यक्षीकृत्याऽन्यानुपदिश। येन सर्वे धनधान्यसुखयुक्ताः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना! तू अग्नी व जल इत्यादी पदार्थांना उत्तम प्रकारे जाणून व कार्यात संयुक्त करून, प्रत्यक्ष कार्य करून इतर लोकांना उपदेश दे, ज्यामुळे सर्व लोक धनधान्य व सुख यांनी युक्त व्हावेत. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गो᳓माँ अग्ने अ᳓विमाँ अश्वी᳓ यज्ञो᳓
नृव᳓त्सखा स᳓दम् इ᳓द् अप्रमृष्यः᳓
इ᳓ळावाँ एषो᳓ असुर प्रजा᳓वान्
दीर्घो᳓ रयिः᳓ पृथुबुध्नः᳓ सभा᳓वान्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aśvī́ ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávimān ← ávimant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómān ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apramr̥ṣyáḥ ← apramr̥ṣyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

nr̥vátsakhā ← nr̥vátsakhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

asura ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íḷāvān ← íḷāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prajā́vān ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dīrgháḥ ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thubudhnáḥ ← pr̥thubudhná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sabhā́vān ← sabhā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

गोऽमा॑न् । अ॒ग्ने॒ । अवि॑ऽमान् । अ॒श्वी । य॒ज्ञः । नृ॒वत्ऽस॑खा । सद॑म् । इत् । अ॒प्र॒ऽमृ॒ष्यः ।
इळा॑ऽवान् । ए॒षः । अ॒सु॒र॒ । प्र॒जाऽवा॑न् । दी॒र्घः । र॒यिः । पृ॒थु॒ऽबु॒ध्नः । स॒भाऽवा॑न् ॥

• gomāṃ ← gomat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ‘vimāṃ ← avimāṃ ← avimat
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśvī ← aśvin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich in horses; horsy.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nṛvatsakhā ← nṛvat
• [noun]
• “rich in men.”

• nṛvatsakhā ← sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• apramṛṣyaḥ ← apramṛṣya
• [noun], nominative, singular, masculine

• iﾱāvāṃ ← iḍāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• eṣo ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• asura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• prajāvān ← prajāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prolific.”

• dīrgho ← dīrghaḥ ← dīrgha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• pṛthubudhnaḥ ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthubudhnaḥ ← budhnaḥ ← budhna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• sabhāvān ← sabhāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे असुर बलवन् हे अग्ने एषः मदीयोऽयं यज्ञः गोमान् गोभिस्तद्वान् अविमान् । अवयो मेषा अस्य सन्ति इति तद्वान् अश्वी अश्वोपेतश्चास्तु। नृवत्सखा । नरः कर्मणां नेतारोऽध्वर्वान्दयः तद्वन्तः सखायोऽनुष्ठातारो यजमाना यस्य स तथोक्तः । सदमित् सदैव अप्रमृष्यः अप्रधृष्यश्चास्तु । तथा इळावान्। इळा हविर्लक्षणमन्नम् । तद्वान् । प्रजावान् पुत्रपौत्रादियुक्तश्चास्तु । दीर्घः अविच्छिन्नानुष्ठानोपेतः रयिः धनवान् । लुप्तमत्वर्थीयः । पृथुबुध्नः । पृथूनि बहुलानि बुध्नानि धनादीनि कारणानि यस्य स तथोक्तः । सभावान् उपद्रष्टृरूपसभायुक्तश्चास्तु ॥ नृवत्सखा । नरो येषां सन्तीति नृवत् । मतुप् । तस्य छान्दसं वत्वम् । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“May the sacrifice, Agni, be productive of cows, of sheep, of horses, and celebrated by your worshipper, aided by the priests, be ever uninterrupted; may it, mighty Agni, be productive of food and progeny, long continued, affluent, wide based, and held in full assembly.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e. sabhāvān, in the presence of spectators upadraṣṭi sabhārūpayuktaḥ

O Agni, a sacrifice bringing cows, sheep, horses, and manly comrades is never to be spurned.
Bringing refreshment and progeny, o Lord, it is long wealth, broad of base, fit for the assembly.

The qualifier ‘long’ (dīrgháḥ) of wealth in d means, of course, ‘long-lasting’ (just as dīrgháṃ támaḥ [I.32.10, etc.] refers to “long(-lasting) darkness”). However, since it is implicitly contrasted here with ‘broad’ (pṛthu-budhná- ‘having a broad base’), it is clear that the image is one of physical dimensions, not merely temporal ones. And, at least for me, “long darkness” is a more striking verbal formulation than “long-lasting darkness.”

Agni, be this our sacrifice eternal, with brave friends, rich in kine and sheep and horses,
Rich, Asura! in sacred food and children, in full assembly, wealth broad-based and during.

This sacrifice, O Agni, is rich in cows 1, in sheep and horses, in manly friends; it is never to be despised; it is rich in nourishment, O wonderful lord 2, rich in offspring; it is long-lasting wealth, broad-based, with (brilliant) assemblies.

Das Opfer bringt Rinder, Schafe, Rosse, hat mannhafte Freunde, ewig denkwürdig ist es, reich an Himmelsspeise und kinderreich, o Asura, ein bleibender Schatz, der auf breiter Grundlage ruht und gute Gesellschaft hat.

Das Opfer, Agni, ausgeführt von Starken, ist reiches Gut an Rossen, Rindern, Schafen, an Speis’, o Gott, an Kindern und Gemeinden, weitreichend, festgegründet, unvertilgbar.

Жертва, о Агни, приносит коров, овец, коней;
У нее мужественные друзья, ее никогда нельзя забыть.
Эта (жертва), о Асура, богатая подкрепляющим напитком, приносит потомство,
(Она -) длительное богатство, с широкой основой, (богатство), завоевывающее собрание.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (असुर) दुष्ट पुरुषों के दूर करनेवाले (अग्ने) विद्वन् पुरुष ! आप (गोमान्) बहुत गौओं और (अविमान्) बहुत भेड़ों से युक्त (अश्वी) बहुत घोड़ोंवाला (यज्ञः) प्राप्त होने योग्य (नृवत्सखा) नायकों से युक्त मनुष्यों में मित्र (इळावान्) बहुत अन्नयुक्त (प्रजावान्) जिसमें बहुत प्रजा विद्यमान ऐसे (पृथुबुध्नः) विस्तारसहित प्रबन्धवाला (सभावान्) उत्तम सभा विद्यमान जिनको ऐसे (अप्रमृष्यः) दूसरों से नहीं दबाने योग्य हैं तथा (एषः) यह (रयिः) धन (दीर्घः) बड़ा हुआ है, वह आप (इत्) ही (सदम्) स्थान को प्राप्त हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को वही सभाध्यक्ष करना चाहिये कि जो गौओं, भेड़ों और घोड़ों का पालक और दूसरों से नहीं भय करने और दुष्ट जनों को दूर करनेवाला, अच्छे प्रबन्ध से युक्त तथा प्रजावाला हो ॥५॥

अन्वय: हे असुराग्ने ! त्वं गोमानविमानश्वी यज्ञो नृवत्सखेळावान् प्रजावान् पृथुबुध्नः सभावानप्रमृष्योऽस्येष रयिर्दीर्घोऽस्ति स त्वमित्सदमावह ॥५॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गोमान्) बह्व्यो गावो विद्यन्ते यस्मिन् सः (अग्ने) विद्वन् (अविमान्) बह्व्योऽवयो विद्यन्ते यस्मिन् सः (अश्वी) बह्वश्वः (यज्ञः) सङ्गन्तव्यः (नृवत्सखा) नृवत्सु नायकयुक्तेषु सुहृत् (सदम्) स्थानम् (इत्) एव (अप्रमृष्यः) परैर्न प्रमर्षणीयः (इळावान्) बह्वन्नयुक्तः (एषः) (असुर) दुष्टानां प्रक्षेप्तः (प्रजावान्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्मिन् (दीर्घः) विस्तीर्णः (रयिः) धनम् (पृथुबुध्नः) विस्तीर्णः प्रबन्धः (सभावान्) प्रशस्ता सभा विद्यते यस्य ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैस्स एव सभाध्यक्षः कर्त्तव्यो यो गोमानविमानश्ववानप्रधर्षितुं योग्यो दुष्टानां दृढप्रबन्धः प्रजावान् भवेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो गाई, लांडगे व घोड्यांचा पालक, दुसऱ्याला न घाबरणारा, दुष्ट लोकांना दूर करणारा उत्तम व्यवस्थापक व प्रजायुक्त असेल त्यालाच माणसांनी सभाध्यक्ष करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् त इध्मं᳓ जभ᳓रत् सिष्विदानो᳓
मूर्धा᳓नं वा तत᳓पते तुवाया᳓
भु᳓वस् त᳓स्य स्व᳓तवाँः पायु᳓र् अग्ने
वि᳓श्वस्मात् सीम् अघायत᳓ उरुष्य

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
idhmám ← idhmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jabhárat ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

siṣvidānáḥ ← √svid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mūrdhā́nam ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tatápate ← √tap- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:MED}

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vā ← vā (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

pāyúḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svátavān ← svátavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aghāyatáḥ ← √aghāy- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sīm ← sīm (invariable)

uruṣya ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

यः । ते॒ । इ॒ध्मम् । ज॒भर॑त् । सि॒ष्वि॒दा॒नः । मू॒र्धान॑म् । वा॒ । त॒तप॑ते । त्वा॒ऽया ।
भुवः॑ । तस्य॑ । स्वऽत॑वान् । पा॒युः । अ॒ग्ने॒ । विश्व॑स्मात् । सी॒म् । अ॒घ॒ऽय॒तः । उ॒रु॒ष्य॒ ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• idhmaṃ ← idhmam ← idhma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fuel.”

• jabharat ← bhṛ
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• siṣvidāno ← siṣvidānaḥ ← svid
• [verb noun], nominative, singular
• “sveday; svid; sweat; heat; macerate.”

• mūrdhānaṃ ← mūrdhānam ← mūrdhan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tatapate ← tap
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• tvāyā
• [adverb]

• bhuvas ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• svatavāṃ ← svatavān ← svatavas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “svatavas [word]; powerful.”

• pāyur ← pāyuḥ ← pāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sīm
• [adverb]

• aghāyata ← aghāyataḥ ← aghāy
• [verb noun], ablative, singular

• uruṣya ← uruṣy
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; help.”

हे अग्ने ते त्वदर्थं यः पुमान् सिष्विदानः स्विद्यद्गात्रः सन् इध्मं त्वत्समिन्धनार्थं काष्ठभारं जभरत् आहरति । यः वा त्वाया त्वत्कामनया मूर्धानं स्वमस्तकं ततपते काष्ठभारेण तापयति तस्य तादृशस्य पुंसः स्वतवान् । ‘ स्वतवान्धनवान् ’ इति तलवकारे उक्तम् । धनवान् भुवः भवसि । पायुः पालयितासि । सीम् एनं विश्वस्मात् सर्वस्मात् अघायतः अघं पारमिच्छतः पुरुषात् उरुष्य रक्ष ॥ जभरत् । हरतेर्लुङि चङि रूपम् । चङ्यन्यतरस्याम् ’ इति चङ्पूर्वस्य उदात्तत्वम् । सिष्विदानः । ‘ ञिष्विदा गात्रक्षरणे’ । कानचि रूपम् । संहितायाम् ‘ आदेशप्रत्यययोः’ इति धातुसकारस्य षत्वम् । त्वाया । त्वामात्मन इच्छतीत्यर्थे क्यच् । ‘ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । दकारस्य छान्दसमात्वम् । क्यजन्तात् धातोर्भावे ‘अ प्रत्ययात् ’ इति अकारप्रत्ययः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया आकारः । एकादेशस्वरः । भुवः । भवतेर्लेट्यडागमे रूपम् । भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः। आगमस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरः । स्वतवाँ पायुः इत्यत्र संहितायां स्वतवान्पायौ ’ ( पा. सू. ८. ३. ११ ) इति नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा ’ इति आकारोऽनुनासिकः । रेफस्य विसर्जनीयः । ‘ कुप्वोः क पौ च ’ इति प इत्यादेशः । अघायतः । अघमात्मन इच्छतीत्यर्थे सुपः क्यच् । अश्वाघस्यात् ’ इति आत्वम् । तदन्ताच्छतृप्रत्ययः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । उरुष्य । उरुशब्दः कण्ड्वादिः । लोटि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“You are the munificent recompenser of that man who, sweating (with toil), brings you fuel, and for your service causes his head to ache; protect him, Agni from every one that seeks to do him evil.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Munificent recompenser: svatavān pāyuḥ = dhanavān pālayitā, wealthy preserver

Whoever will bear fuel to you though sweating, or will scorch his head in serving you,
for him you will become a self-powerful protector, Agni. Make for him wide protection from everyone who bears malice.

Having described in the previous vs. what a (properly performed) sacrifice can get us, the poet now tells us what we have to do to perform this sacrifice properly.

On the pf. subjunctives here, see my 2016 “The Vedic Perfect Subjunctive and the Value of Modal Forms to Tense/Aspect Stems” (Fs. J L. García Ramón], with disc. of the pf. subjunctives in this verse as well as the pres. and aor.

subjunctives in vss. 7-9. There I specifically dispute Kümmel’s interpr. (340, also 212, 595) of the pf. subj. as functioning “zur Bezeichnung der vollendeten Handlung für den generellen Fall” (i.e., “… gebracht hat,” etc.).

The man who, sweating, brings for thee the fuel, and makes his head to ache, thy faithful servant,-
Agni, to him be a self-strong Protector guard him from all who seek to do him mischief.

1 Be a self-strong protector, O Agni, of the man who in the sweat of his brow brings fuel to thee 2, or heats his head desirous to worship thee. Deliver him from every harmful man.

Wenn einer im Schweiße Brennholz für dich trägt oder sich deinetwegen den Kopf heiß werden läßt, so sollst du ihm ein selbstsicherer Schützer sein, o Agni. Bewahre ihn vor jedem Übelwollenden!

Wer, Agni, dir im Schweiss das Brennholz anlegt, und dir zu Liebe sich den Kopf erhitzet, Dem sei du, Agni, kräftiger Behüter, den schütze du vor jedem schlechtgesinnten.

