०६१

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓षो वा᳓जेन वाजिनि प्र᳓चेता
स्तो᳓मं जुषस्व गृणतो᳓ मघोनि
पुराणी᳓ देवि युवतिः᳓ पु᳓रंधिर्
अ᳓नु व्रतं᳓ चरसि विश्ववारे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vā́jena ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vājini ← vājín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

maghoni ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

púraṁdhiḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

purāṇī́ ← purāṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuvatíḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

carasi ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

viśvavāre ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उषः॑ । वाजे॑न । वा॒जि॒नि॒ । प्रऽचे॑ताः । स्तोम॑म् । जु॒ष॒स्व॒ । गृ॒ण॒तः । म॒घो॒नि॒ ।
पु॒रा॒णी । दे॒वि॒ । यु॒व॒तिः । पुर॑म्ऽधिः । अनु॑ । व्र॒तम् । च॒र॒सि॒ । वि॒श्व॒ऽवा॒रे॒ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vājena ← vāja
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājini ← vājin
• [noun], vocative, singular, feminine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• pracetā ← praceta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligent.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• gṛṇato ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “praise.”

• maghoni ← maghavan
• [noun], vocative, singular, feminine
• “big.”

• purāṇī ← purāṇa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “age-old; stale; old; old; traditional; aged.”

• devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• yuvatiḥ ← yuvati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; woman.”

• purandhir ← purandhiḥ ← puraṃdhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• carasi ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• viśvavāre ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavāre ← vāre ← vāra
• [noun], vocative, singular, feminine
• “treasure; choice.”

वाजेन वाजिनि अन्नेनान्नवति । तथा च मन्त्रः - ‘सं वाजैर्वाजिनीवति’ ( ऋ. सं. १. ४८. १६ ) इति । मघोनि धनवति हे उषः प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानवती सती त्वं गृणतः तव स्तोत्रं कुर्वतः स्तोतुः स्तोमं स्तोत्रं जुषस्व सेवरव। यद्वा । वाजेन हविर्लक्षणेनान्नेन सह स्तोमं जुषस्वेति संबन्धः । विश्ववारे विश्वैः सर्वैर्वरणीये हे उषः देवि पुराणी पुरातनी । युवतिः इत्युपमा । तद्वच्छोभमाना । ‘ सुसंकाशा मातृमृष्टेव योषा’ (ऋ. सं. १. १२३. ११ ) इतिवत् । पुरंधिः । पुरु बहु धीः स्तोत्रलक्षणं कर्म यस्याः सा । बहुस्तोत्रवती। ’ पुरंधिर्बहुधीः’ इति यास्कः । पुरंधिः शोभमाना वा । एवंविधगुणोपेता त्वम् अनु व्रतं यज्ञकर्माभिलक्ष्य चरसि यष्टव्यतया वर्तसे ॥ मघोनि। मघशब्दात् मतुबर्थे ’ छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप् । स्त्रियाम् ‘ऋन्नेभ्यो ङीप्’ । ‘श्वयुवमघोनामतद्धिते’ इति संप्रसारणे कृते गुणः । संबुद्धौ ‘अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः’। निघातः । पुराणी । पुराणशब्दः ‘पुराणप्रोक्तेषु°’ इत्यन्तोदात्तत्वेन निपातितः । ‘ टिड्ढाणञ्° ’ इति ङीप् ।’ अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । पुरंधिः । पृषोदरादित्वात् उकारस्य अमादेश ईकारस्य ह्रस्वश्च । ‘ आद्युदात्तप्रकरणे दिवोदासादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Affluent Uṣas, giver of sustenance, possessed of intelligence, be propitiated by the praise of him who lauds you, (and worships) with (sacrificial) food; divine Uṣas, adored by all, who (though) ancient are (still) young, the object of manifold worship, you are present at the recurring (morning) rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

RV. 1.48.16; 1.123.11

O Dawn, prize-giver with a rich prize, bounteous—as a discerning one enjoy the praise of the singer.
O goddess, as a young woman from of old, as Plenitude you proceed according to your commandment, you who bring all valuables.

In the published translation “with a rich prize” is slightly misleading, since it represents only vā́jena, but “prize-giver with a prize” sounded flat.

“Young woman from of old” (purāṇī́… yuvatíḥ) reflects the usual paradox that Dawn is both new every day and the same every day from the beginning of time.

She is “Plenitude” (púraṃdhiḥ) because she distributes the priestly gifts at the dawn sacrifice.

O Usas, strong with strength, endowed witli knowledge, accept the singer’s praise, O wealthy Lady.
Thou, Goddess, ancient, young, and full of wisdom, movest, all-bounteous! as the Law ordaineth.

Usas, durch Belohnung belohnende! Erfreue dich als Verständige an des Sängers Loblied, du Gabenreiche! Alt und doch jugendlich, wunscherfüllend kommst du Göttin deiner Bestimmung nach, du Allbegehrte.

O Morgenröthe, weisheitsvoll geniesse, o prächt’ge, reich an Gut, des Sängers Loblied; O reiche Göttin, alt und doch voll Jugend, o alles schenkend, nach der Ordnung kommst du.

О Ушас, награждающая наградой! (Ты,) понимающая,
Возрадуйся хвалебному гимну певца, о щедрая!
Древняя (и вечно) юная, о богиня, (как) Пурамдхи,
Ты следуешь (божественному) завету, о обладающая всем избранным.

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले एकसठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में प्रातःकाल की वेला की उपमा से स्त्री के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वाजिनि) विज्ञानवाली (मघोनि) अत्यन्त धन से युक्त (देवि) सुन्दर (विश्ववारे) सब प्रकार वरने योग्य स्त्री ! तुम (उषः) प्रातर्वेला के सदृश वर्त्तमान (वाजेन) विज्ञान के साथ (प्रचेताः) उत्तमता से सत्य अर्थ की जनानेवाली होती हुई (गृणतः) मुझ स्तुति करनेवाले की (स्तोमम्) प्रशंसा का (जुषस्व) सेवन करो, जिससे कि (पुराणी) प्रथम नवीन (पुरन्धिः) बहुत उत्तम गुणों को धारण करनेवाली (युवतीः) पूर्ण चौबीस वर्षवाली हुई (व्रतम्) कर्म को (अनु) अनुकूलता में (चरसि) करती हो, इससे हृदयप्रिय हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्रियों ! जैसे प्रातर्वेला सम्पूर्ण प्राणियों को जगाय के कार्य्यों में प्रवृत्त करती हैं, वैसे ही पतिव्रता होकर पतियों के साथ अनुकूलता से वर्त्ति प्रशंसित होओ ॥१॥

अन्वय: हे वाजिनि मघोनि देवि विश्ववारे स्त्रि त्वमुष इव वाजेन प्रचेताः सती गृणतो मम स्तोमं जुषस्व यतः पुराणी पुरन्धिर्युवतिस्सती व्रतमनुचरसि तस्माद्धृद्यासि ॥१॥

