०६२

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓ उ वाम् भृम᳓यो म᳓न्यमाना
युवा᳓वते न᳓ तु᳓जिया अभूवन्
कु᳓व त्य᳓द् इन्द्रावरुणा य᳓शो वां
ये᳓न स्मा सि᳓नम् भ᳓रथः स᳓खिभ्यः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhr̥máyaḥ ← bhr̥mí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mányamānāḥ ← √man- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

u ← u (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

tújyāḥ ← tújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yuvā́vate ← yuvā́vant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kvà ← kvà (invariable)

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáśaḥ ← yáśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhárathaḥ ← √bhr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sínam ← sína- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sma ← sma (invariable)

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । वा॒म् । भृ॒मयः॑ । मन्य॑मानाः । यु॒वाऽव॑ते । न । तुज्याः॑ । अ॒भू॒व॒न् ।
क्व॑ । त्यत् । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । यशः॑ । वा॒म् । येन॑ । स्म॒ । सिन॑म् । भर॑थः । सखि॑ऽभ्यः ॥

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• bhṛmayo ← bhṛmayaḥ ← bhṛmi
• [noun], nominative, plural, feminine

• manyamānā ← manyamānāḥ ← man
• [verb noun], nominative, plural
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• yuvāvate ← yuvāvat
• [noun], dative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tujyā ← tujyāḥ ← tujya
• [noun], nominative, plural, feminine

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇāḥ ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Indra.”

• yaśo ← yaśaḥ ← yaśas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• smā ← sma
• [adverb]

• sinam ← sina
• [noun], accusative, singular, neuter

• bharathaḥ ← bhṛ
• [verb], dual, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ वां युवयोः संबन्धिन्यः मन्यमानाः बलिभिः शत्रुभिः अभिमन्यमानाः । अत एव भृमयः भ्रमणशीलाः इमाः प्रजाः । उ पूरण:। युवावते । तृतीयार्थे चतुर्थी । यौवनवता बलिना शत्रुणा तुज्याः हिंस्याः न अभूवन् न भवन्तु । अपि च वां युवयोः त्यत् तादृशं यशः क्व कुत्रास्ते । येन यशसा सखिभ्यः अस्मभ्यं सिनम् अन्नं भरथः स्म प्रदातुं संपादयथः । तत् क्वास्ति इत्यन्वयः। यद्वा । हे इन्द्रावरुणौ वां युवयोः संबन्धिन्य इमा अस्माभिः क्रियमाणा भृमयो युवां प्राप्तुं भ्रमणशीलाः मन्यमानाः । मन्यतिरर्चतिकर्मा । युवाम् अर्चन्त्यस्ता: स्तुतयो युवावते युवाभ्यां सदृशायान्यस्मै देवाय न तुज्याः । तुजतिर्दानकर्मार्थः । प्रदेया मा भूवन् । शिष्टं समानम् ॥ भृमयः । ‘ भ्रमु अनवस्थाने ‘। भ्रमेः ‘संप्रसारणं च ’ इति इन्प्रत्ययः संप्रसारणं च । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । युवावते । युष्मदस्मद्यांवन छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम् ’ इति वतुप् । अविभक्तावपि युवादेशश्छान्दसः । तुज्याः । तुज हिंसादाननिकेतनेषु ।’ अघ्न्यादयश्च ’ इति यत् ।’ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सिनम् । ‘षिञ् बन्धने ‘। ‘इण्षिञ्दीङुष्यविभ्यो नक्’ इति नक् । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Indra and Varuṇa, may these people who are relying upon you, and wandering about (in alarm), sustain no injury from a youthful (adversary); for where is that reputation (you enjoy) on account that you bestow sustenance on your friends.”

These (hymns) here for you two, (though) they are considered
whirlwinds, have become ones that cannot be (successfully)
brandished (even?) by one devoted to you two.
Where is this glory of yours, Indra and Varuṇa, with which you are wont to carry the gear for your comrades?

For the sense of this complex vs. and its relation to the rest of the hymn, see published introduction. The point of the verse appears be that our hymns, however frenetic (a), are no longer effective (b), and therefore the activity of Indra and Varuṇa on behalf of their partners [=us] is in abeyance (cd).

With the standard tr. I supply ‘hymns’ with the opening imā́(ḥ): imā́gíraḥ is pretty common.

The praise hymns to Indra and Varuṇa appear to be whirlwinds (bhṛmáyaḥ) to us, but they cannot be ‘thrust/brandished’ (ná tújyā(ḥ)) by the devotees of the gods – that is, they have lost their oomph, their energy, and therefore their effectiveness. For the connection between bhṛmí- and √tuj, cf. IV.32.2 bhṛ́miś cid ghāsi tū́tujiḥ “You are a whirlwind, constantly lunging” of Indra. For the connection of hymns with √tuj, cf. V.17.3 tujā́girā́. Despite its position, ná in b should be the negative, not the simile marker. See Oldenberg

On sína- see comm. ad II.30.2.

I take sma as indicating habitual action.

YOUR well-known prompt activities aforetime needed no impulse from your faithful servant.
Where, Indra-Varuna, is now that glory wherewith ye brought support to those who loved you?

Diese Lieder an euch, die uns als Übereifer vorkommen, sind für euresgleichen nicht dringlich gewesen. Wo bleibt dieser euer Ruhm, Indra und Varuna, daß ihr euren Freunden Lohn einbringt?

Dies euer Eilen, das sich kräftig zeiget, hat der euch liebt, nicht erst zur That zu treiben; Wo Varuna und Indra ist das Gut euch, aus dem ihr Vorrath bringet den Genossen?

Эти слывущие стремительными (гимны), (посвященные) вам двоим,
Для таких, как вы, оказались недостаточно действенными.
Где же эта слава ваша, о Индра-Варуна,
Что вы приносите друзьям в награду?

• इन्द्रावरुणौ
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अठारह ऋचावाले बासठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में मित्र, अध्यापक और उपदेशकों के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक ! जो (वाम्) आप दोनों के (इमाः) ये वर्त्तमान (मन्यमानाः) आदर किये गये (भृमयः) घूमने आदि (युवावते) आपकी रक्षा करनेवाले के लिये (तुज्याः) हिंसा करने के योग्य (न) नहीं (अभूवन्) होवैं वैसे करिये और हे (इन्द्रावरुणा) बिजुली और वायु के सदृश वर्त्तमान ! (येन) जिस यश से (वाम्) आप दोनों के (सखिभ्यः) मित्रों के लिये (सिनम्) अन्न आदि को (स्म) ही (भरथः) धारण करते हो (त्यत्) वह (यशः) यश (उ) ही (क्व) कहाँ है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक और उपदेशक लोग वायु और बिजुली के सदृश उपकार करनेवाले कीर्त्ति से युक्त और प्रिय आचरण करनेवाले होवैं, उनके लिये स्नेह से अन्न आदि देना और उनके साथ सदा ही मित्रता की रक्षा करनी चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ या वामिमा मन्यमाना भृमयो युवावते तुज्या नाभूवन् तथा कुरुतम्। हे इन्द्रावरुणा येन वां सखिभ्यः सिनं स्म भरथस्त्यद्यशो वामु क्वास्ति ॥१॥

अथ मित्राध्यापकोपदेशकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) (उ) (वाम्) युवयोः (भृमयः) भ्रमणानि (मन्यमानाः) (युवावते) त्वां रक्षते (न) निषेधे (तुज्याः) हिंसनीयाः (अभूवन्) भवेयुः (क्व) कस्मिन् (त्यत्) तत् (इन्द्रावरुणा) विद्युद्वायू इव वर्त्तमानौ (यशः) कीर्त्तिः (वाम्) युवयोः (येन) (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सिनम्) अन्नादिकम्। सिनमित्यन्नना०। निघं० २। ७। (भरथः) (सखिभ्यः) मित्रेभ्यः ॥१॥

भावार्थभाषाः - येऽध्यापकोपदेशका वायुविद्युद्वदुपकारकाः कीर्त्तिमन्तः प्रियाचरणाः स्युस्तेभ्यः स्नेहेनाऽन्नादिकं देयम्। तैस्सह सर्वैर्मित्रता च रक्षणीया ॥१॥

या सूक्तात मित्र, अध्यापक, शिकणारे, श्रोते, उपदेशक, परमात्मा, विद्वान, प्राण व उदान इत्यादी गुणांचे वर्णन करण्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक वायू व विद्युतप्रमाणे उपकार करणारे, कीर्तियुक्त, प्रिय आचरण करणारे असतात, त्यांच्यासाठी स्नेहाने अन्न इत्यादी द्यावे व त्यांच्याबरोबर सदैव मैत्री करावी. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अय᳓म् उ वाम् पुरुत᳓मो रयीय᳓ञ्
छश्वत्तम᳓म् अ᳓वसे जोहवीति
सजो᳓षाव् इन्द्रावरुणा मरु᳓द्भिर्
दिवा᳓ पृथिव्या᳓ शृणुतं ह᳓वम् मे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purutámaḥ ← purutáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīyán ← √rayīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

johavīti ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śaśvattamám ← śaśvattamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sajóṣau ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

divā́ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śr̥ṇutam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒यम् । ऊं॒ इति॑ । वा॒म् । पु॒रु॒ऽतमः॑ । र॒यि॒ऽयन् । श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । अव॑से । जो॒ह॒वी॒ति॒ ।
स॒ऽजोषौ॑ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । म॒रुत्ऽभिः॑ । दि॒वा । पृ॒थि॒व्या । शृ॒णु॒त॒म् । हव॑म् । मे॒ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• purutamo ← purutamaḥ ← purutama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “most(a).”

• rayīyañchaśvattamam ← rayīyan ← rayīyat
• [noun], nominative, singular, masculine

• rayīyañchaśvattamam ← śaśvattamam ← śaśvattama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “frequent.”

• avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• johavīti ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• sajoṣāv ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sajoṣāv ← joṣau ← joṣa
• [noun], nominative, dual, masculine

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇāḥ ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Indra.”

• marudbhir ← marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyā ← pṛthivī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• śṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
• [verb], dual, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ रयीयन् रयिमात्मन इच्छन् अयमु पुरुतमः वैदिककर्मप्रवृत्ततयातिशयेन पुनर्महानयं यजमानः अवसे रक्षणायान्नाय वा वां युवां शश्वत्तमं सर्वदा जोहवीति भृशमाह्वयति । मरुद्भिः देवविशेषैः दिवा पृथिव्या च सजोषौ संगतौ युवां मे मम हवं युष्मदीयमाह्वानं शृणुतम् ॥ पुरुतमः । तमपो व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् ॥ जोहवीति । ह्वयतेर्यङ्लुकि ‘ अभ्यस्तस्य च ’ इति संप्रसारणे कृते रूपम् । दिवा । ’ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पृथिव्या । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ इति उदात्तत्वम् । हवम् । ह्वयतेः ‘ भावेऽनुपसर्गस्य ’ इति अप् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Most diligent (in pious rites) this (your worshipper), Indra and Varuṇa, desirous of wealth, incessantly invokes, you for protection; associated with the Maruts, with heaven and earth, hear my invocation.”

This (man) here, latest of many, seeking wealth, keeps calling on you two time after time for help.
Indra and Varuṇa, in concert with the Maruts, with Heaven and with Earth, listen to my call.554 III.62

In ab the combination of an intensive (johavīti) and two superlatives (purutámaḥ and śaśvattamám) gets its point across!

This man, most diligent, seeking after riches, incessantly invokes you for your favour.
Accordant, Indra-Varuna, with Maruts, with Heaven and Earth, hear ye mine invocation.

Diese Sänger fleht euch am häufigsten, Reichtum begehrend, am oftesten um Gunst an. Indra und Varuna, höret einmütig mit den Marut, mit Himmel und Erde meinen Ruf!

Es rufet euch, nach Gut verlangend, vielfach der Sänger an um Hülfe stets aufs neue; Vereint den Marut’s und mit Erd’ und Himmel, o Varuna und Indra, hört mein Rufen.

Вот этот (певец), первый среди многих, стремящийся к богатству,
Чаще всех громко зовет вас на помощь.
О Индра-Варуна, единодушные с Марутами,
С Небом и Землей, услышьте мой зов!

• इन्द्रावरुणौ
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) बिजुली और जल के सदृश वर्त्तमान (मरुद्भिः) पवनों के सदृश सुननेवाले जनों से (दिवा) सूर्य और (पृथिव्या) भूमि के साथ वर्त्तमान होकर आप सुख देते हैं और जैसे (अयम्) यह राजा (उ) क्या (पुरुतमः) अतिशय करके बहुत (रयीयन्) अपने धन की इच्छा करता हुआ (वाम्) आप दोनों की (अवसे) रक्षा आदि के लिये (शश्वत्तमम्) अनादि काल से सिद्ध पदार्थ को (जोहवीति) वारंवार देता है वैसे (सजोषौ) तुल्य प्रीति के सेवन करनेवाले आप दोनों (मे) मेरी (हवम्) स्तुति को (शृणुतम्) सुनिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे राजा, अध्यापक और उपदेशक लोग सबके रक्षा वृद्धि और विद्या में प्रवेश होने के लिये शिक्षा करते हैं, वैसे ही परस्पर की प्रशंसा से पृथिवी आदिकों में ऐश्वर्यों को प्रयत्न से प्राप्त करके परस्पर में प्रीतिवाले सब मनुष्य होओ ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणा यथा विद्युज्जले मरुद्भिर्दिवा पृथिव्या सह वर्त्तित्वा सुखं प्रयच्छतो यथाऽयमु पुरुतमो रयीयन् वामवसे शश्वत्तमं जोहवीति तथा सजोषौ युवां मे हवं शृणुतम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) राजा (उ) वितर्के (वाम्) युवयोः (पुरुतमः) अतिशयेन बहुः (रयीयन्) आत्मनो रयिमिच्छन् (शश्वत्तमम्) अनादिभूतम् (अवसे) रक्षणाद्याय (जोहवीति) भृशं ददाति (सजोषौ) समानप्रीतिसेवनौ (इन्द्रावरुणा) विद्युज्जले इव वर्त्तमानौ (मरुद्भिः) वायुभिरिव श्रोत्रिभिः (दिवा) सूर्य्येण (पृथिव्या) भूम्या (शृणुतम्) (हवम्) स्तवनम् (मे) मम ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा राजाऽध्यापकोपदेशकाश्च सर्वेषां रक्षावृद्धिविद्याप्रवेशाय शिक्षां कुर्वन्ति तथैव परस्परेषां प्रशंसया पृथिव्यादिष्वैश्वर्य्याणि प्रयत्नेन प्राप्य परस्परेषु प्रीतिमन्तः सर्वे मनुष्यास्सन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसे राजा, अध्यापक, उपदेशक, सर्वांचे रक्षण, वृद्धी व विद्या यासाठी शिक्षण देतात तसेच प्रयत्नाने पृथ्वीवरील ऐश्वर्य प्राप्त करून परस्पर प्रशंसा करून प्रीतीने राहणारी माणसे असावीत. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ त᳓द् इन्द्रावरुणा व᳓सु ष्याद्
अस्मे᳓ रयि᳓र् मरुतः स᳓र्ववीरः
अस्मा᳓न् व᳓रूत्रीः शरणइ᳓र् अवन्तु
अस्मा᳓न् हो᳓त्रा भा᳓रती द᳓क्षिणाभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

syāt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárvavīraḥ ← sárvavīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śaraṇaíḥ ← śaraṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

várūtrīḥ ← várūtrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bhā́ratī ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dákṣiṇābhiḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

hótrā ← hótrā- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अ॒स्मे इति॑ । तत् । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । वसु॑ । स्या॒त् । अ॒स्मे इति॑ । र॒यिः । म॒रु॒तः॒ । सर्व॑ऽवीरः ।
अ॒स्मान् । वरू॑त्रीः । श॒र॒णैः । अ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् । होत्रा॑ । भार॑ती । दक्षि॑णाभिः ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇāḥ ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Indra.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ṣyād ← ṣyāt ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sarvavīraḥ ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvavīraḥ ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• varūtrīḥ ← varūtṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “varūtṛ [word].”