Кто носит тебе дрова, обливаясь потом,
Или от любви к тебе воспламеняет голову,
Будь тому защитником, обладающим собственной силой, о Агни!
Охраняй его от любого злоумышленника!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ततपते) लम्बे चौड़े बिथरे हुए चराचर पदार्थों की पालना करने और (अग्ने) अग्नि पवित्र करनेवाले ! (यः) जो (सिष्विदानः) स्नेहयुक्त (स्वतवान्) अपने से बढ़ा (पायुः) रक्षा करनेवाला (त्वाया) आपको प्राप्त होता (ते) आपकी (भुवः) पृथिवी के (इध्मम्) तपे हुए (मूर्धानम्) मस्तक को (जभरत्) पोषण करता है, उसकी आप (उरुष्य) रक्षा करो (वा) अथवा (तस्य) उसके मस्तक की (सीम्) सब प्रकार रक्षा करो (अघायतः) अपने को पाप की इच्छा करते हुए का (विश्वस्मात्) सब प्रकार से मस्तक काटो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो लोग आप लोगों के प्रताप शरीर और राज्य की रक्षा करके दुष्टों का सब प्रकार नाश करते हैं, उनकी निरन्तर रक्षा करो ॥६॥

अन्वय: हे ततपतेऽग्ने ! यः सिष्विदानः स्वतवान् पायुस्त्वाया ते भुव इध्मं मूर्धानं जभरत्तं त्वमुरुष्य वा तस्य मूर्धानं सीमुरुष्य। अघायतस्तस्य विश्वस्मान्मूर्धानं छिन्धि ॥६॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तव (इध्मम्) प्रदीप्तम् (जभरत्) बिभर्त्ति (सिष्विदानः) स्नेहयुक्तः (मूर्धानम्) (वा) (ततपते) ततानां विस्तृतानां पालक (त्वाया) यस्त्वामयते (भुवः) पृथिव्याः (तस्य) (स्वतवान्) स्वेन प्रवृद्धः (पायुः) रक्षकः (अग्ने) पावक (विश्वस्मात्) सर्वस्मात् (सीम्) सर्वतः (अघायतः) आत्मनोऽघमिच्छतः (उरुष्य) रक्ष ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये युष्माकं प्रतापं शरीराणि राज्यं रक्षित्वा दुष्टान् सर्वतो घ्नन्ति तान् सततं रक्षत ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे लोक तुमचे शरीर रक्षण व राज्याचे रक्षण करून पराक्रमाने दुष्टांचे सर्व प्रकारे हनन करतात त्यांचे निरंतर रक्षण करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् ते भ᳓राद् अ᳓न्नियते चिद् अ᳓न्नं
निशि᳓षन् मन्द्र᳓म् अ᳓तिथिम् उदी᳓रत्
आ᳓ देवयु᳓र् इन᳓धते दुरोणे᳓
त᳓स्मिन् रयि᳓र् ध्रुवो᳓ अस्तु दा᳐᳓स्वान्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánniyate ← √anniy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bhárāt ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

niśíṣan ← √śās- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

udī́rat ← √īr- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

devayúḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

inádhate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́svān ← dā́svant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhruváḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

यः । ते॒ । भरा॑त् । अन्नि॑ऽयते । चि॒त् । अन्न॑म् । नि॒ऽशिष॑त् । म॒न्द्रम् । अति॑थिम् । उ॒त्ऽईर॑त् ।
आ । दे॒व॒ऽयुः । इ॒नध॑ते । दु॒रो॒णे । तस्मि॑न् । र॒यिः । ध्रु॒वः । अ॒स्तु॒ । दास्वा॑न् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• bharād ← bharāt ← bhṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• anniyate ← anniy
• [verb noun], dative, singular

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• annaṃ ← annam ← anna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• niśiṣan ← niśās ← √śās
• [verb noun], nominative, singular

• mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• udīrat ← udīr ← √īr
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “originate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devayur ← devayuḥ ← devayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

• inadhate ← indh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dhruvo ← dhruvaḥ ← dhruva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dāsvān ← dāsvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

हे अग्ने यः पुमान् अन्नियते अन्नमिच्छते ते तुभ्यं हविर्लक्षणं पुरोडाशादिकम् अन्नं भरात् दातुं बिभृयात् । चित् इति चार्थे । यश्च मन्द्रं मदकरं सोमं निशिषत् नितरां प्रयच्छति । यश्च अतिथिम् अतिथिवत् पूज्यं त्वाम् उदीरत् उत्तरवेद्यां प्रणयति । आ अपि च यश्च देवयुः देवं त्वां कामयमानः दुरोणे स्वकीये गृहे इनधते त्वां समिद्भिः समिन्धते तस्मिन् एतस्मिन् पुरुषे रयिः पुत्रः ध्रुवः आस्तिक्यबुद्ध्या वैदिके मार्गे निश्चलः अस्तु । तथा दास्वान् औदार्योपेतश्चास्तु ॥ भरात् । डुभृञ् धारणपोषणयोः ’ इत्यस्य लेट्याडागमे रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अन्नियते । अन्नमात्मन इच्छते । क्यच्। क्यचि च’ इति इत्वम् । ह्रस्वश्छान्दसः । निशिषत्। शासु अनुशिष्टौ । लुङि ’ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च’ इति च्लेरङादेशः । ‘शास इदङ्हलोः’ इति इत्वम् । उदीरत्। ईर गतौ । लेटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । अडागमः । आगमस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरः। ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेर्निघातः । इनधते । ञिइन्धी दीप्तौ ’ । लटि व्यत्ययेन शप् । रुधादित्वात् श्नम् ।’ श्नान्नलोपः ’ इति धातुनकारलोपः । क्ङित्परत्वाभावात् श्नसोरल्लोपाभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । श्नमः स्वरः । दास्वान् । ‘दासृ दाने ’ । संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। तदस्यास्ति ’ इति मतुप् । ‘मादुपधायाः इति वत्वम् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥

English translation:

“May a son, firm in (devotion) and liberal (in offerings), be born to him who presents (sacrificial) food to you when needing food, who gives you constantly the exhilarating (Soma juice), who welcomes you as a guest, and devoutly kindles you in his mansion.”

Whoever will bring food to you just as you seek food, will whet (you) down, will raise (you) up as the gladdening guest,
will, seeking the gods, kindle (you) here in his dwelling—in him let
wealth, rich in gifts, be steadfast.

As he often does, Geldner takes cid as a simile marker, but I do not think that is a possible function of cid, and certainly in this case there is no need to interpret ánniyate as a simile: Agni is regularly depicted as a greedy eater.

Contra Grassmann, all standard modern tr. and comm. take niśíṣat (so Pp.; niśíṣan is also phonologically possible, though morphologically unlikely) as belonging to √śā ‘sharpen’ (common with ní), not √śās ‘instruct’ (not found with ní). There are formulaic parallels with clear forms of ní √śā; see Geldner’s n. 7b and esp. VII.3.5c. With Oldenberg it seems best to emend to *niśíśat. He takes it as a short-vowel subj. to the redupl.

pres. śíśāti. So also Hoffmann (Aufs. II, 445-46 n. 14). This is certainly possible, but it could also be a masc. nom. sg. act. part. to this same redupl. pres. Both a finite 3rd sg. in a rel. cl. and a part. would be accented on the stem (not the preverb) as here, and either form is contextually possible. It can simply belong3 to the string of subjunctives in this passage that express ritual service. But note pāda a of the previous vs. (6a), which has a subj. and a part. (jabhárat siṣvidānáḥ); one could argue that in this sequence of vss. there is no more than one finite verb per pāda, though that is not a particular telling argument.

Who brings thee food, though thou hast food in plenty, welcomes his cheerful guest and speeds him onward,
Who kindles thee devoutly in his dwelling,to him be wealth secure and freely giving.

The man who brings food to thee who art desirous of food, he who stirs up 1 the cheerful guest and rouses him, the godly man who kindles thee in his dwelling: to him may belong lasting and generous wealth.

Wer dir wie einem Hungrigen Speise bringen wird, deine Eßlust reizt, den erfreulichen Gast aufmuntert und gottergeben im Hause anzündet, bei dem soll der freigebige Reichtum eine bleibende Stätte haben.

Wer dir, wenn du begehrst, die Speise darbringt, den Freudentrunk dir reicht, den Gast verherrlicht, Wer fromm gesinnt im Hause dich entzündet, bei dem sei dauernd gabenreiche Habe.

Кто приносит тебе пищу, словно желающему пищи,
Возбуждая (твое пламя, кто) поощряет веселого гостя
(И,) любя богов, зажигает (тебя) в доме (своем),
У того богатство пусть будет прочным (и) щедрым!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

श्रेष्ठजन के कर्त्तव्य के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! (यः) जो (दास्वान्) देनेवाला (ते) आपके लिये (अन्नियते) भोजन करनेवालों के निश्चित समय में (अन्नम्) भोजन के पदार्थ को (निशिषत्) अत्यन्त विशेष करता हुआ (मन्द्रम्) आनन्द देनेवाले (अतिथिम्) सत्योपदेशक को (उदीरत्) अच्छे प्रकार प्रेरणा देता और (देवयुः) विद्वानों की कामना करता हुआ (इनधते) ईश्वर को धारण करता है, जिसमें उस (दुरोणे) गृह में अन्न को (आ, भरात्) धारण करे (चित्) भी (तस्मिन्) उसमें (ध्रुवः) निश्चल (रयिः) धन (अस्तु) हो उसको आप पोषण करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य जिन मनुष्यों का जैसा उपकार करें, उन मनुष्यों को चाहिये कि उनका वैसा उपकार करें ॥७॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो दास्वांस्तेऽन्नियतेऽन्नं निशिषन्मन्द्रमतिथिमुदीरद् देवयुस्सन्निनधते दुरोणेऽन्नमाभराच्चिदपि तस्मिन् ध्रुवो रयिरस्तु तं त्वं भर ॥७॥

आप्तजनकृत्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तुभ्यम् (भरात्) धरेत् (अन्नियते) अदतां नियते निश्चिते समये (चित्) (अन्नम्) (निशिषत्) नितरां विशेषयन् (मन्द्रम्) आनन्दप्रदम् (अतिथिम्) सत्योपदेशकम् (उदीरत्) सन्नुदन् (आ) (देवयुः) देवान् कामयमानः (इनधते) इनमीश्वरं दधाति यस्मिंस्तस्मिन् (दुरोणे) गृहे (तस्मिन्) (रयिः) धनम् (ध्रुवः) निश्चलः (अस्तु) (दास्वान्) दाता ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या येषां यादृशमुपकारं कुर्य्युस्तैस्तेषां तादृश उपकारः कर्त्तव्यः ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे ज्या माणसांवर जसा उपकार करतात त्या माणसांनी त्यांच्यावर तसाच उपकार करावा. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् त्वा दोषा᳓ य᳓ उष᳓सि प्रशं᳓सात्
प्रियं᳓ वा त्वा कृण᳓वते हवि᳓ष्मान्
अ᳓श्वो न᳓ स्वे᳓ द᳓म आ᳓ हेमिया᳓वान्
त᳓म् अं᳓हसः पीपरो दाशुवां᳓सम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

praśáṁsāt ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uṣási ← uṣás- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇávate ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vā ← vā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hemyā́vān ← hemyā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dāśvā́ṁsam ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pīparaḥ ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यः । त्वा॒ । दो॒षा । यः । उ॒षसि॑ । प्र॒ऽशंसा॑त् । प्रि॒यम् । वा॒ । त्वा॒ । कृ॒णव॑ते । ह॒विष्मा॑न् ।
अश्वः॑ । न । स्वे । दमे॑ । आ । हे॒म्याऽवा॑न् । तम् । अंह॑सः । पी॒प॒रः॒ । दा॒श्वांस॑म् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• uṣasi ← uṣas
• [noun], locative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• praśaṃsāt ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kṛṇavate ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• haviṣmān ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• aśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hemyāvān ← hemyāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• pīparo ← pīparaḥ ← pṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “protect; promote; rescue; help.”

• dāśvāṃsam ← dāś
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; give.”

हे अग्ने यः पुमान् दोषा दोषायां रात्रौ त्वां प्रशंसात् संस्तुयात् । यः च उषसि प्रातःकाले त्वां प्रशंसेत् । हविष्मान् संभृतहविष्को यः वा यजमानः त्वा त्वां प्रियं हविर्भिः प्रीतं कृणवते कुर्यात् । आ अथ दाश्वांसं हविर्दत्तवन्तं तं तादृशं यजमानं स्वे दमे स्वकीये गृहे हेम्यावान् सुवर्णनिर्मितकक्ष्यावान् अश्वो न अश्व इव संचरंस्त्वम् अंहसः पापरूपाद्दारिद्र्यात् पीपरः पारं नय । तस्मै यजमानाय बहु धनं प्रयच्छेत्यर्थः । दोषा । सप्तम्या आकारः । प्रशंसात् । ‘ शंसु स्तुतौ ’ । लेटि आडागमे रूपम् । कृणवते । ‘कृवि हिंसाकरणयोः’ इत्यस्य लेटि ‘धिन्विकृण्व्योर च ‘इत्युप्रत्ययः।‘लेटोऽडाटौ ’ इत्यडागमः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्रत्ययस्वरः। हेम्यावान्। हेम अर्हति । ‘छन्दसि च ’ इति यः । पीपरः । पॄ पालनपूरणयोः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लुङि चङि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“Preserve from sin the liberal sacrificer who glorifies you morning and evening, and presenting oblations, does what is acceptable to you in his own abode, like a horse with golden caparisons.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvo na sve dame hemyāvān = suvarṇanirmita kakṣyāvān, having a girth made of gold, the epithet is applied to the horse, though separated by sve dame, in his own house

Whoever at evening, whoever at dawn will celebrate you, or offering an oblation will make you a dear (friend)
in his own house—like a horse with much spurring you will carry that pious man out of narrow straits.

Because the loc. phrase své dáma ā́“in his own house” in c does not seem to fit the equine simile there, in the published translation I took it implicitly with ab. However, cf. I.143.4 agníṃ táṃ gīrbhír hinuhi svá ā́dáme “urge Agni on with songs here in his own home,” with a form of √hi and the same loc. phrase. If the hapax hemyā́-vant- is derived from √hi (so Oldenberg, SBE and Noten, generally now accepted) and means something like ‘possessing/receiving impulsion, much impelled’, the spurring or impulsion may refer to hymns and be happening in Agni’s own home. So an alternative tr. might be “receiving the spurring (of hymns) in your own house, like a horse you will carry …” The separation of hemyā́vān from the simile áśvo ná invites but does not require reading hemyā́vān primarily with the frame, not the simile.

Whoso sings praise to thee at eve or morning, and, with oblation, doth the thing thou lovest,-
In his own home, even as a goId-girt courser, rescue him from distress, the bounteous giver.

The sacrificer who praises thee in the evening and in the morning and gratifies thee; that liberal man thou shouldst bring across all distress, like a well-impelled horse 1, (dwelling) in his house.

Wer dich des Nachts, wer am Morgen lobt oder dich mit Opfergaben zum Freunde macht, dem Spender sollst du im eigenen Haus aus der Not helfen wie ein angesporntes Roß.

Wer dich besingt am Abend, wer am Morgen, wer opferreich willkommnes dir erweiset, Gleich wohlgepflegtem Ross im eignen Hause, den führ hinaus aus Drangsal, den Verehrer.

Кто тебя ночью, кто на заре прославляет
Или, принося возлияние, делает тебя другом,
Того почитателя пусть вывезешь ты из беды
В своем собственном доме, словно погоняемый конь!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् पुरुष ! (यः) जो (त्वा) आपकी (दोषा) रात्रि में और (उषसि) दिन में (त्वा) आपकी (आ, प्रशंसात्) सब प्रकार प्रशंसा करे (वा) अथवा (यः) जो (हविष्मान्) उत्तम दान की सामग्री से युक्त (हेम्यावान्) जिसके जल में प्रकट हुई रात्रि विद्यमान (तम्) उस (दाश्वांसम्) देनेवाले आपको (स्वे) अपने (दमे) घर में (अंहसः) अपराध से (अश्वः) घोड़े के (न) सदृश (पीपरः) पाले उस (प्रियम्) प्रिय सुख (कृणवते) करते हुए के लिये आप सुख दीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो लोग दिन और रात्रि आप का उत्साह बढ़ावें, उनको आप लोग घास आदि से घोड़ों को जैसे वैसे आनन्द देओ ॥८॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्त्वा दोषोषसि प्रियं त्वाऽऽप्रशंसाद्वा यो हविष्मान् हेम्यावांस्तं दाश्वांसं त्वा त्वां स्वे दमेऽहंसोऽश्वो न पीपरस्तस्मै प्रियं सुखं कृणवते त्वं सुखं देहि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (त्वा) त्वाम् (दोषा) रात्रौ (यः) (उषसि) दिने (प्रशंसात्) प्रशंसेत् (प्रियम्) (वा) (त्वा) त्वाम् (कृणवते) कुर्वते (हविष्मान्) प्रशस्तदानसामग्रीयुक्तः (अश्वः) तुरङ्गः (न) इव (स्वे) स्वकीये (दमे) गृहे (आ) (हेम्यावान्) हेम्न्युदके भवा रात्रिर्विद्यते यस्य। हेमेत्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (तम्) (अंहसः) अपराधात् (पीपरः) पालय (दाश्वांसम्) दातारम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! येऽहर्न्निशं युष्मांस्तूत्साहयेयुस्तान् यूयं घासादिनाऽश्वानिवाऽऽनन्दयत ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे लोक अहर्निश तुमचा उत्साह वाढवितात त्यांना तुम्ही घोड्यांना जसा गवतामुळे आनंद होतो तसा आनंद द्या ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् तु᳓भ्यम् अग्ने अमृ᳓ताय दा᳓शद्
दु᳓वस् तुवे᳓ कृण᳓वते यत᳓स्रुक्
न᳓ स᳓ राया᳓ शशमानो᳓ वि᳓ योषन्
नइ᳓नम् अं᳓हः प᳓रि वरद् अघायोः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amŕ̥tāya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dā́śat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇávate ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

yatásruk ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śaśamānáḥ ← √śamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

yoṣat ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

aghāyóḥ ← aghāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pári ← pári (invariable)

varat ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

यः । तुभ्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृता॑य । दाश॑त् । दुवः॑ । त्वे इति॑ । कृ॒णव॑ते । य॒तऽस्रु॑क् ।
न । सः । रा॒या । श॒श॒मा॒नः । वि । यो॒ष॒त् । न । ए॒न॒म् । अंहः॑ । परि॑ । व॒र॒त् । अ॒घ॒ऽयोः ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛtāya ← amṛta
• [noun], dative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• dāśad ← dāśat ← dāś
• [verb], singular, Present injunctive
• “sacrifice; give.”

• duvas ← duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• kṛṇavate ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yatasruk ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruk ← sruc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Sruc.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• śaśamāno ← śaśamānaḥ ← śam
• [verb noun], nominative, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yoṣan ← yoṣat ← yu
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “keep away; separate; ward off.”

• nainam ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nainam ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• varad ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• aghāyoḥ ← aghāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “malevolent.”