अथ प्रातर्वेलोपमया स्त्रीगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (वाजेन) विज्ञानेन (वाजिनि) विज्ञानवती (प्रचेताः) प्रकृष्टतया सदर्थज्ञापिका (स्तोमम्) श्लाघाम् (जुषस्व) (गृणतः) स्तोतुः (मघोनि) परमधनयुक्ते (पुराणी) पुरा नवीना (देवि) कमनीये (युवतिः) पूर्णचतुर्विंशतिवर्षा (पुरन्धिः) या बहूञ्छुभगुणान्धरति (अनु) आनुकूल्ये (व्रतम्) कर्म (चरसि) (विश्ववारे) सर्वतो वरणीये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे स्त्रियो यथोषसः सर्वान् प्राणिनः प्रबोध्य कार्येषु प्रवर्त्तयन्ति तथैव पतिव्रता भूत्वा पतिभिस्सहाऽऽनुकूल्येन वर्त्तित्वा प्रशंसिता भवत ॥१॥

या सूक्तात प्रातःकाळ, स्त्री, विद्युत व कारागीर लोकांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - हे स्त्रियांनो! जशी प्रातःकाळची वेळ संपूर्ण प्राण्यांना जागृत करून कार्यात प्रवृत्त करते तसेच पतिव्रता बनून पतीच्या अनुकूल वागून प्रशंसित व्हा. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓षो देवि अ᳓मर्तिया वि᳓ भाहि
चन्द्र᳓रथा सूनृ᳓ता ईर᳓यन्ती
आ᳓ त्वा वहन्तु सुय᳓मासो अ᳓श्वा
हि᳓रण्यवर्णाम् पृथुपा᳓जसो ये᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámartyā ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhāhi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

candrárathā ← candráratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

īráyantī ← √īr- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sūnŕ̥tāḥ ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suyámāsaḥ ← suyáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

híraṇyavarṇām ← híraṇyavarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thupā́jasaḥ ← pr̥thupā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

उषः॑ । दे॒वि॒ । अम॑र्त्या । वि । भा॒हि॒ । च॒न्द्रऽर॑था । सू॒नृताः॑ । ई॒रय॑न्ती ।
आ । त्वा॒ । व॒ह॒न्तु॒ । सु॒ऽयमा॑सः । अश्वाः॑ । हिर॑ण्यऽवर्णाम् । पृ॒थु॒ऽपाज॑सः । ये ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• amartyā ← amartya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “immortal.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāhi ← bhā
• [verb], singular, Present imperative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• candrarathā ← candra
• [noun]
• “aglitter(p); shining.”

• candrarathā ← rathā ← ratha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sūnṛtā ← sūnṛtāḥ ← sūnṛtā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “liberality.”

• īrayantī ← īray ← √īr
• [verb noun], nominative, singular
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• suyamāso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyamāso ← yamāsaḥ ← yama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• aśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• hiraṇyavarṇām ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavarṇām ← varṇām ← varṇa
• [noun], accusative, singular, feminine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• pṛthupājaso ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupājaso ← pājasaḥ ← pājas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “luminosity; look.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

हे उषो देवि अमर्त्या मरणधर्मरहिता चन्द्ररथा सुवर्णमयरथोपेता सूनृताः प्रियसत्यरूपा वाचः ईरयन्ती उच्चारयन्ती । तथा च मन्त्रवर्णः - सुम्नावरी सूनृता ईरयन्ती’ (ऋ. सं. १. ११३. १२) इति । तादृशी त्वं वि भाहि सूर्यकिरणसंबन्धात् विशेषेण दीप्यस्व’ । पृथुपाजसः प्रभूतबलयुक्ता अरुणवर्णाः ये अश्वाः विद्यन्ते सुयमासः सुष्ठु नियन्तुं शक्या रथे योजितास्तेऽश्वाः हिरण्यवर्णा त्वा त्वाम् आ वहन्तु ॥ सुयमासः । यमेरकृच्छ्रार्थे खल् । लित्स्वरः ॥

English translation:

“Uṣas, who are divine and immortal, mounted in a golden chariot, do you shine radiant causing to be head the sounds of truth; may your vigorous and well-trained horses bring you, who are golden-haired, (hither).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Causing up to be heard the sound of truth: sunṛta irayanti (also used in RV. 1.113.12: sunṛta irayanti rendered as awakener of plural asant voices, the dawn exciting or awakening the true or agreeable cries of beasta nd birds)

O goddess Dawn, as immortal one radiate widely, possessing a gleaming chariot, arousing liberalities.
Let your horses, easy to control, convey you hither—you of golden color, they who have broad flanks.

Shine forth, O Morning, thou auspicious Goddess, on thy bright car awaking pleasant voices.
Let docile horses of far-reaching splendour convey thee hitherward, the goldencoloured.

Göttin Usas erstrahle du, Unsterbliche, auf schimmerndem Wagen, Schenkungen aufbringend. Die lenksamen Rosse von breiter Gestalt sollen dich, die Goldfarbige, herfahren!

Erstrahl’, o Göttin, ew’ge Morgenröthe mit Strahlenwagen, Lobgesänge weckend, Dich mögen fahren schöngelenkte Rosse, die weithin schimmern, dich die goldgefärbte.

О богиня Ушас, воссвети как бессмертная
На сверкающей колеснице, приводя в движение дары!
Да привезут тебя легко управляемые кони,
Широкогрудые, (тебя,) цвета золота!

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को प्रकारान्तर से अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवि) उत्तम प्रकार शोभित (उषः) प्रातःवेला के सदृश वर्त्तमान (सूनृताः) उत्तम प्रकार सत्य क्रियाओं की (ईरयन्ती) प्रेरणा करती हुई (चन्द्ररथा) चन्द्रमा के सदृश रथ जिसका ऐसी (अमर्त्या) मरण धर्म से रहित हुई (वि, भाहि) शोभित होओ और (ये) जो (पृथुपाजसः) बहुत बलयुक्त (सुयमासः) उत्तम प्रकार नियम करनेवाले (हिरण्यवर्णाम्) तेजोमयी कान्ति को (अश्वाः) व्याप्त किरणों के सदृश (त्वा) आपको (आ, वहन्तु) प्राप्त हों उनको सुखपूर्वक आप शोभित करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे चन्द्रमारूप रथवाली प्रातःकाल की वेला तेजस्स्वरूप होकर सबको जगाती है, वैसे ही उत्तम पण्डिता स्त्रियाँ अपने अपने पति को सेवा और विनय से सुशील करती हैं ॥२॥

अन्वय: हे देव्युषर्वत्सूनृताः प्रेरयन्ती चन्द्ररथा अमर्त्या सती विभाहि। ये पृथुपाजसः सुयमासो हिरण्यवर्णामश्वा इव त्वाऽऽवहन्तु तान् सुखेन त्वं विभाहि ॥२॥