• śaraṇair ← śaraṇaiḥ ← śaraṇa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “refuge; safety; shelter; house; protection.”

• avantv ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• hotrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• bhāratī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

• dakṣiṇābhiḥ ← dakṣiṇā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

इन्द्रावरुणा’ हे इन्द्रावरुणौ अस्मे अस्मासु तत् अभिलषितं तादृशं वसु धनं स्यात् भवतु । हे मरुतः सर्ववीरः सर्वेषुः कर्मसु वीरः समर्थः रयिः पुत्रपौत्रयुक्तः पशुसंघः । ‘ पशवो वै रयिः’ इति तैत्तिरीयकम् । सः अस्मे अस्माकं भवतु । वरूत्रीः सर्वैः संभजनीया देवपत्न्यः शरणैः । शृणन्ति शीतादिक्लेशमिति शरणानि गृहाः । तैः अस्मान् अवन्तु । होत्रा । हूयन्तेऽस्यां हवींषीति । यद्वा । हूयते तत्र प्राण इति होत्रा वाक् । तथा च श्रुतिः - ‘ वाचि हि प्राणं जुहुमः प्राणे वा वाचम्’ इति । यद्वा । होत्रेति यज्ञनाम । हूयते अत्र हविरिति । यज्ञश्च वागुच्यते । ‘वाचं यच्छन्ति वाग्वै यज्ञः ’ ( ऐ. ब्रा. ५. २४ ) इति ब्राह्मणम् । तादृशी भारती सरस्वती दक्षिणाभिः गोरूपाभिर्दक्षिणाभिः यद्वा उदाराभिर्वाग्भिः अस्मान् पालयतु ॥ वसु ष्यात् इत्यत्र संहितायां पूर्वपदात् ’ इति षत्वम् । वरूत्रीः । ‘ ग्रसितस्कभित°’ इत्यादिना ङीबन्तत्वेन निपातनादिष्टसिद्धिः । होत्रा ।’ हु दानादनयोः । हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन् इत्यधिकरणे त्रन्प्रत्ययः ॥

English translation:

“May there be to us, Indra and Varuṇa, such wealth (as we covet); may there be, Maruts, to us wealth( of cattle) and numerous descendants; may the delightful (wives of the gods) shelter us with dwellings; may Hotā and Bhāratī (enrich) us with gifts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wives of the gods: the text has only varutrīḥ; this is explained as sarvaiḥ sambhajanīya, devapatnayaḥ, to be admired by all; the wives of the gods

May there be goods for us, o Indra and Varuṇa; wealth in hale heroes for us, o Maruts.
Let the Shielding Goddesses aid us with their shelters; (let) Hotrā Bhāratī (help) us with her priestly gifts.

The “Shielding Goddesses” (pl.) appear here and in VII.34.22. In both cases they are associated with śaraṇá- ‘shelter’. A singular várūtrī- also occurs 4x, once (I.22.10) in association with hótrā bhā́ratī as here. Beyond their/her protective role, the várūtrī appear(s) to be featureless.

O Indra-Varuna, ours be this treasure ours be wealth, Maruts, with full store of heroes.
.May the Varutris with their shelter aid us, and Bharati and Hotri with the Mornings.

Uns soll das Gut gehören, Indra und Varuna, uns ein Schatz von lauter Söhnen, ihr Marut. Uns sollen die Schützerinnen mit ihrem Schutz den Vorzug geben, uns Hotra, Bharati mit ihren Ehrengaben!

Dies Gut sei uns, o Varuna und Indra, und Schatz an allen Helden reich, o Marut’s, Die Schützerinnen mögen hold uns schützen, Hotra und Bharati, uns Kühe schenkend.

У нас, о Индра-Варуна, пусть будет это добро,
У нас, о Маруты, богатство, состоящее из одних героев!
Нас пусть охранят хранительницы (своими) защитами,
Нас Хотра, Бхарати – почетными дарами!

• इन्द्रावरुणौ
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में अध्यापक के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) पवन और बिजुली के सदृश वर्त्तमान ! जैसे (अस्मे) हम लोगों में (तत्) वह (वसु) धन (स्यात्) होवै और (अस्मे) हम लोगों में (सर्ववीरः) सब वीर जिससे ऐसी (रयिः) लक्ष्मी होवै और हे (मरुतः) मनुष्यों जैसे (अस्मान्) हम लोगों को (वरूत्रीः) अत्यन्त श्रेष्ठ विद्या (होत्रा) ग्रहण करने योग्य क्रिया और (भारती) सम्पूर्ण विद्याओं को पूर्ण करती हुई वाणी (शरणैः) दुःख आदिकों के नाश करनेवाले (दक्षिणाभिः) दानों से (अस्मान्) हम लोगों की (अवन्तु) रक्षा करैं, वैसा ही प्रयत्न करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक, उपदेशक और राजा लोगों ! जैसे हम लोग धनी लक्ष्मीवान् और विद्वान् होवैं, वैसे ही हम लोगों को प्रेरणा करो ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणा यथाऽस्मे तद्वसु स्यादस्मे सर्ववीरो रयिः स्यात्। हे मरुतो यथाऽस्मान् वरूत्रीर्होत्रा भारती च शरणैर्दक्षिणाभिश्चाऽस्मानवन्तु तथैव प्रयतध्वम् ॥३॥

अध्यापकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मासु (तत्) (इन्द्रावरुणा) वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानौ (वसु) (स्यात्) (अस्मे) अस्मासु (रयिः) श्रीः (मरुतः) मनुष्याः (सर्ववीरः) सर्वे वीरा यस्मात् (अस्मान्) (वरूत्रीः) अत्यन्तं वराः (शरणैः) दुःखादीनां हिंसनैः (अवन्तु) (अस्मान्) (होत्रा) आदातुं योग्या (भारती) सकलविद्यां भरन्ती वाणी (दक्षिणाभिः) दानैः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका राजानश्च यथा वयं वसुमन्तः श्रीमन्तो विद्वांसो भवेम तथैवाऽस्मान् प्रेर्ध्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक, उपदेशक व राजा इत्यादींनो! आम्ही धनवान, श्रीमान व विद्वान व्हावे अशी आम्हाला प्रेरणा द्या. ॥ ३ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

बृ᳓हस्पते जुष᳓स्व नो
हव्या᳓नि विश्वदेविय
रा᳓स्व र᳓त्नानि दाशु᳓षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

viśvadevya ← viśvádevya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

rátnāni ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

बृह॑स्पते । जु॒षस्व॑ । नः॒ । ह॒व्यानि॑ । वि॒श्व॒ऽदे॒व्य॒ ।
रास्व॑ । रत्ना॑नि । दा॒शुषे॑ ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• viśvadevya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “viśvadevya [word].”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• ratnāni ← ratna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

विश्वदेव्य सर्वदेवहित हे बृहस्पते नः अस्मत्संबन्धीनि हव्यानि हवनयोग्यानि पुरोडाशादीनि हवींषि जुषस्व सेवस्व । ततस्त्वं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय मह्यं रत्नानि उत्तमानि धनानि रास्व देहि ॥ रास्व । ‘रा दाने ‘। व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥

हे बृहस्पते विश्वदेव्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो हित । गवादिर्द्रष्टव्यः । अस्माकं हव्यानि जुषस्व सेवस्व । यद्वा - बृहस्पते बृहतां पते ब्रह्मन् विश्वदेव्य विश्वदेवमय हव्यानि जुषस्व सेवस्व आमन्त्रितस्य विद्यमानवत्त्वादाख्यातस्य निघाताभावे अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शस्योदात्तत्वम् । सेवित्वा च दाशुषे तद्दत्तवते अस्मै यजमानाय रत्नानि रमणीयानि रास्व देहि । रातेश्छान्दसमनुदात्तत्वम्, तेनात्मनेपदम् सार्वधातुकानुदात्तत्वं च । ‘दाश्वान् साह्वान्’ इति दाशेः क्वसुन्निपात्यते ॥

English translation:

“Bṛhaspati, friend of all the gods, accept our oblations; grant precious treasures to the offerer.”

Br̥haspati belonging to the All Gods, enjoy our oblations.
Grant treasures to the pious man.

O Brhaspati, with the All-gods,
Do thou rejoice in our oblations;
Grant riches to the generous giver.

Be pleased! with our oblations, thou loved of all Gods, Brhaspati:
Give wealth to him who brings thee gifts.

Brihaspati! Laß dir unsere Opfer gefallen, du Allgöttlicher; schenke dem Opferspender Kleinode!

Nimm, unsre Opfer gnädig an mit allen Göttern, Andachtsherr, Gib Schätze dem Verehrenden.

О Брихаспати, наслаждайся нашими
Жертвенными возлияниями, о всебожеский!
Пожалуй сокровища почитающему (тебя)!

• बृहस्पतिः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वदेव्य) सम्पूर्ण विद्वानों में उत्तम (बृहस्पते) बड़ी वाणी के पालनकर्त्ता विद्वान् पुरुष ! आप (नः) हम लोगों के लिये (हव्यानि) देने के योग्य पदार्थों का (जुषस्व) सेवन करो और (दाशुषे) देनेवाले के लिये (रत्नानि) सुन्दर धनों को (रास्व) दीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! आप हम लोगों के लिये विद्याओं का सेवन करो और हे राजन् ! आप विद्या देनेवाले के लिये उत्तम धन दीजिये ॥४॥

अन्वय: हे विश्वदेव्य बृहस्पते विद्वंस्त्वं नो हव्यानि जुषस्व दाशुषे रत्नानि रास्व ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) बृहत्या वाचः पालक (जुषस्व) सेवस्व (नः) अस्मभ्यम् (हव्यानि) दातुमर्हाणि (विश्वदेव्य) विश्वेषु देवेषु साधो (रास्व) देहि (रत्नानि) रमणीयानि धनानि (दाशुषे) दात्रे ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! त्वमस्मदर्थं विद्याः सेवस्व हि राजंस्त्वं विद्यादात्रे उत्तमं धनं देहि ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापका! तू आमच्यासाठी विद्या ग्रहण कर व हे राजा! तू विद्या देणाऱ्यासाठी उत्तम धन दे. ॥ ४ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

शु᳓चिम् अर्कइ᳓र् बृ᳓हस्प᳓तिम्
अध्वरे᳓षु नमस्यत
अ᳓नामि ओ᳓ज आ᳓ चके

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

namasyata ← √namasy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánāmi ← ánāmin- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

शुचि॑म् । अ॒र्कैः । बृह॒स्पति॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । न॒म॒स्य॒त॒ ।
अना॑मि । ओजः॑ । आ । च॒के॒ ॥

• śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• arkair ← arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• namasyata ← namasy
• [verb], plural, Present imperative
• “worship; respect.”

• anāmy ← anāmi ← anāmin
• [noun], accusative, singular, neuter
• “inflexible.”

• oja ← ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

हे ऋत्विजो यूयम् अध्वरेषु शुचिं शुद्धं बृहस्पतिम् अर्कैः अर्चनीयैः स्तोत्रैः नमस्यत परिचरत । अनामि अनमनशीलं परैरनभिभवनीयम् ओजः तस्य बलम् आ चके सर्वतो याचे ॥ बृहस्पतिम् । वनस्पत्यादित्वादुभयपदप्रकृतिस्वरः । चके । कमेर्लिट्युत्तमे मकारलोपश्छान्दसः ॥ ॥ ९ ॥

10अथ दशमीमाह - हे ऋत्विजः! शुचिं शुद्धं बृहस्पतिमध्वरेषु याजेषु अर्कैरर्चनैस्सह नमस्यत नमस्कुरुत । तस्य बृहस्पतेः प्रसादादहम् अनामि कस्याप्य् अवशं ओजो बलम् आचके सर्वतः प्राप्नवानि ।

English translation:

“Adore the pure Bṛhaspati at sacrifices with hymns; I solicit of him unsurpassable strength.”

To blazing Br̥haspati give reverence with recitations at the ceremonies— his unbowed power I desire—

Geldner (/Witzel Gotō) take ā́cake as 3rd sg. (Geldner: “Er liebt unbeugsame Kraft”). This is certainly possible, but Schmidt (Bṛhaspati und Indra, 131) makes good arguments for flg. Sāyaṇa and Grassmann in taking it as 1st sg.; see also Renou (EVP XVI, ad loc.).

At sacrifices, with your hymns worship the pure Brhaspati-
I pray for power which none may bend-

Den lauteren Brihaspati verehret bei den Opfern mit Preisliedern! Er liebt unbeugsame Kraft.

Verehrt den einen Andachtsherrn beim Opferwerk mit Lobgesang, Er liebet ungebeugte Kraft.

Чистому Брихаспати поклоняйтесь
Во время обрядов с помощью хвалебных песен.
Ему нравится несгибаемая сила –

• बृहस्पतिः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब इस अगले मन्त्र में मित्र के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्या के प्रेमीजनो ! आप लोग (अध्वरेषु) जिनमें हिंसा नहीं होती ऐसे विद्या की प्राप्ति के कर्मों में (अर्कैः) सत्कार करने योग्य विचारों से वर्त्तमान (शुचिम्) पवित्र (बृहस्पतिम्) वाणीरूप विद्या की रक्षा करनेवाले का (नमस्यत) सत्कार करो और जो (ओजः) पराक्रम (अनामि) नहीं नम्र होनेवाला और जिसकी मैं (आ, चके) कामना करता हूँ, उसकी आप लोग कामना करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वेदार्थ के जाननेवाले अध्यापक और उपदेशकों का नमस्कार और सत्कार करते हैं, वे पवित्र विद्वान् हुए बल को प्राप्त होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे विद्याप्रिया जना यूयमध्वरेष्वर्कैर्वर्त्तमानं शुचिं बृहस्पतिं नमस्यत यदोजोऽनामि यदहमा चके तद्यूयं कामयध्वम् ॥५॥

मित्रविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिम्) पवित्रम् (अर्कैः) सत्कर्त्तव्यैर्मन्त्रैर्विचारैः (बृहस्पतिम्) वाग्विद्यारक्षकम् (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु विद्याप्राप्तिकर्मसु (नमस्यत) सत्कुरुत (अनामि) नम्यते (ओजः) पराक्रमः (आ) (चके) कामये ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वेदार्थविदोऽध्यापकानुपदेशकांश्च नमस्यन्ति सत्कुर्वन्ति ते पवित्रा विद्वांसः सन्तो बलमाप्नुवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वेदार्थ जाणणाऱ्या अध्यापक व उपदेशकांना वंदन करून त्यांचा सत्कार करतात ती पवित्र विद्वान बनून बल प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वृषभं᳓ चर्षणीनां᳐᳓
विश्व᳓रूपम् अ᳓दाभियम्
बृ᳓हस्प᳓तिं व᳓रेणियम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádābhyam ← ádābhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvárūpam ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वृ॒ष॒भम् । च॒र्ष॒णी॒नाम् । वि॒श्वऽरू॑पम् । अदा॑भ्यम् ।
बृह॒स्पति॑म् । वरे॑ण्यम् ॥

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• carṣaṇīnāṃ ← carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• viśvarūpam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpam ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• adābhyam ← adābhya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

चर्षणीनां मनुष्याणां वृषभम् अभिमतफलवर्षकं विश्वरूपं व्याप्तरूपम् । यद्वा । विश्वरूपानामकगोवाहनोपेतम् । तथा च मन्त्रवर्णः – बृहस्पतिर्विश्वरूपामुपाजत ’ ( ऋ. सं. १. १६१. ६ इति । अदाभ्यं केनाप्यतिरस्करणीयं वरेण्यं सर्वैर्भजनीयं बृहस्पतिम् । अभिमतफलं याचे ‘ इति पूर्वेणान्वयः ॥ विश्वरूपम् । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । विश्वरूपास्य अस्तीति अर्शआदित्वात् अच्प्रत्ययः । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अदाभ्यम् । ‘ दभेश्चेति वक्तव्यम्’ इति ण्यत्प्रत्ययः ॥

English translation:

“The showerer (of benefits) on men, the omniform, the irreproachable, the excellent Bṛhaspati.”