हे अग्ने यः यजमानः अमृताय मरणधर्मरहिताय तुभ्यं दाशत् हवींषि प्रयच्छेत् । यतस्रुक् संयतस्रुक् ‘ यश्च यजमानः त्वे त्वयि दुवः परिचर्या कृणवते करोति शशमानः स्तोत्रं कुर्वाणः सः यजमानः राया धनेन न वि योषत् न पृथग्भवेत् । सदा धनयुक्तो भवेदित्यर्थः। अघायोः पापमिच्छतो हिंसकस्य संबन्धि अंहः आहननं पापम् एनं यजमानं न परि वरत् न परिवृणुयात् । न स्पृशेदित्यर्थः ॥ दाशत् । दाशृ दाने ‘। लेट्यडागमे रूपम् । त्वे । ’ सुपां सुलुक् । इति सप्तम्याः शे इत्यादेशः । कृणवते । यद्वृत्तयोगादनिघातः । योषत् ।’ यु मिश्रणे’। लेटि ‘ सिब्बहुलम् ’ इति सिप् । अडागमः । निघातः । वरत् ।’ वृञ् वरणे’। लेटि रूपम् ॥

English translation:

“Let not him who makes offerings to you Agni who are immortal, who with uplifted ladle pours out oblations repeating your praise, ever want riches, and let not the wickeness of a malevolent (foe) circumvent him.”

Whoever will perform pious service for you, Agni, the immortal one, whoever, with his offering ladle raised, will offer friendly service
to you,
that one, having labored to exhaustion, will not stay distant from wealth, nor will the narrow straits of the malicious enclose him.

rāyā́… ví yoṣat shows the well-known instr. of separation.

Whoso brings gifts to thee Immortal, Agni, and doth thee service with uplifted ladle,-
Let him not, sorely toiling, lose his riches; let not the sinner’s wickedness enclose him.

The man who worships thee, the immortal one, O Agni, and who honours thee, holding the sacrificial ladle—may he, the toiling (sacrificer), not be deprived of wealth; may no distress that comes from a harmful (foe), surround him.

Wer dir, dem Unsterblichen, o Agni, spendet und Eifer für dich betätigt mit bereitgehaltenem Schmalzlöffel, fleißig im Dienst, der soll nicht des Reichtums verlustigt werden. Nicht soll ihn die Drangsal des Übelwollenden umringen.

Wer dir Unsterblichem, o Agni, huldigt, die Löffel reichend dir Verehrung zollet, Mit Eifer wirkend, der verliert sein Gut nicht, den schliesst nicht ein des Bösewichts Bedrängniss.

Кто служит тебе, о Агни, бессмертному,
(И) протянув жертвенную ложку, в тебе совершает почитание,
Тот, трудясь (во время обряда) не лишится богатства,
Его не окружит беда, (исходящая) от злоумышленника.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! (यः) जो (तुभ्यम्) आपके लिये (अमृताय) मोक्ष के अर्थ (दाशत्) देवे (त्वे) वा आप में (दुवः) सेवा को (कृणवते) करता है, उसके लिये आप भी विज्ञान दीजिये। जो पुरुष (राया) धन से (शशमानः) उछलता और (यतस्रुक्) उद्यत है क्रिया के साधन जिसके ऐसा होता हुआ (एनम्) इसको (अंहः) दुःख देनेवाले को (न) नहीं (वि, योषत्) त्याग करे (सः) वह (अघायोः) पापी की हिंसा को (न) नहीं (परि, वरत्) सब ओर से स्वीकार करे ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोगों में जैसे जो लोग प्रीति करते हैं, वैसे ही उनमें आप लोग स्नेह करें ॥९॥

अन्वय: हे अग्ने ! यस्तुभ्यममृताय दाशत् त्वे दुवः कृणवते तस्मै त्वमपि विज्ञानं देहि। यो राया शशमानो यतस्रुक् सन्नेनमंहो न वियोषत् सोऽघायोरंहो न परि वरत् ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (तुभ्यम्) (अग्ने) विद्वन् (अमृताय) मोक्षाय (दाशत्) दद्यात् (दुवः) परिचरणम् (त्वे) त्वयि (कृणवते) कुर्वते (यतस्रुक्) उद्यतक्रियासाधनः (न) (सः) (राया) धनेन (शशमानः) प्लवमानः (वि, योषत्) वियुज्येत (न) (एनम्) (अंहः) (परि) (वरत्) वृणुयात् (अघायोः) पापिनः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! युष्मासु ये यथा प्रीतिं कुर्वन्ति तथैव तेषु भवन्तः स्नेहं कुर्वन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्हाला जे प्रेम करतात तसेच तुम्ही त्यांना द्या. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स्य त्व᳓म् अग्ने अध्वरं᳓ जु᳓जोषो
देवो᳓ म᳓र्तस्य सु᳓धितं र᳓राणः
प्रीते᳓द् असद् धो᳓तरा सा᳓ यविष्ठ
अ᳓साम य᳓स्य विधतो᳓ वृधा᳓सः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jújoṣaḥ ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rárāṇaḥ ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

súdhitam ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

hótrā ← hótrā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

prītā́ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vidhatáḥ ← √vidh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

vr̥dhā́saḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । त्वम् । अ॒ग्ने॒ । अ॒ध्व॒रम् । जुजो॑षः । दे॒वः । मर्त॑स्य । सु॒ऽधि॑तम् । ररा॑णः ।
प्री॒ता । इत् । अ॒स॒त् । होत्रा॑ । सा । य॒वि॒ष्ठ॒ । असा॑म । यस्य॑ । वि॒ध॒तः । वृ॒धासः॑ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• jujoṣo ← jujoṣaḥ ← juṣ
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• sudhitaṃ ← sudhitam ← sudhita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sudhita [word].”

• rarāṇaḥ ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

• prīted ← prītā ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• prīted ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asaddhotrā ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asaddhotrā ← hotrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yaviṣṭhāsāma ← yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• yaviṣṭhāsāma ← asāma ← as
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vidhato ← vidhataḥ ← vidh
• [verb noun], genitive, singular
• “worship; offer.”

• vṛdhāsaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “increasing; promotive.”

हे अग्ने रराणः रममाण: देवः दीप्यमानः त्वं यस्य मर्तस्य मनुष्यस्य संबन्धि सुधितं त्वदर्थं सुष्ठु निहितम् अध्वरम् अनुपहतं हविर्लक्षणमन्नं जुजोषः सेवेथाः हे यविष्ठ युवतम सा होत्रा स होता यजमानः प्रीतेदसत् प्रीत एव भवेत् । असाम तस्य यजमानस्य संबन्धिनो भवेम यस्य विधतः अग्निपरिचर्यां कुर्वतो यजमानस्य होत्रादयः वृधासः यज्ञस्य वर्धयितारो भवन्ति ॥ जुजोषः । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः’ इत्यस्य ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति श्लुः । अडागमः । अभ्यस्तस्वरः । सुधितम् । दधातेर्निष्ठायां • सुधितवसुधित° ’ इति निपातनात् ध्यादेशः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः स्वरः । असाम । अस्तेर्लोटि ‘ आडुत्तमस्य पिच्च’ इति आडागमः । उत्तमस्य पिद्वद्भावादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। विधतः । ‘ विध विधाने’ । तुदादिः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“May that prayer be agreeable to you, Agni, who are a gracious deity, (which is uttered) by the man with whose well-conducted sacrifice you are well plural ased young (of the gods), of whose (rites) when worshipping you may we be the promoters.”

Whose ceremony you will enjoy, Agni—a god enjoying the
well-positioned ceremony of a mortal, while you give—
just his ritual offering will be pleasing, o youngest one—(the man) whose strengtheners we will be when he does (you) honor.

rárāṇaḥ in b is clearly the middle part. to √rā ‘give’. This form appears frequently in this metrical position with just that meaning (e.g., in the preceding hymn IV.1.5c). However, given the 2nd sg. subj. jújoṣaḥ ‘you will enjoy’ at the end of the preceding pāda, I think it likely that there is a secondary association with the near synonym √ran ‘enjoy, take pleasure’ and that rárāṇaḥ could be loosely interpr. also as a 2nd sg. pf. subj. with irregularly strengthened root syllable and wrong accent (contrasting with the properly formed pf. subj. rāráṇas, -at, etc.).

Geldner unaccountably interprets hótrā in c as the Goddess of the Offering found in the Āprī hymns rather than as a common noun meaning ‘offering’, an interpr. that severs c from the rest of the verse.

Pāda d is a clear relative clause (yásya), though both Geldner and Renou render it as an independent clause. Their tactic is understandable because pāda c, the only main cl.

in the vs., has no overt antecedent for the rel. prn. in d. We must supply a ‘his’ with hótrā to produce the connection between c and d.

The identity of “we strengtheners” is a bit puzzling. The stem vṛdhágenerally refers to a god or gods who strengthen their worshipers. In X.147.3 it is used of sūrí-s, human ‘patrons’, but patrons should not be the 1st ps. speakers in Rigvedic discourse – rather it should be those who receive their patronage, i.e., the poets. I assume here it must refer to the group of ritual officiants, including the poet himself, and the person they are strengthening is the Yajamāna (or what will become the Yajamāna in later Vedic ritual).

Whose well-wrought worship thou acceptest, Agni, thou God a mortal’s gift, thou liberal Giver,-
Dear be his sacrifice to thee, Most Youthful! and may we strengthen him when he adores thee.

That mortal whose well-ordered sacrifice thou, as the god, acceptest, O Agni, as a liberal giver, may his worship 1 be welcome, O youngest god, (the Hotri’s work performed) for a worshipper whose helpers we may be.

Wenn du, der Gott, an eines Sterblichen wohlgetanem Opferdienst Gefallen hast, deine Gunst schenkend, o Agni, so soll diese Hotra befriedigt sein, o Jüngster. Möchten wir eines solchen Verehrers Förderer sein.

Welch’ Opfer du, o Agni, huldreich annimmst, als Gott des Menschen reiches Mahl empfangend, Das Opfer sei willkommen dir, o jüngster, des frommen Mannes, dem wir gerne dienen.

(Если) ты, о Агни, бог, у какого (-нибудь) смертного
Наслаждаешься хорошо устроенным обрядом, даря (свою милость), –
Приятна пусть будет (тебе) эта служба хотара,
Да будем мы теми, кто усиливает этого устроителя (обряда)!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अति जवान (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान विद्वान् पुरुष ! (यस्य) जिसके (अध्वरम्) हिंसारहित व्यवहार का (त्वम्) आप (जुजोषः) अत्यन्त सेवन करते हैं (देवः) उत्तम सुख के देनेवाले हुए (यस्य) जिस (विधतः) विधान करनेवाले (मर्त्तस्य) मनुष्य के (सुधितम्) उत्तम हित के (रराणः) अत्यन्त देनेवाले हों उसकी (सा) वह (होत्रा) ग्रहण करने योग्य क्रिया (प्रीता) प्रसन्न (इत्) ही अर्थात् सफल ही मेरे में (असत्) होवे (वृधासः) वृद्धि करनेवाले होते हुए हम लोग (असाम) प्रसिद्ध होवें और वह हम लोगों को वैसे ही सुख देवे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो जिसके सुख को साधे उस पुरुष को चाहिये कि उस उपकार करनेवाले पुरुष को भी सुख देवें ॥१०॥

अन्वय: हे यविष्ठाऽग्ने ! यस्याऽध्वरं त्वं जुजोषो देवस्सन् यस्य विधतो मर्त्तस्य सुधितं रराणः सा होत्रा प्रीतेद् मय्यसद् वृधासः सन्तो वयमसाम सोऽस्मांस्तथैव सुखयेत् ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) (त्वम्) (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान विद्वन् (अध्वरम्) अहिंसनीयव्यवहारम् (जुजोषः) भृशं सेवसे (देवः) दिव्यसुखदाता (मर्त्तस्य) मनुष्यस्य (सुधितम्) सुहितम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन हस्य धः। (रराणः) भृशं दाता (प्रीता) प्रसन्ना (इत्) (असत्) भवेत् (होत्रा) ग्राह्या (सा) (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (असाम) भवेम (यस्य) (विधतः) विधानं कुर्वतः (वृधासः) वर्धकास्सन्तः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यो यस्य सुखं साध्नुयात्तेनापि स सुखेनाऽलङ्कर्त्तव्यः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो ज्याला सुख देतो त्या पुरुषाने उपकार करणाऱ्या पुरुषालाही सुख द्यावे ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चि᳓त्तिम् अ᳓चित्तिं चिनवद् वि᳓ विद्वा᳓न्
पृष्ठे᳓व वीता᳓ वृजिना᳓ च म᳓र्तान्
राये᳓ च नः सुअपत्या᳓य देव
दि᳓तिं च रा᳓स्व अ᳓दितिम् उरुष्य

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácittim ← ácitti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cinavat ← √ci- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cíttim ← cítti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

iva ← iva (invariable)

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pr̥ṣṭhā́ ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vītā́ ← vītá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vr̥jinā́ ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svapatyā́ya ← svapatyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dítim ← díti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

uruṣya ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

चित्ति॑म् । अचि॑त्तिम् । चि॒न॒व॒त् । वि । वि॒द्वान् । पृ॒ष्ठाऽइ॑व । वी॒ता । वृ॒जि॒ना । च॒ । मर्ता॑न् ।
रा॒ये । च॒ । नः॒ । सु॒ऽअ॒प॒त्याय॑ । दे॒व॒ । दिति॑म् । च॒ । रास्व॑ । अदि॑तिम् । उ॒रु॒ष्य॒ ॥

• cittim ← citti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “purpose.”

• acittiṃ ← acittim ← acitti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ignorance.”

• cinavad ← cinavat ← ci
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “cover; accumulate; pile up; pick; cover.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• pṛṣṭheva ← pṛṣṭhā ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• pṛṣṭheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vītā ← vīta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “straight; smooth.”

• vṛjinā ← vṛjina
• [noun], accusative, plural, neuter
• “deceitful; crooked; bent.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• svapatyāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyāya ← apatyāya ← apatya
• [noun], dative, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ditiṃ ← ditim ← diti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Diti; diti [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rāsvāditim ← rāsvā ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• rāsvāditim ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• uruṣya ← uruṣy
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; help.”

विद्वान् प्राणिनां पुण्यपापरूपाणि कर्माणि जानानः सोऽग्निः चित्तिं ज्ञातव्यं पुण्यम् अचित्तिम् अनुपादेयत्वेनाचेतनीयं पापम् । यद्वा । चित्तिं ज्ञानमचित्तिमज्ञानं वि चिनवत् विचिनोतु पृथक्करोतु । तत्र दृष्टान्तः । पृष्ठेव । यथाश्वपालोऽश्वानां वीता कान्तानि वृजिना दुर्वहाणि च पृष्ठा पृष्ठानि हेयोपादेयत्वेन पृथक्करोति तद्वत् । किंच मर्तान् पुण्यकृतोऽपुण्यकृतः च मनुष्यान् पृथक्करोतु । हे देव अग्ने स्वपत्याय शोभनपुत्रोपेताय राये धनाय नः अस्मान् कुरु । दितिं दातारं च रास्व देहि । अदितिम् । पञ्चम्यर्थे द्वितीया । अदातुः सकाशात् उरुष्य रक्ष ॥ चित्तिम् ।’ चिती संज्ञाने’। स्त्रियां क्तिन् । नित्त्वदाद्युदात्तः । चिनवत् । चिनोतेर्लेट्यडागमः । दितिम् । ‘दाण् दाने । कर्तरि क्तिन् । रास्व। ‘रा दाने ’ । लोटि व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘चवायोगे प्रथमा’ इति न निघातः ॥

English translation:

“May the wise Agni discriminate between virtue and vice between (virtuous and wicked) men, as a (groom distinguishes between) the strong and weak backs (of horses); enrich us with wealth accompanied by virtuous offspring; be bountiful to the liberal giver; shun him who gives not.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cittim acittim cinavadvi vidvān, may the sage (Agni) distinguish that which is to be known, cittim jñātavyam puṇyam or virtue, and acittim acetanīyam not to be thought of, or pāpam sin; cittim and acittim are explained by jñānam and ajñānam, knowledge and ignorance; martān, mortals or men, has no epithets and are supplied: the comparison runs: pṛṣṭheva vitā vṛjinā ca, like backs bright, (kāntāni) and ill-bearing (durvahāṇi); for the horses and the groom, (aśvapāla)

Insight and lack of insight will the knowing one [=Agni] distinguish, like backs, straight and crooked, (like) mortals.
And for the sake of wealth and good descendants for us, o god, both grant Diti [/Giving] and make wide space for Aditi [/Boundlessness].

