०६०

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इहे᳓ह वो म᳓नसा बन्धु᳓ता नर
उशि᳓जो जग्मुर् अभि᳓ ता᳓नि वे᳓दसा
या᳓भिर् माया᳓भिः प्र᳓तिजूतिवर्पसः
सउ᳓धन्वना यज्ञि᳓यम् भाग᳓म् आनश᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bandhútā ← bandhútā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ihéha ← ihá (invariable)

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

jagmuḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

védasā ← védas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

māyā́bhiḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

prátijūtivarpasaḥ ← prátijūtivarpas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ānaśá ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saúdhanvanāḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yajñíyam ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒हऽइ॑ह । वः॒ । मन॑सा । ब॒न्धुता॑ । न॒रः॒ । उ॒शिजः॑ । ज॒ग्मुः॒ । अ॒भि । तानि॑ । वेद॑सा ।
याभिः॑ । मा॒याभिः॑ । प्रति॑जूतिऽवर्पसः । सौध॑न्वनाः । य॒ज्ञिय॑म् । भ॒गम् । आ॒न॒श ॥

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• bandhutā ← bandhu
• [noun], masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• bandhutā ← tā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “state; Lakshmi.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• jagmur ← jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vedasā ← vedas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “knowledge.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• māyābhiḥ ← māyā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• pratijūtivarpasaḥ ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• pratijūtivarpasaḥ ← jūti
• [noun], feminine
• “jūti [word].”

• pratijūtivarpasaḥ ← varpasaḥ ← varpas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “form; look; disguise.”

• saudhanvanā ← saudhanvanāḥ ← saudhanvana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• yajñiyam ← yajñiya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• ānaśa ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

हे ऋभवः वः युष्माकं बन्धुता । बध्नन्ति फलेन संयोजयन्तीति बन्धवः कर्माणि । तेषां समूहः बन्धुता । इहेह सर्वत्र मनसा सर्वैर्ज्ञायते । नरः हे मनुष्या ऋभवः उशिजः यज्ञभागं कामयमाना भवन्तः वेदसा यज्ञभागप्रापककर्मविषयज्ञानेन तानि तादृशानि कर्माणि अभि जग्मुः। प्राप्नुवन्ति । कानि तानि । मायाभिः । मीयन्ते ज्ञायन्त इति मायाः कर्माणि । याभिः मायाभिर्यैः कर्मभिः प्रतिजूतिवर्पसः प्रतिपक्षाभिभवनशीलतेजोयुक्ताः सौधन्वनाः । सुधन्वा नामाङ्गिरसः पुत्रः कश्चिदृषिः । तस्य पुत्राः सौधन्वनाः । ते च त्रय ऋभुर्विभ्वा वाज इति । एतन्नामका यूयं यज्ञियं यज्ञार्हं भागं सोमपानादिलक्षणम् आनश प्राप्ताः स्थ । तथा च मन्त्रवर्णः- ‘ ऋभुर्विभ्वा वाजो देवाँ अगच्छत स्वपसो यज्ञियं भागमैतन ’ ( ऋ. सं. १. १६१. ६ ) इति । अयमर्थो ब्राह्मणेऽपि ‘ ऋभवो वै देवेषु तपसा सोमपीथमभ्यजयन्’ (ऐ. ब्रा. ३. ३०) इत्यत्रोपाख्यानपूर्वकं स्पष्टमभिहितः। यद्वा । नरः कर्मणां नेतारो हे ऋभव उशिजः कामयमाना वेदसा हविर्लक्षणेन धनेन युक्ताः स्तोतारो वो युष्माकं तानि चमसतक्षणादीनि कर्माणि बन्धुता बन्धुतया सख्येन मनसा जग्मुः अभिगच्छन्ति । कानि इत्याशङ्कायामाह। यैः चमसतक्षणादिभिः कर्मभिर्यज्ञार्हं भागं यूयमाप्नुत तान्यभिगच्छन्ति । युष्माकं बुद्धिनैपुणानि चिन्तयन्तीत्यर्थः ॥ इहेह। ‘नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्वचनम् । परस्याम्रेडितत्वात् अनुदात्तत्वे पूर्वपदस्वरः । बन्धुता । ‘बन्ध बन्धने’। शॄस्वृस्निहि° ’ इत्यादिना कर्तरि उप्रत्ययः । समूह इत्यर्थे ’ ग्रामजनबन्धुसहायेभ्यस्तल् ’ ( पा. सू. ४.२.४३) इति तल । लित्स्वरः ॥

English translation:

“Your connection (with the consequences of acts) ṛbhus is here (acknowledged) by the minds of all; desiring their share (of the sacrifice), oḥ men, they have come with a knowledge (of their claims) to these (rites); the sons of Sudhanvan, with the devices by which they are victorious over foes, you have accepted the share of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your connection: vo bandhutā = your affinity or friendship; i.e. they who connect acts with their fruits, badhnanti phalena karmāṇi; you have accepted the share of the sacrifice: yajñiyam bhāgam ānaśa: the verb is explained in the second person plural of the reduplicate preterite, yūyam vyāptaḥ stha, you have pervaded, the as’ is conjugated in parasmaipada, instrumental ad of ātmanepada; in the third stanza we have samānaśuḥ instrumental ad of samānaśire

In one place and another, by their thought and family relationship, by their knowledge, o men, the fire-priests have arrived at these things:
the craft by which, o sons of Sudhanvan, you have attained a sacrificial share, rapidly adopting a (different) form;

HERE is your ghostly kinship, here, O Men: they came desirous to these holy rites with store of wealth,
With wondrous arts, whereby, with schemes to meet each need, Ye gained, Sudhanvan’s Sons! your share in sacrifice.

Da und dort, durch Nachdenken, durch Familienbeziehung, durch Wissenschaft haben die Usij diese Dinge von euch erfahren, ihr Herren, durch welche Zauberkünste ihr je nach dem Anstoß eine andere Gestalt annehmend, ihr Söhne des Sudhanvan einen Opferanteil erlangt habt.

Hier, Männer, ist Verwandtschaft euch nach eurem Sinn; mit Weisheit lernten alles das die eifrigen, Durch welche Künste ihr Sudhanvansöhne einst, stets Mittel findend, Götterwürde habt erlangt.