To the bull of the settled domains, having all forms, undeceivable, Br̥haspati worthy to be chosen. ᳓

The Bull of men, whom none deceive, the wearer of each shape at will,
Brhaspati Most Excellent.

Den Bullen der Völker, den alle Gestalten tragenden, untrügbaren, den begehrenswerten Brihaspati.

Den herrlichen Brihaspati, der allgestaltig, ungetäuscht, Des Männervolks Gebieter ist.

Быку народов,
Имеющему много обличий, не терпящему обмана
Брихаспати желанному!

• बृहस्पतिः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिपाद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (चर्षणीनाम्) विद्याप्रकाश से युक्त मनुष्यों के मध्य में (वृषभम्) अत्यन्त उत्तम (विश्वरूपम्) कर्मों वा वस्तुओं को रूपित करते हुए अर्थात् उनको यथार्थभाव से प्रकट करते हुए (अदाभ्यम्) नहीं हिंसा करने और सत्कार करने योग्य (वरेण्यम्) अत्यन्त श्रेष्ठ (बृहस्पतिम्) बड़ों के पालन करनेवाले राजा का आप लोग आदर करो, इससे पराक्रम की कामना करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे राजा का सत्कार करके प्रजाजन ऐश्वर्य्यवान् होते हैं, वैसे ही राजा लोग प्रजाओं का सत्कार करके कीर्त्तियुक्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्याश्चर्षणीनां मध्ये वृषभं विश्वरूपमदाभ्यं वरेण्यं बृहस्पतिं यूयं नमस्यताऽतः पराक्रमं कामयध्वम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषभम्) अत्युत्तमम् (चर्षणीनाम्) विद्याप्रकाशवतां मनुष्याणां मध्ये (विश्वरूपम्) विश्वानि कर्माणि वस्तूनि वा रूपयन्तम् (अदाभ्यम्) अहिंसनीयं सत्कर्त्तव्यम् (बृहस्पतिम्) बृहतां पालकं राजानम् (वरेण्यम्) अतिश्रेष्ठम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथा राजानं सत्कृत्य प्रजाजना ऐश्वर्यवन्तो जायन्ते तथैव राजानः प्रजाः सत्कृत्य कीर्त्तिमन्तो भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जसे राजे लोकांचा सत्कार करून प्रजा ऐश्वर्यवान होते तसेच राजे लोक प्रजेचा सत्कार करून कीर्तिमान होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इयं᳓ ते पूषन्न् आघृणे
सुष्टुति᳓र् देव न᳓व्यसी
अस्मा᳓भिस् तु᳓भ्य° शस्यते

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyasī ← návyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

suṣṭutíḥ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asmā́bhiḥ ← ahám (pronoun)
{case:INS, number:PL}

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

इ॒यम् । ते॒ । पू॒ष॒न् । आ॒घृ॒णे॒ । सु॒ऽस्तु॒तिः । दे॒व॒ । नव्य॑सी ।
अ॒स्माभिः॑ । तुभ्य॑म् । श॒स्य॒ते॒ ॥

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• suṣṭutir ← suṣṭutiḥ ← suṣṭuti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• navyasī ← navīyas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• asmābhis ← asmābhiḥ ← mad
• [noun], instrumental, plural
• “I; mine.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

आघृणे दीप्तिमन् हे पूषन् देव नव्यसी नवतरा इयं सुष्टुतिः शोभनस्तुतिरूपा वाक् ते त्वत्संबन्धिनी भवति । सैषा स्तुतिः अस्माभिः स्तोतृभिः तुभ्यं त्वदर्थं शस्यते क्रियते । तां जुषस्वेत्युत्तरेणान्वयः ॥

English translation:

“Divine, resplendent, Pūṣan, this, your most recent laudation, is uttered by us to you.”

Here is a lovely praise hymn, utterly new, for you, Pūṣan, glowing god. It is recited by us to you.

Geldner suggests in his notes that this vs. could be a single clause, essentially “This praise-hymn is recited to you by us,” with te (a) and túbhyam (c) tautological.

This is possible, but it seems rhetorically unlikely.

Divine, resplendent Pusan, this our newest hymn of eulogy,
By us is chanted forth to thee.

Dies neueste Loblied ist für dich, du … Gott Pusan; für dich wird es von uns aufgesagt.

O Puschan, dir, der strahlt in Glut, wird dieser neue Lobgesang, O Gott, von uns gesungen hier.

Это новое прекрасное восхваление
Для тебя, о Пушан, пылающий бог.
Тебе мы произносим (хвалу).

• पूषा
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले (आघृणे) सब प्रकार प्रकाशित (देव) उत्तमगुणों से युक्त विद्वान् पुरुष वा राजन् ! (ते) आपकी जो (इयम्) यह (नव्यसी) अत्यन्त नवीन (सुष्टुतिः) उत्तम प्रशंसा वर्त्तमान है वह (तुभ्यम्) आपके लिये (अस्माभिः) हम लोगों से (शस्यते) उच्चारण की जाती है ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य धर्मसम्बन्धी कर्मों के करने से यशस्वी हैं, उनको सुन और देख के सब लोग प्रसन्न होओ ॥७॥

अन्वय: हे पूषन्नाघृणे देव विद्वन् राजन् वा ते येयं नव्यसी सुष्टुतिर्वर्तते सा तुभ्यमस्माभिः शस्यते ॥७॥

विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इयम्) (ते) तव (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (आघृणे) समन्तात् प्रकाशितः (सुष्टुतिः) शोभना प्रशंसा (देव) दिव्यगुणसम्पन्न (नव्यसी) अतिशयेन नवीना (अस्माभिः) (तुभ्यम्) (शस्यते) ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या धर्म्यकर्माऽनुष्ठानेन कीर्त्तिमन्तो भवेयुस्ताञ्छ्रुत्वा दृष्ट्वा सर्वे प्रसन्ना भवन्तु ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे धर्म कर्म करून कीर्तिमान होतात ते ऐकून व पाहून सर्व लोक प्रसन्न होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तां᳓ जुषस्व गि᳓रम् म᳓म
वाजय᳓न्तीम् अवा धि᳓यम्
वधूयु᳓र् इव यो᳓षणाम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gíram ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vājayántīm ← √vājay- 2 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

vadhūyúḥ ← vadhūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yóṣaṇām ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ताम् । जु॒ष॒स्व॒ । गिर॑म् । मम॑ । वा॒ज॒ऽयन्ती॑म् । अ॒व॒ । धिय॑म् ।
व॒धू॒युःऽइ॑व । योष॑णाम् ॥

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• giram ← gir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• vājayantīm ← vājay ← √vaj
• [verb noun], accusative, singular
• “incite.”

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vadhūyur ← vadhūyuḥ ← vadhūyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yoṣaṇām ← yoṣaṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “girl; wife.”

हे पूषन् स्तोत्रं कुर्वाणस्य मम तां तादृशीं गिरं स्तुतिलक्षणां वाचं जुषस्व सेवस्व । स्तुत्या प्रीतस्त्वं वाजयन्तीं वाजमन्नमिच्छन्तीं हर्षकारिणीं धियम् इमां स्तुतिं प्रति अव अभिगच्छ। तत्र दृष्टान्तः । वधूयुरिव । यथा वधूयुः स्त्रीकामः योषणं स्त्रियं प्रत्यागच्छति तद्वत् ॥ वाजयन्तीम् । वाजशब्दादिच्छतीत्यर्थे क्यच् । तदन्ताच्छतरि ङीपि रूपम् । ङीपोऽनुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः । अव । अव रक्षणादिषु इत्यस्य लोटि रूपम् ॥

English translation:

“Be plural ased by this my praise, and incline to this food-supplicating laudation as an excessively submissive (husband) to his wife.”

Enjoy this hymn of mine—help our insight that seeks the prize— like a bride-seeking (man) a maiden.

This vs. is more complex than it first appears, at least in my interpr. The dominant reading is the one given by Geldner: the simile in c matches the frame in a, with b parenthetic. Nearby III.52.3bc [=IV.32.16bc] is nearly identical with minor morphological variation in the frame: joṣáyāse gíraś ca naḥ / vadhūyúr iva yóṣaṇām.

This interpr. is undeniable. However, I think the intervening b pāda can also be seen as a target of the simile, but in a syntactically twisted way. The object of the verb avā ‘help’ is the NOUN + PARTICIPLE phrase (in reverse order) vāyayántam … dhíyam “the insight seeking the prize,” which, extracted from its role as object and presented as a simple clause, would represent “the insight (nom.) seeks the prize (acc.),” with subject/object syntactic relations. Thus reconfigured, the phrase in b would match the simile in c: “our insight seeks the prize, as a bride-seeking man (seeks) a maiden.” The syntactic transformation of one of the parts of the structural pair from clause into acc. participial phrase does not disrupt their functional and semantic matching – it rather shows again the pleasure that RVic poets get from off-kilter correspondences.

(See, e.g., the simile/frame pair at the end of the previous hymn, III.61.7d with comm. above.) This secondary reading presents another twist. In the dominant reading the subj. of the impv. juṣasva is a (male) god, the obj. a hymn (gír-), a word feminine in gender. These genders match those of the simile: the subj. a bride-seeking male, the obj. a maiden. But when we consider the underlying clause in b, the genders are reversed: the insight (dhī́-) is feminine; she is the seeker, not the sought, while the prize (vā́ja-) she seeks is a masc. noun.

Accept with favour this my song, be gracious to the earnest thought,
Even as a bridegroom to his bride.

An diesem Loblied von mir finde Gefallen - bevorzuge das Belohnung erwartende Gedicht - wie der Weiberlüsterne an einer jungen Frau!

Nimm gnädig dies mein Loblied an, sei hold dem brünstigen Gebet, So wie der Bräutigam der Braut.

Наслаждайся этой песней моей –
Помоги поэтической мысли, ищущей награды, –
Словно жаждущий женщин – молодой девицей.

• पूषा
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में पठन विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे देव विद्वन् वा राजन् ! आप (ताम्) उस (वाजयन्तीम्) सत्य और असत्य के जनानेवाली (मम) मेरी (गिरम्) सत्यभाषण और शास्त्र के विज्ञान से युक्त वाणी का जैसे (योषणाम्) निज स्त्री को (वधूयुरिव) अपनी स्त्री की इच्छा करनेवाला वैसे (जुषस्व) सेवन और (धियम्) बुद्धि की (अव) रक्षा करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य लोग, जैसे स्त्री की कामना करनेवाले अपनी-अपनी प्रेमपात्र पत्नी की रक्षा और सेवा करते हैं, वैसे ही शास्त्र से युक्त वाणी का सेवन करके बुद्धि की निरन्तर सेवा करैं ॥८॥

अन्वय: हे देव विद्वन् ! राजन् वा त्वं तां वाजयन्तीं मम गिरं योषणां वधूयुरिव जुषस्व धियञ्चाव ॥८॥

अध्ययनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) (जुषस्व) सेवस्व (गिरम्) सत्यभाषणशास्त्रविज्ञानयुक्तां वाचम् (मम) (वाजयन्तीम्) सत्याऽसत्यविज्ञापयन्तीम् (अव) रक्ष। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (धियम्) प्रज्ञाम् (वधूयुरिव) आत्मनो वधूमिच्छन्निव (योषणाम्) स्वपत्नीम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्या यथा स्त्रीकामाः स्वां स्वां हृद्यां प्रियां पत्नीं रक्षन्ति सेवन्ते च तथैव शास्त्रान्वितां वाचं सेवित्वा प्रज्ञां सततं रक्षन्तु ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी स्त्रीची कामना करणारे आपापल्या पत्नीचा स्वीकार व रक्षण करतात तसेच शास्त्रयुक्त वाणीचे सेवन करून बुद्धीचे सदैव रक्षण करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ वि᳓श्वाभि᳓ विप᳓श्यति
भु᳓वना सं᳓ च प᳓श्यति
स᳓ नः पूषा᳓विता᳓ भुवत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

vipáśyati ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

páśyati ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । विश्वा॑ । अ॒भि । वि॒ऽपश्य॑ति । भुव॑ना । सम् । च॒ । पश्य॑ति ।
सः । नः॒ । पू॒षा । अ॒वि॒ता । भु॒व॒त् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvābhi ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vipaśyati ← vipaś ← √paś
• [verb], singular, Present indikative
• “look around.”

• bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• paśyati ← paś
• [verb], singular, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pūṣāvitā ← pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• pūṣāvitā ← avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

यः पूषा विश्वा भुवना सर्वान् लोकान् अभि आभिमुख्येन विपश्यति विशेषेण पश्यति । किंच तानि सं पश्यति तत्तद्वस्तुयाथात्म्यं सम्यक् जानाति । सः तादृशः पूषा देवः नः अस्माकम् अविता रक्षकः भुवत् भवतु ॥ विपश्यति । यद्वृत्तयोगदनिघातः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘ तिङि चोदात्तवति ’ इति गतेर्निघातः । पश्यति । अत्र सकर्मकत्वात् परस्मैपदम् । पूर्ववदनिघातः । भुवत् । भवतेर्लेटि अडागमः । ‘ भूसुवोस्तिङि ’ इति गुणप्रतिषेधे उबङादेशः । निघातः ॥

English translation:

“May that Pūṣan, who looks upon all the worlds, who thoroughly contemplates them, be our protector.”

He who looks at all creatures separately and sees them whole, that one, Pūṣan will become our helper.

The usual sharp polarity between the preverbs ví and sám is emphasized by keeping the verb constant (páśyati) and explicitly conjoining the two verb complexes with ca. My “looks at all creatures separately and sees them whole” is meant to capture the contrast of the two preverbs in idiomatic Engl.

May he who sees all living things, see, them together at a glancc,-
May lie, may Pusan be our help.

Pusan, der nach allen Wesen asschaut und sie überschaut, er sei unser Gönner.

Der alle Wesen rings beschaut und all’ in eins zusammenschaut, Der Puschan mög’ uns Helfer sein.

Кто взирает на все
Существа и озирает их,
Этот Пушан пусть будет нашим покровителем!