पुनस्तमेव विषयं प्रकारान्तरेणाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (देवि) सुशोभिते (अमर्त्या) मरणधर्मरहिता (वि) (भाहि) (चन्द्ररथा) चन्द्र इव रथो यस्याः (सूनृताः) सुष्ठु सत्याः क्रियाः (ईरयन्ती) प्रेरयन्ती (आ) (त्वा) त्वाम् (वहन्तु) (सुयमासः) सुष्ठुनियामकाः (अश्वाः) व्याप्ताः किरणाः (हिरण्यवर्णाम्) तेजोमयीम् (पृथुपाजसः) बहुबलाः (ये) ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा चन्द्रयानोषास्तेजोमयी भूत्वा सर्वाञ्जागरयति तथैवोत्तमा विदुष्यस्स्त्रियः स्वकीयं स्वकीयं पतिं सेवाविनयाभ्यां सुशीलं सम्पादयन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - चंद्र हा जिचा रथ आहे अशी प्रातःकाळची तेजस्वी वेळ सर्वांना जागृत करते. तशा उत्तम पंडिता स्त्रिया आपापल्या पतीला सेवा व विनयाने सुशील करतात. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓षः प्रतीची᳓ भु᳓वनानि वि᳓श्वा
ऊर्ध्वा᳓ तिष्ठसि अमृ᳓तस्य केतुः᳓
समान᳓म् अ᳓र्थं चरणीय᳓माना
चक्र᳓म् इव नव्यसि आ᳓ ववृत्स्व

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pratīcī́ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tiṣṭhasi ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

caraṇīyámānā ← √caraṇīy- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

navyasi ← návyas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vavr̥tsva ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

उषः॑ । प्र॒ती॒ची । भुव॑नानि । विश्वा॑ । ऊ॒र्ध्वा । ति॒ष्ठ॒सि॒ । अ॒मृत॑स्य । के॒तुः ।
स॒मा॒नम् । अर्थ॑म् । च॒र॒णी॒यमा॑ना । च॒क्रम्ऽइ॑व । न॒व्य॒सि॒ । आ । व॒वृ॒त्स्व॒ ॥

• uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• pratīcī ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvordhvā ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvordhvā ← ūrdhvā ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tiṣṭhasy ← tiṣṭhasi ← sthā
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• arthaṃ ← artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• caraṇīyamānā ← caraṇīy
• [verb noun], nominative, singular

• cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• navyasy ← navyasi ← navyas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “new.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vavṛtsva ← vṛt
• [verb], singular, Perfect imperative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

हे उषः देवि विश्वा सर्वाणि भुवनानि प्रतीची । प्रति आभिमुख्येनाञ्चति प्राप्नोतीति प्रतीची । अमृतस्य मरणधर्मरहितस्य सूर्यस्य केतुः प्रज्ञापयित्री त्वम् ऊर्ध्वा नभस्युन्नता तिष्ठसि । नव्यसि पुनःपुनर्जायमानतया नवतरे हे उषो देवि अर्थम्। अर्यते गम्यतेऽस्मिन्नित्यर्थो मार्गः । समानम् एकं मार्गमुदयात् प्राचीनकाललक्षणं चरणीयमाना चरितुमिच्छन्ती त्वम् आ ववृत्स्व पुनस्तस्मिन् मार्गे आवृत्ता भव । तत्र दृष्टान्तः । चक्रमिव । यथा नभसि चरितुः सूर्यस्य रथाङ्गं पुनःपुनरावर्तते तद्वत् ॥ प्रतीची । प्रतिपूर्वादञ्चतेः क्विन् । ‘अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ इति ङीप् । ’ अचः’ इत्यकारलोपे ‘चौ इति दीर्घः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोदात्तः । केतुः । ‘ चायृ पूजानिशामनयोः’ इत्यस्मात् ‘चायः की च ’ इति तुः । की इत्यादेशः । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । अर्थम् । अर्तेस्थन्प्रत्ययः । नव्यसि । नवशब्दात् ईयसुनि ङीपि रूपम् । ईकारलोपश्छान्दसः । ववृत्स्व ।’ वृतु वर्तने’ । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः ॥

English translation:

“Uṣas, who spread over all the regions, you abide on high, the ensign of the immortal (sun), purposing to travel the same road, repeatedly turn back over new, (revolving) like a wheel.”

O Dawn, facing all beings, you stand erect as the beacon of the
immortal one.
As you make your progress to the same goal (as the older dawns), roll yourself hither like a wheel, you newer one.

The hapax caranīyámāna- seems an elaborate way to express what might as easily have been simply cárant-. Renou tr. ‘traçant la marche’ and comments that it has “valeur durative-technique par rapport au simple cárantī.” My ‘making progress’ also attempts to differentiate it from the simple pres. to √car and to indicate its denominative origins.

Thou, Morning, turning thee to every creature, standest on high as ensign of the Immortal,
To one same goal ever and ever wending now, like a wheel, O newly-born, roll hi ther.

Usas, allen Wesen dich zuwendend stehst du aufrecht als das Wahrzeichen der Unsterblichkeit. Dem gleichen Ziele zueilend dreh dich wie ein Rad her, du Neueste!

Anstrahlend alle Wesen, Morgenröthe, erhebst du hoch dich als der Götter Leuchte; Nach gleichem Ziele stets den Lauf beginnend, so rolle nun als neuste wie ein Rad her.

О Ушас, обращенная ко всем существам
Стоишь ты прямо, как знамя бессмертия.
Двигаясь (всегда) к одной и той же цели,
Подкати сюда, как колесо, о самая новая!

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! जैसे (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) उत्पन्न हुए लोकों को (प्रतीची) प्राप्त होने और (अमृतस्य) अमृतस्वरूप रस की (केतुः) जनानेवाली (ऊर्ध्वा) ऊपर को वर्त्तमान (चक्रमिव) पहिये के सदृश चलनेवाले (समानम्) तुल्य (अर्थम्) वस्तु को (चरणीयमाना) प्राप्त होती हुई (नव्यसि) अत्यन्त नवीन (उषः) प्रातःकाल की वेला वर्त्तमान और (तिष्ठसि) स्थिर होती है, वैसे ही आप (आ, ववृत्स्व) वर्त्ताव करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे उत्तम स्त्रियो ! जैसे प्रातःकाल सम्पूर्ण भुवनों के खण्डों को प्रकाशित करते हैं, वैसे ही उत्तम व्यवहारों को प्रकाशित करो ॥३॥

अन्वय: हे स्त्रि यथा विश्वा भुवनानि प्रतीच्यमृतस्य केतुरूर्ध्वा चक्रमिव समानमर्थं चरणीयमाना नव्यस्युष आ वर्त्तते तिष्ठसि तथैव त्वमाववृत्स्व ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषाः (प्रतीची) प्रत्यञ्चति प्राप्नोति सा (भुवनानि) लोकजातानि (विश्वा) सर्वाणि (ऊर्ध्वा) ऊर्ध्वं स्थिता (तिष्ठसि) तिष्ठति। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (अमृतस्य) अमृतात्मकस्य रसस्य (केतुः) प्रज्ञापिका (समानम्) (अर्थम्) वस्तु (चरणीयमाना) प्राप्नुवती (चक्रमिव) यथा चक्रं गच्छति तथा (नव्यसि) अतिशयेन नवीना (आ) (ववृत्स्व) आवर्त्तस्व ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे सत्स्त्रियो यथोषसः सर्वाणि भुवनानि प्रकाशयन्ति तथैव सद्व्यवहारान् प्रकाशयत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे उत्तम स्त्रियांनो! जशी उषा संपूर्ण जग प्रकाशित करते तशाच सद्व्यवहाराने प्रकाशित व्हा. ॥ ३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓व स्यू᳓मेव चिन्वती᳓ मघो᳓नी
उषा᳓ याति · स्व᳓सरस्य प᳓त्नी
सु᳓वर् ज᳓नन्ती सुभ᳓गा सुदं᳓सा
आ᳓न्ताद् दिवः᳓ पप्रथ आ᳓ पृथिव्याः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áva ← áva (invariable)

cinvatī́ ← √ci- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

maghónī ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

syū́ma ← syū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

pátnī ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svásarasya ← svásara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jánantī ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

subhágā ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sudáṁsāḥ ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ántāt ← ánta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paprathe ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