Note the phonetic figure in a, with the repetition of ci, followed by vi, which is then doubled by vi(dvā́n): cíttim ácittiṃ cinavad ví vidvā́n.

On vītá- see comm. ad IX.97.17.

It is tempting here to take mártān here as a short genitive plural (see 3d above), as Geldner and Renou do. However, in X.89.3 ví yáḥ pṛṣṭhéva jánimāni aryá, índraś cikā́ya … “who has distinguished the races of the stranger, like the (straight and crooked) backs (of horses),” the clear acc. pl. jánimāni ‘races, peoples’ suggests that semantically similar mártān here can be the obj. of ví √ci.

I see no reason to supply a verb in c (like Geldner); it can be easily construed with d.

The pair dítim … áditim in d recalls the cíttim ácittim that opens the vs. The standard interpr. take dítim áditim as a positive/negated pair, understandably. But this requires one of the words to be positively valued and one negatively valued (not necessarily corresponding to the privative form). The problem is that each of the verbs that govern these accusatives (√rā ‘give’, uruṣyá- ‘make wide space, deliver’) ordinarily takes positively valued objects. Attempts to give uruṣyá- a negative sense (e.g., Oldenberg SBE “keep off Aditi”) founder on the large number of positive cases. I therefore think that dítim áditim are not in an etymological relationship but are actually a pun. díti- is the ‘giving’ goddess and derived from √dā ‘give’. For this etymological relationship see VII.15.12 dítiś ca dāti vā́ryam “And Diti gives a thing of value.” áditi- by contrast is both the familiar goddess Aditi and the common noun ‘boundlessness’ (derived from √dā ‘bind’). Each of these is the object of an appropriate verb: a different root meaning ‘give’ for díti- ‘giving’, a verb meaning ‘make space’ for áditi- ‘boundlessness’. For a different wordplay with áditi- see previous hymn, IV.1.20.

May he who knows distinguish sense and folly of men, like straight and crooked backs of horses.
Lead us, O God, to wealth and noble offspring: keep penury afar and grant us plenty.

May he, the knowing one, distinguish wisdom and folly of mortals 1, like straight and crooked backs (of horses) 2. And for the sake of wealth and noble offspring, O god, grant us Diti and keep off Aditi 3.

Verstand und Unverstand der Sterblichen möge der Kundige scheiden, Recht und Unrecht der Sterblichen wie gerade und krumme Rücken der Rosse. Verhilf uns zu Reichtum und zu guter Nachkommenschaft, o Gott, erlaß die Schuld, schütze die Unschuld!

Verstand und Unverstand der Menschen sondre er klug wie grad’ und krumme Thieresrücken; Damit o Gott uns kinderreiches Gut sei, so schenk Besitz uns, wehre ab den Mangel.

Пусть различает он как знаток разумие и неразумие
У людей, как (различают) прямые и кривые спины (коней)!
Для богатства, для прекрасного потомства, о бог,
Награди ты нас щедростью, избавь от нещедрости!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्वान् पुरुष ! जो (वि) विशेष करके (विद्वान्) विद्यायुक्त पुरुष (पृष्ठेव) पीठों के सदृश (वीता) प्राप्त (वृजिना) पराक्रमों को (मर्त्तान्) मनुष्यों को (च) भी (नः) हम लोगों के (स्वपत्याय) उत्तम सन्तान जिससे उस (राये) धन के लिये (च) और (चित्तिम्) किया संग्रह जिसमें उस क्रिया और (अचित्तिम्) जिसमें संग्रह नहीं किया उसका (चिनवत्) संग्रह करे, उसके लिये (दितिम्) खण्डित क्रिया को (रास्व) दीजिये (च) और (अदितिम्) अखण्डित क्रिया का (उरुष्य) सेवन कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे ऊँट आदि पीठों से भार को ले चलते हैं, वैसे ही बलवान् पुरुष सब व्यवहार के भार को धारण करते हैं और व्यवहार में जिसका खण्डन और जिसका मण्डन करने योग्य होवे, वह उसका वैसा ही करना चाहिये ॥११॥

अन्वय: हे देव ! यो वि विद्वान् पृष्ठेव वीता वृजिना मर्त्तांश्च नः स्वपत्याय राये च चित्तिमचित्तिं चिनवत्तस्मै दितिं रास्व चाऽदितिमुरुष्य ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्तिम्) कृतचयनां क्रियाम् (अचित्तिम्) अकृतचयनाम् (चिनवत्) चिनुयात् (वि) (विद्वान्) (पृष्ठेव) पृष्ठानीव (वीता) वीतानि प्राप्तानि (वृजिना) वृजिनानि बलानि (च) (मर्त्तान्) मनुष्यान् (राये) धनाय (च) (नः) अस्माकम् (स्वपत्याय) शोभनान्यपत्यानि यस्मात्तस्मै (देव) विद्वन् (दितिम्) खण्डितां क्रियाम् (च) (रास्व) देहि (अदितिम्) नाशरहिताम् (उरुष्य) सेवस्व ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथोष्ट्रादयः पृष्ठैर्भारं वहन्ति तथैव बलिष्ठा जनाः सर्वं व्यवहारभारं वहन्ति व्यवहारे यस्य खण्डनं यस्य च मण्डनं कर्त्तव्यं स्यात्तत्तस्य तथैव कार्य्यम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे उंट पाठीवर भार घेऊन चालतात. तसेच बलवान पुरुष सर्व व्यवहाराचा भार वहन करतात व्यवहारात ज्याचे खंडन व ज्याचे मंडन करण्यायोग्य आहे ते करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कविं᳓ शशासुः कव᳓यो अ᳓दब्धा
निधार᳓यन्तो दु᳓रियासु आयोः᳓
अ᳓तस् तुवं᳓ दृ᳓शियाँ अग्न एता᳓न्
पड्भिः᳓ पश्येर् अ᳓द्भुताँ अर्य᳓ ए᳓वैः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádabdhāḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śaśāsuḥ ← √śās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dúryāsu ← dúrya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

nidhāráyantaḥ ← √dhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

dŕ̥śyān ← dŕ̥śya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

etā́n ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ádbhutān ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paḍbhíḥ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paśyeḥ ← √paś- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

क॒विम् । श॒शा॒सुः॒ । क॒वयः॑ । अद॑ब्धाः । नि॒ऽधा॒रय॑न्तः । दुर्या॑सु । आ॒योः ।
अतः॑ । त्वम् । दृश्या॑न् । अ॒ग्ने॒ । ए॒तान् । प॒ट्ऽभिः । प॒श्येः॒ । अद्भु॑तान् । अ॒र्यः । एवैः॑ ॥

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śaśāsuḥ ← śās
• [verb], plural, Perfect indicative
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ‘dabdhā ← adabdhāḥ ← adabdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• nidhārayanto ← nidhārayantaḥ ← nidhāray ← √dhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “put.”

• duryāsv ← duryāsu ← durya
• [noun], locative, plural, feminine
• “house.”

• āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dṛśyāṃ ← dṛśya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “good for the eyes; visible.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• etān ← etad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• paḍbhiḥ ← pad
• [noun], instrumental, plural
• “foot; pad [word].”

• paśyer ← paśyeḥ ← paś
• [verb], singular, Present optative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• adbhutāṃ ← adbhuta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• arya ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

हे अग्ने आयोः मनुष्यस्य दुर्यासु गृहेषु अदब्धाः केनाप्यतिरस्कृताः निधारयन्तः निवसन्तः कवयः क्रान्तदृशो देवाः कविं मेधाविनं त्वां शशासुः । होता भवेति शशंसुः । अतः कारणात् अर्यः यज्ञस्य स्वामी त्वं दृश्यान् दर्शनीयान् अद्भुतान् आश्चर्यरूपोपेतानिन्द्रादीन् एतान् देवान् एवैः गमनशीलैः पड्भिः पादैः स्वतेजोभिः पश्येः जानीयाः ॥ दृश्यान् ।’ दृशिर प्रेक्षणे’। ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः ’ ( पा. सू. ३. १. ११० ) इति कर्मणि क्यप् । कित्त्वादगुणः । पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥

English translation:

“The unveiled sages abiding in the dwellings of man have glorified the sage (Agni); therefore, lord of sacrifice, you may proceed with swift-moving feet to behold the admirable and marvellous deities.”

The poet [=Agni] have the undeceivable poets instructed, fixing him down fast in the houses of Āyu.
From there, Agni, you should look with your eyes upon those who are easily seen and upon the unerring ones (who go) along the ways of the stranger.

I take paḍbhíḥ in this vs. as belonging to a root noun páś-, meaning ‘with the eyes’, flg. Oldenberg (SBE [1897]) and Schindler (Wurzelnomen, 31). (However, Oldenberg silently retracted this view in his short piece on paḍbhíḥ some ten years later [ZDMG 63 (1909): 300-302 [=KlsSch 316-18].) As Schindler points out, other hapaxes occur in etymological figures like our paḍbhíḥ paśyeḥ. All other exx. of paḍbhíḥ belong to pád- ‘foot’, including the one two vss. later (IV.2.14). Although such close proximity of identical forms might appear to weigh against assigning them to two different stems, esp. since one of the stems would be a hapax, their contexts seem designed to disambiguate: vs. 12 contains the etym. fig., while 14 juxtaposes the word with another body part frequently paired with it: paḍbhír hástebhiḥ “with feet (and) hands.”

This Sage the Sages, ne’er deceived, commanded, setting him down in dwellings of the living.
Hence mayst thou, friendly God, with rapid footsteps behold the Gods, wonderful, fair to look on.

The undeceived sages instructed the sage (Agni), setting him down in the dwellings of Âyu 1. Hence mayst thou behold, O Agni, with thy eyes 2 these beings visible and secret (that move) on the Arya’s ways 3.

Die untrüglichen Seher haben den Seher unterwiesen, als sie ihn in die Wohnung des Ayu verpflanzten. Von da aus mögest du, Agni, an den Füßen diese sichtbaren Absichten und an dem Eifer des hohen Herrn seine Absichten ersehen.

Den Seher wiesen an die treuen Seher, ihn niedersetzend in des Menschen Häuser; Von dort beschaust mit Blicken Agni stets du, die sichtbar sind und unsichtbar, du holder.

Поэты, нетерпящие обмана, обучили поэта,
Устраивая (его) в жилище Аю.
Оттуда, о Агни. пусть ты увидишь этих достойных видения,
Удивительных – благодаря ногам (и) движениям благородного (господина ).

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशमान विद्वन् पुरुष ! जैसे (अदब्धाः) अहिंसनीय (कवयः) बुद्धिमान् पण्डित लोग (कविम्) उत्तम बुद्धिवाले को (दुर्यासु) गृहों में अहिंसनीय (निधारयन्तः) धारण करते हुए (शशासुः) शासन करते हैं (आयोः) जीवन की वृद्धि का शासन करते हैं (अतः) इस कारण से (त्वम्) आप (एवैः) प्राप्त (पड्भिः) विज्ञान आदिकों से (एतान्) इन प्रत्यक्ष (अद्भुतान्) आश्चर्ययुक्त गुण, कर्म और स्वभाववाले (दृश्यान्) देखने योग्य श्रेष्ठ बुद्धिवाले जनों को (अर्यः) स्वामी के समान (पश्येः) देखिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो अध्यापक और उपदेशक लोग बुद्धिमान् पुरुषों को पढ़ाते और उपदेश देते हैं, उनका सदा ही सत्कार करो, जिससे कि मनुष्य लोग आश्चर्ययुक्त गुण, कर्म और स्वभाववाले होवें ॥१२॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा अदब्धाः कवयः कविं दुर्यास्वदब्धा निधारयन्तः शशासुरायोर्वर्धनं शशासुरतस्त्वमेवैः पड्भिरेतानद्भुतान् दृश्यान् कवीनर्य इव पश्येः ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कविम्) कान्तप्रज्ञं मेधाविनम् (शशासुः) शासति (कवयः) प्राज्ञा विपश्चितः (अदब्धाः) अहिंसनीयाः (निधारयन्तः) (दुर्यासु) गृहेषु (आयोः) जीवनस्य (अतः) (त्वम्) (दृश्यान्) द्रष्टव्यान् (अग्ने) अग्निरिव प्रकाशमानविद्य (एतान्) प्रत्यक्षान् (पड्भिः) विज्ञानादिभिः (पश्येः) (अद्भुतान्) आश्चर्यगुणकर्मस्वभावान् (अर्यः) (एवैः) प्राप्तैः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! येऽध्यापकोपदेशका बुद्धिमतोऽध्यापयन्त्युपदिशन्ति तान्त्सदैव सत्कुरु यतो मनुष्या आश्चर्यगुणकर्मस्वभावाः स्युः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा, जे अध्यापक व उपदेशक बुद्धिमान पुरुषांना शिकवितात व उपदेश देतात त्यांचा सदैव सत्कार करा. ज्यामुळे माणसे आश्चर्ययुक्त गुण, कर्म स्वभावयुक्त व्हावीत. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अग्ने वाघ᳓ते सुप्र᳓णीतिः
सुत᳓सोमाय विधते᳓ यविष्ठ
र᳓त्नम् भर शशमाना᳓य घृष्वे
पृथु᳓ श्चन्द्र᳓म् अ᳓वसे चर्षणिप्राः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

supráṇītiḥ ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vāgháte ← vāghát- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sutásomāya ← sutásoma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥ṣve ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śaśamānā́ya ← √śamⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ścandrám ← ścandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । वा॒घते॑ । सु॒ऽप्रनी॑तिः । सु॒तऽसो॑माय । वि॒ध॒ते । य॒वि॒ष्ठ॒ ।
रत्न॑म् । भ॒र॒ । श॒श॒मा॒नाय॑ । घृष्वे॒ । पृ॒थु । च॒न्द्रम् । अव॑से । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vāghate ← vāghant
• [noun], dative, singular, masculine

• supraṇītiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraṇītiḥ ← praṇītiḥ ← praṇīti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guidance; guidance.”

• sutasomāya ← suta ← su
• [verb noun]
• “press out; su.”

• sutasomāya ← somāya ← soma
• [noun], dative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vidhate ← vidh
• [verb noun], dative, singular
• “worship; offer.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• śaśamānāya ← śam
• [verb noun], dative, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• ghṛṣve ← ghṛṣvi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “anticipated; electrifying.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• ścandram ← ścandra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shining; glistening; brilliant.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• carṣaṇiprāḥ ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprāḥ ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “appreciated.”

हे यविष्ठ युवतम घृष्वे दीप्तियुक्त । यद्वा । परेषां घर्षणशील हे अग्ने चर्षणिप्राः अपेक्षितफलप्रदानेन मनुष्याणां कामपूरकः सुप्रणीतिः सुष्ठूत्तरवेद्यां प्रणयनीयः त्वं सुतसोमाय विधते तव परिचरणं कुर्वते शशमानाय त्वां स्तुवते वाघते यज्ञनिर्वाहकाय यजमानाय पृथु प्रभूतं चन्द्रम् आह्लादकारि रत्नम् उत्तमं धनम् अवसे रक्षणाय भर आहर प्रयच्छेत्यर्थः ॥ सुप्रणीतिः। ‘णीञ् प्रापणे ’ । कर्मणि क्तिन् ।’ तादौ च निति कृति° ‘इत्यनन्तरप्रशब्दस्योदात्तत्वम् । पृथु श्चन्द्रम् इत्यत्र संहितायां ’ ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे’ इति सुडागमः । श्रुत्वेन शकारः ॥

English translation:

“Resplendent Agni, young of the gods, the satisfier of (the desires of) men, who are easily to be conducted (to the altar), bestow joy-yielding and abundant wealth for his preservation upon the worshipper who praises and worships you and offers you libations.”

You, Agni, offering good guidance, to the cantor, to the one with pressed soma who does honor, o youngest one,
bring a treasure, broad and gleaming—to the one who labors to exhaustion, to help him, o excitable one, you who fill the settled domains.

Good guidance hast thou for the priest, O Agni, who, Youngest God! with outpoured Soma serves thee.
Ruler of men, thou joyous God, bring treasure splendid and plentiful to aid the toiler.

Bring thou, O Agni, youngest (god), who art a good guide, a plentiful, brilliant treasure to the worshipper who presses Soma, who serves thee and toils, to help him, O brisk one, who fillest the dwellings of peoples.

Bring du jüngster Agni, der du ein guter Führer bist, dem Priester, dem Verehrer, der Soma gepreßt hat, dem, der den Opferdienst besorgt hat, du Schenklustiger, einen breiten, blinkenden Schatz, um ihm zu helfen, die Völker mit Ruhm erfüllend.

O Agni huldvoll leitend bring dem Beter, der dir, o jüngster, huldigt, Soma kelternd, Dem eifervollen grosses Gut, o muntrer, und glänzendes, o Menschenhort, zur Labung.