• पूषा
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब इस अगले मन्त्र में परमात्मा के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो जगदीश्वर (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवना) जीव, लोक वा वस्तुओं को (अभि) सन्मुख (विपश्यति) अनेक प्रकार से देखता है (सम्, पश्यति) मिले हुए देखता है (सः) वह (नः) हम लोगों का (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (अविता) रक्षक (भुवत्) होवैं (च) और जिससे हम लोग निरन्तर वृद्धि को प्राप्त होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो सबका रचने देखने और कर्मों के फल देनेवाला न्यायाधीश ईश्वर है, वही हम लोगों की रक्षा करने और वृद्धि करनेवाला होवै, ऐसी हम सब लोग अभिलाषा करैं ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या यो जगदीश्वरो विश्वा भुवनानि विपश्यति सं पश्यति स नः पूषाऽविता भुवत्। येन च वयं सततं वर्धेमहि ॥९॥

अथ परमात्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) परमात्मा (विश्वा) सर्वाणि (अभि) आभिमुख्ये (विपश्यति) विविधतया प्रेक्षते (भुवना) सर्वाणि भूतानि लोकान् वस्तूनि वा (सम्) (च) (पश्यति) (सः) (नः) अस्माकम् (पूषा) पुष्टिकरः (अविता) रक्षिता (भुवत्) भूयात् ॥९॥

भावार्थभाषाः - यः सर्वस्य विधाता द्रष्टा कर्मणां फलप्रदाता न्यायाधीश ईश्वरोऽस्ति स एवाऽस्माकं रक्षको वर्षको भूयादिति सर्वे वयमभिलषेम ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो सर्वांना निर्माण करणारा, पाहणारा, कर्माचे फळ देणारा, न्यायाधीश ईश्वर आहे तोच आमचे रक्षण करणारा व वृद्धी करणारा आहे अशी आम्ही सर्वांनी इच्छा बाळगावी. ॥ ९ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

त᳓त् सवितु᳓र् व᳓रेणियम्
भ᳓र्गो देव᳓स्य धीमहि
धि᳓यो यो᳓ नः प्रचोद᳓यात्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhárgaḥ ← bhárgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pracodáyāt ← √cud- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तत् । स॒वि॒तुः । वरे॑ण्यम् । भर्गः॑ । दे॒वस्य॑ । धी॒म॒हि॒ ।
धियः॑ । यः । नः॒ । प्र॒ऽचो॒दया॑त् ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• bhargo ← bhargaḥ ← bhargas
• [noun], accusative, singular, neuter

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pracodayāt ← pracoday ← √cud
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “push; drive; command; excite; proclaim; demand; request; request.”

सविता वै प्रसवानामीशे॥

ऋचस्सामानि यजूंषि ।
सा हि श्रीरमृता सताम् ।
सर्वेभ्यो वै वेदेभ्यः
सावित्र्यनूच्यते॥

यः सविता देवः नः अस्माकं धियः कर्माणि धर्मादिविषया वा बुद्धीः प्रचोदयात् प्रेरयेत्
तत् तस्य देवस्य सवितुः सर्वान्तर्यामितया प्रेरकस्य जगत्स्रष्टुः परमेश्वरस्य वरेण्यं सर्वैः उपास्यतया ज्ञेयतया च संभजनीयं भर्गः अविद्यातत्कार्ययोर्भर्जनाद्भर्गः स्वयंज्योतिः परब्रह्मात्मकं तेजः धीमहि वयं ध्यायामः ।

यद्वा । तत् इति भर्गोविशेषणम् । सवितुः देवस्य तत्तादृशं भर्गो धीमहि। किं तदित्यपेक्षायामाह । यः इति लिङ्गव्यत्ययः। यद्भर्गो धियः प्रचोदयात् । तत् ध्यायेमेति समन्वयः।

यद्वा । यः सविता सूर्यो धियः कर्माणि प्रचोदयात् प्रेरयति तस्य सवितुः सर्वस्य प्रसवितुः देवस्य द्योतमानस्य सूर्यस्य तत्सर्वैः दृश्यमानतया प्रसिद्धं वरेण्यं सर्वैः संभजनीयं भर्गः पापानां तापकं तेजोमण्डलं धीमहि ध्येयतया मनसा धारयेम ।

यद् वा - भर्गः-शब्देनान्नम् अभिधीयते ।
यः सविता देवो धियः प्रचोदयति तस्य प्रसादाद् भर्गो ऽन्नादि-लक्षणं फलं धीमहि धारयामः । तस्याधार-भूता भवेमेत्य् अर्थः । भर्गः-शब्दस्यान्नपरत्वे धी-शब्दस्य कर्मपरत्वे चाथर्वणं - ‘ वेदांश्छन्दांसि सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य कवयोऽन्नमाहुः । कर्माणि धियस्तदु ते प्रब्रवीमि प्रचोदयत्सविता याभिरेति’ (गो. ब्रा. १. ३२) इति ॥

भर्गः । ‘ भ्रस्ज पाके’। असुन् । ‘ भ्रस्जो रोपधयो रमन्यतरस्याम् ’ ( पा. सू. ६. ४. ४७ ) इति रोपधयोर्लोपो रमागमः । न्यङ्वांरसदिपाठात् कुत्वम् ।

धीमहि । ध्यायतेर्लिङि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति ‘संप्रसारणम् । व्यत्ययेनात्मनेपदम् ।
यद्वा - ‘धीङ् आधारे’ । लिङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ।

प्रचोदयात् । चोदयतेर् लेट्याडागमः । यद्-वृत्त-योगाद् अनिघातः । आगमस्यानुदात्तत्वे णिचः स्वरः ॥ ॥ १० ॥

तत् तस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति षष्ठ्या लुक् । तस्य सवितुः देवस्य दाना[देवना]दिगुणयुक्तस्य स्वभूतं तत्प्रसादलभ्यं वा अत एव वरेण्यं वरणीयं सर्वैः प्रार्थनीयं भर्गः तेजः अन्नं धनं वा वयं धीमहि धारयेम तस्यैव प्रसादात् तस्याधारभूता भवेम । धीङ् आधारे दैवादिकः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लङि ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्’ इत्यडभावः । दधातेर्वा लिङ् । सर्वत्र ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपोलुक् ।

कस्येत्याह - यो देवस्सवितास्माकं धियः कर्माणि प्रचोदयात् प्रचोदयेत् प्रवर्तयेत् ।

यद्वा - धियः धर्मादिगोचराः बुद्धीः प्रचोदयात् प्रेरयेत् । लेट्य् आडागमः ।

तस्य सवितुर् इति - यद्वा - सवितुर् देवस्य तद् अन्नादि धीमहि ।
किमित्याह - य इति । लिङ्गव्यत्ययः । यद् अस्माकं धियः प्रचोदयात् प्रेरयति ।

यद्वा - यो देवस् सविता विश्वस्य प्रसवितास्माकं धर्मादिगोचराः धियः प्रेरयति तस्य स्वभूतं वरेण्यं सर्वैर्भजनीयं भर्गः पापानां तापनं तेजो मण्डलात्मकं धीमहि मनसा धारयामः । ध्यायतेरेव वा छान्दसं सम्प्रसारणम् ।

एवं बोधप्रकाशाभ्यां समस्तस्य प्रपञ्चस्य उपकुर्वाणं श्रेयोर्थिभिर् भजनीयं सूर्यात्मना स्थितं पारमेश्वरं तेज उपास्यत्वेन उपदिश्यते ॥

अथ सावित्री - तत्सवितुरिति ॥
तच्-छब्दश्रुतेः यच्-छब्दोभ्याहर्तव्यः । यत् सर्वेषां ध्येयं तद्देवस्य सवितुः वरेण्यं वरणीयं भर्गः पापानां भर्जनं तेजोमयं रूपं वयं धीमहि ध्यायामः । कीदृशस्य सवितुः? यो नः अस्माकं सर्वेषां धियो धर्मादिविषया वृद्धिः प्रचोदयात् प्रेरयेत् ।

सवित्राभ्यनुज्ञातो हि सर्वोपि कर्म करोति सविता वै प्रसवानामीशे इति ब्राह्मणम् ॥

अथ सर्वदेवात्मनः सर्वशक्तेः सर्वावभासक-तेजो-मयस्य परमात्मनः सर्वात्मकत्व-द्योतनार्थं सर्वात्मकत्व-प्रतिपादक-गायत्री-महा-मन्त्रस्योपासन-प्रकारः प्रकाश्यते ।

तत्र गायत्रीं प्रणवादि-सप्त-व्याहृत्य्-उपेतां शिरःसमेतां सर्व-वेद-सारम् इति वदन्ति। एवं-विशिष्टा गायत्री प्राणायामैर् उपास्या ।
सप्रणव- व्याहृति-त्रयोपेता प्रणवान्ता गायत्री जपादिभिर् उपास्या ।

तत्र शुद्ध-गायत्री प्रत्यग्-ब्रह्मैक्य-बोधिका ।

धियो यो नः प्रचोदयाद् इति । नो ऽस्माकं, धियो बुद्धिय, प्रचोदयाद् प्रेरयेदिति सर्वबुद्धि-संज्ञातः करण-प्रकाशक-सर्व-साक्षी प्रत्यग्-आत्मेत्य् उच्यते । तस्य प्रचोदयात्-शब्द-निर्दिष्टस्यात्मनः स्वरूप भूतं परं ब्रह्म तत् सवितुर् इति+आदि-पदैर् निर्दिश्यते ।

“तत्र ओं तत् सद् इति निर्देशो ब्रह्मणस् त्रिविधः स्मृतः” इति तच्-छब्देन प्रत्यग्भूतं स्वतः सिद्धं परं ब्रह्मोच्यते ।

सवितुर् इति सृष्टिस्थितिलय-लक्षणकस्य सर्व-प्रपञ्चस्य समस्त-द्वैत-विभ्रमस्याधिष्ठानं लक्ष्यते ।
वरेण्यम् इति सर्व-वरणीयं निरतिशयानन्द-रूपम् ।
भर्ग इत्य् अविद्यादि- दोष-भर्जनात्मक-ज्ञानैक-विषयम् ।
देवस्येति सर्व-द्योतनात्मकाखण्ड-चिद्-एक-रसम् ।
सवितुर् देवस्येत्यत्र षष्ठ्यर्थो राहोः शिर इतिवद् औपचारिकः बुद्ध्यादि-सर्व-दृश्य-साक्षि-लक्षणं यन् मे स्व-रूपं तत्-सर्वाधिष्ठान-भूतं परमानन्दं निरस्त-समस्तानर्थ-रूपं स्व-प्रकाश-चिद्-आत्मकं ब्रह्मेत्य् एवं धीमहि ध्यायेम ।

एवं सति सह ब्रह्मणा स्व-विवर्त-जड-प्रपञ्चस्य रज्जु-सर्प-न्यायेन अपवाद-सामानाधिकरण्य-रूपम् एकत्वं, सोऽयम् इति न्यायेन सर्व-साक्षि-प्रत्यग्-आत्मनो ब्रह्मणा सह तादात्म्य-रूपम् एकत्वं भवतीति सर्वात्मक-ब्रह्म-बोधकोऽयं गायत्री-मन्त्रः सम्पद्यते ।

सप्तव्याहृतिनामयमर्थः—

भूर् इति सन्-मात्रम् उच्यते
भुव इति सर्वं भावयति प्रकाशयतीति व्युत्पत्त्या चिद्-रूपम् उच्यते ।
सुवर् इति - सुव्रियत इति व्युत्पत्त्या, सुष्ठु सर्वैर् व्रियमाण-सुख-स्वरूपम् उच्यते ।
मह इति महीयते पूज्यत इति व्युत्पत्त्या सर्वातिशयत्वम् उच्यते ,
जन इति—जनयतीति जनः, सकल-कारणत्वमुच्यते ।
तप इति सर्व-तेजो-रूपत्वम् ।
सत्यम् इति सर्व-बाध-रहितम् ।

एतद् उक्तं भवति—
यल् लोके सद् रूपं तदोंकार-वाच्यं ब्रह्मैव, आत्मनोऽस्य सच्-चिद्-रूप-स्वभावाद् इति ।
अथ भूरादयः सर्वलोका ओंकार-वाच्य-ब्रह्मात्मकाः,
न तद्-व्यतिरिक्तं किंचिद् अस्तीति व्याहृतयो ऽपि सर्वात्मक-ब्रह्मबोधिकाः ।

गायत्री-शिरसोऽप्य् अयम् एवार्थः—
आप इत्य् आप्नोतीति व्युत्पत्त्या व्यापित्वम् उच्यते
ज्योतिर् इति प्रकाशरूपत्वम् ।
रस इति सर्वातिशयत्वम् ।
अमृतम् इति मरणादि संसारनिर्मुक्तत्वम् ।
सर्व-व्यापि-सर्व-प्रकाशक-सर्वोत्कृष्ट-नित्य-मुक्तम् आत्मरूपं सच्-चिद्-आत्मकं यद् ओंकार-वाच्यं ब्रह्म तद् अहम् अस्मि ।

इति गायत्रीमन्त्रस्यार्थः ।

गुहाशय-ब्रह्म-हुताशनोऽहं
कर्त्रेदम् अंशाख्य-हविर्-हुतं सत्।
विलीयते नेदम् अहं भवानीत्य्
एष प्रकारस् तु विभिद्यतेऽत्र ॥

यद् अस्ति यद् भाति तद् आत्मरूपं
नान्यत् ततो भाति न चान्यद् अस्ति ।
स्वभाव-संवित्-प्रविभाति केवला
ग्राह्यं ग्रहीतेति मृषैव कल्पना ॥

देवस्य सवितुस् तस्य
धियो यो नः प्रचोदयात् ।
भर्गो वरेण्यं तत् ब्रह्मा
धीमहीत्य् अर्थ उच्यते ।

यो देवस् सविताऽस्माकं
धियो धर्मादिगोचराः ।
प्रेरयेत् तस्य यद् भर्गस्
तद्वरेण्यम् उपास्महे ।

… आदित्यमण्डलासीनं
रुक्माभं पुरुषं परम् ।
ध्यायञ् जपेत् तद् इत्य् एतां
निष्कामो मुच्यतेऽचिरात् ॥
सुप्रभं सत्यम् आनन्दं
हृदये मण्डलेऽपि च ।
ध्यायन् जपेत् तदित्येतां
निष्कामो मुच्यतेऽचिरात् ॥

