०५७

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ मे विविक्वाँ꣡ अविदन् मनीषां꣡
धेनुं꣡ च꣡रन्तीम् प्र꣡युताम् अ꣡गोपाम्
सद्य꣡श् चिद् या꣡ दुदुहे꣡ भू꣡रि धासे꣡र्
इ꣡न्द्रस् त꣡द् अग्निः꣡ पनिता꣡रो अस्याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avidat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vivikvā́n ← √vic- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ágopām ← ágopā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cárantīm ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

práyutām ← √yu- 2 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

dhāséḥ ← dhāsí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duduhé ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

panitā́raḥ ← panitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र । मे॒ । वि॒वि॒क्वान् । अ॒वि॒द॒त् । म॒नी॒षाम् । धे॒नुम् । चर॑न्तीम् । प्रऽयु॑ताम् । अगो॑पाम् ।
स॒द्यः । चि॒त् । या । दु॒दु॒हे । भूरि॑ । धा॒सेः । इन्द्रः॑ । तत् । अ॒ग्निः । प॒नि॒तारः॑ । अ॒स्याः॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• vivikvāṃ ← vic
• [verb noun], nominative, singular

• avidan ← avidat ← vid
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• manīṣāṃ ← manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• dhenuṃ ← dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• carantīm ← car
• [verb noun], accusative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• prayutām ← prayuta
• [noun], accusative, singular, feminine
• “careless.”

• agopām ← agopa
• [noun], accusative, singular, feminine

• sadyaś ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• duduhe ← duh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “milk.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• dhāser ← dhāseḥ ← dhāsi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “food.”

• indras ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• panitāro ← panitāraḥ ← pan
• [verb], plural, periphrast. future

• asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

विविक्वान् विवेकवानिन्द्रोऽग्निर्वा मे मम मनीषां देवताविषयां स्तुतिं प्र अविदत् प्रकर्षेण जानातु । तत्र दृष्टान्तः । चरन्तीं यवसे इतस्ततो गच्छन्तीं प्रयुतां पृथग्भूतामेकाकिनीम् अगोपां गोप्तृरहितां यथाकामं चरन्तीं धेनुं नवसूतिका गामिव देवतानां प्रीणयित्रीं स्तुतिमविददित्यन्वयः । या स्तुतिरूपा धेनुः सद्यश्चित् तदानीमेव धासेः । धारयति प्राणान् धीयते दीयते अर्थिभ्यः इति वा धासिरन्नम् । कर्मणि षष्ठी । भूरि बह्वन्नमपेक्षितं फलं दुदुहे दुग्धे इन्द्रः अग्निः अन्ये च देवाः अस्याः स्तुतिरूपाया धेनोः तत् तस्यान्नभूतस्य पयसः पनितारः स्तोतारो भवन्ति । यद्वा । इन्द्राग्नी स्तोतारो वयं चास्या धेनोस्तत्पयः प्राप्नुमः ॥ विविक्वान् । ‘ विचिर् पृथग्भावे इत्यस्य क्वसौ रूपम् । अविदत् ।’ विद ज्ञाने ’ इत्यस्य लङि • बहुलं छन्दसि ’ इति शः । दुदुहे। ‘ दुह प्रपूरणे’ इत्यस्य लिटि रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । पनितारः। ‘पन स्तुतौ ’ इत्यस्य तृचि रूपम् ॥

English translation:

“May the discriminating Indra apprehend my glorification (of the gods), which is (free) as a cow, grazing alone, without a cowherd, one who is readily milked, yielding abundant nourishment, and of whom Agni and Indra (and we), are the commenders.”

He who has sifted through has found my inspired thought—a milk-cow, roaming for some distance without a cowherd,
who just in a single day has given milk in abundance from her wellspring. So Indra and Agni (and other gods) are admirers of her—

The plural agent noun panitā́raḥ predicated of just two gods, Indra and Agni, assumes other gods are covertly present; cf. III.54.9 in the same VD series, with devā́saḥ … panitā́raḥ, after which the expression here may be modeled.