अव॑ । स्यूम॑ऽइव । चि॒न्व॒ती । म॒घोनी॑ । उ॒षाः । या॒ति॒ । स्वस॑रस्य । पत्नी॑ ।
स्वः॑ । जन॑न्ती । सु॒ऽभगा॑ । सु॒ऽदंसाः॑ । आ । अन्ता॑त् । दि॒वः । प॒प्र॒थे॒ । आ । पृ॒थि॒व्याः ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• syūmeva ← syūma ← syūman
• [noun], accusative, singular, neuter

• syūmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cinvatī ← ci
• [verb noun], nominative, singular
• “cover; accumulate; pile up; pick; cover.”

• maghony ← maghonī ← maghavan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big.”

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• svasarasya ← svasara
• [noun], genitive, singular, neuter
• “pasture; stall.”

• patnī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• janantī ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• subhagā ← subhaga
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• sudaṃsā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsā ← daṃsāḥ ← daṃsas
• [noun], nominative, singular, feminine

• āntād ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āntād ← antāt ← anta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• papratha ← paprathe ← prath
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be known; expand; expand; boom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

येयम् उषाः स्यूमेव वस्त्रमिव विस्तृतं तमः अव चिन्वती अवचयमपक्षयं प्रापयन्ती मघोनी धनवती स्वसरस्य । सुष्ठ्वस्यति क्षिपति तम इति स्वसरः सूर्यो वासरो वा । तस्य पत्नी सती याति गच्छति । स्वः स्वकीयं तेजः जनन्ती जनयन्ती सुभगा सुधना सौभाग्ययुक्ता वा सुदंसाः शोभनाग्निहोत्रकर्मा सेयमुषाः दिवः द्युलोकस्य आ अन्तात् पृथिव्याः च आ अन्तात् आवसानात् पप्रथे प्रथते प्रकाशते इत्यर्थः ॥ स्यूमेव । ‘ षिवु तन्तुसंताने ’ । ’ अविषिविशुषिभ्यः कित्’ इति मन्प्रत्ययः । ‘छ्वोः शूडनुनासिके च’ इति ऊठ् । यणादेशः । ‘ सुपां सुलुक्’ इति सोर्लुक् । नित्त्वादाद्युदात्तः । चिन्वती । ‘शतुरनुमः’ इति ङीप उदात्तत्वम् । जनन्ती । जन जनने ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य शतरि रूपम् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वेन णिलोपः ॥

English translation:

“The opulent Uṣas, the bride of the far-darting (sun), throwing off (darkness) like a garment, proceeds; diffusing her own (lustre), auspicious, promoting sacred acts, she is renowned to the ends, she is renowned to the ends of the heaven and of the earth.”

Like one letting the reins go slack [?], bounteous Dawn drives, mistress of good pasture.
Generating the sun, she of good portion and wondrous power stretches all the way to the end of heaven and of earth.

The puzzle in this vs. is the image in pāda a, áva syū́meva cinvatī́. Some factors that contribute to this puzzle: 1) áva √ci is not otherwise found in Vedic. (In epic/classical Skt. it means ‘gather’.) 2) áva need not be construed with cinvatī́, but could go with yā́ti, esp. since tmesis in participles is considerably rarer than in finite verbs. 3) There are several roots √ci. 4) The referent of syū́man- isn’t clear.

To begin with the last, most interpr. locate syū́man- in the realm of sewing and garments. Geldner tr. “die die Naht auszieht” (“who undoes/rips out a seam”), sim.

Oldenberg “… die Naht auftrennend,” Renou “défaisant le fil.” Oldenberg suggest that it is the seam that holds the darkness(es) together. Sāyaṇa. goes further, in suggesting that it refers to a garment (vastram), which Dawn takes off. Witzel Gotō’s “Wie eine (Frau) den Gurt ablegend” may also reflect this image, though their n. vacillates between sewing and equestrian interpr. The problem with all of these attempts is that, in its few occurrences, syū́man- is otherwise used of horse tackle, esp. of reins; cf. the PN syū́ma-raśmi- (“*Band-Bridle” Mayrhofer, PersNam s.v.) and the cmpds syū́ma-gabhasti- (I.122.15 ‘with hands as its guiding rope’), syūma-gṛ́bh- (VI.36.2 ‘pulling at the reins’), as well as instr. syū́manā (I.113.17), all in horse/chariot contexts. Despite its derivation from √sīv ‘sew’, it therefore seems unlikely that only here in the RV would it refer to garment construction. And, although Dawn as a female might in principle be connected with sewing (if that was Vedic women’s work), in fact she is usually not, whereas her travels are a standard theme; note, e.g., her chariot in 2b, her horses in 2c, and her driving (yāti) in this vs. We must then turn to the verb. If we use the later ‘gather’ sense for áva √ci, the simile might mean “gathering up the reins (preparatory to setting out on a journey).” A similar idea, though not related to horses, seems to be reflected in Geldner’s alternative given in n. 4a: “Wie (die Hausfrau), die das Halfterband (den Tieren) abnimmt (um sie auf die Weide zu treiben),” relating it thematically to svásarasya pátnī “mistress of good pasture” in the next pāda. I prefer to compare the lexeme áva √tan ‘unstring, slacken’ of bowstrings (e.g., AV VI.42.1 áva jyā́m iva dhánvano manyúṃ tanomi te hṛdáḥ “Like a bowstring from a bow, I make slack the fury from your heart”; RVic exx. similar but without an explicit bowstring). The image is of Dawn letting the reins go slack to give the horses their head. Curiously, Griffith’s tr.

is similar, “letting her reins drop downward,” though he thinks it refers to her sending down rays of light. If this interpr. is correct, I assume that it belongs to the root √ci ‘pile’, with a highly developed idiomatic sense. In fact combinations of √ci

• PREVERB tend to show fairly extreme idiomaticity.

Arnold (Ved. Met., 300) suggests reading uṣā́ā́yāti for simple uṣā́yāti, which would yield an 11-syl. line. Oldenberg is tempted but seems to favor the transmitted reading; Renou, however, is convinced. Holland & van Nooten Rig Veda edition reject it without explan. (“a rest at the 5th place seems preferable”). I would follow Arnold and Renou, and therefore the published translation

should be emended to “drives here.” Pāda d is taken by Geldner and Renou (and me) as containing one of the relatively rare RVic occurrences of ā́+ following abl. in the meaning ‘all the way to’. The source of this counterintuitive use of the abl. can be seen in passages like this, where ‘all the way to’ and ‘all the way from’ are essentially identical in sense: the light of dawn stretches throughout the midspace, and the directionality (from/to heaven/earth) is irrelevant.