स यश्चायं पुरुषे यश् चासाव् आदित्ये स एकः

इति ध्यानार्थः॥

शुद्ध गायत्री जीवात्मा और ब्रह्म की एकता का सूचक है। ‘धियोयोनः प्रचोदयात्’ अर्थात् हमारी बुद्धि को प्रेरणा देता है तथा जो अन्तःकरण की प्रकाशिका तथा सर्व साक्षी है उसे प्रत्यगात्मा कहा जाता है। उस प्रचोदयात् शब्द से आत्मा स्वरूप भूत परब्रह्म का तत् सवितुः आदि पदों से कथन किया है। यहां ‘ॐ’ तत्सत् इस पद से ब्रह्म के तीन प्रकारों का वर्णन है। तत् शब्द स्वतः सिद्ध सब भूतों में स्थित परब्रह्म के लिए कहा जाता है। सविता, सृष्टि, स्थिति, प्रलय लक्षण वाले सब प्रपंच के, समस्त द्वैत भ्रम के अधिष्ठान हैं। वरेण्यं सर्व वरणीयं, निरतिशय एवं आनन्द रूप है। ‘भर्ग’ अविद्या रूपी दोष को नष्ट करने वाला ज्ञान रूप है। ‘देवस्य’ सबका प्रकाशक अखण्ड-आत्मा एवं रस वाला देव है। ‘सवितुर्देवस्य’ यहां षष्ठी है। सम्बन्ध कारक है। राहोः शिरो की तरह औपचारिक है। बुद्धि से सब पदार्थों का साक्षी रूप जो मेरा स्वरूप है वह सब का अधिष्ठान है। उस परमानन्द, सब अनर्थ रहित, स्वयं प्रकाश चैतन्य रूप ब्रह्म का ध्यान करते हैं। इस तरह ब्रह्म अपने ही विवर्त भूत जड़ जगत रज्जु में सर्प की तरह अपवाद है। समान अधिकरण होने से एक रूपता है। इस तरह सब का साक्षी जीवात्मा ब्रह्म के साथ तादात्म्य होने के कारण एकत्व है। यह गायत्री मंत्र सर्वात्मक ब्रह्म का बोध कराने वाला है। तीन महाव्याहृतियों का अर्थ यों है। भूः का अर्थ सत है, भुवः सब का प्रकाशक (इस व्युत्पत्ति से चिद् रूप कहलाता है) स्वः सुव्रियते इस व्युत्पत्ति से सबसे प्रथिति सुख रूप है।

प्रतिपुरुषम् अनेकाः, प्रत्य्-अवस्थं विचित्राश्
शुभ-गतिषु धियो नश् चोदयत्य् अञ्जसा नः ।
अखिल-चिद्-अचिद्-अन्तर्-यामि-तद्-विष्णु-संज्ञं
सवितुर् अहम् उपासे तस्य देवस्य भर्गः ॥

इति शतदूषणी।

तेजः परं तत् सवितुर् वरेण्यं
धाम्ना परेणाप्रणखात् सुवर्णम् ।
त्वां पुण्डरीकेक्षणम् आमनन्ति
श्रीरङ्गनाथं समुपासिषीया ।

इति श्रीरङ्गराजस्तवः।

… अनयोर् वचनयोर् भर्गशब्दस्य तेजःपरत्वेन
यच्-छब्दस्य सवितृ-परत्वेन च व्याख्यानं कृतं वरदराजीये -
तच्-छब्द-श्रुतेर् यच्छब्दो ऽध्याहर्तव्यः ।

सवितुः जगतां प्रसवितुः,

सवि॒ता वै प्र॑स॒वाना॑मीशे,
उ॒तेशि॑षे प्रस॒वस्य॒ त्वमेक॒

इति श्रुतेः ।

वरेण्यं वृङ् संभक्तौ एण्यप्रत्ययः ।

सर्वेषां भजनीयं भर्गः तेजः ।
भञ्जनाद् भर्गः, प्रकाश-प्रदानेन जगतो बाह्यान्तर-तमो-भञ्जकत्वाद् वा,
भर्जनाद् वा कालात्मकतया सकल-कर्म-फल-पाक-हेतुत्वात्,
भरणाद् वा वृष्टि-प्रदानेन भूतानां भरण-हेतुत्वात् ।

देवस्य द्योतमानस्य धीमहि चिन्तयामः ।
“ध्यै चिन्तायाम्”।

देवस्य सवितुः वरेण्यं यद्भर्गः तत् ध्यायेम ।
आदित्यमण्डलान्तर्वर्तिनं तेजोमयं पुरुषम् अनुचिन्तयामः ।

य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषः,
अथ य एष एतस्मिन् मण्डलेर्चिषि पुरुषः

इत्यादिश्रुतेः ।
यः सविता, नः अस्माकं,
धियः हानोपादान-विषय-ज्ञानानि,
प्रचोदयात् प्रचोदयति,
तत्सवितुः भर्गश् चिन्तयाम इति ।

… एवं च सवितृ-मण्डलान्तर्-वर्ति-पुण्डरीकाक्षं सकल-जगदाधारं विष्णुसंज्ञं
यद् भर्गस् तेजः
तत् तेजश् चिन्तयाम इति सिद्धम् ।

अत्र मैत्रावरुणीयश्रुतिः +++(=(मै.उ.६-३४))+++ -

एतत् सवितुर् वरेण्यं ध्रुवम् अचलम् अमृतं भर्गाख्यं विष्णुसंज्ञं सर्वाधारं धाम

इति ।

सावित्रं नाम तज् ज्योतिः
तत् सावित्रीसमाह्वयम् ।
तस्य व्याख्याम् इमां सम्यग्
गदतो मे निशामय ।

प्रतिसञ्चर-वेलायां
ताम् अयत्य्+++(←पदविग्रहः??)+++ एव तां पुनः ।
त्रायते तत्र तत्रैव
भूत्य्-अंशे धारकात्मना ।
प्रमाणत्वेन भूयश् च,
तत्-तद्-अर्थतया +++(→प्रमेयतया)+++ पुनः +++(प्रतिभाति?)+++ ।
अतस् तद् इति सङ्कल्पः
प्रोच्यते वैष्णवः परः ।

प्रसौति सकलां चेष्टां
प्रसौति सकलं जगत् ।
अवतेर् गतिकान्त्य् अर्थात्
तरतेर् दानकर्मणः ।
गतो ह्य् अवति सर्वत्र
षड्भिः कान्तो गुणैः परम् ।
भोगापवर्गयोर् दाता
सवितेति निरुच्यते ।
वरैर् नेयं वरेण्यन् तु
वरदातार ईरिताः ।
वरेणियं वरेण्यं वा
वरं नयति तत्परम् ।

भर्गस् तेजस् समाख्यातं
प्रभावः कर्तृरूपता । भरतीदं जगत्कृत्स्नं
सम्भरत्य् अपि चेश्वरान् ।
रमयत्य् अपि तत्सर्वं
राति चार्थम् अभीप्सितम् ।
गमयत्य् अपि तन् नाशं
स्मृति-बन्धम् अशेषतः ।
भर्गयत्य् अपि तत्-कष्टं
भर्गतस् तेन तत्तथा ।
अतो भर्गः परं विष्णोः
सङ्कल्पं विदुर् अद्भुतम् ।

द्योतनस् सर्वभावानां
द्योतमानः स्वयं सदा ।
अज्ञानम् अखिलं चान्यच्
चोदयन्न् अखिलञ् जगत् ।
अयं सकलम् एवेदं
तथोतं मणि-सूत्रवत् ।
इन ईरण ईभ्यश् च
परितस् सकलं दधत् ।
देव इत्य् उच्यते विष्णुः
परमात्मा सनातनः ।

धीमहीत्य् अधिविज्ञानं
मननं भावनं तथा ।
धियो धीपूर्विकाश् चेष्टाः
प्रेरणन् तु प्रचोदनम् ।

यस् सर्व-शक्तिस् सविता
देवस् संविन्-मयश् च यः ।
यश् च सर्वदिगीशानो
धियस् तास् ताः प्रचोदयात् ।

सृष्टि-स्थिति-लय-त्राण-
त्रिधा-करणम् अव्ययम् ।
तस्य देवस्य सङ्कल्पं
भर्ग-संज्ञम् उपास्महे ।

गायतस् त्रायमाणायाः
गायत्र्या अर्थ ईदृशः ।
या सत्ता सर्वभूतानां
विष्णुशक्तिः परावरा ।

सा भूर् इति समाख्याता
भरतीदं जगत्स्वयम् ।

भू(त)त्वा शक्तिं समास्थाय
यावतीदं जगत् स्वयम् ।
सा भुवः कथिता सद्भिर्
अवती भावितं जगत् ।

वसीयो भोग-मोक्षाख्यं
सूते या सततं सताम् ।
सा सुवः कथिता ब्रह्मन्
व्याहृती वाङ्मयी ततः ॥

प्र + चुद सञ्चोदने (चुरादिगण १०.४९) + णिच् + लेट् (शप् + तिप्) = प्रचोदयात्। लेटि छान्दसरूपमिदम्।

निष्पत्तिः

प्र चुद → अनुबन्धलोपः → प्र चुद् → सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच् (३.१.२५) → प्र चुद् णिच् → अनुबन्धलोपः → प्र चुद् इ → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) → प्र चोद् इ → प्र चोदि → सनाद्यन्ता धातवः (३.१.३२) → लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः (३.४.६९) → विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् (३.३.१६१) → लिङर्थे लेट् (३.४.७) → शेषात्कर्तरि परस्मैपदम् (१.३.७८) → प्र चोदि तिप् → कर्तरि शप् (३.१.६८) → प्र चोदि शप् तिप् → अनुबन्धलोपः → प्र चोदि अ ति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → प्र चोदे अ ति → लेटोऽडाटौ (३.४.९४) → आद्यन्तौ टकितौ (१.१.४६) → प्र चोदे अ आट् ति → अनुबन्धलोपः → प्र चोदे अ आ ति → एचोऽयवायावः (६.१.७८) → प्र चोदय् अ आ ति → अकः सवर्णे दीर्घः (६.१.१०१) → प्र चोदय् आ ति → इतश्च लोपः परस्मैपदेषु (३.४.९७) → प्र चोदय् आ त् → प्रचोदयात्।

अर्थः

यदि प्रार्थने लिङ् स्वीक्रियते तर्हि ‘लिङर्थे लेट्’ (३.४.७) इत्यनेन लेटि सिद्धस्य ‘प्रचोदयात्’ इत्यस्य “प्रकर्षेण सञ्चोदनं कुर्यात्” इत्यर्थः। यदि लडर्थे बहुलव्यत्ययाल्लेट् स्वीक्रियते तर्हि ‘प्रचोदयात्’ इत्यस्य “प्रकर्षेण सञ्चोदनं करोति” इत्यर्थः।

वृद्धयमस्मृतौ तृतीयाध्याये -

वरेण्यं विरलं जप्यं
जपकाले द्विजोत्तमैः ।
वरेण्यं संहिताकाले
वरेणीयं जपे स्मृतम् ॥

काश्यपस्मृतौ -

एक-प्रणव-संयुक्तां
गायत्रीं प्रजपेद् गृही ।
ब्रह्मचारी च सन्ध्यासु
नियतो नियतेन्द्रियः ।
वनी सम्पुट-गायत्रीं
यतिष् षड्-प्रणवान्विताम् ॥

वृद्धयमस्मृतौ तृतीयाध्याये -

एकोङ्कारा सम्पुटा च
षडोङ्कारेति सा त्रिधा ।

आद्य्-अन्तोंकार-संयुक्ता
गायत्री संपुटा स्मृता ।

सहोङ्कारा व्याहृतयः
पुनरोङ्कारसंयुताः ।
मनोर् आदावथाऽन्ते च
षडोङ्कारेयम् उच्यते । … ओङ्कारं पूर्वमुच्चार्य
भूर्भुवः स्वस्ततः परम् ।
गायत्रीं च ततश् चोक्त्वा
जपकाले विशेषतः ॥

सहस्रकृत्वस् सावित्रीं
जपेद् अव्यग्र-मानसः ।
शतकृत्वोऽपि वा सम्यक्
प्राणायामपरो यदि ।
सप्त-व्याहृति-पूर्वां चेद्
आद्यन्तप्रणवान्विताम् ।
मनसा वा जपेच् चैव
दशकृत्वो वरः स्मृतः ॥

इति योगयाज्ञवल्क्य-वचन-ग्रहणम्॥

May we focus on the excellent radiance of the deva Savitṛ who will inspire our insights.

English translation:

“We meditate on that desirable light of the divine Savitā, who influences our pious rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 3.35;

Pracodayāt = who may animate, or enlighten our intellect;

Savitā = the soul, as one with the soul of the world, Brahma; when we meditate on the light which is one with Brahma, his own light, which, from its consuming influences on ignorance and its consequences, is termed Bhargas, and is that which is desirable, from its being to be known or worshiped by all (vareṇyam) the property of the supreme being, (parameśvara), the creator of the world, and the animator, impeller or urger (savitā), through the internally abiding spirit (antaryām) of all creatures; yaḥ, although masculine, may be relative to the neuter noun bhargas, that light which animates all (dhiyaḥ) acts (karmāṇi), or illumes all understanding (buddhiḥ); again, devasya savituḥ may mean, of the bright or radiant sun, as the progenitor of all, sarvasya prasavitur, and bhargas may be understood as the sphere or orb of light, the consumer of sins, pāpānām tāpakam tejo maṇḍalam; bhargas may also mean food, and the prayer may only implore the sun to provide sustenance, tasya prasādād annādi lakṣaṇam phalam dhīmahi tasya ādhārabhūta bhavema, we anticipate from his favour the reward that is characterized by food and the like, that is, may we be supported by him

Might we make our own that desirable effulgence of god Savitar, who will rouse forth our insights.

And here, buried in this not particularly noteworthy hymn, is the Gāyatrī mantra, which is itself not particularly noteworthy on its own terms.

Note the play on dhīmahi / dhíyaḥ juxtaposed across the hemistich boundary, belonging to different roots.

May we attain that excellent glory of Savitar the God:
So May he stimulate our prayers.

That excellent glory of Savitr
The god we meditate,
That be may stimulate our prayers.

Dieses vorzügliche Licht des Gottes Savitri empfingen wir, der unsere Gedanken anregen soll.

Dass wir des Gottes Savitar begehrtes Licht erlangten doch, Der unsre Bitten fördere.

Мы хотим встретить этот желанный
Блеск бога Савитара,
Который должен поощрять наши поэтические мысли!

The mantra-s

The Sāvitrī is the core mantra used in Savitrupāsanā. It also has other notable deployments, which will be described later. Its ṛṣi is Viśvāmitra of the clan of Gāthin, the chandas is nicṛd gāyatrī and the devatā is Savitṛ. It is from the 3_r__d_ maṇḍala of the Ṛgveda (RV 3.62.10). The meter is termed nicṛd gāyatrī because the syllable count is 23, one short of the usual 24 for a gāyatrī. This arises due to the intrinsic saṃdhi, which creates वरेण्यम् from वरेणियम् . The Sāvitrī goes thus:

तत् स॑वि॒तुर् वरे॑ण्य॒म् भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि । धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥

Given the popularity of the Sāvitrī it is common to see numerous translations of the same; however, these often do not get certain aspects of the Old Vedic register of Sanskrit. It is important that one does the japa of this mantra with a proper grasp of its sense in the original language. Hence, we provide a translation of the mantra in full here.

tat= that; Savituḥ= of Savitā; vareṇyam= excellent or desirable; bhargaḥ= radiance (neuter accusative); devasya= of the god; dhīmahi= may we fix [our mind]/ may we focus on; dhiyaḥ= insights (plural of dhī); yaḥ= who; nas= our; pracodayāt= may he inspire.

There are a few key points to make note of: first, the verb form dhīmahi; this is the āśīr-liṅ (benedictive) 1st person plural form of the root dhā, which belongs to class 3 (juhotyādi gaṇa). We are unaware of the occurrence of other āśīr-liṅ forms of the verb dhā in the RV. It is used symmetrically with the 3rd person singular āśīr-liṅ form of the verb pra-cud i.e. pracodayāt. These forms are not commonly used outside of such mantra-s suggesting that it was an ancient usage of a verb-pair presenting a relationship between the worshipers (dhīmahi) and the god (pracodayāt).