MY thought with fine discernment hath discovered the Cow who wanders free without a herdsman,
Her who hath straightway poured me food in plenty: Indra and Agni therefore are her praisers.

Wer sich meine Dichtung ausersehen hat, hat eine Milchkuh gefunden, die hirtenlos sich selbst überlassen weidet, die alsbald viel der Labung als Milch gibt. Indra und Agni werden ihr darum Beifall spenden.

Mein Geist erwägend fand die Kuh durch Weisheit, die achtlos wandert, unbewacht von Hütern, Die viel des Trankes strömen liess auf einmal, es lobten dies ihr Wirken Indra, Agni.

Кто способен различать, нашел мою молитву –
Дойную корову, пасущуюся сама по себе, без пастуха,
(Ту,) что сразу же дала надоить обильный поток (стихов).
Поэтому Индра, Агни (и другие боги) – ее поклонники.

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः ऋचावाले सत्तावनवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में वाणी के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विविक्वान्) प्रकट मनुष्य (मे) मेरी (मनीषाम्) बुद्धि को (चरन्तीम्) प्राप्त होती हुई (प्रयुताम्) सङ्ख्यारहित बोधों से युक्त (धेनुम्) बछड़े को पालन करनेवाली गौ के सदृश वाणी को (प्र, अविदत्) प्राप्त हो और (या) जो (धासेः) प्राणों को धारण करनेवाले अन्न की (इन्द्रः) बिजुली के सदृश (अगोपाम्) अरक्षित को (भूरि) बहुत (सद्यः) शीघ्र (चित्) ही (दुदुहे) पूर्ण करता है (तत्) उस अन्न को (अग्निः) अग्नि के सदृश वर्त्तमान पुरुष प्राप्त होवै (अस्याः) इस वाणी का (पनितारः) स्तुति वा व्यवहार करनेवाले उपदेश देवैं, उस वाणी को सब लोग प्राप्त हों ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग अधर्म के आचरण से रहित विद्या को ग्रहण करने की इच्छा पूरी करनेवाले उत्तम वाणी का प्रयोग करने और सत्यधर्म का आचरण करते हुए सबकी इच्छा को पूरी करते हैं, वे अत्यन्त सत्कार करने योग्य होवें ॥१॥

अन्वय: यो विविक्वान् मनुष्यो मे मनीषां चरन्तीं प्रयुतां धेनुं प्राविदत् या धासेरिन्द्र इवाऽगोपां भूरि सद्यश्चिद् दुदुहे तदग्निरिव पुरुषः प्राप्नुयादस्याः पनितार उपदिशेयुस्तां वाचं सर्वे प्राप्नुवन्तु ॥१॥

अथ वाणीविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (मे) मम (विविक्वान्) विविक्तः (अविदत्) प्राप्नुयात् (मनीषाम्) प्रज्ञाम् (धेनुम्) वत्सस्य पालिकां गामिव वाचम् (चरन्तीम्) प्राप्नुवन्तीम् (प्रयुताम्) असंख्यबोधाम् (अगोपाम्) अरक्षिताम् (सद्यः) (चित्) (या) (दुदुहे) प्राति (भूरि) बहु (धासेः) प्राणधारकस्यान्नस्य। धासिरित्यन्ननाम निघं० २। ७। (इन्द्रः) विद्युत् (तत्) अन्नम् (अग्निः) पावक इव वर्त्तमानः (पनितारः) स्तोतारो व्यवहर्त्तारो वा (अस्याः) वाचः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽधर्माचरणाद्विरहितां विद्यां जिघृक्षवः सुवाचं प्रयुञ्जानास्सत्यं धर्ममाचरन्तः सर्वेषामिच्छां दुहन्ति ते भूरि सत्कर्त्तव्यास्स्युः ॥१॥