Ты, о Агни, (как) добрый вождь, жрецу,
Выжавшему сому почитателю, о самый юный,
Тому, кто трудится (во время обряда), принеси сокровище, о буйный,
Широкое, сверкающее, – в помощь, (ты,) наполняющий народы!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में राजा के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (घृष्वे) पदार्थों के घिसनेवाले (यविष्ठ) अत्यन्त युवन् (अग्ने) अग्नि के सदृश पूर्णविद्या से प्रकाशमान ! (सुप्रणीतिः) उत्तम प्रकार चली हुई नीति जिनके विद्यमान (पृथु) जिनका पुरुषार्थ विस्तृत हो रहा है (चर्षणिप्राः) जो मनुष्यों को व्याप्त होनेवाले (त्वम्) आप (सुतसोमाय) उत्पन्न किया गया ऐश्वर्य वा ओषधियों का रस जिससे उस (शशमानाय) सब के दुःखों के उल्लङ्घन करनेवाले (विधते) अनेक प्रकार के व्यवहार को यथावत् करते हुए (वाघते) बुद्धिमान् के लिये (अवसे) रक्षण आदि के अर्थ (चन्द्रम्) प्रसन्न करनेवाले सुवर्ण और (रत्नम्) रमणीय मनोहर धन का (भर) धारण करो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो धार्मिक शूरवीर विद्वान् लोग शत्रु के बल के उल्लङ्घन करने, परस्पर पदार्थों के घिसने से बिजुली आदि की विद्या के प्रकाश करने और मनुष्यों की रक्षा करनेवाले मन्त्री आदि नौकर होवें, उनके लिये ऐश्वर्य निरन्तर धारण करो ॥१३॥

अन्वय: हे घृष्वे यविष्ठाग्ने ! सुप्रणीतिः पृथु चर्षणिप्राः संस्त्वं सुतसोमाय शशमानाय विधते वाघतेऽवसे चन्द्रं रत्नं भर ॥१३॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव पूर्णविद्यया प्रकाशमान (वाघते) मेधाविने (सुप्रणीतिः) सुष्ठु प्रगता नीतिर्येन सः (सुतसोमाय) सुतः सोम ऐश्वर्यमोषधिरसो वा येन तस्मै (विधते) विविधव्यवहारं यथावत्कुर्वते (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (रत्नम्) रमणीयं धनम् (भर) धर (शशमानाय) सर्वेषां दुःखानामुल्लङ्घकाय (घृष्वे) पदार्थानां सङ्घर्षक (पृथु) विस्तीर्णपुरुषार्थः (चन्द्रम्) आह्लादकरं सुवर्णम् (अवसे) रक्षणाद्याय (चर्षणिप्राः) यश्चर्षणीन् मनुष्यान् प्राति व्याप्नोति सः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये धार्मिकाः शूरा विद्वांसः शत्रुबलस्योल्लङ्घकाः परस्परं पदार्थघर्षणेन विद्युदादिविद्याप्रकाशका मनुष्यरक्षका अमात्यादयो भृत्याः स्युस्तदर्थमैश्वर्य्यं सततं धर ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जे धार्मिक, शूरवीर, विद्वान लोक, शत्रूबल न्यून करणारे, पदार्थांच्या परस्पर घर्षणाने विद्युत विद्या प्रकट करणारे असतात. माणसांचे रक्षण करणारे मंत्री इत्यादी नोकर असतात. त्यांच्यासाठी सतत ऐश्वर्य धारण करा. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा ह य᳓द् वय᳓म् अग्ने तुवाया᳓
पड्भि᳓र् ह᳓स्तेभिश् चकृमा᳓ तनू᳓भिः
र᳓थं न᳓ क्र᳓न्तो अ᳓पसा भुरि᳓जोर्
ऋतं᳓ येमुः सुधि᳓य आशुषाणाः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hástebhiḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paḍbhíḥ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tanū́bhiḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ápasā ← ápas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bhuríjoḥ ← bhuríj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

krántaḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśuṣāṇā́ḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sudhyàḥ ← sudhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yemuḥ ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

अध॑ । ह॒ । यत् । व॒यम् । अ॒ग्ने॒ । त्वा॒ऽया । प॒ट्ऽभिः । हस्ते॑भिः । च॒कृ॒म । त॒नूभिः॑ ।
रथ॑म् । न । क्रन्तः॑ । अप॑सा । भु॒रिजोः॑ । ऋ॒तम् । ये॒मुः॒ । सु॒ऽध्यः॑ । आ॒शु॒षा॒णाः ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvāyā
• [adverb]

• paḍbhir ← paḍbhiḥ ← pad
• [noun], instrumental, plural
• “foot; pad [word].”

• hastebhiś ← hastebhiḥ ← hasta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tanūbhiḥ ← tanū
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kranto ← krantaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• apasā ← apas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “work; deed.”

• bhurijor ← bhurijoḥ ← bhurij
• [noun], genitive, dual, feminine
• “arm.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yemuḥ ← yam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sudhya ← sudhyaḥ ← sudhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent.”

• āśuṣāṇāḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, plural

हे अग्ने अधा ह अथ खलु वयं त्वाया त्वत्कामनया पड्भिः पादैः हस्तेभिः हस्तैः तनूभिः अन्यैश्चावयवैः चकृम यत् यस्मात् कारणात् कर्मसिद्ध्यर्थं त्वामुपपादयामस्तस्मात् सुध्यः सुकर्माणः आशुषाणाः कर्माणि व्याप्नुवन्तस्तेऽङ्गिरसः ऋतं सत्यभूतं त्वां भुरिजोः । बिभृतः कर्मकरणसामर्थ्यं पदार्थान् वेति भुरिजौ बाहू । तयोः अपसा मन्थनाख्येन कर्मणा येमुः उद्यच्छन्ति । तत्र दृष्टान्तः । रथं न । यथा क्रन्तः कारवः शिल्पिनः क्रामन्तोऽध्वगा वा हस्तयोः यथा रथमुद्यच्छन्ति तद्वत् । यद्वा । भुरिजोः । देवान् मनुष्यांश्च बिभृत इति भुरिजौ द्यावापृथिव्यौ । तयोर्मध्येऽपसा परिचरणकर्मणा सत्यभूतं तमग्निं येमुः उद्यच्छन्ति ॥ अध । संहितायां: निपातस्य च ’ इति दीर्घः । क्रन्तः । करोतेः शतरि ’ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । प्रत्ययस्वरः ॥ भुरिजोः । ‘ डुभृञ् धारणपोषणयोः । ‘ भृञ उच्च’ इति इजिप्रत्ययः । धातोरुकारो रपरः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Therefore, Agni, when we labour for you with hands and feet, and all our members, the pious performers of rites, (the Aṅgirasas), exercise their arms in the work (of attrition), as wheelwrights fabricate a car.”

Then while we [=sacrificing priests] have acted, with feet, with hands, with bodies, in serving you, Agni,
like those making a chariot with the work of (our/their) two arms, those of good insight [=poets] have held fast to the truth, panting over it.

The vs. modulates from the 1st pl. of the subordinate clause in the first hemistich (yád vayám … cakṛmā́) to the 3rd pl. of the main clause of d (yemuḥ sudhyàḥ) via the simile in c (ráthaṃ ná krántaḥ). The simile could belong either to the subord. cl. or the main cl. and is grammatically and semantically appropriate to either the 1st or the 3rd ps. subject of either.

On ṛtám āśuṣānā́ḥ see comm. ad IV.1.13.

Now all that we, thy faithful servants, Agni, have done with feet, with hands, and with our bodies,
The wise, with toil, the holy rite have guided, as those who frame a car with manual cunning.

1 And whatsoever we have done, O Agni, out of devotion for thee, with our feet 2, with our hands, with our bodies: (in those deeds of ours) the wise have held up the Rita, aspiring after it, like those who manage a chariot by means of the two pole-arms (?) 3.

Und in allem was wir, o Agni, deinetwegen mit Füßen, Händen und Leibern gemacht haben, mit der Arme Arbeit wie die, die einen Wagen machen, haben die Frommgesinnten an dem Rechte festgehalten, sich dafür ereifernd.

Was wir nun auch aus Lieb’ zu dir vollbrachten mit Füssen, Händen und mit Leibern, Agni, Wie Wagen zimmernd durch das Werk der Schnitzbank, das Opfer lenkten Fromme, dich entflammend.

И потому, что мы, о Агни, из любви к тебе
Работали ногами, руками, телами,
(Служили) трудом двух рук, как те, кто делает колесницу,
(Люди) с добрыми мыслями, радея, придерживались закона.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब प्रजाजन के कृत्य को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान राजन् ! (त्वाया) आपको प्राप्त (सुध्यः) उत्तम बुद्धिवाले (आशुषाणाः) शीघ्र विभाग करनेवाले (वयम्) हम लोग (हस्तेभिः) हाथों (पड्भिः) पैरों और (तनूभिः) शरीरों से (यत्) जिस (रथम्) विमान आदि वाहन के (न) सदृश (चकृम) करें (अध) इसके अनन्तर (ह) निश्चय जो (अपसा) कर्म से (भुरिजोः) धारण और पोषण करनेवालों के (ऋतम्) सत्य को (येमुः) प्राप्त होवें उस विमान आदि वाहन के सदृश (क्रन्तः) क्रम से चलनेवाले हूजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि आलस्य त्याग के शरीरादिकों से पुरुषार्थ को सदा ही करके प्रजा और राज्य का धर्म से नियम करें, जिससे सब लोग धनयुक्त होवें ॥१४॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वाया सुध्य आशुषाणा वयं हस्तेभिः पड्भिस्तनूभिर्यद्यं रथं न चकृम। अध ह येऽपसा भुरिजोर्ऋत येमुस्तं रथं न त्वं क्रन्तो भव ॥१४॥

अथ प्रजाजनकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ह) किल (यत्) यम् (वयम्) (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान राजन् (त्वाया) त्वां प्राप्ता। अत्र विभक्तेराकारादेशः (पड्भिः) पादैः। अत्र वर्णव्यत्ययेन दस्य डः। (हस्तेभिः) (चकृम) कुर्याम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (तनूभिः) शरीरैः (रथम्) विमानादियानम् (न) इव (क्रन्तः) क्रमकः (अपसा) कर्मणा (भुरिजोः) धारकपोषकयोः (ऋतम्) सत्यम् (येमुः) यच्छेयुः (सुध्यः) शोभना धीर्येषान्ते (आशुषाणाः) सद्यो विभाजकाः ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैरालस्यं विहाय शरीरादिभिः पुरुषार्थं सदैवाऽनुष्ठाय प्रजाराज्ययोर्धर्म्येण नियमः कर्त्तव्यो येन सर्व आढ्याः स्युः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी आळस त्यागून शरीर इत्यादींनी सदैव पुरुषार्थ करावा. प्रजेसाठी व राज्यासाठी धर्मपूर्वक नियम बनवावेत. ज्यामुळे सर्व लोक धनयुक्त व्हावेत ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा मातु᳓र् उष᳓सः सप्त᳓ वि᳓प्रा
जा᳓येमहि प्रथमा᳓ वेध᳓सो नॄ᳓न्
दिव᳓स् पुत्रा᳓ अ᳓ङ्गिरसो भवेम
अ᳓द्रिं रुजेम धनि᳓नं शुच᳓न्तः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jā́yemahi ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prathamā́ḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhavema ← √bhū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanínam ← dhanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rujema ← √ruj- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śucántaḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

अध॑ । मा॒तुः । उ॒षसः॑ । स॒प्त । विप्राः॑ । जाये॑महि । प्र॒थ॒माः । वे॒धसः॑ । नॄन् ।
दि॒वः । पु॒त्राः । अङ्गि॑रसः । भ॒वे॒म॒ । अद्रि॑म् । रु॒जे॒म॒ । ध॒निन॑म् । शु॒चन्तः॑ ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• mātur ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• jāyemahi ← jan
• [verb], plural, Present optative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• prathamā ← prathamāḥ ← prathama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vedhaso ← vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• divas ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• putrā ← putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• bhavemādriṃ ← bhavema ← bhū
• [verb], plural, Present optative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhavemādriṃ ← adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• rujema ← ruj
• [verb], plural, Present optative
• “break; bend.”

• dhaninaṃ ← dhaninam ← dhanin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich.”

• śucantaḥ ← śuc
• [verb noun], nominative, plural
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

वामदेवोऽन्यैः षड्भिरङ्गिरोभिः सह ब्रूते । अध अपि च मातुरुषसः सकाशात् सप्त सप्तसंख्याकाः विप्राः प्राज्ञा वयं स्मः । प्रथमाः श्रेष्ठा वयं वेधसः अग्नेः परिचारकान् नॄन् वेधसो विधातॄन् रश्मीन् वा जायेमहि वयं जनयामः । दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य पुत्राः वयं अङ्गिरसो भवेम भूतिमन्तः स्याम । शुचन्तः दीप्यमाना वयं धनिनम् उदकवन्तम् अद्रिं मेघं रुजेम वर्षार्थं भिन्द्याम । यद्वा । धनिनं पणिनामकासुरापहृतगोधनयुक्तमद्रिं पर्वतं रुजेम । अङ्गिरसामादित्यपुत्रत्वमेवमाम्नायते - तस्य यद्रेतसः प्रथममुददीप्यत तदसावादित्योऽभवत् ’ इत्युपक्रम्य ‘ येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन् ’ ( ऐ. ब्रा. ३. ३४ ) इति ॥ जायेमहि । ‘ जनी प्रादुर्भावे ’ । लिङि ’ ज्ञाजनोर्जा ’ इति जादेशः । वेधसः । डुधाञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्मात् ’ विधाञो वेध च’ ( उ. सू. ४.६६४ ) इति असिप्रत्ययः । धातोर्वेध इत्यादेशः । दिवस्पुत्रा इत्यत्र संहितायां ‘ षष्ठ्याः पतिपुत्र ’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । रुजेम । ‘ रुजो भङ्गे ’ । अदादिः । लिङि रूपम् ॥ ॥१८॥

English translation:

“May we seven priests first in order engender from the material drawn the worshippers of the creator (Agni); may we Aṅgirasas be the sons of heaven, and, radiant, divide the wealth-continuing mountain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May we, Aṅgirasas, be the sons of heaven: divasputrā aṅgiraso bhavena, or, may we, the sons of heaven be Aṅgirasas; or, bhūtimantaḥ, possessed of superior power. The Aṅgirasas are the sons of A-ditya, aṅgirasām ādityaputratvam āmnāgyate; the text is: tasya yad retaḥ prathamam udadipyata tad asau ādityo abhavat, ityupakramya ye aṅgārā asanste aṅgiraso abhavan, that which was his seed was first manifested as Āditya, thence, in succession, those which were the cinders became the Aṅgirasas; wealth-containing mountain: ādrim rujema dhaninam, may allude to the rock in which the cows were hidden; or, adri may be rendered cloud (megha), by the disruption of which rain is made to fall

Then as the seven inspired poets might we be born from mother Dawn, as the foremost ritual adepts for men.
Might we become sons of heaven, Aṅgirases. Might we break the rock that holds the prize, as we blaze.

For the third time in this hymn a pāda-final acc. pl. might more comfortably be interpreted as a gen. pl. – here nṝ́n. In the cases of mártān in 3d and 11b we saw that the acc. pl. reading was easily possible and an abbreviated (or re-formed) gen. pl.

interpr. was unnecessary. Here an acc. pl. interpr. seems more difficult, though perhaps not impossible. If it is a gen. pl. the tr. would be “as the foremost ritual adepts of/among men,” and most interpr. implicitly or explicitly accept this analysis.

(See also disc. in AiG III.119 and Oldenberg, ZDMG 55: 285-89 [=KlSch 744-78], though Oldenberg in the Noten favors a nominative pl. analysis, also by preference ZDMG 55: 287 [=KlSch 746].) Certainly nṛ́̄n appears to be more multivalent in the RV than other acc. pl., and, though reluctant, I cannot rule out a gen. pl. However, I think it is possible that nṛ́̄n is a rough acc. of goal (“born to men”) or respect (“ritual adepts with respect to men”).

Interestingly, here “we” aspire to a complete set of parents: Mother Dawn, Father Heaven. Generally in the RV a single parent will do in any particular rhetorical situation.

May we, seven sages first in rank, engender, from Dawn the Mother, men to be ordainers.
May we, Angirases, be sons of Heaven, and, radiant, burst the wealth-containing mountain.

And may we be born from the Dawn, the mother, as the seven priests 1, as the first worshippers among men 2. May we be the Aṅgiras, the sons of Heaven. May we flaming break the rock which contains the prize of the contest 3.