Letting her reins drop downward, Morning cometh, the wealthy Dame, the Lady of the dwelling;
Bringing forth light, the Wonderful, the Blessed hath spread her from the bounds of earth and heaven.

Wie eine Frau, die die Naht auszieht, kommt die gabenreiche Usas, die Herrin des Frühtriebes. Die Sonne hervorbringend hat die Holde, Kunstreiche sich bis zur Grenze des Himmels und der Erde ausgebreitet.

Auflösend gleichsam ihren Gurt erscheint sie, die prächt’ge Röthe, Herrin sie des Kuhstalls, Lichtschein erzeugend, wunderthätig, herrlich, erhob sie sich vom Erd- und Himmelsrande.

Как (женщина,) распарывающая шов, щедрая
Ушас идет, госпожа пастбища.
Порождая свет, счастливая, искусная,
Она распространилась до края неба и земли.

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रियो ! जो (स्यूमेव) डोरों के सदृश व्याप्त (चिन्वती) बटोरती हुई (मघोनी) अत्यन्त धन से युक्त (स्वसरस्य) दिन की (पत्नी) स्त्री के सदृश वर्त्तमान (स्वः, जनन्ती) सूर्य्य वा सुख को उत्पन्न करती हुई (सुभगा) सौभाग्य की करनेवाली (सुदंसाः) उत्तमकर्म जिसमें विद्यमान ऐसी (उषाः) प्रातःकाल की वेला (आ, अन्तात्) सब प्रकार समीप से (दिवः) प्रकाशमान सूर्य्य और (आ) सब प्रकार समीप (पृथिव्याः) पृथिवी के योग से (पप्रथे) प्रख्यात होती है (अव, याति) और प्राप्त होती है, वैसे ही आप लोग भी वर्त्ताव करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे स्त्रियो ! जैसे दिन का सम्बन्धी प्रातःकाल है, वैसे ही छाया के सदृश अपने-अपने पति के साथ अनुकूल होकर वर्त्ताव करो और जैसे यह प्रकाश पृथिवी के योग से होता है, वैसे पति और पत्नी के सम्बन्ध से सन्तान होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे स्त्रियो या स्यूमेव चिन्वती मघोनि स्वसरस्य पत्नीव स्वर्जनन्ती सुभगा सुदंसा उषा आ, अन्ताद्दिव आ, अन्तात्पृथिव्या पप्रथेऽवयाति प्राप्नोति तथैव यूयं वर्त्तध्वम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अव) (स्यूमेव) तन्तुवद्व्याप्ता (चिन्वती) चयनं कुर्वती (मघोनी) परमधनयुक्ता (उषाः) प्रभातवेला (याति) गच्छति (स्वसरस्य) दिनस्य (पत्नी) पत्नीवद्वर्त्तमाना (स्वः) सूर्य्यं सुखं वा (जनन्ती) जनयन्ती (सुभगा) सौभाग्यकारिणी (सुदंसाः) शोभनानि दंसांसि यस्यां सा (आ) (अन्तात्) समीपात् (दिवः) प्रकाशमानात्सूर्य्यात् (पप्रथे) प्रथते (आ) (पृथिव्याः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे स्त्रियो यथा दिनस्य सम्बन्धिन्युषा अस्ति तथैव छायावत्स्वस्वपत्या सहाऽनुकूलाः सत्यो वर्त्तन्ताम्। यथायं प्रकाशः पृथिव्या योगेन जायते तथा पतिपत्निसम्बन्धादपत्यानि जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे स्त्रियांनो! जसा दिवसाचा संबंध उषेशी असतो तसेच आपापल्या पतीबरोबर छायेप्रमाणे अनुकूल होऊन वर्तन करा व जसा हा प्रकाश पृथ्वीच्या योगाने उत्पन्न होतो तसे पती पत्नीच्या संबंधाने संताने उत्पन्न होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓छा वो देवी᳓म् उष᳓सं विभाती᳓म्
प्र᳓ वो भरध्वं न᳓मसा सुवृक्ति᳓म्
ऊर्ध्व᳓म् मधुधा᳓ दिवि᳓ पा᳓जो अश्रेत्
प्र᳓ रोचना᳓ रुरुचे रण्व᳓संदृक्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vibhātī́m ← √bhā- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bharadhvam ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

madhudhā́ ← madhudhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pā́jaḥ ← pā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūrdhvám ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

raṇvásaṁdr̥k ← raṇvásaṁdr̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ruruce ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

अच्छ॑ । वः॒ । दे॒वीम् । उ॒षस॑म् । वि॒ऽभा॒तीम् । प्र । वः॒ । भ॒र॒ध्व॒म् । नम॑सा । सु॒ऽवृ॒क्तिम् ।
ऊ॒र्ध्वम् । म॒धु॒धा । दि॒वि । पाजः॑ । अ॒श्रे॒त् । प्र । रो॒च॒ना । रु॒रु॒चे॒ । र॒ण्वऽस॑न्दृक् ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vibhātīm ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], accusative, singular
• “shine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• bharadhvaṃ ← bharadhvam ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• suvṛktim ← suvṛkti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise.”

• ūrdhvam ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• madhudhā ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhudhā ← dhāḥ ← dhā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “giving.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pājo ← pājaḥ ← pājas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• rocanā ← rocana
• [noun], nominative, singular, feminine
• “appetizing; bright; bright.”

• ruruce ← ruc
• [verb], singular, Perfect indicative
• “please; shine.”

• raṇvasaṃdṛk ← raṇva
• [noun]
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• raṇvasaṃdṛk ← saṃdṛś
• [noun], nominative, singular, feminine
• “appearance; view; view.”

हे स्तोतारः वः युष्मान् अच्छ अभिलक्ष्य विभातीं शोभमानाम् उषसं देवीं प्रति वः युष्माकं संबन्धिना नमसा नमस्कारेण सह सुवृक्तिं शोभनां स्तुतिं प्र भरध्वं यूयं कुरुत । मधुधा । मधुराणि स्तुतिलक्षणानि वाक्यानि दधातीति । मधु सोमः। तं धारयतीति वा । यद्वा । मधुधादित्यधात्री । यद्वा । अवग्रहाभावादव्युत्पन्नावयवम् अखण्डमिदं पदम् उषोनाम । सेयमुषाः दिवि नभसि ऊर्ध्वं पाजः ऊर्ध्वाभिमुखं पाजस्तेजः अश्रेत् श्रयति । तथा रोचना रोचनशीला रण्वसंदृक् रमणीयदर्शनोषाः प्र रुरुचे प्रकर्षेण दीप्यते । यद्वा । रोचना लोकान् प्र रुरुचे प्रकर्षेण स्वतेजसा दीपयति । तथा च मन्त्रवर्णः – ‘ व्युच्छन्ती हि रश्मिभिर्विश्वमाभासि रोचनम् ’ ( ऋ. सं. १. ४९. ४ ) इति ॥ रण्वसंदृक् । रवेर्गत्यर्थस्य अच्प्रत्ययः । इदित्वाच त् नुमागमः । संपूर्वात् दृशेः क्विन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“Offer, with your prostrations, due praise to the divine Uṣas, shining upon yoou; the repository of sweetness manifests her brightness aloft in the sky, and radiant and lovely lights the regions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The repository of sweetness: madhudhā: madhu may mean sweet words of praise, madhurāṇi stuti lakṣaṇāni vākyāni, or simply praise, stoma; or, it may be the name of Uṣas; dhā is that which has or holds; lights the regions: cf. RV. 1.49.4

To the goddess Dawn, radiating widely, proffer your well-twisted (hymn) with reverence.
The honey-bringer has propped her leading edge upward in heaven. She of delightful aspect has shone forth through the shining realms.