या सूक्तात वाणी, बुद्धी, गृहस्थाश्रम व स्त्री-पुरुषांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक अधर्माचे आचरण न करणारे, विद्या ग्रहण करण्याची इच्छा पूर्ण करणारे असून उत्तम वाणीचा प्रयोग करतात व सत्य धर्माचे आचरण करीत सर्वांची इच्छा पूर्ण करतात ते अत्याधिक सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ꣡न्द्रः सु꣡ पूषा꣡ वृ꣡षणा सुह꣡स्ता
दिवो꣡ न꣡ प्रीताः꣡ शशयं꣡ दुदुह्रे
वि꣡श्वे य꣡द् अस्यां रण꣡यन्त देवाः꣡
प्र꣡ वो अ꣡त्र वसवः सुम्न꣡म् अश्याम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)
{}

suhástā ← suhásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duduhre ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ná ← ná (invariable)
{}

prītā́ḥ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

śaśayám ← śaśayá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asyām ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

raṇáyanta ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

इन्द्रः॑ । सु । पू॒षा । वृष॑णा । सु॒ऽहस्ता॑ । दि॒वः । न । प्री॒ताः । श॒श॒यम् । दु॒दु॒ह्रे॒ ।
विश्वे॑ । यत् । अ॒स्या॒म् । र॒णय॑न्त । दे॒वाः । प्र । वः॒ । अत्र॑ । व॒स॒वः॒ । सु॒म्नम् । अ॒श्या॒म् ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• suhastā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhastā ← hastā ← hasta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prītāḥ ← prī
• [verb noun], nominative, plural
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• śaśayaṃ ← śaśayam ← śaśaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “abundant.”

• duduhre ← duh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “milk.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asyāṃ ← asyām ← idam
• [noun], locative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• raṇayanta ← raṇay ← √raṇ
• [verb], plural, Imperfect
• “delight.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ’tra ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

वसवः सर्वस्य वासयितारो हे देवाः इन्द्रः पूषा च वृषणा अभिमतफलस्य सेक्तारौ सुहस्ता कल्याणपाणी नासत्यौ मित्रावरुणौ वा । ‘राजाना मित्रावरुणा सुपाणी’ इत्यादिषु दृष्टत्वात् । एते सर्वे देवाः । न इति संप्रत्यर्थे । इदानीं प्रीताः सन्तः शशयं नभसि शयानं मेघं दिवः नभसः सकाशात् सु दुदुहे । वृष्टिद्वारापेक्षितं फलं सुष्ठु दुहन्ति । यत् यस्मात् विश्वे सर्वे देवाः अस्यां वेद्यां रणयन्त रमयन्ते वः युष्माकं संबन्धिनि अत्र लोके सुम्नं सुखकरमपेक्षितं फलं प्र अश्यां प्राप्नुयाम् ॥ सुहस्ता । हसेः ‘असिहसि°’ इत्यादिना तन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । बहुव्रीहौ ’ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । दुदुहे । ‘दुह प्रपूरणे’ इत्यस्य लिटि ‘इरयो रे । रणयन्त। ‘रमु क्रीडायाम्’। ण्यन्तस्य लङि रूपम् । वर्णव्यापत्तिः । अश्याम् । ‘अशू व्याप्तौ ’ इत्यस्य लिङि • बहुल छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥

English translation:

“Indra and Pūṣan, the showerers (of benefits) and happy-handed Aśvins, well affected towards us, have milked the (cloud) reposing in heaven, wherefore, Vasus, universal deities, sporting on this (altar), may I here obtain the happiness derived from you.”

As are Indra and Pūṣan, the two bulls with dexterous hands. The (cows [=poems]), well treated, give unfailing milk like that of Heaven.
When all the gods take pleasure in her, might I reach your benevolence there, o good ones.