Second, the name of the god Savitṛ is commonly combined with the word deva (god). This combination probably again has an ancient connotation, which is reflected in theonyms of other Indo-European branches like proto-Germanic *Tiwaz → Tyr. It (theos) was probably also used in this sense for the Greek Hyperion¹, the likely cognate of Savitṛ, in the Homeric language.

Third, the word dhiyaḥ, has been specifically chosen for alliteration with dhīmahi². It means not just any thought but specifically inspired thought or insight that leads to the “seeing” of special knowledge, such as that embodied in a Vedic mantra.

Thus, we get,

May we focus on the excellent radiance of the deva Savitṛ who will inspire our insights.

Adjuncts
The Sāvitrī is prefixed with the three vyāhṛti-s for the actual japa.

भूर् भुवः सुवः ।

The three basic vyāhṛti-s are to understood as the three realms, the earth, the atmosphere and the heavens, which are pervaded by the light of the god Savitṛ. These are given above in the Yajurvedic form, which may also be followed in Atharvavedic tradition. In the Ṛgvedic tradition the internal saṃdhi is enacted and we have स्वः for सुवः. The mysteries of these vyāhṛti-s are explained, among other places, in the Taittirīya-śruti.

For the practice of prāṇāyāma, it is prefixed with the 7 vyāhṛti-s.

ॐ भूः । ॐ भुवः । ओग्ँ सुवः । ॐ महः । ॐ जनः । ॐ तपः । ओग्ँ सत्यम् ।

These may be understood as a larger set of 7 regions of space, which are pervaded by the light of Savitṛ. The nasals preceding sa are given as per the Yajurvedic tradition. They are rendered as the usual nasals in the RV and AV traditions.

It suffixed by the incantation known as the brahmaśiras.

ॐ आपो॒ ज्योती॒ रसो॒ ऽमृतं॒ ब्रह्म॒ भूर्-भुव॒-सुव॒रो३म् ॥

Here, āpaḥ= waters; jyotiḥ= light; rasaḥ= life fluids; amṛtaṃ= immortality; brahma= mantra-power. bhūḥ, bhuvaḥ and suvaḥ and the three main vyāhṛti-s

Then there is the four-footed form which is a mystery teaching in the śruti of the Śukla-yajurvedin-s. This is obtained by adding the below.

प॒रो-र॑जसे॒ ऽसाव॒द् ओ३म् ॥

This technically converts it into an anuṣṭubh due the addition of 8 additional syllables. In the mystery teaching it is termed the beautiful or the vivid foot that is beyond the immediate space (rajas: see section below for details). In the same teaching it is revealed that the 4_t__h_ foot is a critical aspect of both abhicārika and vṛddhi deployments of the Sāvitrī. Indeed, combined with the teaching of Śaunaka it might be deployed along with the Sāvitrī with syllables inverted (viparīta-prayoga) for abhicārika purposes.

The Atharvan tradition gives a saṃpuṭikaraṇa of the Sāvitrī known as the Mahāsāvitrī. It goes thus:

ॐ भूः । ॐ भुवः । ॐ स्वः । ॐ महः । ॐ जनः । ॐ तपः । ॐ स॒त्यं ।
ॐ तत् स॑वि॒तुर् वरे॑ण्य॒म् भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ।
धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥
ॐ आपो॒ ज्योती॒ रसो॒ ऽमृतं॒ ब्रह्म॒ भूर्-भुव॒-सुव॒रो३म् ॥
ॐ भूर्-भुवः-सुवर्-महर्-जनस्-तपः सत्यं मधु॑ क्षरन्ति ।
ॐ आपो॒ ज्योती॒ रसो॒ ऽमृतं॒ ब्रह्म॒ भूर्-भुव॒-स्वरो३म् ।
ओम्॑ तद्-ब्र॒ह्म । ओम्॑ तद्-वा॒युः । ओम्॑ तद्-आ॒त्मा । ओम्॑ तत्-स॒त्यम् । ओम्॑ तत्-सर्वम्॑ । ओम्॑ तत्-पुरों॒ नमः ॥

Some hold that deploying this form of the mantra 10× can be considered an equivalent of deploying the regular version 108×. This mantra is also seen as a combination of that of the gods Savitṛ and Vayu. These two are an ancient pair as indicated by the Mṛgāra mantra-s. Savitṛ pervades space with light, while the Vayu pervades it as the rarefied substance and the force which holds the celestial bodies together. These two thus form the foundation of existence.

The Atharvan tradition also teaches the mystery deployment, which adds the Atharvaśiras comprised of the Atharvanic high vyāhṛti-s.

ॐ भुर्-भुवः-स्वः ।
ॐ तत् स॑वि॒तुर् वरे॑ण्य॒म् भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ।
धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥
ॐ भूर् भुवः स्वर् जनद् वृधत् करद् रुहन् महत् तच् छम् ओम् ॥

Here, the vyāhṛti-s janad, vṛdhat, karat, ruhat, mahat, tat, śam and oṃ are the special vyāhṛti-s of the Bhṛgvāṅgiras. These are part of the secret teaching of the Atharvan. The knower of the Bhṛgvāṅgirasa-śruti may use this deployment to protecting himself while attacking his enemies with the stoma-bhāga-prayoga.

The viparīta-prayoga (inverse deployment) is specified for abhicārika purposes.

त्यादचोप्र नो यो योधि ।
हिमधी यस् व दे गोर्भ ।
म्यणिरेव तुर्विस त्त ॥

A variant inverse deployment involves merely inverting the three feet.

धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् । भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि । तत् स॑वि॒तुर् वरे॑णि॒यों ॥

The mysteries

The śruti of the the Vājasaneyin-s provides a mystery teaching regarding the Sāvitrī, which associates the 3 feet of the core mantra with a triad of triads, which is summarized below.

• भूमिः अन्तरिक्षम् द्यौस्
• ऋचः यजूंषि सामानि
• प्राणः अपानः व्यानः

The one who meditates on the Sāvitrī with this knowledge is understood as penetrating

• the realms of the universe with the first triad,
• the realms of Veda-s with the second triad and
• realms of life with the the third triad.

The fourth foot is said to blaze beyond the expanse of the visible space, the “rajas” and its knowledge confers splendor.

The Atharvan tradition holds (the teaching of Maudgalya to Glāva Maitreya) that the Sāvitrī is pervaded by the god Deva Savitṛ and his consort Sāvitrī in the form of 12 pairs of forms corresponding to each syllable (Figure). In these forms the two deities pervade the universe and the ritual. This presentation in the Atharvan tradition is consistent with the statement of Vāmadeva Gautama in the RV: आप्रा॒ रजां॑सि दि॒व्यानि॒ पार्थि॑वा॒ in RV 4.53.3, i.e. celestial and the earthly realms. The three feet of the Sāvitrī are described giving rise to three sequences of emanations that culminate in the ritual observance of the brāhmaṇa (Figure below; lower panel). The ritualist who performs the deployment of the Sāvitrī with the appropriate knowledge of the omniform manifestation of Savitṛ and his consort and the emanations of the three feet meets with success.

The structure and the emanations of the Sāvitrī as per the Atharvan tradition

• सविता
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! सब हम लोग (यः) जो (नः) हम लोगों की (धियः) बुद्धियों को (प्रचोदयात्) उत्तम गुण-कर्म और स्वभावों में प्रेरित करै उस (सवितुः) सम्पूर्ण संसार के उत्पन्न करनेवाले और सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य से युक्त स्वामी और (देवस्य) सम्पूर्ण ऐश्वर्य के दाता प्रकाशमान सबके प्रकाश करनेवाले सर्वत्र व्यापक अन्तर्यामी के (तत्) उस (वरेण्यम्) सबसे उत्तम प्राप्त होने योग्य (भर्गः) पापरूप दुःखों के मूल को नष्ट करनेवाले प्रभाव को (धीमहि) धारण करैं ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सबके साक्षी, पिता के सदृश वर्त्तमान, न्यायेश, दयालु, शुद्ध, सनातन, सबके आत्माओं के साक्षी परमात्मा की ही स्तुति और प्रार्थना करके उपासना करते हैं, उनको कृपा का समुद्र सबसे श्रेष्ठ परमेश्वर, दुष्ट आचरण से पृथक् करके श्रेष्ठ आचरण में प्रवृत्त करा और पवित्र तथा पुरुषार्थयुक्त करके धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को प्राप्त कराता है ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्याः सर्वे वयं यो नो धियः प्रचोदयात्तस्य सवितुर्देवस्य तद्वरेण्यं भर्गो धीमहि ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (सवितुः) सकलजगदुत्पादकस्य समग्रैश्वर्य्ययुक्तस्येश्वरस्य (वरेण्यम्) सर्वेभ्य उत्कृष्टं प्राप्तुं योग्यम् (भर्गः) भृज्जन्ति पापानि दुःखमूलानि येन तत् (देवस्य) सकलैश्वर्यप्रदातुः प्रकाशमानस्य सर्वप्रकाशकस्य सर्वत्र व्याप्तस्याऽन्तर्यामिणः (धीमहि) दधीमहि (धियः) प्रज्ञाः (यः) (नः) अस्माकम् (प्रचोदयात्) सद्गुणकर्मस्वभावेषु प्रेरयतु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वसाक्षिणं पितृवद्वर्त्तमानं न्यायेशं दयालुं शुद्धं सनातनं सर्वात्मसाक्षिकं परमात्मानमेव स्तुत्वा प्रार्थयित्वोपासते तान् कृपानिधिः परमगुरुर्दुष्टाचारान्निवर्त्य श्रेष्ठाचारे प्रवर्त्तयित्वा शुद्धान् सम्पाद्य पुरुषार्थयित्वा धर्मार्थकाममोक्षान् प्रापयति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वांचा साक्षी, पित्याप्रमाणे असणारा, न्यायी, दयाळू, शुद्ध सनातन, सर्वांच्या आत्म्याचा साक्षी अशा परमेश्वराची स्तुती, प्रार्थना व उपासना करतात त्यांना कृपासागर, सर्वात श्रेष्ठ परमेश्वर, दुष्ट आचरणापासून पृथक करून श्रेष्ठ आचरणामध्ये प्रवृत्त करतो. पवित्र व पुरुषार्थयुक्त करून धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष प्राप्त करवितो. ॥ १० ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

देव᳓स्य सवितु᳓र् वयं᳓
वाजय᳓न्तः पु᳓रंधिया
भ᳓गस्य राति᳓म् ईमहे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

púraṁdhyā ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vājayántaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

bhágasya ← bhága- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

दे॒वस्य॑ । स॒वि॒तुः । व॒यम् । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । पुर॑म्ऽध्या ।
भग॑स्य । रा॒तिम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• purandhyā ← puraṃdhi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• bhagasya ← bhaga
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

वाजयन्तः वाजमन्नमात्मन इच्छन्तः वयं देवस्य द्योतमानस्य सवितुः पुरंध्या तद्विषयस्तुत्या प्रज्ञया वा भगस्य भजनीयस्य धनस्य रातिं दानम् ईमहे याचामहे ॥ रातिम् ।’ मन्त्रे वृष° इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Desirous of food, we solicit with praise of the divine Savitā, the gift of affluence.”

Seeking the prize, we beg for the generosity of Bhaga,
along with the plenitude of god Savitar.

I take púraṃdhyā as an instr. of accompaniment, not (with Geldner [/Witzel Gotō]) an instr. of means.

With understanding, earnestly, of Savitar the God we crave
Our portion of prosperity.

Durch die Wunscherfüllung des Gottes Savitri Belohnung erwartend bitten wir um die Gabe des Bhaga.

Durch Schatz des Gottes Savitar sind wir zum Güterwunsch erregt; Des Spenders Gabe wünschen wir.

(Рассчитывая) на воодушевление от бога Савитара,
Мы, стремящиеся к награде,
Молим о даре Бхаги.

• सविता
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (पुरन्ध्या) जिस बुद्धि से बहुत बोधों को धारण करता उससे (वाजयन्तः) जनाते हुए (वयम्) हम लोग (सवितुः) प्रेरणा करनेवाले अन्तर्य्यामी (देवस्य) कामना करने के योग्य (भगस्य) ऐश्वर्य्य देनेवाले के (रातिम्) दान की (ईमहे) याचना करते हैं, वैसे आप लोग भी उस बुद्धि की याचना करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग जो बुद्धि को बढ़ाय पुरुषार्थ से धर्म का अनुष्ठान कर और परमेश्वर की आज्ञा के अनुकूल वर्त्ताव करके अपनी शुद्धि के लिये प्रार्थना करैं तो ईश्वर उनको शीघ्र पवित्र और शुद्ध आचरणयुक्त करता है ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा पुरन्ध्या वाजयन्तो वयं सवितुर्देवस्य भगस्य रातिमीमहे तथा यूयमप्येतां याचध्वम् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवस्य) कमनीयस्य (सवितुः) प्रेरकस्याऽन्तर्यामिणः (वयम्) (वाजयन्तः) विज्ञापयन्तः (पुरन्ध्या) यया प्रज्ञया बहून् बोधान् दधाति तया (भगस्य) ऐश्वर्य्यप्रदस्य (रातिम्) दानम् (ईमहे) याचामहे ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्य्यदि प्रज्ञां वर्धयित्वा पुरुषार्थेन धर्ममनुष्ठाय परमेश्वराऽऽज्ञाऽऽनुकूल्येन वर्त्तित्वा स्वात्मशुद्धये प्रार्थना क्रियेत तर्हीश्वरस्तान्त्सद्यः पवित्राञ्छुद्धाचारान्करोति ॥११॥

भावार्थभाषाः - माणसे बुद्धीची वाढ करून पुरुषार्थाने धर्माचे अनुष्ठान करून परमेश्वराच्या आज्ञेच्या अनुकूल वर्तन करून आत्मशुद्धीसाठी प्रार्थना करतात तेव्हा त्यांना ईश्वर लवकर पवित्र व शुद्ध आचरणयुक्त करतो. ॥ ११ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

देवं᳓ न᳓रः सविता᳓रं
वि᳓प्रा यज्ञइः᳓ सुवृक्ति᳓भिः
नमस्य᳓न्ति धिये᳓षिताः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iṣitā́ḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

namasyánti ← √namasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

दे॒वम् । नरः॑ । स॒वि॒तार॑म् । विप्राः॑ । य॒ज्ञैः । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ ।
न॒म॒स्यन्ति॑ । धि॒या । इ॒षि॒ताः ॥

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• savitāraṃ ← savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “glorious.”

• namasyanti ← namasy
• [verb], plural, Present indikative
• “worship; respect.”

• dhiyeṣitāḥ ← dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhiyeṣitāḥ ← iṣitāḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “send.”

नरः कर्मणां नेतारः विप्राः मेधाविनोऽध्वर्य्वादयः धियेषिताः कर्मणा बुद्ध्या वा प्रेर्यमाणाः सन्तः सवितारं देवं त्वां यज्ञैः यजनीयैर्हविर्भिः सुवृक्तिभिः शोभनस्तोत्रैश्च नमस्यन्ति परिचरन्ति ॥ नमस्यन्ति । नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् ’ इति क्यच् ॥

English translation:

“Devout and wise men, impelled by intelligence, adore the divine Savitā with sacrifices and sacred hymns.”

To god Savitar do the men, the inspired poets, give reverence with sacrifices and well-twisted hymns,
when impelled by insight. ᳓

Men, singers worship Savitar the God with hymn and holy rites,
Urged by the impulse of their thoughts.