Und wir möchten als die sieben Sänger von der Mutter Usas geboren werden als die ersten Meister unter den Männern. Wir möchten des Himmels Söhne, die Angiras´ werden und inbrünstig den Fels mit dem Schatz erbrechen.

»Wir sieben Sänger wollen Männer zeugen, als erste Ordner aus der Mutter Uschas, Und Angirasen, Himmelssöhne werden, den reichen Fels zerbrechen, hell erstrahlend.«

Тогда пусть родимся мы от матери Ушас
(Как) семеро вдохновенных, (как) первые устроители (обряда) среди людей!
Пусть станем мы сыновьями неба Ангирасами,
Пусть расколем мы, пылающие, скалу, полную сокровищ!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब इस अगले मन्त्र में राजा के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (उषसः) प्रभातवेला के दिन के समान सात प्रकार के किरणें होते हैं, वैसे ही (मातुः) माता के सदृश वर्त्तमान विद्या से हम लोग (प्रथमाः) प्रथम प्रसिद्ध (विप्राः) बुद्धिमान् (सप्त) सात प्रकार के अर्थात् राजा, प्रधान, मन्त्री, सेना, सेना के अध्यक्ष, प्रजा और चारादि (जायेमहि) होवें और (वेधसः) बुद्धिमान् (नॄन्) नायक पुरुषों को प्राप्त हों और (दिवः) प्रकाश के (पुत्राः) विस्तारनेवाले (अङ्गिरसः) जैसे प्राणवायु (अद्रिम्) मेघ को वैसे शत्रु को (रुजेम) छिन्न-भिन्न करें (अध) इसके अनन्तर (धनिनम्) बहुत धनयुक्त प्रजा में विद्यमान को (शुचन्तः) विद्या और विनय से पवित्र करते हुए (भवेम) प्रसिद्ध होवें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा लोग बुद्धिमान् मन्त्रियों का सत्कार करके रक्षा करते हैं, वे सूर्य्य के सदृश प्रकाशित यशवाले होते हैं और सभी काल में उद्योगियों की रक्षा और दुष्टों का निरन्तर ताड़न करें, जिससे कि सब शुद्ध आचरणवाले होवें ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथोषसः सप्तविधाः किरणा जायन्ते तथैव मातुर्विद्याया वयं प्रथमा विप्राः सप्त जायेमहि। वेधसो नॄन् प्राप्नुयाम दिवस्पुत्रा अङ्गिरसोऽद्रिमिव शत्रून् रुजेमाऽध धनिनं शुचन्तः प्रशंसिता भवेम ॥१५॥

अथ राजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये (मातुः) मातृवद्वर्त्तमानाया विद्यायाः (उषसः) प्रभातवेलाया दिनमिव (सप्त) राजप्रधानाऽमात्यसेनासेनाध्यक्षप्रजाचाराः (विप्राः) धीमन्तः (जायेमहि) (प्रथमाः) प्रख्याता आदिमाः (वेधसः) प्राज्ञान् (नॄन्) नायकान् (दिवः) प्रकाशस्य (पुत्राः) तनयाः (अङ्गिरसः) प्राणा इव (भवेम) (अद्रिम्) मेघमिव शत्रुम् (रुजेम) प्रभग्नान् कुर्य्याम (धनिनम्) बहुधनवन्तं प्रजास्थम् (शुचन्तः) विद्याविनयाभ्यां पवित्राः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजानो बुद्धिमतोऽमात्यान् सत्कृत्य रक्षन्ति ते सूर्य इव प्रकाशितकीर्त्तयो भवन्ति सर्वदैव व्यवसायिनो रक्षित्वा दुष्टान् सततं ताडयेयुर्येन सर्वे पवित्राचाराः स्युः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजे लोक बुद्धिमान मंत्र्यांचा सत्कार करून रक्षण करतात ते सूर्याप्रमाणे प्रकाशित कीर्ती प्राप्त करणारे असतात. सदैव उद्योगी लोकांचे रक्षण करून दुष्टांचे निरंतर ताडन करावे. ज्यामुळे सर्व शुद्ध आचरण करणारे असावेत. ॥ १५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा य᳓था नः पित᳓रः प᳓रासः
प्रत्ना᳓सो अग्न ऋत᳓म् आशुषाणाः᳓
शु᳓ची᳓द् अयन् दी᳓धितिम् उक्थशा᳓सः
क्षा᳓मा भिन्द᳓न्तो अरुणी᳓र् अ᳓प व्रन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párāsaḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśuṣāṇā́ḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ayan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dī́dhitim ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ukthaśā́saḥ ← ukthaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

aruṇī́ḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhindántaḥ ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vran ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ।
शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒ऽशसः॑ । क्षामा॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अप॑ । व्र॒न् ॥

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ॥ शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒शास॒ इत्यु॑क्थ-शासः॑ । क्षाम॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अपेति॑ । व्र॒न् ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• parāsaḥ ← para
• [noun], nominative, plural, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• pratnāso ← pratnāsaḥ ← pratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• āśuṣāṇāḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, plural

• śucīd ← śuci
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayan ← i
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dīdhitim ← dīdhiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beam.”

• ukthaśāsaḥ ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthaśāsaḥ ← śāsaḥ ← śās
• [noun], nominative, plural, masculine
• “śās; command; ruler; commander.”

• kṣāmā ← kṣam
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• bhindanto ← bhindantaḥ ← bhid
• [verb noun], nominative, plural
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• aruṇīr ← aruṇīḥ ← aruṇī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dawn.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vran ← vṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

हे अग्ने अध अपि च परासः श्रेष्ठाः प्रत्नासः पुराणाः ऋतं सत्यभूतं यज्ञं यथा यथावत् आशुषाणाः अश्नुवानाः नः अस्माकं पितरः अङ्गिरसः शुचि दीप्तं स्थानम् अयन् अगच्छन् । तथा दीधितिं तेजश्चागच्छन् । किंच उक्थशासः उक्थानां शस्त्राणां शंसितारः क्षाम क्षयकारणं तमः पापं वा भिन्दन्तः विनाशयन्तोऽङ्गिरसः अरुणी: अरुणवर्णाः पणिभिरपहृता गा उषसो वा अप व्रन् अपावृण्वन् । प्रकाशितवन्त इत्यर्थः ॥ अयन् । ‘ इण् गतौ ’ । लङि ‘ इणो यण् ’ इति यण् । व्यत्ययेन अडागमः । दीधितिम् । ‘दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः’ इत्यस्मात् क्तिनि ह्रस्वश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तः । उक्थशासः । उक्थशब्द उपपदे: शंसु स्तुतौ ’ इत्यस्मात् ‘ मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाशो ण्विन् ’ (पा. सू. ३. २. ७१) इति ण्विन् नकारलोपश्च निपातनादेव । पदकाले ह्रस्वश्छान्दसः । अरुणीः । गौरादिङीषन्तः । एकादेशस्वरः । व्रन् । वृणोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस इत्यादिना च्लेर्लुक् । निघातः ॥

11अधेति ॥ अध अत एव कर्मसामर्थ्यात् अस्माकं परासः पूर्वे पितरः प्रत्नासः ततोपि पूर्वे पितरः हे अग्ने ऋतं सत्यं यज्ञं वा आशुषाणा अश्नुवानाः । अश्नोतेः छान्दसे लिटि रूपम्, तत्र क्वसुकानचोश्छान्दसस्समावेशः । अयस्मयादित्वेन भत्वाद्द्वयोस्संप्रसारणम् । यद्वा - द्विविकरणत्वं लिटि व्यत्ययेन भवति, उप्रत्ययः ।
ते च शुचि शुद्धं स्थानम् । इत् इत्यवधारणे । शुच्येव स्थानं यथा आयन् आगच्छन् दीधितिं स्थानं तद्योगात्ताच्छब्द्यम् । उक्थशासः उक्थैः स्तोत्रैः । यत्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Thus, Agni, our excellent and ancient forefathers, celebrators of holy sacrifice, proceeded to (the region of) pure light, and, reciting prayers and dispersing gloom, they made manifest the purple (kine).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 19.69; proceeded to the region of pure light: śucid ayan dīdhitim dīptam sthānam tejas cāgacchan: ravi-maṇḍalam, the orb of the sun; the last phrases: may we, dividing the rays of the sun and piercing the earth (with sacrificial posts), also proceed by the path of the gods; or to heaven;

Apavran = apāvṛṇumaḥ, with the sense of the potential

Then like our further forefathers of old, panting over the truth, o Agni, those reciting solemn speech (now) will come to the blazing (udder of sacrifice [=Vala]), to visionary power. Splitting (heaven and) earth, they (will) unclose the ruddy (cows [=dawns]).

On ṛtám āśuṣānā́ḥ see comm. ad IV.1.13.

This vs. has double temporal reference, to the Aṅgirases of long ago using sacred speech to split the Vala cave and release the cows and to the current priests, who imitate the speech of the Aṅgirases in order to release the dawns from darkness.

The failure to realize the double reference to both the opening of Vala and the beginning of the current dawn sacrifice has caused interpretational difficulties. To begin with, śúci in c has been puzzled over. Oldenberg (SBE) attempted to make it a fem. adj. modifying dī́dhitim, but in the Noten opts rather for an adverbial neut.

Most other tr. interpr. it as an abstract ‘Klarheit’ vel sim. (Geldner, Renou, Scarlatta [530], sim.

Schmidt [Bṛhaspati und Indra 43-44]), while Witzel Gotō take it as the modifier of ṛtám in the preceding pāda. I do not know of other exx. of śúci- in abstract value; I interpr. it rather in conjunction with the phrase śúcy ū́dhaḥ … gávām “the gleaming/blazing udder of cows” in the preceding hymn (IV.1.19). As noted in the comm. there, I take this as a ref. to the Vala cave. But this “blazing (udder)” can also refer to the current sacrifice, with the newly kindled fire at its focus. The priests approach this with their sacred speech to set the ritual in motion and achieve dī́dhitim ‘visionary power’.

I think pāda c is appropriate for both the ancient Aṅgirases and the presentday ritualists, and so I would modify the published translation somewhat. The verb ayan is a subjunctive to the root present of √i and therefore primarily applicable to the ritualists and the actions they will now perform. But I also think that it’s possible to interpr. it as a backformed injunctive to the same root present. Since augmented imperfects to stems beginning with a vowel always have lengthened augment (here, well-attested 3rd pl. āyan ‘they went’), it would be possible to form an injunctive by “subtracting” the augment a-, producing ayan, rather than the more proper yan (found only in III.4.5). By such an interpr. the Aṅgirases could also be subjects of the verb: they came (inj.) to the gleaming/blazingVala cave (represented by śúci), and the priests will come (subj.) to the gleaming/blazing place of sacrifice.

The Pp. reads kṣā́mā in d as kṣā́ma, and most interpr. (save for Witzel Gotō) follow the Pp. and take this form as a singular, tr. “splitting the earth” – as a reference only to the Vala myth (even though it is not the earth that gets split in that myth). But I think we should take the Saṃhitā form seriously, as the elliptical dual it appears to be, extracted from the dual dvandva dyā́vā-kṣā́mā. The phrase “splitting (heaven and) earth” would refer to the visual experience of dawn, when the appearance of the dawn light at the horizon seems to split sky from earth, allowing the light to flood in through the resulting slit.

As in the days of old our ancient Fathers, speeding the work of holy worship, Agni,
Sought pure light and devotion, singing praises; they cleft the ground and made red Dawns apparent.

And as our first, ancient fathers, O Agni, were aspiring after Rita 1—they attained to pure devotion 2, chanting their litanies. Cleaving the earth they disclosed the red (cows).

Und wie unsere fernsten Ahnen, die sich vor alters für das Rechte ereiferten, o Agni, so mögen jetzt die in Liedern Redenden zur Klarheit, zur Erkenntnis kommen. Den Boden spaltend sollen sie die rötlichen Usas aufdecken.

Als unsre Väter, sie die frühern, alten, anfachten einst das heil’ge Feur, o Agni, Da gingen strahlend zum Gebet die Sänger, den Boden spaltend fanden sie die Kühe.

И вот, подобно нашим отдаленным отцам,
Древним, о Агни, радевшим о законе,
Сказители гимнов уйдут в чистую (область), в мир видения.
Раскалывая землю, они откроют алых (коров).

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान राजन् ! (यथा) जिस प्रकार से (नः) हम लोगों के (परासः) होनेवाले (प्रत्नासः) हुए (पितरः) उत्पन्न करनेवाले पितृ लोग (शुचि) पवित्र, शुद्धि करनेवाले (ऋतम्) सत्य न्याययुक्त व्यवहार को (आशुषाणाः) सब प्रकार बाँटते और (उक्थशासः) प्रशंसित शासनोंवाले (क्षाम) पृथिवी को (भिन्दन्तः) विदारते हुए (दीधितिम्) नीति के प्रकाश को (अयन्) प्राप्त होते हैं (अध) इसके अनन्तर (अरुणीः) प्राप्त प्रजाओं को (अप) (व्रन्) स्वीकार करें, वैसे (इत्) ही आप हम लोगों में वर्त्ताव करो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा और राजपुरुष प्रजाओं में पिता के सदृश वर्त्ताव करके सत्य, न्याय का प्रकाश कर और अविद्या को दूर करके प्रजाओं को शिक्षा देते हैं, वे पवित्र गिने जाते हैं ॥१६॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा नः परासः प्रत्नासः पितरः शुच्यृतमाशुषाणा उक्थशासः क्षाम भिन्दन्तो दीधितिमयन्। अधाऽरुणीरपव्रँस्तथेदेव त्वमस्मासु वर्त्तस्व ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यथा) येन प्रकारेण (नः) अस्माकम् (पितरः) जनकाः (परासः) भविष्यन्तः (प्रत्नासः) भूताः (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान राजन् (ऋतम्) सत्यं न्याय्यम् (आशुषाणाः) समन्ताद्विभजन्तः (शुचि) पवित्रं शुद्धिकरम् (इत्) एव (अयन्) प्राप्नुवन्ति (दीधितिम्) नीतिप्रकाशम् (उक्थशासः) प्रशंसितशासनाः (क्षाम) पृथिवीम्। क्षामेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (भिन्दन्तः) विदृणन्तः (अरुणीः) प्राप्ताः प्रजाः (अप) (व्रन्) वृणुयुः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा राजपुरुषाश्च प्रजासु पितृवद्वर्त्तित्वा सत्यं न्यायं प्रकाश्याऽविद्यां निवार्य्य प्रजाः शिक्षन्ते ते पवित्रा गण्यन्ते ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे व राजपुरुष प्रजेशी पित्याप्रमाणे वर्तन करून सत्य न्यायाचा प्रकाश करतात, अविद्या दूर करून प्रजेला शिक्षण देतात, ते पवित्र समजले जातात. ॥ १६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुक᳓र्माणः सुरु᳓चो देवय᳓न्तो
अ᳓यो न᳓ देवा᳓ ज᳓निमा ध᳓मन्तः
शुच᳓न्तो अग्निं᳓ ववृध᳓न्त इ᳓न्द्रम्
ऊर्वं᳓ ग᳓व्यम् परिष᳓दन्तो अग्मन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sukármāṇaḥ ← sukárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

surúcaḥ ← surúc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áyaḥ ← áyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhámantaḥ ← √dhamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

jánima ← jániman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śucántaḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

vavr̥dhántaḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, voice:ACT}

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gávyam ← gávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pariṣádantaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

ūrvám ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सु॒ऽकर्मा॑णः । सु॒ऽरुचः॑ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । अयः॑ । न । दे॒वाः । जनि॑म । धम॑न्तः ।
शु॒चन्तः॑ । अ॒ग्निम् । व॒वृ॒धन्तः॑ । इन्द्र॑म् । ऊ॒र्वम् । गव्य॑म् । प॒रि॒ऽसद॑न्तः । अ॒ग्म॒न् ॥

• sukarmāṇaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukarmāṇaḥ ← karmāṇaḥ ← karman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• suruco ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suruco ← rucaḥ ← ruc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; radiance; color.”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• ‘yo ← ayaḥ ← ayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “iron; kāntaloha; ayas [word]; tīkṣṇaloha; metallic element; weapon.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• janimā ← janiman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• dhamantaḥ ← dham
• [verb noun], nominative, plural
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• śucanto ← śucantaḥ ← śuc
• [verb noun], nominative, plural
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vavṛdhanta ← vavṛdhantaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ūrvaṃ ← ūrvam ← ūrva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• gavyam ← gavya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bovine.”