То здесь, то там размышлением, родственной связью, о мужи,
(Наконец,) наукой Ушиджи постигли те ваши
Силы чудесных превращений, благодаря которым (меняющие) облик по (своему) побуждению
Сыновья Судханвана до(бились) доли в жертвоприношении.

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

अब सात ऋचावाले साठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजविषय का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) नायक लोगो ! जो (उशिजः) कामना करते हुए (मनसा) चित्त से (इहेह) इस-इस व्यवहार में (वः) आप लोगों का जो (बन्धुता) बन्धुपन उससे तानि उन मित्रपने से युक्त कामों को (अभि, जग्मुः) प्राप्त होते हैं और (याभिः) जिन (मायाभिः) बुद्धियों से (प्रतिजूतिवर्प्पसः) प्रतीत हुआ वेगयुक्त रूप जिनका वे (वेदसा) धन से (सौधन्वनाः) उत्तम अन्तरिक्ष जिसका उसके पुत्र होते हुए (यज्ञियम्) यज्ञ के योग्य (भागम्) अंश को (आनश) व्याप्त होते और भाग्यशाली होते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य इस संसार में सबके साथ भाईपन करके बुद्धि और धन से सुख बढ़ाते, वे पूर्ण मनोरथवाले होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे नरो या उशिजो मनसेहेह वो या बन्धुता तया तान्यभिजग्मुर्याभिर्मायाभिः प्रतिजूतिवर्पसो वेदसा सौधन्वनाः सन्तो यज्ञियं भागमानश ते भाग्यशालिनो भवन्ति ॥१॥

अथ राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इहेह) अस्मिन्नस्मिन् व्यवहारे (वः) युष्माकम् (मनसा) चित्तेन (बन्धुता) बन्धूनां भावः (नरः) नायकाः (उशिजः) कामयमानाः (जग्मुः) (अभि) (तानि) मित्रत्वयुक्तानि कर्माणि (वेदसा) वित्तेन (याभिः) (मायाभिः) प्रज्ञाभिः (प्रतिजूतिवर्पसः) प्रतीतं जूतिर्वेगवद्वर्पो रूपं येषान्ते (सौधन्वनाः) शोभनं धन्वमन्तरिक्षं यस्य तदपत्यानि तस्य पुत्राः (यज्ञियम्) यज्ञाऽर्हम् (भागम्) (आनश) आनशिरे व्याप्नुवन्ति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं पुरुषव्यत्ययश्च ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या इह जगति सर्वैस्सह भ्रातृत्वं कृत्वा बुद्ध्या धनेन च सुखं वर्द्धयन्ति तेऽलंकामा जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात राजा, मंत्री व प्रजा यांच्या कृत्याचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे या जगात सर्वांबरोबर बंधुत्वाची भावना बाळगून बुद्धी व धन याद्वारे सुख वाढवितात, त्यांचे मनोरथ पूर्ण होतात. ॥ १ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

या᳓भिः श᳓चीभिश् चमसाँ᳓ अ᳓पिंशत
य᳓या धिया᳓ गा᳓म् अ᳓रिणीत च᳓र्मणः
ये᳓न ह᳓री म᳓नसा निर᳓तक्षत
ते᳓न देवत्व᳓म् ऋभवः स᳓म् आनश

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápiṁśata ← √piś- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

camasā́n ← camasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

áriṇīta ← √rī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cármaṇaḥ ← cárman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nirátakṣata ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ānaśa ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devatvám ← devatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥bhavaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

याभिः॑ । शची॑भिः । च॒म॒सान् । अपिं॑शत । यया॑ । धि॒या । गाम् । अरि॑णीत । चर्म॑णः ।
येन॑ । हरी॒ इति॑ । मन॑सा । निः॒ऽअत॑क्षत । तेन॑ । दे॒व॒ऽत्वम् । ऋ॒भ॒वः॒ । सम् । आ॒न॒श॒ ॥

• yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śacībhiś ← śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• camasāṃ ← camasa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “camasa; beaker; cake.”

• apiṃśata ← piś
• [verb], plural, Imperfect
• “decorate.”

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ariṇīta ← ri
• [verb], plural, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

• carmaṇaḥ ← carman
• [noun], ablative, singular, neuter
• “leather; hide; shield; skin; carman [word]; carman; hide.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• niratakṣata ← nistakṣ ← √takṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “create; fashion; carve; shape.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devatvam ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ānaśa ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

हे ऋभवः याभिः शचीभिः शक्तिभिः चमसान् चतुरः अपिंशत विभक्तवन्तः स्थ। यया धिया प्रज्ञया गां मृताम् अरिणीत चर्मणः चर्मणा योजनात् प्रापितवन्तः स्थ । येन मनसा प्रज्ञानेन हरी एतन्नामकाविन्द्रस्याश्वौ निरतक्षत नितरामकुरुत । तथा च मन्त्रवर्णः- ‘ य इन्द्राय वचोयुजा ततक्षुर्मनसा हरी ’ ( ऋ. सं. १.२०.२ ) इति । तेन सर्वेणानेन कर्मणा देवत्वं यज्ञभागार्हत्वलक्षणं देवभावं समानश सम्यक् प्राप्ताः स्थ ॥ अपिंशत ।’ पिश अवयवे’। तुदादिः । तस्य लङि मध्यमे रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अरिणीत । ‘ री गतिरेषणयोः । क्र्यादिः । तस्य लङि रूपम् । अत्रापि पूर्ववदनिघातः । निरतक्षत । ‘ तक्षु त्वक्षू तनूकरणे ’ । लङि रूपम् । पूर्ववत् अनिघाते ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेर्निघातः । अडुदात्तः । आनश । अश्नोतेर्लिटि रूपम् । निघातः।

English translation:

“With those faculties by which you have divided the ladles; with that intelligence wherewith you have covered the (dead) cow with skin; with that will by which you have fabricated the two horses (of Indra); with those (means), ṛbhus, you have attained divinity.”

The ability by which you carved the cups; the insight by which you made the cow to flow (milk) from the hide;
the thought by which you fashioned the two fallow bays—by (all) that, o R̥bhus, you fully attained divinity.

The mighty powers wherewith. ye formed the chalices, the thought by which ye drew the cow from out the hide,
The intellect wherewith ye wrought the two Bay Steeds,-through these, O Rbhus, ye attained divinity.