The standard tr. supply a form of √vac (Geldner specifically vivakmi, invoking áchā vivakmi in nearby III.57.4a) in pāda a, which is then taken as a separate clause: “I (call) to Dawn for you …” Although I resisted this in the published translation, I now see its merits, in accounting for the preverb áchā, the double vaḥ (pādas a and b), and the acc. case of Dawn. I would therefore emend the tr. to “(I invite) for you the goddess Dawn, radiating widely; proffer your well-twisted (hymn) (to her) with reverence.” The standard tr. (also Lüders 73, Kümmel 430) take rocanā́as a fem. nom. sg., in order, as Geldner says (n. 5d), to allow prá … ruruce to have its expected intrans. sense. But well-attested rocaná- is otherwise only neut. (X.189.3 adduced by Geldner, etc., as another ex. of a fem. should be otherwise explained), and in the pl. it regularly refers to the luminous realms. I would prefer not to create a separate stem to apply to a single example, esp. because the default interpr. of the form would be neut. pl. There is a simple solution that allows the neut. pl. analysis to be preserved without imperiling the intransitivity of ruruce – to interpr. the neut. pl. as an acc. of extent, as often. The published translation reflects this.

Hither invoke the radiant Goddess Morning, and bring with reverence your hymn to praise her.
She, dropping sweets, hath set in heaven her brightness, and, fair to look on, hath beamed forth her splendour.

Ich lade für euch die erstrahlende Göttin Usas ein; bringet unter Verneigung euer Loblied dar! Die Süßigkeitbringende hat am Himmel ihre Gestalt aufgerichtet. Die Leuchtende ist aufgeleuchtet erfreulichen Anblicks.

Auf, bringet dar der Göttin Morgenröthe, die hell erstrahlt, in Demuth euer Loblied; Zum Himmel stieg der Glanz, der süssen Thau bringt, mit Lust zu schaun erhellte sie die Räume.

(Я) при(зываю) для вас сверкающую богиню Ушас.
Принесите ей с поклоном хвалебную песнь!
Дающая мед высоко в небо устремила (свое) тело.
Она, светлая, осветила (пространство), (та,) чей вид радостен.

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (रण्वसन्दृक्) सुन्दर पदार्थों के दिखाने (रोचना) रुचि करने और (मधुधा) मधुर पदार्थों को धारण करनेवाली (दिवि) प्रकाश में (वः) आप लोगों को (प्र, रुरुचे) अच्छी लगती है और जिससे (वः) आप लोगों के (ऊर्ध्वम्) उत्तम (पाजः) बल का (अश्रेत्) श्रवण करती है, उस (देवीम्) प्रकाशमान और आप लोगों और (विभातीम्) अनेक पदार्थों को प्रकाशित करती हुई (सुवृक्तिम्) उत्तम प्रकार वर्त्तमान (उषसम्) प्रभातवेला को (नमसा) वज्र अर्थात् बिजुली के साथ आप लोग (अच्छ) उत्तम प्रकार (प्र, भरध्वम्) पुष्ट कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्रातःकाल को सेवन करते हुए लोग उत्तम बल को प्राप्त होते हैं, वैसे ही स्नेहपात्र पतिव्रता स्त्री को प्राप्त होकर पुरुष शरीर आत्मबल और आरोग्यपन को प्राप्त होते हैं, जिससे दोनों के सदृश होने पर प्रेम बढ़ै ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या या रण्वसन्दृग्रोचना मधुधा दिवि वो युष्मान् प्र रुरुचे। यया वो युष्माकमूर्ध्वं पाजोऽश्रेत् तां देवीं युष्मान् विभातीं सुवृक्तिमुषसं नमसा यूयमच्छ प्र भरध्वम् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छ) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वः) युष्मान् (देवीम्) देदीप्यमानाम् (उषसम्) प्रातर्वेलाम् (विभातीम्) विविधान् पदार्थान् प्रकाशयन्तीम् (प्र) (वः) युष्माकम् (भरध्वम्) (नमसा) वज्रेण विद्युता सह (सुवृक्तिम्) सुष्ठु वर्त्तमानाम् (ऊर्ध्वम्) उत्कृष्टम् (मधुधा) या मधूनि दधाति (दिवि) प्रकाशे (पाजः) बलम् (अश्रेत्) श्रयति (प्र) (रोचना) रुचिकरी (रुरुचे) रोचते (रण्वसंदृक्) या रण्वान्ररमणीयान्पदार्थान् सन्दर्शयति सा ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथा प्रातर्वेलां सेवमाना जना उत्कृष्टं बलं प्राप्नुवन्ति तथैव हृद्यां पतिव्रतां भार्यां प्राप्य पुरुषः शरीरात्मबलाऽऽरोग्यानि प्राप्नोति यतो द्वयोः सदृशयोः सत्योर्रुचिर्वर्धेत ॥५॥

भावार्थभाषाः - जसे प्रातःकाळी लोक उत्तम बल प्राप्त करतात तसे हृद्य पतिव्रता स्त्री मिळाल्यामुळे पुरुष आत्मबल व आरोग्य प्राप्त करतो. दोघेही सारखेच असल्यामुळे प्रेम वाढते. ॥ ५ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋता᳓वरी दिवो᳓ अर्कइ᳓र् अबोधि
आ᳓ रेव᳓ती रो᳓दसी चित्र᳓म् अस्थात्
आयती᳓म् अग्न उष᳓सं विभातीं᳓
वाम᳓म् एषि द्र᳓विणम् भि᳓क्षमाणः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥tā́varī ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

revátī ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āyatī́m ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vibhātī́m ← √bhā- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bhíkṣamāṇaḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eṣi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ऋ॒तऽव॑री । दि॒वः । अ॒र्कैः । अ॒बो॒धि॒ । आ । रे॒वती॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । चि॒त्रम् । अ॒स्था॒त् ।
आ॒ऽय॒तीम् । अ॒ग्ने॒ । उ॒षस॑म् । वि॒ऽभा॒तीम् । वा॒मम् । ए॒षि॒ । द्रवि॑णम् । भिक्ष॑माणः ॥

• ṛtāvarī ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• arkair ← arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• abodhy ← abodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist passive
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• revatī ← revat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• āyatīm ← e ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “come; travel.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vibhātīṃ ← vibhātīm ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], accusative, singular
• “shine.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• eṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• bhikṣamāṇaḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, singular
• “beg; beg.”