• pariṣadanto ← pariṣadantaḥ ← pariṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, plural

• agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

सुकर्माणः सुष्ठ्वनुष्ठितयागादिकर्माणः सुरुचः शोभनदीप्तयः देवयन्तः देवान् कामयमानाः देवाः देवनशीलाः स्तोतारः जनिम स्वकीयं मानुषं जन्म धमन्तः यागादिलक्षणेन कर्मणा निर्मलीकुर्वन्तः । तत्र दृष्टान्तः । अयो न । यथा कर्मारा अयो भस्त्रेण धमन्ति तद्वत् । तादृशाः अग्निं शुचन्तः हविर्भिर्दीपयन्तः इन्द्रं ववृधन्तः सोमेन स्तुत्या वा वर्धयन्तोऽङ्गिरसः परिषदन्तः परितः सीदन्तः सन्तः ऊर्वं महान्तं गव्यं गोसंघम् अग्मन् प्राप्नुवन् ॥ सुकर्माणः । सोर्मनसी° ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । धमन्तः । ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः । शतरि पाघ्रादिना धमादेशः । शपः पित्त्वात् अनुदात्तत्वे ‘ शतुर्लसार्वधातुकस्वरः । ववृधन्तः । वृधु वर्धने’। व्यत्ययेन परस्मैपदम् । शतरि शपः श्लुः । गव्यम् । गवां समूह इत्यर्थे ‘खलगोरथात् ’ इति यः । अग्मन् । गमेर्लुङि च्लेर्लुकि रूपम् ॥

English translation:

“Performers of good works, brilliant and devout, the praises of the gods have freed their birth from impurity, as (a smith heats) bronze; exciting Agni, elevating Indra, and wandering about (in search), they have gone to the vast (hidden) herd of cattle.”

Those of good work and good light, seeking the gods, smelting the races of the gods like metal,
they went blazing, strengthening Agni and Indra, besieging the cattle pen.

And yet again we have a form that would be best interpr. as a genitive pl., but formally is not – devā́or devā́ḥ [so Pp.] in devā́jánimā (cf. devā́nām … jánima [or jánimā] in the next vs., 18b). It would be possible to interpr. devā́ḥ as nominative subj. in the simile (“as the gods do metal”); on the other hand, reading devā́, some have taken it as a neut. pl. adj. with jánimā. Here, however, I think a gen. pl. interpr.

is the correct one, but the poet is playing a little trick: the sequence ná devā́is to be flipped to *devā́na à devā́nā(ṃ). The occurrence of the expected phrase in the next vs. would be an example of immediate poetic repair (see my 2003 “Poetic ‘Repair’ in the Rig Veda”).

The standard tr. take śucántaḥ as transitive, with agním as obj., but as most comment, verb forms to this root are otherwise intransitive; see esp. identical śucántaḥ in nearby 15d. It seems better to interpr. agním as the obj. of vavṛdhántaḥ along with índram; there is no obstacle to such an interpr. On the secondary present stem seen in the participle vavṛdhánt- here, cf. Kümmel (471).

Gods, doing holy acts, devout, resplendent, smelting like ore their human generations.
Enkindling Agni and exalting Indra, they came encompassing the stall of cattle.

The pious men, well performing the acts (of worship), resplendent, melting 1 the generations of the gods 2 like ore 3, kindling Agni, strengthening Indra, went along 4, besieging the stall of cows.

Die Guteswirkenden, Erleuchteten, Gottergebenen sind gekommen. Ihn anfachend, schweißend wie Erz, wie die Götter, die die Menschengeschlechter zusammenschweißten, das Feuer entflammend, den Indra stärkend, indem sie die Rinderhöhle belagern.

Die lichten Götter, kunstreich, Götter liebend, durch Blasen zeugend ihn, sowie das Eisen, Entzündend Agni und den Indra stärkend, umlagernd drangen sie zum Stall der Kühe. 18. Wie fette Heerden Viehes sah der starke nah vor sich stehn die göttlichen Geschlechter; Es flehten da der Menschen heisse Wünsche, zu segnen auch die künft’gen, treuen Männer.

Прекрасно действующие, прекрасно сверкающие, преданные богам,
Раздувая (его, как плавят) железо, (как) боги поколения (людей сплавили),
Зажигающие огонь, укрепляющие Индру,
Окружающие загон с коровами, пришли они.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और प्रजाजन ! आप लोगों (अयः) सुवर्ण को (धमन्तः) कंपाते हुओं के (न) सदृश (देवाः) विद्वान् लोग (जनिम) जन्म की (देवयन्तः) कामना करते हुए (सुकर्माणः) जिनके उत्तम कर्म (सुरुचः) वा श्रेष्ठ प्रीति वह (शुचन्तः) पवित्र आचरण को करते और कराते हुए (अग्निम्) प्रसिद्ध अग्नि को (ववृधन्तः) बढ़ाते हैं (परिषदन्तः) और सभा का आचरण करते हुए (ऊर्वम्) हिंसा करनेवाली (इन्द्रम्) बिजुली को (गव्यम्) वाणीमय शास्त्र को (अग्मन्) प्राप्त होते हैं, वैसा ही आप लोग आचरण करो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। सब मनुष्यों को चाहिये कि धर्मयुक्त कर्मों को करके विद्या और सभा में प्रीति उत्पन्न करके पवित्रता की कामना करते हुए विद्या और जन्म से बढ़नेवाले बिजुली आदि की विद्या को बढ़ाते हुए चक्रवर्त्ती राज्य करके आनन्द का निरन्तर भोग करें ॥१७॥

अन्वय: हे राजप्रजाजना ! भवन्तोऽयो धमन्तो न देवा जनिम देवयन्तः सुकर्माणः सुरुचः शुचन्तोऽग्निं ववृधन्तः परिषदन्त ऊर्वमिन्द्रं गव्यमग्मंस्तथैव यूयमाचरत ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुकर्माणः) शोभनानि कर्माणि येषान्ते (सुरुचः) सुष्ठु रुचः प्रीतयो येषान्ते (देवयन्तः) कामयमानाः (अयः) सुवर्णम् (न) इव (देवाः) विद्वांसः (जनिम) जन्म। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (धमन्तः) कम्पयन्तः (शुचन्तः) पवित्राचरणं कुर्वन्तः कारयन्तः (अग्निम्) प्रसिद्धपावकम् (ववृधन्तः) वर्धयन्ति (इन्द्रम्) विद्युतम् (ऊर्वम्) हिंसकम् (गव्यम्) गोमयं वाङ्मयम् (परिषदन्तः) परिषदमाचरन्तः (अग्मन्) गच्छन्ति ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। सर्वैर्मनुष्यैर्धर्म्याणि कर्माणि कृत्वा विद्यायां सभायां च रुचिं जनयित्वा पवित्रतां कामयमाना विद्याजन्मना वर्धमाना विद्युदादिविद्यामुन्नयन्तस्साम्राज्यं कृत्वानन्दः सततं भोक्तव्यः ॥१७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. सर्व माणसांनी धर्मयुक्त कर्म करून विद्या व सभेत रुची उत्पन्न करून पवित्रतेची कामना करून विद्युत इत्यादींची विद्या वाढवीत चक्रवर्ती राज्य करून आनंदाचा निरंतर भोग करावा ॥ १७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ यूथे᳓व क्षुम᳓ति पश्वो᳓ अख्यद्
देवा᳓नां य᳓ज् ज᳓निम अ᳓न्ति उग्र
म᳓र्तानां᳐ चिद् उर्व᳓शीर् अकृप्रन्
वृधे᳓ चिद् अर्य᳓ उ᳓परस्य आयोः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

kṣumáti ← kṣumánt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yūthā́ ← yūthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ánti ← ánti (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jánima ← jániman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

akr̥pran ← √kr̥p- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

cit ← cit (invariable)

mártānām ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

urváśīḥ ← urváśī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

úparasya ← úpara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । यू॒थाऽइ॑व । क्षु॒ऽमति॑ । प॒श्वः । अ॒ख्य॒त् । दे॒वाना॑म् । यत् । जनि॑म । अन्ति॑ । उ॒ग्र॒ ।
मर्ता॑नाम् । चि॒त् । उ॒र्वशीः॑ । अ॒कृ॒प्र॒न् । वृ॒धे । चि॒त् । अ॒र्यः । उप॑रस्य । आ॒योः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yūtheva ← yūthā ← yūtha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “herd; troop; battalion.”

• yūtheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṣumati ← kṣumat
• [noun], locative, singular, masculine

• paśvo ← paśvaḥ ← paśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yaj ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• janimānty ← janimā ← janiman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• janimānty ← anti
• [adverb]

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• martānāṃ ← martānām ← marta
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• urvaśīr ← urvaśīḥ ← urvaśī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Urvaśī.”

• akṛpran ← kṛp
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• arya ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• uparasyāyoḥ ← uparasya ← upara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “later(a); future(a); nether.”

• uparasyāyoḥ ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

उग्र तेजस्विन् हे अग्ने देवानाम् अङ्गिरसां संबन्धि यज्जनिम यं गोसंघम् अन्ति पर्वतस्य समीपे आ अख्यत् ॥ समन्तादिन्द्रोऽपश्यत् । तत्र दृष्टान्तः । यूथेव । यथा पश्वः पशूनां गवां यूथानि क्षुमति अन्नवत्याढ्यगृहे वर्तमानानि पश्यन्ति जनास्तद्वत् । यद्वा । हे अग्ने तव परिचारकः अङ्गिरोगणः देवानाम् इन्द्रादीनां यज्जनिम योऽयं जनः अन्ति मदन्तिके पश्वः पणिभिः अपहृतान् पशून् आख्यत् समन्तान् पश्यति । तत्र दृष्टान्तः । यथा क्षुमति शब्दं कुर्वाणे गवां यूथा यूथे पशून् पश्यन्ति तद्वत् । मर्तानां चित् मनुष्याणाम् उर्वशीः ऊरुभ्यामश्नुवानाः । ‘ उर्वभ्यश्नुत ऊरुभ्यामश्नुते ’ ( निरु. ५. १३) इति यास्कः । प्रजाः अकृप्रन् । ताभिरानीताभिर्गोभिः क्लृप्ताः समर्था अभवन् । चित् अपि च अर्यः स्वामी लब्धगोधनः उपरस्य उप्तस्य निषिक्तस्यापत्यस्य वृधे वर्धनाय समर्थो भवति । तथा आयोः मनुष्यस्य भृत्यादेश्च पोषणे समर्थो भवति ॥ यूथेव । शसः सप्तम्या वा डादेशः । क्षुमति । क्षुत् इत्यन्ननाम् । यद्वा । ‘टुक्षु शब्दे ‘। भावे क्विप् । छान्दसः तकारलोपः । ‘ तदस्यास्ति’ इति मतुप् । ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । अख्यत् । ‘ख्या प्रकथने ‘। लुङि च्लेः अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ् ’ इत्यङादेशः । आतो लोपः। जनिम । जनी प्रादुर्भावे ‘। ‘ हृजनिभ्यामिमनिन् ’ इति इमनिन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । अकृप्रन् । ‘कृपू सामर्थ्ये ’ । लङि • बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । रुडागमः ॥

English translation:

“Fierce (Agni), when (Indra) proclaimed the near presence of the herd of the kine of the divine (Aṅgirasas) as a herd of cattle in a well-stored stall, the progeny of mortals were thereby enabled (to perform pious acts), and the master of the family rendered competent to (provide for) the increase of posterity and (the support of) dependants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Herd of cattle: āyūtheva kṣumati paśvoḥ akhyat devānām yaj janimāni = liṭ, like a herd in food-possessing animals, he has said to the gods that which birth is nigh;

Janāmā = go saṅgham; martānām cid urvaśīrakṛpranvṛdhe cid arya uprasya ayoḥ: urvaśiḥ = prajā,progeny;

Akṛpran = were made able (cf. Nirukta 5.13: urvaśiḥ = apsaras, i.e. urvabhya aśnuta;or, urubhyām aśnuta, who pervades or proceeds from the thigh. The legend is that Urvaśi was born from the thigh of Nārāyaṇa

He [=Agni?] watched over them like (a herdsman) the herds of livestock in a cattle-rich (pasture)—watched over the race of gods that was nearby, o strong one.
The Urvaśīs yearned also for (the race of) men, also for the increase of the stranger, of Āyu to come.

This vs. closes the mythological section of the hymn and is so positioned to seem as if it ought to be the denouement of the Vala myth. But it seems, at least to me, to have no connection with that myth or, indeed, with anything else in this hymn.

I remain baffled by it, and my comments here will be only on matters of detail.

Geldner (/Witzel Gotō) take the subj. of ab to be the leader of the Aṅgirases, possibly Bṛhaspati. I follow Oldenberg (Noten) and Renou in taking Agni as 3rd ps. subj., though he is also addressed with the voc. ugra. In this vs. the discrepancy in person is the least of our problems. My rather weak reason for preferring Agni as subj. is the fact that the hymn, dedicated to Agni, is drawing to a close, and the final two vss. (19-20) are explicitly Agni vss. I see nothing in the vs. to suggest that any Aṅgiras is involved, save for the herds of livestock that remind us of the Vala myth – but they are in a simile.

Geldner takes ā́√khyā as meaning ‘count’, but as Renou points out, this sense is not found earlier than the ŚB. A parallel passage shows a clear word for ‘watch over, look at’: VII.60.3 sáṃ yó yūthéva jánimāni cáṣṭe, which supports ‘watch over’ for the verb here. That passage also suggests that the jánima in b is the obj. of ā́… akhyat and corresponds to yūthā́in the simile (similar Oldenberg, Noten). I therefore take the yád in b to be a neut. sg. referring to jánima rather than the subordinating conj. (‘when, since’) of the standard tr. – and I also follow the Pp in taking sg. jánima as the underlying form in the sandhi conglomeration jánimā́nti, rather than pl. jánimā as assumed by others. (The jánimā of 17b does give me pause, however.) With Oldenberg I supply ‘pasture’ with kṣumáti in pāda, rather than taking it as a personal designation (Viehbesitzer, maître du bétail), though not much depends on it. In my (/Oldenberg’s) reading, it would refer to the ritual ground. Oldenberg’s paraphrase of the first hemistich in the Noten is “… dass Agni … vor sich die Götterscharen erblickte wie Viehherden auf der Weides des Opfers.” His interpr. of the passage informed mine.

As to what the “nearby” race of gods consists of, I have no idea – perhaps the gods that come to the sacrifice. Recall that in vss. 3-4 the poet asked Agni to bring (only) a selection of gods to the sacrifice.

The second half-vs. is even more puzzling than the first, because there seems no reason to introduce Urvaśī and her retinue (pl. urvaśī́ḥ) and her son Āyu. I supply jánima with mártānām rather than construing this gen. independently as most others do; the parallelism of the passage supports this.

Strong One! he marked them-and the Gods before them-like herds of cattle in a foodful pasture.
There they moaned forth their strong desire for mortals, to aid the True, the nearest One, the Living.

He looked (on the gods) as on herds of cattle 1 in a rich (pasture) 2, when the generations of the gods (were) near him, O mighty one 3. After (the generations) of the mortals the Urvasîs 4 have pined, for the growing strong of the Arya 5, of the nearer Âyu 6.

Er hat sie wie die Viehherden bei einem Viehbesitzer gezählt, da die Geschlechter der Götter gegenwärtig sind, du Gewaltiger. Selbst die Urvasi´s haben Sehnsucht nach den Sterblichen bekommen; sie sind sogar bereit, den hohen Herrn, den späteren Ayu zu fördern.