Durch die Künste, mit denen ihr die Becher formtet, durch den Erfindungsgeist, mit dem ihr aus dem Felle die Kuh heraustriebet, durch das Nachdenken, mit dem ihr die beiden Falben gebildet habt, durch all dies habt ihr Ribhu´s göttlichen Rang erlangt.

Durch welche Kräfte ihr die Becher habt geformt, durch welche List die Kuh von ihrem Fell getrennt, Durch welchen Geist ihr zimmertet das Füchsepaar, durch den ihr Ribhu’s Götterwürde habt erlangt.

(Те) силы, которыми вы разукрасили чаши (для сомы),
(Та) поэтическая мысль, которой вы воссоздали корову из шкуры,
(То) размышление, которым вы вытесали пару буланых коней, –
С помощью (всего) этого вы полностью добились состояния богов, о Рибху.

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (ऋभवः) बुद्धिमान् लोग (याभिः) जिन (शचीभिः) बुद्धियों वा कर्मों से (चमसान्) मेघों को (अपिंशत) अवयवोंवाले करते हैं (यया) जिस (धिया) बुद्धि के साथ (चर्मणः) चर्म की प्राप्ति से (गाम्) धेनु को (अरिणीत) प्राप्त होते हैं (येन) जिस (मनसा) विज्ञान से (हरी) धारण और आकर्षण का (निरतक्षत) निरन्तर विस्तार करते हैं (तेन) उससे आप लोग (देवत्वम्) विद्वान् पने को (सम्, आनश) उत्तम प्रकार व्याप्त होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे बुद्धिमान् लोग यहाँ वर्त्ताव करें, वैसा ही वर्त्ताव करके विद्वान् होओ ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ऋभवो याभिः शचीभिश्चमसानपिंशत यया धिया चर्मणो गामरिणीत येन मनसा हरी निरतक्षत तेन यूयं देवत्वं समानश ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (याभिः) (शचीभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (चमसान्) मेघान् (अपिंशत) अवयवयन्ति। अत्र बहुलं छन्दसीति शब्विकरणोऽपि (यया) (धिया) प्रज्ञया (गाम्) धेनुम् (अरिणीत) प्राप्नुवन्ति (चर्मणः) चर्मप्राप्तेः (येनं) (हरी) धारणकर्षणौ (मनसा) विज्ञानेन (निरतक्षत) नितरां विस्तृणन्ति (तेन) (देवत्वम्) विद्वत्वम् (ऋभवः) मेधाविनः (सम्) (आनश) सम्यग्व्याप्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा मेधाविनोऽत्र वर्त्तेयुस्तथैव वर्त्तित्वा विद्वांसो भवत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे बुद्धिमान लोक वर्तन करतात तसेच वर्तन करून विद्वान व्हा. ॥ २ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रस्य सख्य᳓म् ऋभ᳓वः स᳓म् आनशुर्
म᳓नोर् न᳓पातो अप᳓सो दधन्विरे
सौधन्वना᳓सो अमृतत्व᳓म् ए᳓रिरे
विष्ट्वी᳓ श᳓मीभिः सुकृ᳓तः सुकृत्य᳓या

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ānaśuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥bhávaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadhanvire ← √dhanv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mánoḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nápātaḥ ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

īrire ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

saudhanvanā́saḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śámībhiḥ ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

sukr̥tyáyā ← sukr̥tyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

viṣṭvī́ ← √viṣ- 2 (root)
{non-finite:CVB}

इन्द्र॑स्य । स॒ख्यम् । ऋ॒भवः॑ । सम् । आ॒न॒शुः॒ । मनोः॑ । नपा॑तः । अ॒पसः॑ । द॒ध॒न्वि॒रे॒ ।
सौ॒ध॒न्व॒नासः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ । ई॒रि॒रे॒ । वि॒ष्ट्वी । शमी॑भिः । सु॒ऽकृतः॑ । सु॒ऽकृ॒त्यया॑ ॥

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ānaśur ← ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• manor ← manoḥ ← manu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• napāto ← napātaḥ ← napāt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• apaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “busy; effective; hardworking.”

• dadhanvire ← dhanv
• [verb], plural, Perfect indicative
• “run.”

• saudhanvanāso ← saudhanvanāsaḥ ← saudhanvana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• erire ← er ← √īr
• [verb], plural, Perfect indicative

• viṣṭvī ← viṣ
• [verb noun]
• “labor; act; perform.”

• śamībhiḥ ← śamī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• sukṛtaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtaḥ ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• sukṛtyayā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtyayā ← kṛtyayā ← kṛtyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “magic; spirit; kṛtyā; Kṛtyā; witchcraft; act.”

मनोर्नपातः मनुष्यस्याङ्गिरसः पुत्राः अपसः यागादिलक्षणकर्मवन्तः ऋभवः इन्द्रस्य सख्यं समानख्यानत्वं समानशुः सम्यक् प्राप्नुवन् । तथेन्द्रस्य सख्यं प्राप्तास्त ऋभवः दधन्विरे । पूर्वं मनुष्यत्वेन मरणयोग्या अपीदानीमिन्द्रस्य सख्येन प्राणान् धारयन्ति । तथा च मन्त्रः - अधारयन्त वह्नयः ’ (ऋ. सं. १. २०. ८) इति । सौधन्वनासः सुधन्वनामकस्यर्षेः पुत्रा ऋभवः सुकृतः शोभनकर्माणः सन्तः प्रभूतैः शमीभिः देवत्वप्राप्तिप्रतिबन्धनिवारणहेतुभिः कर्मभिः सुकृत्यया शोभनेन कर्मणा च विष्ट्वी व्याप्य अमृतत्वमेरिरे देवत्वं प्रापुः । तथा च मन्त्रान्तरमाम्नायते – ‘ मर्तासः सन्तो अमृतवमानशुः ’ ( ऋ. सं. १. ११०. ४ ) इति ॥ नपातः । नभ्राण्नपात! इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । दधन्विरे । धविर्गत्यर्थः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । लिटि रूपम् । ईरिरे । ‘ ईर गतौ ’ । मन्त्रत्वात् आम् न भवति । निघातः। सुकृत्यया । करोतेर्भावे ‘कृञः श च ’ इति क्यप् । प्रत्ययस्य व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । समासे कृदुत्तरस्वरः ॥

English translation:

“The ṛbhus, the performers of (good) works, the grandsons of a man, have attained the friendship of Indra, they have perpetuated (existence); the sons of Sudhanvan have attained immortality; performers of pious acts influencing (the result), through their devotion (they have attained divinity) by their works.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Perpetuated: dadhanvire (as in adhārayanta, RV. 1.202) has no accusative ative; so, aded is: prāṇam, vitality, meaning immortal life

The R̥bhus attained the companionship of Indra. The artisans, the children of Manu, raced.
The sons of Sudhanvan rose to immortality by applying themselves to their labors, ritually acting well by good ritual action.