The standard tr. all take Indra and Pūṣan in pāda a as the subj. of duduhre in b and as modified by prītā́ḥ in that pāda. There are several difficulties with this interpr. First, pāda a has entirely dual reference: the two god names índraḥ and pūṣā́, followed by two dual descriptors, vṛ́ṣaṇā suhástā, but both the adj. prītā́ḥ and the pf.

duduhre in b are plural. Although Oldenberg suggests that this dual/plural disharmony is similar to (and therefore presumably no more problematic than) the pl. panitā́raḥ in 1d, I think the cases are different: Indra and Agni have no dual descriptors in 1d and there is a plausible source nearby for the pl. panitā́raḥ.

Moreover, in 2ab Oldenberg and Geldner (/Witzel Gotō) take Indra and Pūṣan as agentive milkers, supplying what produces the milk (namely in this case the udder) as the object of duduhre. But medial forms of √duh ordinarily take the milk-producer (cow or, by synecdoche here, the supplied udder) as subject; if there is an object it is the milk, either actual or metaphorical. This is exactly the use of the med. 3rd sg. pf. duduhe (that is, the identical form to duduhre save for number) in 1c. It seems highly unlikely that these two nearly superimposable forms would be used with entirely different syntax/semantics in near adjacency. The construction that would be reflected by the tr. of Oldenberg et al. is generally in the active; cf., e.g., I.64.5 duhánti ū́dhaḥ “(The Maruts) milk the udder.” (Renou avoids the syntacto-semantic difficult by taking Indra and Pūṣan as the milk-producers – “Indra donc, Pūṣan … ont donné un lait inépuisable” – but the number disagreement remains.) To avoid these two problems, I propose taking 2a as a variant pairing continuing 1d – Indra and Pūṣan are often found together, as are Indra and Agni, and could equally admire the cow. In fact, if 2a continues 1d, the pl. panitā́raḥ could be accounted for by the addition of Pūṣan in 2a. (Alternatively 2a can be a nominal clause with suhástā as predicate: “Indra and Pūṣan, the two bulls, have dexterous hands” or sim.) I then take 2b as a separate clause, with prītā́ḥ a fem. nom. pl.

referring to cows, who are “pleased” because they are well-treated and produce milk accordingly; they are the subj. of duduhre, and śaśayám refers to the milk they produce. In this interpr. the unnamed cows in b stand for the inspired thoughts, the poems, of “me” – the poet who called his maniṣā́- a milk-cow (dhenú-) in 1ab. The productive result of these poems in the sacrificial exchange, their “milk,” is compared to the “(milk) of heaven,” namely, rain. This theme is further developed in cd: when/if the gods take pleasure in her, i.e., the poet’s inspired thought offered at the sacrifice, he hopes to get the reciprocal benefit of the gods’ benevolence. (Note the echo of asyām in c and aśyām in d, though unfortunately they are in different metrical positions.) It might be objected that the cow in vss. 1-2 is otherwise singular (dhenúm 1b, yā́duduhe 1c, asyāḥ 1d, asyām 2c), but the feminine plural dominates vs. 3 (jāmáyaḥ 3a, dhenávaḥ 3c), and this may simply anticipate the number shift.

Indra and Pusan, deft of hand and mighty, well-pleased have drained the heaven’s exhaustless udder.
As in this praise the Gods have all delighted, may I win blessing here from you, O Vasus.

Indra und Pusan, die bullenstarken mit geschickter Hand, haben gar erfreut das ergiebige Euter wie das des Himmels gemolken. Wenn sich alle Götter an ihr gütlich tun, möchte ich dabei eure Huld erlangen, ihr Götter.

Die Helden Indra, Puschan, schön an Händen, wie Himmels Freunde melkten ihn, der reich strömt, Dass alle Götter sich am Trunk erlaben, die Gunst, ihr Guten, lasst mich hier erlangen.

Индра, Пушан, два (бога-) быка с умелыми руками (и другие боги)
Очень довольные, непрерывно доили (ее), словно (вымя) неба.
Поскольку ей радовались все боги,
Я хотел бы приобрести здесь, о Васу, вашу милость!