Die redekundigen Männer verehren den Gott Savitri mit Opfern, mit Lobliedern, von frommen Gedanken getrieben.

Gott Savitar verehren sie mit Opfer und mit Lobgesang, Die Sänger, andachtsvoll erregt.

Вдохновенные мужи поклоняются
Богу Савитару жертвами, прекрасными гимнами,
(Они,) возбужденные поэтическим видением.

• सविता
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (धिया) बुद्धि वा कर्म से (इषिताः) प्रेरणा किये गये (नरः) योग से इन्द्रिय और अन्तःकरण के प्राप्त करानेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (सुवृक्तिभिः) उत्तम प्रकार दोषों का काटना जिनमें उन (यज्ञैः) शास्त्र का अभ्यास सत्सङ्ग और योगाभ्यासों से (सवितारम्) सम्पूर्ण संसार के उत्पन्न करने और (देवम्) सुख देनेवाले को (नमस्यन्ति) नमस्कार करते हैं, वे अभीष्टसुखों से सम्पन्न होते हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो इन्द्रियों को वश में करनेवाले विद्वान् लोग प्रेम और सत्यभाषणादिस्वरूप धर्म से परमेश्वर की उपासना करते हैं, वे सुख से युक्त होते हैं ॥१२॥

अन्वय: ये धियेषिता नरो विप्राः सुवृक्तिभिर्यज्ञैः सवितारं देवं नमस्यन्ति तेऽभीष्टसिद्धसुखा जायन्ते ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवम्) सुखस्य दातारम् (नरः) योगेनेन्द्रियान्तःकरणस्य नेतारः (सवितारम्) सकलजगदुत्पादकम् (विप्राः) मेधाविनः (यज्ञैः) शास्त्राऽभ्याससत्सङ्गयोगाभ्यासैः (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु वृक्तिर्दोषाणां छेदनं येषु तैः (नमस्यन्ति) (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (इषिताः) प्रेरिताः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ये संयमिनो विद्वांसः प्रेम्णा सत्यभाषणादिलक्षणेन धर्म्येण परमेश्वरमुपासते ते सुखाढ्या जायन्ते ॥१२॥

भावार्थभाषाः - संयमी विद्वान लोक प्रेम व सत्यभाषण यांनी युक्त बनून धर्माने परमेश्वराची उपासना करतात ते सुखी होतात. ॥ १२ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓मो जिगाति गातुवि᳓द्
देवा᳓नाम् एति निष्कृत᳓म्
ऋत᳓स्य यो᳓निम् आस᳓दम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gātuvít ← gātuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jigāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

niṣkr̥tám ← niṣkr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsádam ← √sad- (root)
{case:ACC, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सोमः॑ । जि॒गा॒ति॒ । गा॒तु॒ऽवित् । दे॒वाना॑म् । ए॒ति॒ । निः॒ऽकृ॒तम् ।
ऋ॒तस्य॑ । योनि॑म् । आ॒ऽसद॑म् ॥

सोमः॑ । जि॒गा॒ति॒ । गा॒तु॒विदिति॑ गातु-वित् । दे॒वाना॑म् । ए॒ति॒ । नि॒ष्कृ॒तमिति॑ निः-कृ॒तम् । ऋ॒तस्य॑ । योनि॑म् । आ॒सद॒मित्या॑-सद॑म् ।

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• jigāti ← gā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); arrive.”

• gātuvid ← gātu
• [noun], masculine
• “path; way.”

• gātuvid ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• niṣkṛtam ← niṣkṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “place; rendezvous.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• āsadam ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

गातुवित्। गातुः वेदिमार्गः । तं जानानः सोमो जिगाति गच्छति । गन्तव्यं स्थानं दर्शयति । देवानां संबन्धि निष्कृतं संस्कृतम् आसदं सर्वैरासदनीयम् ऋतस्य यज्ञस्य योनिं स्थानं हविर्धानाख्यम् एति प्राप्नोति ॥ जिगाति । • गा स्तुतौ ’ । जुहोत्यादिः ॥

गातुर् मार्गः । गाङ् गतौ, ‘कमिमनिजनि’ इत्यादिना तुप्रत्ययः । गातुं वेत्ति विन्दतीति वा गातुवित् । क्विपि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशोयं सोमो जिगाति गच्छति । गा स्तुतौ छन्दसि इति जुहोत्यादिकः उदात्तेत्, ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । इह त्व् अयं गतिकर्मा गतिकर्मसु हि जिगातीति निरुक्तकाराः पठन्ति ।

कं देशं गच्छतीत्याह - देवानामिति । देवानाम् आसदं, आ समन्तात् सीदन्त्य् अस्मिन्न् इत्य् आसदः । ‘घञर्थे कविधानम्’ इति कः, ‘परादिश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । निष्कृतम् अलङ्कृतम् । प्रबृद्धादेराकृतिगणत्वादुत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा योनिम् उत्पत्तिस्थानं हविर्-धानम् एति प्रपद्यते । ‘सौम्यर्चा प्र पादयाति’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Soma, knowing the right path, proceeds (by it); he goes to the excellent seat of the gods, the plural ce of sacrifice.”

Soma proceeds, finding the way; he goes to a rendezvous with the gods, to sit in the womb of truth.

Soma who gives success goes forth, goes to the gathering place of Gods,
To seat him at the seat of Law.

Soma goeth, who knoweth the way;
He approacheth the place of the gods,
To sit on the birthplace of Order .

Soma kommt seinen Weg findend, er gelangt in die Gesellschaft der Götter, um sich in den Schoß des rechten Brauches zu setzen.

Der Soma geht, des Wegs bewusst, zum Ort der Götter dringt er hin, Zu sitzen auf des Opfers Schooss.

Движется Сома, находя путь.
Он идет на свидание с богами,
Чтобы осесть в лоне закона.

• सोमः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (गातुवित्) प्रशंसा जाननेवाले (सोमः) ऐश्वर्य्य से युक्त (देवानाम्) विद्वानों और (ऋतस्य) सत्य के (निष्कृतम्) निरन्तर जाने गए (आसदम्) और जिसमें सब वर्त्तमान होते हैं उस (योनिम्) कारण की (जिगाति) स्तुति करता है, वह अपेक्षित सुख को (एति) प्राप्त होता है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् इस अनेक प्रकार के स्वरूपवाले संसार के कारण अव्यक्त को जानता है और इस संसार के रचनेवाले परमात्मा की प्रशंसा करता है, वही ऐश्वर्य्य से युक्त होता है ॥१३॥

अन्वय: यो गातुवित्सोमो देवानामृतस्य निष्कृतमासदं योनिं जिगाति सोऽभीष्टसुखमेति ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) ऐश्वर्य्ययुक्तः (जिगाति) स्तौति (गातुवित्) प्रशंसावित् (देवानाम्) विदुषाम् (एति) प्राप्नोति (निष्कृतम्) नितरां विज्ञातम् (ऋतस्य) सत्यस्य (योनिम्) कारणम् (आसदम्) आसीदन्ति सर्वे यस्मिंस्तम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वानस्य विविधाकृतेर्विश्वस्य कारणमव्यक्तं जानाति एतन्निर्मातारं परमात्मानं प्रशंसति स एवैश्वर्यसम्पन्नो भवति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान अनेक प्रकारचे स्वरूप असलेल्या संसाराचे अव्यक्त कारण जाणतात व संसार निर्माण करणाऱ्या परमात्म्याची प्रशंसा करतात, तेच ऐश्वर्ययुक्त होतात. ॥ १३ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓मो अस्म᳓भ्यं द्विप᳓दे
च᳓तुष्पदे च पश᳓वे
अनमीवा᳓ इ᳓षस् करत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dvipáde ← dvipád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

cátuṣpade ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

paśáve ← paśú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

anamīvā́ḥ ← anamīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सोमः॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । द्वि॒ऽपदे॑ । चतुः॑ऽपदे । च॒ । प॒शवे॑ ।
अ॒न॒मी॒वाः । इषः॑ । क॒र॒त् ॥

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dvipade ← dvipad
• [noun], dative, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpade ← catuṣpada
• [noun], dative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• paśave ← paśu
• [noun], dative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• anamīvā ← anamīvāḥ ← anamīva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “healthy; comfortable; beneficial.”

• iṣas ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सोमः स्तोतृभ्यः अस्मभ्यं तथा द्विपदे अस्मदीयाभ्यो द्विपाद्भ्यः प्रजाभ्यः चतुष्पदे पशवे चतुष्पाद्भ्यो गवादिपशुभ्यः च अनमीवाः रोगवर्जितानि इषः अन्नानि करत् करोतु ॥ चतुष्पदे । भसंज्ञायां पादस्य पद्भावः । ‘ इसुसोः सामर्थ्ये ’ इति संहितायां सत्वम् ।’ आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । करत् । करोतेर्लेट्यडागमः । इषस्करत् इत्यत्र संहितायां ’ कः करत्करति° ’ इत्यादिना सत्वम् ॥

English translation:

“May Soma grant to us and to (our) biped and quadruped animals, wholesome food.”

Soma—for us, for the two-footed, and for the four-footed livestock, he will make refreshments that bring no disease.

To us and to our cattle may Soma give salutary food,
To biped and to quadruped.

Soma soll uns, dem zweifüßigen und dem vierfüßigen Vieh gute Speisen schaffen, die keine Krankheit bringen.

Gesunde Tränke schaff er uns, für Mensch und Vieh, für alles, was Auf zweien und auf vieren geht.

Пусть Сома для нас, для (наших) двуногих
И для четвероногого скота
Создаст кушанья, не влекущие за собой болезней!

• सोमः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब इस अगले मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सोमः) चन्द्रमा (द्विपदे) मनुष्य आदि (अस्मभ्यम्) हम लोगों के (चतुष्पदे) गौ आदि के (च) और (पशवे) अन्य पशु के लिये (अनमीवाः) रोगनिवर्त्तक (इषः) अन्न आदि ओषधिसमूहों को (करत्) करै, उसका सबकाल में सत्कार करो ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो वैद्य लोग सब दो पैरवाले अर्थात् मनुष्य आदि और चौपाये गौ आदिकों को रोगरहित करैं, वे सब लोगों को मान करने योग्य होवैं ॥१४॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्सोमो द्विपदेऽस्मभ्यं चतुष्पदे गवे च पशवेऽनमीवा इषस्करत्तं सर्वदा सत्कुरुत ॥१४॥

विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) चन्द्रः (अस्मभ्यम्) (द्विपदे) मनुष्याद्याय (चतुष्पदे) गवाद्याय (च) (पशवे) (अनमीवाः) नीरोगाः (इषः) अन्नाद्यानोषधिगणान् (करत्) कुर्य्यात् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ये वैद्याः सर्वान् द्विपदश्चतुष्पदोऽरोगान्कुर्य्युस्ते सर्वैर्माननीयाः स्युः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जे वैद्य माणसे व गायी इत्यादींना रोगरहित करतात त्यांना सर्वांनी मान देणे योग्य असते. ॥ १४ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अस्मा᳓कम् आ᳓यु° वर्ध᳓यन्न्
अभि᳓मातीः स᳓हमानः
सो᳓मः सध᳓स्थम् आ᳓सदत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vardháyan ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhímātīḥ ← abhímāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sáhamānaḥ ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

asadat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒स्माक॑म् । आयुः॑ । व॒र्धय॑न् । अ॒भिऽमा॑तीः । सह॑मानः ।
सोमः॑ । स॒धऽस्थ॑म् । आ । अ॒स॒द॒त् ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• vardhayann ← vardhayan ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• abhimātīḥ ← abhimāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “aggression; hostility.”

• sahamānaḥ ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sadhastham ← sadhastha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• āsadat ← āsad ← √sad
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

सः सोमः देवः अस्माकमायुः अन्नं जीवनं वा वर्धयन् वृद्धिं प्रापयन् अभिमातीः कर्मविघ्नकारिणः शत्रून् सहमानः अभिभवन्नस्माकं सधस्थं हविर्धानाख्यं स्थानम् आसदत् आसीदतु ॥ असदत् । सदेर्लेटि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“May Soma, prolonging our lives and overcoming our adversaries, sit down in our plural ce of sacrifice.”

Increasing our lifetime, overcoming hostilities,
Soma has sat on the seat.

May Soma, strengthening our power of life, and conquering our foes,
In our assembly take his seat.

Unsere Lebenszeit verlängernd, die Nachsteller überwindend, hat sich Soma an seinen Platz gesetzt.

Vermehrend unsre Lebenskraft, bewältigend die Gegner, nimmt Der Soma Platz auf seinem Sitz.

Продлевая срок нашей жизни,
Одолевая злоумышленников,
Сома уселся на (свое) место.

• सोमः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब इस अगले मन्त्र में मित्रता के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सोमः) सुन्दर पथ्य और योग्य व्यवहार में प्रेरणा करता हुआ (अभिमातीः) शत्रुओं के सदृश रोगों को (सहमानः) सहन करता हुआ सा (अस्माकम्) हम लोगों के (आयुः) जीवन को (वर्धयन्) बढ़ाता हुआ (सधस्थम्) साथ के स्थान को (आ, असदत्) स्थित हो, वह हम लोगों का मित्र और हम लोग उसके मित्र होवैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जो धार्मिक, शूरवीर पुरुष शत्रुओं का नाश और मित्रों की रक्षा करके सब सज्जनों की जीवन और विजय से वृद्धि करते हैं, उनके साथ सदैव मैत्री की सब लोगों को रक्षा करनी चाहिये ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या यः सोमोऽभिमातीः सहमान इवाऽस्माकमायुर्वर्धयन्सधस्थमासदत्सोऽस्माकं सखा वयं च तस्य सखायः स्याम ॥१५॥

मित्रताविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (आयुः) जीवनम् (वर्धयन्) उन्नयन् (अभिमातीः) शत्रूनिव रोगान् (सहमानः) (सोमः) सुपथ्ये युक्ते व्यवहारे प्रेरयन् (सधस्थम्) सहस्थानम् (आ) (असदत्) आसीदतु ॥१५॥

भावार्थभाषाः - ये धार्मिकाः शूरवीराश्शत्रून् विनाश्य सखीन् रक्षित्वा सर्वान्त्सज्जनानायुर्विजयाभ्यां वर्धयन्ति तैः सह सदैव मैत्री सर्वै रक्षणीया ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जे धार्मिक शूरवीर पुरुष शत्रूंचा नाश व मित्रांचे रक्षण करून सर्व सज्जनांचे जीवनवर्धन करतात व विजय प्राप्त करतात त्यांच्या बरोबर सदैव मैत्री करून सर्व लोकांचे रक्षण केले पाहिजे. ॥ १५ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नो मित्रावरुणा
घृतइ᳓र् ग᳓व्यूतिम् उक्षतम्
म᳓ध्वा र᳓जांसि सुक्रतू

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gávyūtim ← gávyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ukṣatam ← √ukṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukratū ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

आ । नः॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । घृ॒तैः । गव्यू॑तिम् । उ॒क्ष॒त॒म् ।
मध्वा॑ । रजां॑सि । सु॒क्र॒तू॒ इति॑ सुऽक्रतू ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇāḥ ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• gavyūtim ← gavyūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “pasture.”