Friendship with Indra have the Rbhus, fully gained: grandsons of Manu, they skilfully urged the work.
Sudhanvan’s Children won them everlasting life, serving with holy rites, pious with noble acts.

Die Ribhu´s erlangten des Indra Freundschaft; des Manu Enkel haben als Künstler sich auf die Fahrt begeben. Die Söhne des Sudhanvan haben die Unsterblichkeit erworben, nachdem sie mit rechtem Fleiße gearbeitet hatten, kunstfertig mit Kunstfertigkeit.

Des Indra Freundschaft hat die Ribhuschar erlangt, des Manu Enkel regten sich in schnellem Werk; Unsterblichkeit erlangten die Sudhanvaner, mit Eifer wirkend, künstlerisch mit Künstlerwerk.

Рибху полностью добились дружбы Индры.
Помчались отпрыски Ману, (искусные) мастера.
Сыновья Судханвана приобрели бессмертие,
Потрудившись изо (всех) сил, способные созидатели, - с помощью способности к созиданию.

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रेण याथ सर᳓थं सुते᳓ स᳓चाँ
अ᳓थो व᳓शानाम् भवथा सह᳓ श्रिया᳓
न᳓ वः प्रतिमइ᳓ सुकृता᳓नि वाघतः
सउ᳓धन्वना ऋभवो वीरि᳓याणि च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sarátham ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yātha ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

bhavatha ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sahá ← sahá (invariable)

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

váśānām ← váśa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

pratimaí ← √mā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

sukr̥tā́ni ← sukr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vāghataḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ca ← ca (invariable)

r̥bhavaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

saúdhanvanāḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

इन्द्रे॑ण । या॒थ॒ । स॒ऽरथ॑म् । सु॒ते । सचा॑ । अथो॒ इति॑ । वशा॑नाम् । भ॒व॒थ॒ । स॒ह । श्रि॒या ।
न । वः॒ । प्र॒ति॒ऽमै । सु॒ऽकृ॒तानि॑ । वा॒घ॒तः॒ । सौध॑न्वनाः । ऋ॒भ॒वः॒ । वी॒र्या॑णि । च॒ ॥

• indreṇa ← indra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yātha ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• sarathaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sacāṃ ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāṃ ← am ← aṃ
• [adverb]

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• vaśānām ← vaśa
• [noun], genitive, plural, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

• bhavathā ← bhū
• [verb], plural, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• pratimai ← pratimā ← √mā
• [verb noun]

• sukṛtāni ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtāni ← kṛtāni ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vāghataḥ ← vāghant
• [noun], vocative, plural, masculine

• saudhanvanā ← saudhanvanāḥ ← saudhanvana
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• ṛbhavo ← ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• vīryāṇi ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे ऋभवो यूयम् इन्द्रेण सचा सह सरथं समानमेकं रथमारुह्य सुते अभिषुतसोमवति यज्ञे याथ गच्छथ। अथो अनन्तरमिन्द्रेण सह एकरथमारूढा यूयं वशानाम् । उश्यते काम्यते यजमानेन स्वर्गादिलक्षणं फलम् एभिरिति वशाः मनुष्याः । तेषां श्रिया स्तुतिहविरादिरूपया सह भवथ । हे सौधन्वनाः सुधन्वनः पुत्राः वाघतः । अमृतत्वादिलक्षणफलस्य वोढारो मेधाविनो वा इति यास्कः । तादृशा हे ऋभवः वः युष्माकं सुकृतानि देवत्वस्य प्रापकाणि शोभनानि कर्माणि न प्रतिमै । प्रतिमातुमियत्तया परिच्छेत्तुं न केनापि शक्यानि । तथा वीर्याणि युष्माकं सामर्थ्यानि च नैव प्रतिमातुं शक्यानि ॥ वशानाम् । ‘वश कान्तौ ।’ वशिरण्योरुपसंख्यानम्’ इति करणे अप्प्रत्ययः । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । वशाशब्दो वन्ध्यावचनश्चेत् अन्तोदात्त: भवति । ’ वशा मेषा अवसृष्टास आहुताः’ (ऋ. सं. १०.९१. १४ ) इति । वः । युष्मच्छब्दस्य षष्ठीबहुवचने वसादेशः । निघातः । प्रतिमै । माङ् माने ‘। विच् । प्रतिमाः प्रतिमानम् । तस्य चतुर्थ्येकवचने आतो लोपाभावश्छान्दसः । एकादेशस्वरः ॥

English translation:

“Go with Indra in his chariot when the libation is poured out, and be (welcomed) with honour by the (worshipper) desiring (your favour); ṛbhus, sons of Sudhanvan, bestowers (of the rewards of pious acts), your virtuous deeds, your great faculties, arenot to be mesured.”

You travel on the same chariot with Indra when the soma is pressed, and then you become joined with the splendor of your wishes.
Your good ritual acts are not to be equaled, o chanters, sons of
Sudhanvan, R̥bhus, nor your heroic deeds.

In company with Indra come ye to the juice, then gloriously shall your wishes be fulfilled.
Not to be paragoned, ye Priests, are your good deeds, nor your heroic acts, Rbhus, Sudhanvan’s Sons.

Mit Indra fahret ihr auf gleichem Wagen zum Soma ; nun seid ihr im Besitz der Krone aller Wünsche. Euren Kunstwerken ist nichts gleichzustellen, ihr fahrende Sänger, noch euren Heldentaten, ihr Ribhu´s, des Sudhanvan Söhne.