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बुद्धिविषय को अगले मंत्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसवः) विद्या की जिज्ञासा करनेवाले (यत्) जो (अत्र) इस व्यवहार में (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् लोग ! (अस्याम्) बुद्धि से युक्त वाणी में (शशयम्) मेघ के सदृश (सुम्नम्) सुख को (प्र, दुदुह्रे) दुहते हैं और (रणयन्त) संग्राम के सदृश आचरण करते हैं वे (दिवः) कामना करने योग्य प्रकाशकिरणों के (न) सदृश (प्रीताः) प्रसन्न होते हैं और जो (सुहस्ता) सुन्दर हाथोंवाले दो पुरुषों के समान जो (इन्द्रः) बिजुली और (पूषा) पुष्टिकर्त्ता प्राण (वृषणा) बल करनेवाले हैं उनको पूरा करते हैं वे (सु, प्रीताः) उत्तम प्रकार प्रसन्न होते हैं और जैसे सत्सङ्ग से (वः) तुम लोगों के समीप से (सुम्नम्) सुख को मैं (अश्याम्) प्राप्त होऊँ, वैसे आप लोग प्रयत्न करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमावाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो शरीर और आत्मा के बल की कामना करते हैं, वे ही विद्वान् हो शास्त्र और ईश्वर के बोध से युक्त वाणी में रमते हुए बिजुली आदि की विद्या को प्रसिद्ध कर और विजयमान हो अतुल आनन्द को पाय अन्य जनों को पूर्ण आनन्द उत्पन्न करते, वे ही जगत् के पूज्य सबके गुरु होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे वसवो यद्यत्र विश्वे देवा अस्यां शशयमिव सुम्नं प्रदुदुह्रे रणयन्त ते दिवो न प्रीता जायन्ते ये सुहस्तैवं याविन्द्रः पूषा वृषणा दुदुह्रे ते सुप्रीता भवन्ति यथा सत्सङ्गेन वस्सकाशात्सुम्नमहमश्यां तथा यूयं प्रयतत ॥२॥

अथ बुद्धिविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) विद्युत् (सु) (पूषा) पोषकः प्राणः (वृषणा) बलकरौ (सुहस्ता) शोभनौ हस्तौ ययोस्तद्वत् (दिवः) प्रकाशाः किरणाः कमनीयाः (न) इव (प्रीताः) प्रसन्नाः (शशयम्) खशयं मेघम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन खस्य शः। (दुदुह्रे) दुहन्ति (विश्वे) सर्वे (यत्) ये (अस्याम्) प्रज्ञायुक्तायां वाचि (रणयन्त) रणः संग्राम इवाचरन्ति (देवाः) विद्वांसः (प्र) (वः) युष्माकम् (अत्र) अस्मिन् व्यवहारे (वसवः) विद्यां जिज्ञासवः (सुम्नम्) सुखम् (अश्याम्) प्राप्नुयाम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये शरीरात्मबलं कामयन्ते त एव विद्वांसो भूत्वा शास्त्रेश्वरबोधान्वितायां वाचि रममाणाः सन्तो विद्युदादिविद्यां प्रसिद्धीकृत्य विजयमाना भूत्वाऽतुलमानन्दं प्राप्याऽन्यान्पूर्णाऽऽनन्दाञ्जनयन्ति त एव जगत्पूज्याः सर्वगुरवो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे शरीर व आत्मबलाची कामना करतात तेच विद्वान बनून शास्त्र व ईश्वराच्या बोधाने युक्त वाणीत रमून, विद्युत विद्या प्रसिद्ध करून विजयी होतात व अतुल आनंद प्राप्त करून इतरांना पूर्ण आनंद देतात तेच जगाचे पूजनीय गुरू असतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या꣡ जाम꣡यो वृ꣡ष्ण इछ꣡न्ति शक्तिं꣡
नमस्य꣡न्तीर् जानते ग꣡र्भम् अस्मिन्
अ꣡छा पुत्रं꣡ धेन꣡वो वावशाना꣡
मह꣡श् चरन्ति बि꣡भ्रतं व꣡पूंषि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ichánti ← √iṣ- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jāmáyaḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śaktím ← śaktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jānate ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