• ukṣatam ← ukṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “sprinkle; wet.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• sukratū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratū ← kratū ← kratu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

सुक्रतू शोभनकर्माणौ हे मित्रावरुणौ नः अस्माकं गव्यूतिं गवां मार्गं गोनिवासस्थानं घृतैः क्षरणसाधनैः पयोभिः आ उक्षतं समन्तात् सिञ्चतम् । अस्मभ्यं दोग्ध्रीर्गाः प्रयच्छतमिति भावः। रजांसि अस्मदावासस्थानानि मध्वा मधुरेण रसेन सिञ्चतम् ॥ गव्यूतिम् । गोर्यूतौ छन्दसि ’ इति वान्तादेशः । मध्वा । सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र नुमागमाभावः ॥

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ । पूर्ववदाकारः ।
घृतैर् उदकैः गव्यूतिं गोप्रचारम् ।
गावो यूयन्ते मिश्र्यन्ते ऽस्याम् इत्य् अधिकरणे क्तिन्,
दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, ‘गोर्यूतौ छन्दसि’ इत्यवादेशः ।
उपलक्षणं चैतत् ।
सर्वम् अप्य् अस्मदीयं क्षेत्रम् ओक्षतं आसिञ्चतं समन्तादभिवर्षतम् । यद्वा - गव्यूतिं व्रजं घृतैर् घृतदुग्धाभिस् समन्तादुक्षतं बहुदोग्ध्रीकं कुरुतम् ।
किञ्च - हे सुक्रतू शोभनकर्माणौ शोभनप्रज्ञानौ वा मध्वा मधुना मधुरसेन जलेन घृतेनैव वा रजांसि लोकान् सर्वानपि समन्ताद् उक्षतम् इत्येव ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, sprinkle our cow-stalls with butter; performers of good works, (sprinkle) the worlds with honey.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sprinkle the worlds with honey: ghṛtair gavyūtim ukṣatam madhvā rajāṃsi: gavyūti = gavām mārgam, or gonivāsasthānam, and the prayer implies, give us cows abounding in milk;

Gavyūti = the path or sacrifice, or a field;

Thṛtaiḥ = pure water, sprinkle our pastures with rain

Mitra and Varuṇa, sprinkle our pastureland with ghee,
the realms with honey, you of good resolve.

O Mitra and Varuna,
Bedew our pasturage with ghee
With mead the regions, O ye wise ones.

May Mitra-Varuna, sapient Pair, bedew our pasturage with oil,
With meatb the regions of the air.

Mitra und Varuna! Besprengt unseren Weidegang mit Schmalz, mit Honig die Landstriche, ihr Wohlbedachten!

Benetzt, o Mitra-Varuna, mit Butter unsern Weideplatz, Mit Meth die Räume, Treffliche.

О Митра-Варуна, окропите
Потоками жира наше пастбище,
Медом – просторы, о обладатели прекрасной силы духа!

• मित्रावरुणौ
• विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सुक्रतू) उत्तम बुद्धि वा श्रेष्ठ कर्मवाले (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश अध्यापक और उपदेशक (घृतैः) जल आदिकों से (गव्यूतिम्) दो कोस (रजांसि) लोकों को सिञ्चनेवाले के सदृश (मध्वा) मधुरता से (नः) हमलोगों के लिये (आ, उक्षतम्) सींचनेवाले हैं, उन दोनों को हम लोग प्राणों के सदृश प्रिय मानते हैं ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो पढ़ाने और उपदेश देनेवाले से उपदेश की गई प्राण अर्थात् पवनसम्बन्धी विद्या को जानकर लोक-लोकान्तर अर्थात् एकदेश से दूसरे देश के व्यवहार से सम्पूर्ण देशों में जाना आना सिद्ध करते हैं, वे जल के सदृश शुद्ध अन्तःकरणवाले जानने योग्य हैं ॥१६॥

अन्वय: यौ सुक्रतू मित्रावरुणा घृतैर्गव्यूतिं रजांसि सिञ्चत इव मध्वा नोऽस्मानोक्षतं तौ वयं प्राणवत्प्रियौ मन्यामहे ॥१६॥

अध्यापकोपदेशकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मभ्यम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानवदध्यापकोपदेशकौ (घृतैः) उदकादिभिः (गव्यूतिम्) क्रोशद्वयम् (उक्षतम्) सिञ्चतम् (मध्वा) माधुर्येण (रजांसि) लोकान् (सूक्रतू) उत्तमप्रज्ञौ सत्कर्माणौ वा ॥१६॥

भावार्थभाषाः - यावध्यापकोपदेशकोपदिष्टप्राणविद्यां विज्ञाय लोकलोकान्तरव्यवहारेण सर्वदेशेषु गमनागमनौ संसाधयतस्तौ जलवन्निर्मलान्तःकरणौ विज्ञातव्यौ ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक यांनी उपदेश केलेली प्राणविद्या अर्थात् वायूविद्या जाणून लोकलोकान्तरी अर्थात् एका देशातून दुसऱ्या देशात जाणे-येणे करतात ते जलाप्रमाणे शुद्ध अंतःकरणयुक्त असतात. ॥ १६ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

उरुशं᳓सा नमोवृ᳓धा
मह्ना᳓ द᳓क्षस्य राजथः
द्रा᳓घिष्ठाभिः शुचिव्रता

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
namovŕ̥dhā ← namovŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

uruśáṁsā ← uruśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rājathaḥ ← √rāj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

drā́ghiṣṭhābhiḥ ← drā́ghiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śucivratā ← śúcivrata- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

उ॒रु॒ऽशंसा॑ । न॒मः॒ऽवृधा॑ । म॒ह्ना । दक्ष॑स्य । रा॒ज॒थः॒ ।
द्राघि॑ष्ठाभिः । शु॒चि॒ऽव्र॒ता॒ ॥

• uruśaṃsā ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruśaṃsā ← śaṃsā ← śaṃsa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• namovṛdhā ← namaḥ ← namas
• [noun], neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• namovṛdhā ← vṛdhā ← vṛdh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “increasing.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• rājathaḥ ← rāj
• [verb], dual, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• drāghiṣṭhābhiḥ ← drāghiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, feminine

• śucivratā ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratā ← vratā ← vrata
• [noun], nominative, dual, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

शुचिव्रता परिशुद्धकर्माणौ हे मित्रावरुणौ उरुशंसा उरुभिर्बहुभिः शंसनीयौ । यद्वा । उरु महत् शंसः शस्त्रं ययोस्तौ । नमोवृधा नमसा हविर्लक्षणेनान्नेन स्तोत्रेण वा वर्धमानौ द्राघिष्ठाभिः अत्यन्तं दीर्घस्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिर्युक्तौ युवां दक्षस्य । दक्षं धनं बलं वा । तस्य मह्ना महत्त्वेन राजथः ईशाथे ॥ उरुशंसा । ’ शंसु स्तुतौ ’ । कर्मणि घञ् । कृत्स्वरः । द्राघिष्ठाभिः । दीर्घशब्दादिष्ठनि ‘ प्रियस्थिर ‘इत्यादिना द्राघीत्यादेशः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Performers of pure rites, glorified by many, exalted by adoration, (celebrated) by prolonged praises, you reign by the greatness of (your) strength.”

Widely proclaimed, increasing through reverence, you rule by the greatness of your skill
through the longest (spaces? times?), you of blazing commandments.

The sense of the splv. instr. pl. drā́ghiṣṭhābhiḥ is unclear. This is the only occurrence of the superlative in the RV, and neither dīrghá- nor the cmpv.

drāghīyas- occurs in the instr. pl. The standard interpr., that the splv. here is temporal (Grassmann ‘in längster Dauer’), seems reasonable, but not assured.

Far-ruling, joyful when adored, ye reign through majesty of might,
With pure laws everlastingly.

Mit dem Wort weithin dringend, reich an Huldigungen herrschet ihr kraft eures Verstandes am längsten, lauteren Waltens.

Weitherrschend, durch Gebet erfreut, gebietet ihr mit grosser Macht Auf ew’ge Zeit, o Heilige.

Широко прославляемые, крепнущие от поклонения,
Вы двое правите с величием силы действия
Дольше всех, о обладатели чистой власти.

• मित्रावरुणौ
• विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुचिव्रता) उत्तमकर्म करनेवाले (उरुशंसा) बहुत स्तुतियों से युक्त (नमोवृधा) अन्न आदि के बढ़ानेवाले अध्यापक और उपदेशक लोगो ! जिससे कि आप दोनों प्राण और उदान वायु के सदृश (दक्षस्य) बल के (मह्ना) महत्त्व से (द्राघिष्ठाभिः) बहुत बड़ी और पुरुषार्थ से युक्त क्रियाओं से (राजथः) प्रकाशित होते हैं, इस कारण सत्कार करने योग्य हैं ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो पवित्रता से युक्त यशस्वी जन बल ऐश्वर्य्य और अन्न आदि की वृद्धि और बड़े श्रेष्ठ कर्म्मों से लोकों में प्रकाशित होते हैं, उनकी ही सेवा और सत्कार करो ॥१७॥

अन्वय: हे शुचिव्रतोरुशंसा नमोवृधा मित्रावरुणा यतो युवां प्राणोदानाविव दक्षस्य मह्ना द्राघिष्ठाभी राजथस्तस्मात्सत्कर्त्तव्यौ भवथः ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उरुशंसा) बहुप्रस्तुती (नमोवृधा) नमसोऽन्नादेर्वर्धकौ (मह्ना) महत्वेन (दक्षस्य) बलस्य (राजथः) (द्राघिष्ठाभिः) अत्यन्तं दीर्घाभिः पुरुषार्थयुक्ताभिः क्रियाभिः (शुचिव्रता) पवित्रकर्माणौ ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ये पवित्रोपचिता यशस्विनो बलैश्वर्य्यान्नादीनां वृध्या महतीभिः सत्क्रियाभिर्ल्लोकेषु प्रकाशन्ते तानेव सेवध्वं सत्कुरुत ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे पवित्र यशस्वी लोक बल, ऐश्वर्य व अन्न इत्यादीची वृद्धी करून श्रेष्ठ कर्मानी जगात प्रसिद्ध होतात त्यांचीच सेवा व सत्कार करा. ॥ १७ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

गृणाना᳓ जम᳓दग्निना
यो᳓नाव् ऋत᳓स्य सीदतम्
पातं᳓ सो᳓मम् ऋतावृधा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gr̥ṇānā́ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

jamádagninā ← jamádagni- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sīdatam ← √sad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pātám ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

r̥tāvr̥dhā ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

गृ॒णा॒ना । ज॒मत्ऽअ॑ग्निना । योनौ॑ । ऋ॒तस्य॑ । सी॒द॒त॒म् ।
पा॒तम् । सोम॑म् । ऋ॒त॒ऽवृ॒धा॒ ॥

• gṛṇānā ← gṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “praise.”

• jamadagninā ← jamadagni
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Jamadagni.”

• yonāv ← yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sīdatam ← sad
• [verb], dual, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• pātaṃ ← pātam ← pā
• [verb], dual, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ṛtāvṛdhā ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sincere.”

हे मित्रावरुणौ जमदग्निना एतन्नामकेन महर्षिणा गृणाना स्तूयमानौ । यद्वा । जमदग्निना प्रज्वलिताग्निना विश्वामित्रेण स्तूयमानौ युवाम् ऋतस्य यज्ञस्य योनौ देवयजनाख्ये देशे सीदतम् उपविशतम् । ऋतावृधा ऋतस्य कर्मफलस्य वर्धयितारौ युवां सोमं पातं पिबतम् ॥ गृणाना । ‘गॄ शब्दे’। व्यत्ययेन कर्मणि शानच् । चित्त्वादन्तोदात्तः । सीदतम् । सदेर्लोटि • पाघ्रा° ’ इत्यादिना सीदादेशः । पातम् । ‘पा पाने’। बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Glorified by Jamadagni, sit down in the plural ce of sacrifice (the altar); drink, augmenters (of the reward) of sacrifice, the Soma libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jamadagni = VIśvāmitra, he by whom the fire has been kindled

Being hymned by Jamadagni, sit in the womb of truth.
Drink the soma, you two increasing through truth.

Lauded by Jamadagni’s song, sit in the place of holy Law:
Drink Soma, ye who strengthen Law.

Von Jamadagni gepriesen setzet euch in den Schoß des rechten Brauches, trinket Soma, ihr Wahrheitsmehrer!

Von Dschamadagni hochgelobt nehmt Platz ihr auf des Opfers Schooss, Den Soma trinkt des Werkes froh.

Воспеваемые Джамадагни,
Садитесь в лоно закона!
Пейте сому вдвоем, о укрепляющие закон!

• मित्रावरुणौ
• विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावृधा) सत्य के बढ़ानेवाले (गृणाना) स्तुति करते हुए अध्यापक और उपदेशक आप दोनों (जमदग्निना) नेत्र अर्थात् प्रत्यक्ष से (ऋतस्य) सत्य आचरण के (योनौ) स्थान में निरन्तर (सीदतम्) वसो और (सोमम्) ऐश्वर्य्य की (पातम्) रक्षा करो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - वे ही अध्यापक और उपदेशक होने के योग्य हैं कि जो प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से पृथिवी को लेकर परमेश्वरपर्य्यन्त पदार्थों का साक्षात्कार करके सत्यविद्या के आचरण की वृद्धि जिनको प्रिय, जो धर्मयुक्त मार्ग में जावैं, वे सत्कार करने के योग्य होवैं ॥१८॥ इस सूक्त में मित्र अध्यापक पढ़नेवाले श्रोता उपदेशक परमात्मा विद्वान् प्राण और उदान आदि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, ऐसा जानना चाहिये ॥ यह तीसरे मण्डल में बासठवाँ सूक्त पाँचवाँ अनुवाक, तीसरे अष्टक में ग्यारहवाँ वर्ग और तृतीय मण्डल समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे ऋतावृधा गृणाना मित्रावरुणौ युवां जमदग्निना ऋतस्य योनौ सततं सीदतं सोमं पातम् ॥१८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (गृणाना) स्तुवन्तौ (जमदग्निना) चक्षुषा प्रत्यक्षेण (योनौ) गृहे (ऋतस्य) सत्याचारस्य (सीदतम्) वसतम् (पातम्) रक्षतम् (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (ऋतावृधा) सत्यवर्द्धकौ ॥१८॥

भावार्थभाषाः - त एवाऽध्यापकोपदेशका भवितुमर्हन्ति ये प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैः पृथिवीमारभ्य परमेश्वरपर्य्यन्तान् पदार्थान्त्साक्षात्कृत्वा सत्यविद्याचरणवृद्धिप्रिया धर्म्येण पथा गच्छेयुस्ते सत्कर्त्तुमर्हाः स्युरिति ॥१८॥ अत्र मित्राऽध्यापकाऽध्येतृश्रोत्रुपदेशकपरमात्मविद्वत्प्राणोदानादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति तृतीये मण्डले द्विषष्टितमं सूक्तं पञ्चमोऽनुवाकस्तृतीयाष्टक एकादशो वर्गस्तृतीयञ्च मण्डलं समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - तेच अध्यापक व उपदेशक होण्यायोग्य असतात, जे प्रत्यक्ष इत्यादी प्रमाणांनी पृथ्वीपासून परमेश्वरापर्यंत पदार्थांचा साक्षात्कार करतात. सत्याचरणप्रिय असून धर्ममार्गाने जातात त्यांचाच सत्कार केला पाहिजे. ॥ १८ ॥