Auf gleichem Wagen kommt mit Indra her zum Trank, es werd’ Erfüllung eurer Wünsche euch zu Theil; Nicht sind vergleichbar eure hohen Tugenden und Thaten, fromme Ribhu’s, o Sudhanvaner.

Вы ездите вместе с Индрой на одной колеснице к выжатому (соме):
Так вас сопровождает блеск (сбывшихся) желаний.
Вашим способностям к созиданию невозможно подражать, о жрецы,
О Рибху – сыновья Судханвана, и (вашим) героическим подвигам.

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर राज्य विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सौधन्वनाः) यथार्थवक्ता पुरुष के पुत्रो ! (वाघतः) विद्वान् (ऋभवः) बुद्धिमान् आप लोग (सुते) उत्पन्न हुए राज्य में (सचा) विज्ञान और (इन्द्रेण) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से (सरथम्) रथ के साथ वर्त्तमान सेवा को (याथ) प्राप्त हूजिये, (अथो) इसके अनन्तर (वशानाम्) कामना करने योग्यों की (श्रिया) लक्ष्मी के (सह) साथ (भवथ) हूजिये जिससे (वः) आप लोगों के (सुकृतानि) धर्मयुक्त कर्म्म (वीर्याणि, च) और पराक्रम (प्रतिमै) समान (न) नहीं होवैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् होकर धर्मयुक्त आचरण से प्रयत्न करते हैं, वे लक्ष्मीवान् और अतुल धनों को प्राप्त होकर पराक्रमों को बढ़ाते हैं ॥४॥

अन्वय: हे सौधन्वना वाघत ऋभवो यूयं सुते सचेन्द्रेण सरथं याथ। अथो वशानां श्रिया सह भवथ। येन वः सुकृतानि वीर्याणि च प्रतिमै न भवेयुः ॥४॥

पुना राज्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रेण) परमैश्वर्येण (याथ) गच्छथ (सरथम्) रथेन सह वर्त्तमानं सैन्यम् (सुते) निष्पन्ने राज्ये (सचा) विज्ञानेन (अथो) आनन्तर्ये (वशानाम्) कमनीयानाम् (भवथ) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सह) (श्रिया) (न) (वः) (प्रतिमै) प्रतिमातुम् (सुकृतानि) धर्म्याणि कर्माणि (वाघतः) विपश्चितः (सौधन्वनाः) आप्तस्य पुत्राः (ऋभवः) मेधाविनः (वीर्याणि) बलानि (च) ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो भूत्वा धर्म्मेण प्रयतन्ते ते श्रीमन्तो भूत्वाऽतुलानि धनानि प्राप्य वीर्याणि वर्धयन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान बनून धर्मयुक्त आचरण करून प्रयत्नशील असतात ते अतुल धन प्राप्त करून पराक्रम वाढवितात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्र ऋभवश्च
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्र र्भु᳓भिर् वा᳓जवद्भिः स᳓मुक्षितं
सुतं᳓ सो᳓मम् आ᳓ वृषस्वा ग᳓भस्तियोः
धिये᳓षितो᳓ मघवन् दाशु᳓षो गृहे᳓
सौधन्वने᳓भिः सह᳓ मत्सुवा नृ᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

r̥bhúbhiḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sámukṣitam ← √ukṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vā́javadbhiḥ ← vā́javant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gábhastyoḥ ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vr̥ṣasva ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

matsva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

saudhanvanébhiḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

इन्द्र॑ । ऋ॒भुऽभिः॑ । वाज॑वत्ऽभिः । सम्ऽउ॑क्षितम् । सु॒तम् । सोम॑म् । आ । वृ॒ष॒स्व॒ । गभ॑स्त्योः ।
धि॒या । इ॒षि॒तः । म॒घ॒ऽव॒न् । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे । सौ॒ध॒न्व॒नेभिः॑ । स॒ह । म॒त्स्व॒ । नृऽभिः॑ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ṛbhubhir ← ṛbhubhiḥ ← ṛbhu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Ribhus.”

• vājavadbhiḥ ← vājavat
• [noun], instrumental, plural, masculine

• samukṣitaṃ ← samukṣitam ← samukṣ ← √ukṣ
• [verb noun], accusative, singular

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṣasvā ← vṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• gabhastyoḥ ← gabhasti
• [noun], locative, dual, masculine
• “beam; hand; sun.”

• dhiyeṣito ← dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhiyeṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• saudhanvanebhiḥ ← saudhanvana
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Ribhus.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• matsvā ← mad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

हे इन्द्र वाजवद्भिः । वाजो नाम ऋभूणां भ्राता । यद्वा । वाजोऽन्नम् । तत्सहितैः ऋभुभिः सहितस्त्वं समुक्षितं सम्यगद्धिः सिक्तं ग्रावभिः सुतं सोमं गभस्त्योः। बप्सत्यदन्त्याभ्यामन्नमिति गृह्णन्ति पदार्थानाभ्यामिति वा गभस्ती बाहू । तयोर्बाह्वोः आ वृषस्व आक्षारय । ग्रहमुभाभ्यां बाहुभ्यां गृहीत्वा सोमं पिबेत्यर्थः । हे मघवन् इन्द्र धिया स्तोत्ररूपेण कर्मणा इषितः प्रेरितस्त्वं दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य गृहे सौधन्वनेभिः सुधन्वनः पुत्रैः नृभिः मनुष्यैर्ऋभुभिः सह साकं मत्स्व सोमपानेन हृष्टो भव ॥ समुक्षितम् ।’ उक्ष सेचने ’ । कर्मणि क्तः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः स्वरः । गभस्त्योः । ‘भस भर्त्सनदीप्त्योः’ इत्यस्मात् ’ भसेर्गट्च ’ इति सूत्रेण तिप्रत्ययो धातोः गडागमश्च । यद्वा । गृह्णातेः पृषोदरादित्वादेवं नेयम् । मत्स्व । मदि स्तुत्यादिषु । लोटि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । निघातः ॥

English translation:

“Indra, along with the food-bestowing ṛbhus, accept with both hands the (cup of the) effused Soma libation; excited Maghavan, by worship, rejoice with the human sons of Sudhanvan in the dwelling of the donor (of the offering).”