namasyántīḥ ← √namasy- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ácha ← ácha (invariable)
{}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāvaśānā́ḥ ← √vāś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

bíbhratam ← √bhr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

vápūṁṣi ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

याः । जा॒मयः॑ । वृष्णे॑ । इ॒च्छन्ति॑ । श॒क्तिम् । न॒म॒स्यन्तीः॑ । जा॒न॒ते॒ । गर्भ॑म् । अ॒स्मि॒न् ।
अच्छ॑ । पु॒त्रम् । धे॒नवः॑ । वा॒व॒शा॒नाः । म॒हः । च॒र॒न्ति॒ । बिभ्र॑तम् । वपूं॑षि ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jāmayo ← jāmayaḥ ← jāmi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; woman; daughter-in-law.”

• vṛṣṇa ← vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• icchanti ← iṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• śaktiṃ ← śaktim ← śakti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “spear; ability; Shakti; potency; power; capacity; śakti [word]; potency; capability; reproduction.”

• namasyantīr ← namasyantīḥ ← namasy
• [verb noun], nominative, plural
• “worship; respect.”

• jānate ← jñā
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• putraṃ ← putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• vāvaśānā ← vāvaśānāḥ ← vāś
• [verb noun], nominative, plural
• “bellow; howl; sing; moo; shout.”

• mahaś ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• bibhrataṃ ← bibhratam ← bhṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vapūṃṣi ← vapus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

या जामयः । जमन्ति वर्षाकाले प्रादुर्भवन्तीति जामय ओषधयः । वृष्णे अपां वर्षकायेन्द्राय शक्तिं सेचनसामर्थ्यम् इच्छन्ति । नमस्यन्तीः प्रह्वीभूतास्ता ओषधयः अस्मिन् इन्द्रे गर्भं वृष्टिद्वारा पुष्पफलादिलक्षणगर्भाधानादिसामर्थ्यं जानते जानन्ति । वावशानाः फलं कामयमानाः धेनवः सर्वस्य प्रीणयित्र्य ओषधयः महः महान्ति नानाप्रकाराणि वपूंषि रूपाणि बिभ्रतं व्रीहियवनीवारादिफललक्षणं पुत्रं तनयम् अच्छ आभिमुख्येन चरन्ति प्राप्नुवन्ति । लोके हि हम्भारवं कुर्वाणाः धेनवः वत्समभिलक्ष्य गच्छन्ति । तद्वत् । यद्वा जामयः । जमन्ति सर्वत्र प्रसरन्तीति जामयः सूर्यदीप्तयः । वृष्णेऽपां वर्षकाय । स्वरश्मिभिर्भौमान् रसानादाय पुनर्वर्षतीति वर्षकः सूर्यः । ‘ आदित्याज्जायते वृष्टिः ’ इति स्मृतेश्च । तस्मै वर्षणशक्तिम् इच्छन्ति । ता दीप्तयोऽस्मिन्नादित्ये गर्भम् अब्रूपगर्भाधानसामर्थ्यं जानन्ति ॥ जामयः । जमतेर्गतिकर्मणः ‘ जनिघसिभ्यामिण् ’ इति विधीयमानो बहुलवचनादस्मादपि भवति । नमस्यन्तीः । नमःशब्दात् ‘नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् इति क्यच् । तदन्ताच्छतरि रूपम् । प्रत्ययस्वरः । जानते । ज्ञा अवबोधने ’ इत्यस्य लटि रूपम् । अच्छ। ‘निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः ॥

English translation:

“The plural nts that desire for the showerer (Indra) the power (of sending rain) appreciate, when manifest, the embryo (blossom) deposited in him; the kine desirous of reward come to the presence of the calf, invested with many forms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The calf: the vegetable world, as characterized by rice, barley, wild rice, and the like, vṛhiya vani vārādi phala lakṣaṇam, putram, tanayam, vatsam iva

The sisters who seek the potency of the bull [=Agni], they recognize their embryo in him and do homage.
The milk-cows, bellowing, proceed powerfully toward their child who bears wondrous forms.