Он глядел (на них), как на стада скота у владельца скота,
Потому что поколения богов (находятся) перед (ним), о грозный.
Урваши и ей подобные затосковали даже по смертным,
Когда речь зашла об усилении благородного (господина) будущего человека.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उग्र) तेजस्वी राजन् ! आप (देवानाम्) विद्वान् (मर्त्तानाम्) मनुष्यों के (अन्ति) समीप में (यत्) जिन (जनिम) जन्मों को (आ, अख्यत्) सब ओर से प्रसिद्ध करते वा (क्षुमति) बहुत अन्न जिसमें विद्यमान उसमें (यूथेव) सेनाजनों के सदृश प्रसिद्ध करते हैं (अर्य्यः) और जैसे स्वामी (चित्) वैसे (उपरस्य) मेघ और (आयोः) जीवन प्राप्त करानेवाले (पश्वः) पशु की (चित्) भी (वृधे) वृद्धि के लिये (उर्वशीः) बहुत व्याप्त होनेवाली क्रियाओं की विद्वान् लोग (अकृप्रन्) कल्पना करते हैं ॥१८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्यों के मध्य में राजा का जन्म वह बड़े पुण्य से उत्पन्न हुआ ऐसा जानना चाहिये। जो राजा विद्यमान न हो तो कोई भी स्वस्थता को नहीं प्राप्त हो और जैसे मेघ के समीप से सब का जीवन और वृद्धि होती है, वैसे ही राजा के समीप से सब प्रजा की वृद्धि और जीवन होता है ॥१८॥

अन्वय: हे उग्र राजन् ! भवान् देवानां मर्त्तानां चान्ति यज्जनिमाऽऽख्यत् क्षुमति यूथेवाऽऽख्यत्। अर्य्यश्चिदिवोपरस्यायोः पश्वश्चिद् वृध उर्वशीर्देवा अकृप्रन् ॥१८॥

अथ राज्ञो विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यूथेव) सैन्यानीव (क्षुमति) बहु क्ष्वन्नं विद्यते यस्मिंस्तस्मिन् (पश्वः) पशोः (अख्यत्) प्रख्याति (देवानाम्) विदुषाम् (यत्) यानि (जनिम) जन्मानि (अन्ति) समीपे (उग्र) तेजस्विन् (मर्त्तानाम्) मनुष्याणाम् (चित्) अपि (उर्वशीः) बहुव्यापिकाः। उर्वशीति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.२) (अकृप्रन्) कल्पन्ते (वृधे) वर्द्धनाय (चित्) इव (अर्य्यः) स्वामी (उपरस्य) मेघस्य (आयोः) जीवनस्य प्रापकस्य ॥१८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यन्मनुष्याणां मध्ये राजजन्म तन्महापुण्यजमिति वेद्यम्। यदि राजा न स्यात्तर्हि कोऽपि स्वास्थ्यं न प्राप्नुयाद् यथा मेघस्य सकाशात् सर्वेषां जीवनवर्धने भवतस्तथैव राज्ञः सर्वस्याः प्रजायाः वृद्धिजीवने भवतः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांमध्ये राजाचा जन्म अत्यंत पुण्याने मिळतो, असे समजले पाहिजे. जर राजा विद्यमान नसेल तर कोणीही स्वस्थ राहू शकत नाही. जशी मेघांमुळे सर्वांच्या जीवनाची वृद्धी होते तसेच राजामुळे सर्व प्रजेच्या जीवनाची उन्नती होते. ॥ १८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓कर्म ते सुअ᳓पसो अभूम
ऋत᳓म् अवस्रन्न् उष᳓सो विभातीः᳓
अ᳓नूनम् अग्नि᳓म् पुरुधा᳓ सुश्चन्द्रं᳓
देव᳓स्य म᳓र्मृजतश् चा᳓रु च᳓क्षुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhūma ← √bhū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ákarma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

svápasaḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

avasran ← √vas- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vibhātī́ḥ ← √bhā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánūnam ← ánūna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)

suścandrám ← suścandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mármr̥jataḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

अक॑र्म । ते॒ । सु॒ऽअप॑सः । अ॒भू॒म॒ । ऋ॒तम् । अ॒व॒स्र॒न् । उ॒षसः॑ । वि॒ऽभा॒तीः ।
अनू॑नम् । अ॒ग्निम् । पु॒रु॒धा । सु॒ऽच॒न्द्रम् । दे॒वस्य॑ । मर्मृ॑जतः । चारु॑ । चक्षुः॑ ॥

• akarma ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• svapaso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “work; deed.”

• abhūma ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• avasrann ← avasran ← vas
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “dawn; shine.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vibhātīḥ ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], accusative, plural
• “shine.”

• anūnam ← anūna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “perfect; entire.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• suścandraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suścandraṃ ← ścandram ← ścandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shining; glistening; brilliant.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• marmṛjataś ← marmṛjataḥ ← marmṛj ← √mṛj
• [verb noun], genitive, singular
• “groom; wash; rub.”

• cāru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

हे अग्ने ते तव परिचरणम् अकर्म कुर्मः । तेन कर्मणा स्वपसः शोभनकर्माणः अभूम । विभातीः व्युच्छन्त्यः उषसः ऋतं तेजः अवस्रन् आच्छादयन्ति । धारयन्तीत्यर्थः । तथा ता उषसः अनूनं संपूर्णं पुरुधा बहुधा सुश्चन्द्रं सुष्ठ्वाह्लादकारिणं यद्वा सुहिरण्यम् अग्निं धारयन्ति । किंच देवस्य द्योतमानस्य तव चारु मनोहरं चक्षुः तेजः मर्मृजतः परिचरन्तो वयं स्वपसोऽभूमेति पूर्वेणान्वयः ॥ अकर्म । करोतेर्लङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । मर्मृजतः । ‘ मृजूष् शुद्धौ ’ । यङ्लुकि “ रुग्रिकौ च लुकि ’ इत्यभ्यासस्य रुगागमः । शतरि नाभ्यस्ताच्छतुः इति नुमभावः । अभ्यस्तस्वरः ॥

English translation:

“We have worshipped you (Agni), and have thereby become the performers of a good work, adoring the full and variously delighting Agni, the beautiful lustre of the radiant divinity, when the brilliant dawns have arrayed (themselves) in light.”

We have acted for you; we have been good workers—(as) the radiant dawns have clothed themselves in truth—
we always grooming in many ways unfailing Agni, beautifully gleaming, the dear eye of the god.

The augmented 3rd pl. avasran is listed as an aor. to √vas ‘shine’ by Whitney (Rts) and Grassmann and so tr. by Oldenberg (SBE), Renou, and (somewhat attenuated) Geldner I take it rather as an impf. to the root pres. of √vas ‘wear’ (so listed by Lubotsky, so interpr., more or less, by Kümmel, Stativ, 97-98); Witzel Gotō take it also to ‘wear’, but as an ingressive aorist. Since the root already has a root present and there are no other forms to a root aorist, this seems to multiply entities unnecessarily. What does it mean for the dawns to wear/clothe themselves in truth? Perhaps either that they are greeted by a (truly formulated) hymn that serves as their garment or that by dawning they display the truth of the orderly functioning cosmos as their clothing. Although I think that avasran belongs properly to √vas ‘wear’, this of course does not mean that there is not a pun on √vas ‘dawn, shine’.

We have worked for thee, we have laboured nobly-bright Dawns have shed their light upon our worship-
Adding a beauty to the perfect Agni, and the God’s beauteous eye that shines for ever.

We have done our work for thee; we have been good workers—the brilliant dawns have shone out Rita 1,—brightening 2 the perfect Agni who manifoldly shines with fine splendour, (brightening) the god’s beautiful eye.

Wir haben für dich geschafft, wir sind gute Arbeiter gewesen - rechtzeitig sind die strahlenden Morgenröten aufgegangen - den vollkommenen Agni, den vielfach schimmernden, das schöne Auge des Gottes herausputzend.

Wir dienten dir und waren eifrig thätig, rechtzeitig strahlten hell die Morgenröthen, Den Agni schmückend, den vollkommnen, prächt’gen, des Gottes Auge, welches weithin leuchtet.

Мы для тебя трудились, мы были хорошими работниками, -
Сверкающие утренние зори зажглись по закону –
Всячески украшая Агни, лишенного изъянов,
Прекрасно сверкающего, милое око бога.

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे (विभातीः) प्रकाश करती हुई (उषसः) प्रभातवेलाओं को (अनूनम्) और बहुत (सुश्चन्द्रम्) सुन्दर सुवर्ण जिससे होता उसको (मर्मृजतः) अत्यन्त शोधते हुए (देवस्य) कामना करनेवाले के (चारु) सुन्दर (चक्षुः) नेत्र (अग्निम्) और अग्नि को (पुरुधा) बहुत प्रकारों से (अवस्रन्) वसते हैं, वैसे ही (ऋतम्) सत्य की सेवा करते और (स्वपसः) उत्तम धर्म-सम्बन्धी कर्म करते हुए हम लोग अत्यन्त शुद्धता तथा कामना करते हुए के हित को (अकर्म) करें और (ते) आपके मित्र (अभूम) होवें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जैसे सूर्य्य से उत्पन्न प्रातःकाल सब को शोभित करता है, वैसे ही ब्रह्मचर्य्य से हुए विद्वान् हम लोग आपकी आज्ञानुकूल जैसे वर्ते, वैसे ही आप हम लोगों का हित निरन्तर करो और सब हम लोग परस्पर मेल करके और अन्याय दूर करके धर्मसम्बन्धी कर्मों को प्रवृत्त करें ॥१९॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा विभातीरुषसोऽनूनं सुश्चन्द्रम्मर्मृजतो देवस्य चारु चक्षुरग्निं पुरुधावस्रन् तथैवर्त्तं सेवमाना स्वपसो वयं ते मर्मृजतो देवस्य हितमकर्म ते सखायोऽभूम ॥१९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अकर्म) कुर्याम (ते) तव (स्वपसः) सुष्ठ्वपो धर्म्यं कर्म कुर्वाणाः (अभूम) भवेम (ऋतम्) सत्यम् (अवस्रन्) वसन्ति (उषसः) प्रभातवेलाः (विभातीः) प्रकाशयन्त्यः (अनूनम्) पुष्कलम् (अग्निम्) (पुरुधा) बहुप्रकारैः (सुश्चन्द्रम्) शोभनं चन्द्रं हिरण्यं यस्मात्तम् (देवस्य) कामयमानस्य (मर्मृजतः) भृशं शोधयतः (चारु) सुन्दरम् (चक्षुः) नेत्रम् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा सूर्य्यादुत्पन्नोषा सर्वान् सुशोभितान् करोति तथैव ब्रह्मचर्य्येण जाता विद्वांसो वयं तवाऽऽज्ञायां यथा वर्त्तेमहि तथैव भवानस्माकं हितं सततं करोतु सर्वे वयं मिलित्वाऽन्यायं निवर्त्य धर्म्याणि कर्माणि प्रवर्त्तयेम ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जशी सूर्यापासून उत्पन्न झालेली उषा सर्वांना सुशोभित करते, तसेच आम्ही ब्रह्मचारी विद्वान जसे वागतो तसेच तुम्ही आमचे निरंतर हित करा. आपण सर्वांनी मिळून अन्याय दूर करावा व धर्माचे कार्य करावे ॥ १९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓ ते अग्न उच᳓थानि वेधो
अ᳓वोचाम कव᳓ये ता᳓ जुषस्व
उ᳓च् छोचस्व कृणुहि᳓ व᳓स्यसो नो
महो᳓ रायः᳓ पुरुवार प्र᳓ यन्धि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ucáthāni ← ucátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vedhaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ávocāma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

kaváye ← kaví- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥ṇuhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śocasva ← √śuc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

út ← út (invariable)

vásyasaḥ ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

puruvāra ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ए॒ता । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । उ॒चथा॑नि । वे॒धः॒ । अवो॑चाम । क॒वये॑ । ता । जु॒ष॒स्व॒ ।
उत् । शो॒च॒स्व॒ । कृ॒णु॒हि । वस्य॑सः । नः॒ । म॒हः । रा॒यः । पु॒रु॒ऽवा॒र॒ । प्र । य॒न्धि॒ ॥

• etā ← etad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ucathāni ← ucatha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “praise.”

• vedho ← vedhaḥ ← vedhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• ‘vocāma ← avocāma ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• kavaye ← kavi
• [noun], dative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ucchocasva ← ucchuc ← √śuc
• [verb], singular, Present imperative

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vasyaso ← vasyasaḥ ← vasyas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “better; rich.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• puruvāra ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāra ← vāra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

वेधः विधातर्हे अग्ने कवये मेधाविने ते तुभ्यम् एता एतानि उचथानि उक्थानि शस्त्राणि अवोचाम । त्वं ता तानि जुषस्व सेवस्व । किंच त्वम् उच्छोचस्व उद्दीप्यस्व । न: अस्मान् वस्यसः अतिशयेन धनयुक्तान् कृणुहि कुरु । तदेवोच्यते । पुरुवार पुरुभिर्बहुभिर्वरणीय महो रायः महद्धनं प्र यन्धि अस्मभ्यं प्रयच्छ ॥ अवोचाम। ‘ वच परिभाषणे ’ । लुङि च्लेरङादेशः । पादादित्वादनिघातः । कृणुहि । ‘कृवि हिंसाकरणयोः’ इत्यस्य लोटि रूपम् । तिङः उत्तरत्वादनिघातः । वस्यसः । वसुमच्छब्दात् ईयसुनि ‘विन्मतोर्लुक्’ इति मतुपो लुकि टिलोपे च कृते ईकारलोपश्छान्दसः । यन्धि । यमेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ वा छन्दसि ’ इति हेर्विकल्पेन पित्त्वात् ‘अङितश्च ’ इति धिरादेशः ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Creator, Agni, we have repeated these your praises to you who are all-wise; do you accept them;blaze aloft; make us opulent; do you who are worshipped by many bestow upon us ample wealth.”

These solemn speeches have we spoken to you the poet, o Agni, you ritual adept: enjoy them.
Blaze up; make us better off. Extend to us great riches, o you of many favors.

Agni, Disposer, we have sung these praises to thee the Wise: do thou accept them gladly.
Blaze up on high and ever make us richer. Give us great wealth, O thou whose boons are many.

We have recited these hymns for thee, the sage, O Agni, worshipper (of the gods) 1; accept them! Blaze up; make us wealthier. Bestow great wealth on us, O bountiful one!

Diese Loblieder haben wir für dich, den Weisen, du Meister Agni, gesprochen; freue dich daran! Flamme auf, mach uns wohlhabender, schenk uns große Reichtümer, du Vielbegehrter!

Dir, Agni, Ordner, riefen diese Sprüche wir zu, dem weisen, lass sie dir gefallen; Erstrahle hell und mache stets uns reicher, o gabenreicher, schenk uns viele Schätze.

Эти речи, о Агни, о устроитель (обряда), для тебя
Мы произнесли, для поэта. Наслаждайся ими!
Воспламенись! Сделай нас более счастливыми!
Вручи нам великие богатства, о обладатель многих благ!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वेधः) बुद्धिमान् (अग्ने) विद्वान् धार्मिक राजन् ! हम लोग (कवये) सब विद्या से युक्त (ते) आपके लिये जिन (एता) इन (उचथानि) उचित वचनों को (अवोचाम) कहें (ता) उनको आप (जुषस्व) सेवो और (उत्, शोचस्व) अत्यन्त विचारो (कृणुहि) करो (पुरुवार) हे बहुत आप्त अर्थात् सत्यवादी पुरुषों का स्वीकार करनेवाले ! (नः) हम लोगों के लिये (महः) बड़े (वस्यसः) अतिशयित निवसे धरे हुए (रायः) धनों को (प्र, यन्धि) उत्तमता से देओ ॥२०॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि यथार्थवक्ता ही पुरुषों के वचनों को सुन और उत्तम प्रकार विचार कर सेवन करें, उन यथार्थवक्ता पुरुषों के लिये प्रिय वस्तुओं को देकर वे निरन्तर सन्तुष्ट करने योग्य हैं, इस प्रकार राजा और यथार्थवक्ता पुरुषों की सभा सब मिल कर सब कर्म्मों को सिद्ध करें ॥२०॥ इस सूक्त में राजा, प्रजा और यथार्थवक्ता पुरुष के कृत्यवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥२०॥ यह द्वितीय सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वेधोऽग्ने ! वयं कवये ते यान्येता उचथान्यवोचाम ता त्वं जुषस्वोच्छोचस्व कृणुहि, हे पुरुवार ! नो महो वस्यसो रायः प्र यन्धि ॥२०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एता) एतानि (ते) तुभ्यम् (अग्ने) विद्वन्धार्मिकराजन् (उचथानि) उचितानि वचनानि (वेधः) मेधाविन् (अवोचाम) वदेम (कवये) सर्वविद्यायुक्ताय (ता) तानि (जुषस्व) सेवस्व (उत्) (शोचस्व) विचारय (कृणुहि) अनुतिष्ठ (वस्यसः) वसीयसः (नः) अस्मभ्यम् (महः) महतः (रायः) धनानि (पुरुवार) यः पुरून् बहूनाप्तान् वृणोति तत्सम्बुद्धौ (प्र) (यन्धि) प्रयच्छ ॥२०॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा आप्तानामेव वचांसि श्रुत्वा सुविचार्य्य सेवनीयानि तेभ्य आप्तेभ्यः प्रियाणि वस्तूनि दत्वैते सततं सन्तोषणीया एवं राजाप्तसभे मिलित्वा सर्वाणि कर्माणि समापयेतामिति ॥२०॥ अथ राजप्रजाऽप्तजनकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥२०॥ इति द्वितीयं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - राजाने आप्त विद्वान पुरुषांचे वचन ऐकून व उत्तम प्रकारे विचार करून ग्रहण करावे. विद्वान पुरुषांना प्रिय वस्तू देऊन निरंतर संतुष्ट करावे. या प्रकारे राजा व विद्वान पुरुषांची सभा सर्वांनी मिळून सर्व कर्म सिद्ध करावे. ॥ २० ॥