O Indra, together with the R̥bhus bringing the Prize of Victory [=Vāja], drench yourself in the soma pressed and sprinkled in the hands (of the priests).
Urged on by insight, o generous one, become exhilarated in the
house of the pious one together with the sons of Sudhanvan, those superior men.

O Indra, with the Rbhus, Mighty Ones, pour down the Soma juice effused, well-blent, from both thy hands.
Maghalan, urged by song, in the drink-offerer’s house rejoice thee with the Heroes, with Sudhanvan’s Sons.

Indra, zusammen mit den Ribhu´s samt Vaja, schütte den mit Wasser begossenen, ausgepreßten Soma in deinen Händen in dich hineien! Durch die Dichtung angeregt, du Gabenreicher, berausche dich im Hause des Spenders zusammen mit den Söhnen des Sudhanvan, den Herren!

Mit Ribhu’s und den Vadscha’s, Indra, spül hinein den ausgegossnen, armgepressten Somasaft; Gelockt durch Andacht, Mächt’ger, in des Frommen Haus berausche mit den Söhnen des Sudhanvan dich.

О Индра, вместе с Рибху, (или) с Ваджами, вливай в себя
Сому, окропленного (водой), выжатого в руках.
Приведенный в движение поэтической мыслью, о щедрый, в доме почитателя
Опьяняйся вместе с мужами – сыновьями Судханвана!

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) प्रंशसितधनयुक्त (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले ! (धिया) बुद्धि से (इषितः) प्रेरित आप (वाजवद्भिः) प्रशंसनीय अन्न आदि ऐश्वर्यों से युक्त (ऋभुभिः) बुद्धिमानों के साथ (समुक्षितम्) उत्तम प्रकार सींचे (सुतम्) उत्पन्न किये गये (सोमम्) ऐश्वर्य को (गभस्त्योः) हाथों के बल से (आ, वृषस्व) सब प्रकार पुष्टिये, (सौधन्वनेभिः) बुद्धिमानों के पुत्रों और (नृभिः) विद्या आदि व्यवहारों में अग्रगन्ता जनों के (सह) साथ (दाशुषः) देनेवाले के (गृहे) घर में (मत्स्व) आनन्दित हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि बुद्धिमान् जनों के सहित प्रजाओं की रक्षा और न्याय से ऐश्वर्य की वृद्धि करके तथा राज्य के कर देनेवालों को आनन्दित करके नायकों के साथ प्रजाओं को सदैव आनन्दित करैं ॥५॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र धियेषितस्त्वं वाजवद्भिर्ऋभुभिस्सह समुक्षितं सुतं सोमं गभस्त्योर्बलेनावृषस्व। सौधन्वनेभिर्नृभिस्सह दाशुषो गृहे मत्स्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् ! (ऋभुभिः) मेधाविभिः (वाजवद्भिः) प्रशस्तान्नाद्यैश्वर्ययुक्तैः सह (समुक्षितम्) सम्यक्सिक्तम् (सुतम्) निष्पादितम् (सोमम्) ऐश्वर्यम् (आ) (वृषस्व) बलिष्ठो भव। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गभस्त्योः) हस्तयोः (धिया) प्रज्ञया (इषितः) प्रेरितः (मघवन्) प्रशंसितधनयुक्त (दाशुषः) दातुः (गृहे) (सौधन्वनेभिः) मेधाविपुत्रैः (सह) (मत्स्व) आनन्द। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नृभिः) विद्यादिव्यवहारेषु नायकैः ॥५॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा प्राज्ञैर्जनैस्सहितेन प्रजाः संरक्ष्य न्यायेनैश्वर्यमुन्नीय राजकरदातॄनानन्द्य नायकैः सह प्रजाः सदैव रञ्जनीयाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजाने बुद्धिमान लोकांसह प्रजेचे रक्षण व न्यायाने ऐश्वर्याची वृद्धी करावी. राज्याचा कर देणाऱ्यांना आनंदित करावे. विद्या व्यवहारात असणाऱ्या प्रमुख लोकांसह प्रजेला आनंदित करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्र ऋभवश्च
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्र र्भुमा᳓न् वा᳓जवान् मत्सुवेह᳓ नो
अस्मि᳓न् स᳓वने श᳓चिया पुरुष्टुत
इमा᳓नि तु᳓भ्यं स्व᳓सराणि येमिरे
व्रता᳓ देवा᳓नाम् म᳓नुषश् च ध᳓र्मभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ihá ← ihá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

matsva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥bhumā́n ← r̥bhumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́javān ← vā́javant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śácyā ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sávane ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

imā́ni ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

svásarāṇi ← svásara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yemire ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dhármabhiḥ ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

इन्द्र॑ । ऋ॒भु॒ऽमान् । वाज॑ऽवान् । म॒त्स्व॒ । इ॒ह । नः॒ । अ॒स्मिन् । सव॑ने । शच्या॑ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ ।
इ॒मानि॑ । तुभ्य॑म् । स्वस॑राणि । ये॒मि॒रे॒ । व्र॒ता । दे॒वाना॑म् । मनु॑षः । च॒ । धर्म॑ऽभिः ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ṛbhumān ← ṛbhumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prudent.”

• vājavān ← vājavat
• [noun], nominative, singular, masculine

• matsveha ← matsva ← mad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• matsveha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ‘smin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• savane ← savana
• [noun], locative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• śacyā ← śacī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• imāni ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• svasarāṇi ← svasara
• [noun], nominative, plural, neuter
• “pasture; stall.”

• yemire ← yam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vratā ← vrata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manuṣaś ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dharmabhiḥ ← dharman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

पुरुष्टुत बहुभिः स्तुत हे इन्द्र ऋभुमान् ऋभुणा तद्वान् वाजवान् वाजेन ऋभोर्भ्रात्रा युक्तः शच्या इन्द्राण्या कर्मणा वा सहितः सन् नः अस्माकम् इह कर्मणि अस्मिन् तृतीयसवने मत्स्व हृष्टो भव । हे इन्द्र तुभ्यं त्वदर्थम् इमानि स्वसराणि अहानि येमिरे । तव सोमपानार्थं त्रिषु सवनेषु नियतान्यासते । किंच देवानाम् अग्न्यादीनां व्रता व्रतानि कर्माणि च मनुषः मनुष्यस्य धर्मभिः कर्मभिः साकं त्वदर्थं नियतान्यासते ॥

English translation:

“Indra, the praised of many, associated with Ṛbhu, and with Vāja, exult with Śaci, at this our sacrifice; these self-revolving (days) are devoted to you, as well as the ceremonies (addressed) to the gods, and the virtuous acts of man.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śaci = karman, act, rite

O Indra, along with the R̥bhus bringing the Prize of Victory [=Vāja], become exhilarated here at this soma-pressing of ours, along with
your ability, o much-praised one.