ऋतावरी सत्यवती येयमुषाः दिवः द्युलोकात् अर्केः तेजोभिः अबोधि सर्वैर्ज्ञायते । ततः रेवती धनवती येयं रोदसी द्यावापृथिव्यौ चित्रं नानाविधरूपयुक्तं यथा भवति तथा आ अस्थात् सर्वतो व्याप्य तिष्ठति हे अग्ने आयतीं त्वदभिमुखमागच्छन्तीं विभातीं भासमानाम् उषसम् उषोदेवीं भिक्षमाणः हवींषि याचमानस्त्वं वामं वननीयं द्रविणम् अग्निहोत्रादिलक्षणं धनम् एषि प्राप्नोषि ॥ अबोधि । ‘ बुध अवगमने’। कर्मणि लुङि ‘ चिण् भावकर्मणोः’ इति चिण् । ‘ चिणो लुक्’ । रेवती । रयिशब्दात् मतुप् । छन्दसीरः’ इति वत्वम् । ‘ रयेर्मतौ बहुलम्’ इति संप्रसारणपरपूर्वत्वे । गुणः । ‘ उगितश्च ’ इति ङीप् । ’ रेशब्दाच्चोपसंख्यानम् ’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The possessor of truth is recognized in the sky by her rays; the possessor of wealth has taken a marvellous station in earth and heaven; Agni, soliciting alms of the radiant advancing Uṣas, you obtain your desired treasure (of oblations).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your desired treasures: that is, the sacrificial fire is kindled at dawn

The truthful (daughter) of Heaven has been awakened by our chants [/been perceived with her rays]. The wealthy lady has brightly mounted the two world-halves.
Agni, you go begging Dawn for valuable property as she comes hither, radiating widely.

The phrase arkaír abodhi has double sense, since arká- can mean both ‘chant’ and ‘ray’ and abodhi both ‘has (been) awakened’ and ‘has been perceived’.

The ambiguity nicely captures the ritual situation: we ritualists (wish to) believe that the natural world is set in motion and controlled by our ritual activity (in this case chanting that makes Dawn awaken and dawn), but the ritual is itself set in motion by phenomena in the natural world, in this case the appearance of the first light of dawn.

From heaven, with hymns, the Holy One was wakened: brightly to both worlds came the wealthy Lady.
To Morning, Agni, when she comes refulgent, thou goest forth soliciting fair riches.

Die ordnungsliebende Tochter des Himmels ward durch die Lobgesänge erweckt; die Reiche hat beide Welten prangend erstiegen. Die ankommende, erstrahlende Usas gehst du, Agni, um schönen Besitztum bittend an.

Durch Himmels Strahlen ward erweckt die reine, mit Glanz bestieg die reiche beide Welten; Zur Uschas gehst du, wenn sie leuchtend ankommt, o Agni, sie um schönen Reichthum bittend.

Преданная закону, (дочь) неба разбужена песнями.
Богатая, она ярко взошла на обе половины вселенной.
К приближающейся сверкающей Ушас, о Агни,
Идешь ты, прося драгоценного богатства.

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रातर्वेला ही के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् जन ! जो (रेवती) उत्तम धन करनेवाली (ऋतावरी) जिसमें सत्य विद्यमान ऐसी (दिवः) प्रकाश से उत्पन्न हुई वेला (अर्कैः) सूर्य्यों से (अबोधि) जानी जाती है (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (आ, अस्थात्) अच्छे प्रकार स्थित करती है उस (आयतीम्) आती और (विभातीम्) प्रकाशित करती हुई (उषसम्) प्रभातवेला को प्राप्त होकर समाधि से जगदीश्वर की (भिक्षमाणः) याचना करते हुए आप (चित्रम्) अद्भुत (वामम्) उत्तम प्रशंसा योग्य (द्रविणम्) धन को (एषि) प्राप्त होते हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो लोग रात्रि के चौथे पहर में जाग के ईश्वर की स्तुति, प्रार्थना और उपासना करके उत्तमगुणों और ऐश्वर्य्य को माँगते हैं, वे पुरुषार्थ से अवश्य इसको प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! या रेवती ऋतावरी दिवो जातोषा अर्कैरबोधि रोदसी आस्थात् तामायतीं विभातीमुषसं प्राप्य समाधिना जगदीश्वरं भिक्षमाणस्त्वं चित्रं वामं द्रविणमेषि ॥६॥

अथ प्रातर्वेलाया एव गुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावरी) ऋतं सत्यं विद्यते यस्यां सा (दिवः) प्रकाशात् (अर्कैः) सूर्यैः (अबोधि) बुध्यते (आ) (रेवती) प्रशस्तधनकारिणी (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (चित्रम्) अद्भुतम् (अस्थात्) तिष्ठति (आयतीम्) आगच्छन्तीम् (अग्ने) विद्वन् (उषसम्) (विभातीम्) प्रकाशयन्तीम् (वामम्) प्रशस्तम् (एषि) प्राप्नोषि (द्रविणम्) धनम् (भिक्षमाणः) याचमानः ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये जना रात्रेश्चतुर्थे यामे प्रबुध्येश्वरस्य स्तुतिप्रार्थनोपासनाः कृत्वा शुभान्गुणानैश्वर्य्यं च याचन्ते ते पुरुषार्थेनाऽवश्यमेतत्प्राप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जे लोक रात्रीच्या चौथ्या प्रहरी जागे होऊन ईश्वराची स्तुती, प्रार्थना, उपासना करून उत्तम गुण व ऐश्वर्य मागतात ते पुरुषार्थाने अवश्य ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋत᳓स्य बुध्न᳓ उष᳓साम् इषण्य᳓न्
वृ᳓षा मही᳓ रो᳓दसी आ᳓ विवेश
मही᳓ मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य माया᳓
चन्द्रे᳓व भानुं᳓ वि᳓ दधे पुरुत्रा᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
budhné ← budhná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iṣaṇyán ← √iṣaṇ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

uṣásām ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

māyā́ ← māyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrā́ ← candrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

ऋ॒तस्य॑ । बु॒ध्ने । उ॒षसा॑म् । इ॒ष॒ण्यन् । वृषा॑ । म॒ही इति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । आ । वि॒वे॒श॒ ।
म॒ही । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । मा॒या । च॒न्द्राऽइ॑व । भा॒नुम् । वि । द॒धे॒ । पु॒रु॒ऽत्रा ॥

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• budhna ← budhne ← budhna
• [noun], locative, singular, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• uṣasām ← uṣas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• iṣaṇyan ← iṣaṇy
• [verb noun], nominative, singular

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• mahī ← mah
• [noun], accusative, dual, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• candreva ← candrā ← candra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gold.”

• candreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

वृषा वृष्टिद्वारा अपां प्रेरक आदित्यः ऋतस्य अग्निहोत्रादिकर्मकरणे सत्यभूतस्याह्नः बुध्ने मूले उषसामिषण्यन् प्रेरणं कुर्वन् मही महत्यौ रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ विवेश स्वतेजोभिः सर्वतः प्रविष्टवान् । यद्वा । वृषा वर्षितेषण्यन् सर्वतो गच्छन्नुषसां संबन्धी रश्मिसमूहो रोदसी द्यावापृथिव्यौ विष्टवानिति योजनीयम् । तत उषाः मही महती मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोः माया प्रभारूपा सती चन्द्रेव सुवर्णानीव भानुं स्वप्रभां पुरुत्रा बहुषु देशेषु वि दधे विदधाति सर्वत्र प्रसारयति ॥ मही। अल्लोपश्छान्दसः । पुरुत्रा ।’ देवमनुष्य° ’ इत्यादिना अधिकरणे त्राप्रत्ययः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“The showerer (of rain, the sun), urging on the lawn, at the root of the truthful (day) has pervaded the vast heaven and earth; the mighty Uṣas, the golden light, as it were, of Mitra and Varuṇa, diffuses her lustre in different directions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The truthful day: ṛtasya satyabhūtasya: it is identified with truth as the season in the performance of religious rites

Driving (the cows) of the Dawns on the foundation of truth, the bull [=Sun?] has entered the two great world-halves.
Great is the magic power of Mitra and Varuṇa. As the shimmering
(Dawn) has spread her radiance, it [=magic power] is spread widely in many places.

This vs. offers a surprising number of small puzzles. The first is how to construe uṣásām iṣaṇyán. Most take gen. pl. uṣásām as the obj. of the participle, despite its unexpected case. (Others, like Pischel and Lüders [for details see Lüders 596-97], simply label uṣásām an acc. – convenient but unconvincing.) I supply ‘cows’ (gā́s) as obj. on the basis of III.50.3 (in this maṇḍala) sám … gā́iṣaṇya and IX.96.8. That the bull (vṛ́ṣā) in the next pāda is the subject of ‘drive’ invites a bovine object. The cows, as often, can be the rays of the Dawn (the “dawn cows”). They are driven “on the foundation of truth” (ṛtásya budhné), that is, the earth and more specifically the ritual ground.

The bull doing the driving is, in my view, the sun, which follows dawn and could therefore be conceived as driving the rays of dawn before him. His “entering the two world halves” is, of course, his rising above the horizon.

The standard tr. take candréva in d to mean “like gold,” but if the reference is to the precious metal, it should be candrám iva, as they all acknowledge. With Grassmann and Oldenberg I instead take it as the fem. nom. sg. it appears to be, referring to Dawn. But who/what is the subj. of the frame? Most tr. take it to be the sun, who spreads his radiance (bhānúm) far and wide. This is certainly possible, but it leaves the māyā́of Mitra and Varuṇa announced in c rather orphaned. I therefore prefer to take māyā́as the subject of ví dadhe, in intransitive usage (“the magic power spreads/is spread”); the syntax of this frame is contrasted with the transitive but self-involved ví dadhe in the simile: “as shimmering (Dawn) has spread her own radiance,” with bhānúm belonging to the simile. This kind of syntactic disharmony is commonly exploited in similes, as I have discussed at length elsewhere (“Case disharmony in RVic similes”, IIJ 24 [1982] 251-71).

On Law’s firm base the speeder of the Mornings, the Bull, hath entered mighty earth and heaven.
Great is the power of Varuna and Mitra, which, bright, hath spread in every place its splendour.

Im Urgrund des Gesetzes nach den Morgenröten verlangend ist der Bulle in beide große Welten eingezogen. Groß ist das Kunststück des Mitra und Varuna; wie Gold hat er nach vielen Seiten seinen Glanz verbreitet.

Auf heil’gem Boden drang der Stier der Röthen anregend ein in beide grossen Welten; Des Varuna und Mitra grosses Kunstwerk der schönen gleichend dehnte weit sein Licht aus.

Догоняя зори в основании закона,
Бык проник в обе половины вселенной.
Велика волшебная сила Митры и Варуны:
Во многие стороны он простер свой луч, подобный золоту.

• उषाः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बिजुली और शिल्पियों के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो बिजुलीरूप अग्नि (बुध्ने) अन्तरिक्ष में (उषसाम्) प्रातःकालों और (ऋतस्य) सत्य के संबन्ध में (इषण्यन्) अपनी प्रेरणा की इच्छा करता हुआ सा (वृषा) वृष्टि का हेतु (मही) बड़ी (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (आ, विवेश) प्रविष्ट होता है और (मित्रस्य) मित्र (वरुणस्य) श्रेष्ठ पुरुष की (मही) बड़ी पूज्य (माया) बुद्धि (चन्द्रेव) सुवर्णों के सदृश (पुरुत्रा) बहुतरूपयुक्त (भानुम्) सूर्य्य को (विदधे) धारण करता है इससे उसको जान के कार्यों को सिद्ध करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्वानों की वाणी और बुद्धि ऐश्वर्य्य को देनेवाली हो और विद्याओं में प्रवेश करके सुखों को देती है, वैसे ही सर्वत्र प्रविष्ट हुई बिजुली जानी हुई कार्यों में प्रयुक्त होकर ऐश्वर्य्य को उत्पन्न करती है ॥७॥ इस सूक्त में प्रातःकाल स्त्री बिजुली और शिल्पीजनों के गुणवर्णन करने से इसके अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इकसठवाँ सूक्त और अष्टम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यौ विद्युद्रूपोऽग्निः बुध्न उषसामृतस्येषण्यन्निव वृषा मही रोदसी आ विवेश मित्रस्य वरुणस्य मही माया चन्द्रेव पुरुत्रा भानुं विदधे अतस्तं विज्ञाय कार्य्याणि साध्नुत ॥७॥

अथ विद्वच्छिल्पिगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य) सत्यस्य (बुध्ने) अन्तरिक्षे (उषसाम्) प्रभातवेलानाम् (इषण्यन्) आत्मन इषणं प्रेरणमिच्छन्निव (वृषा) वृष्टिहेतुः (मही) महत्यौ (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (आ) (विवेश) आविशति (मही) महती पूज्या (मित्रस्य) सुहृदः (वरुणस्य) श्रेष्ठस्य (माया) प्रज्ञा (चन्द्रेव) सुवर्णानीव। चन्द्रमिति हिरण्यना०। निघं० १। २। (भानुम्) सूर्य्यम् (विदधे) विदधाति (पुरुत्रा) पुरुरूपम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - यथा विदुषां वाणी प्रज्ञा चैश्वर्य्यप्रदा भूत्वा विद्यासु प्रविश्य सुखानि प्रयच्छति तथैव सर्वत्र प्रविष्टा विद्युद् विज्ञाता कार्य्येषु प्रयुक्ता सत्यैश्वर्य्यं जनयतीति ॥७॥ अत्रोषःस्त्रीविद्युच्छिल्पिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकाधिकषष्टितमं सूक्तम् अष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जशी विद्वानाची वाणी, बुुद्धी ऐश्वर्य प्रदान करणारी असते व विद्येमुळे सुख देणारी ठरते. तसेच सर्वत्र प्रविष्ट असलेली विद्युत कार्यात प्रयुक्त होऊन ऐश्वर्य उत्पन्न करते. ॥ ७ ॥