These pastures [=soma rites?] have offered themselves to you according to the commandment of the gods and the (ritual) foundations
of Manu.

With Rbhu near, and Vaja, Indra, here exult, with Saci, praised of many, in the juice we pour.
These homes wherein we dwell have turned themselves to thee, -devotions to the Gods, as laws of men ordain.

Indra, berausche dich in Gesellschaft der Ribhu´s und des Vaja hier bei uns, bei diesem Trankopfer nach Kräften, du Vielgepriesener! Dir haben sich diese Somaweideen zu eigen gegeben auf Geheiß der Götter und nach den Satzungen des Menschen.

Berausch mit Ribhu und mit Vadscha, Indra, dich, mit Lust, gelobter, hier an diesem unsern Trank; Dir bieten hier sich diese Somatröge dar, und Götterbräuche nach der Menschen Ordnungen.

О Индра, сопровождаемый Рибху, или Ваджами, опьяняйся здесь у нас
На этом выжимании в (полную) силу, о многовосхваляемый!
Эти пастбища (сомы) предназначаются тебе –
(Таковы) заветы богов и (обеты) человека вместе с (естественными) установлениями.

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शच्या) बुद्धि वा वाणी से (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसा किये गये (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्यवान् राजन् ! आप (इह) इस राज्य में (ऋभुमान्) बहुत बुद्धिमान् और (वाजवान्) बहुत अन्न आदि ऐश्वर्य्ययुक्त होते हुए (नः) हम लोगों के (अस्मिन्) इस (सवने) ऐश्वर्य्ययुक्त राज्य में (मत्स्व) आनन्दित होओ जिन (तुभ्यम्) आपके लिये (इमानि) यह वर्त्तमान (स्वसराणि) दिन (येमिरे) नियत होते हैं वह आप (देवानाम्) विद्वानों के (धर्मभिः) धर्मों के सहित (व्रता) सुशीलकर्मों को ग्रहण करके (मनुषः) मनुष्यों को (च) भी आनन्दित करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप सदा धर्मात्मा और बुद्धिमानों के सङ्गी और मूर्खों के सङ्ग के त्यागी होकर एक क्षण भी व्यर्थ न व्यतीत करो और जैसे यथार्थवक्ता पुरुष पक्षपात का त्याग करके सबके साथ कपटरहित वर्त्ताव करते हैं, वैसा ही वर्त्ताव करो ॥६॥

अन्वय: हे शच्या पुरुष्टुतेन्द्र त्वमिह ऋभुमान् वाजवान् सन्नोऽस्मिन्सवने मत्स्व यस्मै तुभ्यमिमानि स्वसराणि येमिरे स त्वं देवानां धर्मभिस्सहितानि व्रता गृहीत्वा मनुषश्चानन्दय ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्यवन्राजन् (ऋभुमान्) बहव ऋभवो मेधाविनो विद्यन्ते यस्य सः (वाजवान्) बहवो वाजा अन्नाद्यैश्वर्ययोगा विद्यन्ते यस्य सः (मत्स्व) आनन्द (इह) अस्मिन्राज्ये (नः) अस्माकम् (अस्मिन्) (सवने) ऐश्वर्ययुक्ते राज्ये (शच्या) प्रज्ञया वाण्या वा (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (इमानि) वर्त्तमानानि (तुभ्यम्) (स्वसराणि) दिनानि (येमिरे) यच्छन्तु (व्रता) सुशीलानि कर्माणि (देवानाम्) विदुषाम् (मनुषः) मनुष्यान् (च) (धर्मभिः) धर्मैः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्त्वं सदा धर्मात्मप्रज्ञसङ्गी मूर्खासङ्गी भूत्वैकं क्षणमपि व्यर्थं मा नय। यथाप्ताः पक्षपातं विहाय सर्वैस्सह निष्कपटत्वेन वर्त्तन्ते तथैव वर्त्तस्व ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू सदैव धर्मात्मा बुद्धिमानांची संगती कर व मूर्खांच्या संगतीत एक क्षणही वाया घालवू नकोस. जसे आप्त पुरुष पक्षपात न करता सर्वांबरोबर कपटरहित वर्तन करतात तसेच वर्तन कर. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्र ऋभवश्च
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्र र्भु᳓भिर् वाजि᳓भिर् वाज᳓यन्न् इह᳓
स्तो᳓मं जरितु᳓र् उ᳓प याहि यज्ञि᳓यम्
शतं᳓ के᳓तेभिर् इषिरे᳓भिर् आय᳓वे
सह᳓स्रणीथो अध्वर᳓स्य हो᳓मनि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ihá ← ihá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

r̥bhúbhiḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vājáyan ← √vājay- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vājíbhiḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñíyam ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyáve ← āyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

iṣirébhiḥ ← iṣirá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kétebhiḥ ← kéta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hómani ← hóman- 2 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sahásraṇīthaḥ ← sahásraṇītha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । ऋ॒भुऽभिः॑ । वा॒जिऽभिः॑ । वा॒जय॑न् । इ॒ह । स्तोम॑म् । ज॒रि॒तुः । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञिय॑म् ।
श॒तम् । केते॑भिः । इ॒षि॒रेभिः॑ । आ॒यवे॑ । स॒हस्र॑ऽनीथः । अ॒ध्व॒रस्य॑ । होम॑नि ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ṛbhubhir ← ṛbhubhiḥ ← ṛbhu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Ribhus.”

• vājibhir ← vājibhiḥ ← vājin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• vājayann ← vājayan ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• jaritur ← jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yajñiyam ← yajñiya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• ketebhir ← ketebhiḥ ← keta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “wish; will; purpose; expectation; house.”

• iṣirebhir ← iṣirebhiḥ ← iṣira
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vigorous; bracing; quick.”

• āyave ← āyu
• [noun], dative, singular, masculine

• sahasraṇītho ← sahasraṇīthaḥ ← sahasraṇītha
• [noun], nominative, singular, masculine

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• homani ← homan
• [noun], locative, singular, neuter

हे इन्द्र वाजिभिः वाजयुक्तैः ऋभुभिः सहितस्त्वं वाजयन् स्तोतुर्वाजमन्नं कुर्वाणः इह यज्ञे यज्ञियं यज्ञार्हं जरितुः स्तोतुः स्तोमं स्तोत्रम् उप याहि आगच्छ । पुनः किंविशिष्टः । केतेभिः । केत्यते ज्ञायते सर्वमेभिरिति केताः प्राज्ञाः मरुतः । तैः शतं शतसंख्याकैः इषिरेभिः इषिरैर्गमनकुशलैः अश्वैः सहितः आयवे मनुष्याय यजमानाय सहस्रनीथः बहुप्रकारनयनोपेतः अध्वरस्य । न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्य तादृशस्य सोमस्य होमनि होमे आगच्छेति शेषः॥ वाजयन्। वाजं करोतीति णिच् । ‘णाविष्ठवत्’ इतीष्ठवद्भावात् “ तुरिष्ठेमेयःसु’ इति टिलोपः । केतेभिः । ‘कित ज्ञाने’ । घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“Indra, with the food-bestowing Ṛbhus rewarding (worship) with food, come hither to (receive) the reverential praise of the adorer, with a hundred quick-going steeds, the indications (of the Maruts); come to the burnt offering of the sacrifice, yielding a thousand blessings to the sacrificer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Food-bestowing Ṛbhus: Ṛbhubhir vājibhir vājayan, imples a quibble on the word vāja: which is the name of one of the Ṛbhus, used for all the Ṛbhus; it also means, food

O Indra, together with the R̥bhus, with the prizewinners, racing to the prize, travel here to the ritually right praise of the singer
with your hundred invigorating intentions for Āyu, since you have a thousand stratagems at the rite’s invocation.

Come with the mighty Rbhus, Indra, come to us, strengthening with thy help the singer’s holy praise;
At hundred eager calls come to the living man, with thousand arts attend the act of sacrifice.

Indra, mit den Ribhu´s samt Vaja um die Wette fahrend komm hierher zum gottesdienstlichen Lobgesang des Sängers, mit hundert eifrigen Wünschen für den Ayusohn, tausend Wege kennend, zur Darbringung des Opfers!

O Indra mit den starken Ribhu’s komme her in Eile zu des Sängers hehrem Lobgesang; Mit hundert starken Werken komme für den Manu mit tausendfacher Leitung zu dem Opferguss.

О Индра, состязаясь здесь с Рибху, или Ваджами,
Приезжай на жертвенное восхваление певца
С сотней деятельных намерений для Аю,
Зная тысячу путей для возливания жертвы!

• ऋभवः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिग्जगती
• निषादः

अब राजप्रसङ्ग से अमात्य और प्रजाकृत्य को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के देनेवाले मनुष्यों के स्वामिन् ! आप (इह) इस संसार में (वाजिभिः) वेग आदि गुणों से युक्त (ऋभुभिः) बुद्धिमानों के साथ (वाजयन्) प्राप्त कराते हुए (जरितुः) स्तुति करनेवाले विद्वान् की (स्तोमम्) स्तुति को (उप, याहि) प्राप्त हूजिये और (आयवे) मनुष्य के लिये (इषिरेभिः) इष्ट (केतेभिः) बुद्धियों से (सहस्रणीथः) असंख्य धार्मिकों से प्राप्त होते हुए (अध्वरस्य) न्यायव्यवहार के (होमनि) ग्रहण करने योग्य व्यवहार में (शतम्) असङ्ख्य (यज्ञियम्) राज्यव्यवहार के उत्पन्न करनेवाले के समीप प्राप्त हूजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप इस राज्य में मनुष्यों के हित के लिये असङ्ख्य उत्तम कर्मों को करके धार्मिक मन्त्री जन और उपदेशकों के साथ यथार्थवक्ता पुरुषों से किई हुई प्रशंसा को प्राप्त होकर अगले जन्म में भी मोक्ष को प्राप्त हूजिये ॥७॥ इस सूक्त में राजा, मन्त्री और प्रजा के कृत्यवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह साठवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र! त्वमिह वाजिभिर्ऋभुभिस्सह वाजयन्त्सन् जरितुः स्तोममुपयाह्यायव इषिरेभिः केतेभिः सहस्रणीथः सन्नध्वरस्य होमनि शतं यज्ञियमुपयाहि ॥७॥

अथ राजप्रसङ्गेनामात्यप्रजाकर्माण्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद नरेश (ऋभुभिः) प्राज्ञैः (वाजिभिः) वेगादिगुणयुक्तैः (वाजयन्) प्रापयन् (इह) अस्मिन् संसारे (स्तोमम्) स्तुतिम् (जरितुः) स्तावकस्य विदुषः (उप) (याहि) उपाऽऽगच्छ (यज्ञियम्) राज्यव्यवहारनिष्पादकम् (शतम्) असंख्यम् (केतेभिः) प्रज्ञाभिः (इषिरेभिः) इष्टैः (आयवे) मनुष्याय (सहस्रणीथः) सहस्रैरसंख्यैधार्मिकैर्नीथः प्राप्तः (अध्वरस्य) न्यायव्यवहारस्य (होमनि) आदातव्ये व्यवहारे ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वमत्र राष्ट्रे मनुष्याणां हितायाऽसंख्यानि शुभानि कर्माणि कृत्वा धार्मिकैरमात्यैरध्यापकोपदेशकैः सहाऽऽप्तैः कृतां प्रशंसां प्राप्य परजन्मन्यपि मोक्षं प्राप्नुहीति ॥७॥ अत्र राजामात्यप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥ इति षष्टितमं सूक्तं सप्तमो वर्ग्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू या राज्यात माणसांच्या हितासाठी असंख्य उत्तम कर्म करून धार्मिक मंत्रीगण व उपदेशकाबरोबर आप्त पुरुषांकडून प्रशंसा प्राप्त करून पुढच्या जन्मातही मोक्ष प्राप्त कर. ॥ ७ ॥