Geldner takes śaktím as an infinitive, governing a dat. vṛ́ṣṇe (flg. the Pp.): “… dem Bullen einen Dienst zu leisten wünschen.” This somewhat wayward interpr. is not followed by the other standard tr., where śaktí- receives its usual abstract sense – though Witzel Gotō do preserve the datival interpr. of the ambig. Saṃhitā vṛ́ṣna (“die dem Stier das Kraftvermögen wünschen”). The more natural interpr. is Renou’s, with underlying gen. vṛ́ṣṇaḥ: “qui recherchent la force-active du taureau,” and my tr.

reflects that.

As Geldner suggests, the “sisters” in ab are the fingers of the officiant that produced the ritual fire with the kindling sticks; the cows in cd may be the gheeoblations or (supported by vss. 1-2) the hymns accompanying the production of the fire, or both.

Fain to lend vigour to the Bull, the siste.. with reverence recognize the germ within him.
The Cows come lowing hither to the Youngling, to him endued with great and wondrous beauties.

Die Schwestern, die dem Bullen einen Dienst zu leisten wünschen, die erkennen ehrfurchtsvoll ihr Kind in ihm. Zu dem Sohne kommen brüllend die Milchkühe, zu ihm, der große Farbenpracht trägt.

Die Schwestern, die des Stieres Kraft begehren, erkennen ihre Frucht in ihm voll Ehrfurcht; Die Kühe ihrem Sohn entgegenbrüllend, gehn hin zu ihm, der trägt des Himmels Schönheit.

Кровные (сестры), которые ищут силу быка,
Узнают в нем зародыша, поклоняясь (ему).
Дойные коровы мыча быстро направляются
К сыну, несущему (свои) красоты.

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब गृहाश्रम के कृत्य को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) जो (नमस्यन्तीः) सत्कार करती हुई (जामयः) चौबीस वर्ष की अवस्था को प्राप्त युवती ब्रह्मचारिणी (वृष्णे) वीर्यसेचन में समर्थ चालीस वर्ष की आयु को प्राप्त ब्रह्मचारी के लिये (शक्तिम्) सामर्थ्य की (इच्छन्ति) इच्छा करती और (अस्मिन्) इस संसार में (गर्भम्) गर्भ के धारण करने को (जानते) जानती हैं वे पतियों की (वावशानाः) कामना करती हुई (धेनवः) विद्या और उत्तम शिक्षायुक्त वाणियों के सदृश वर्त्तमान गौवें जैसे वृषभों को वैसे (महः) बड़े पूज्य (वपूंषि) रूपवाले शरीरों को (बिभ्रतम्) धारण और पोषण करनेवाले (अच्छ) श्रेष्ठ (पुत्रम्) पुत्र को (चरन्ति) ग्रहण करती हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही कन्यायें सुख को प्राप्त होती हैं कि जो अपने से दुगने विद्या और शरीर बलवाले अपने सदृश प्रेमी पतियों की उत्तम प्रकार परीक्षा करके स्वीकार करती हैं, वैसे ही पुरुष लोग भी प्रेमपात्र स्त्रियों को ग्रहण करते हैं, वे ही परस्पर प्रीतिपूर्वक अनुकूल व्यवहार से वीर्यस्थापन और आकर्षण विद्या को जान गर्भ को धारण उसका उत्तम प्रकार पालन सब संस्कारों को करके बड़े भाग्यवाले पुत्रों को उत्पन्न कर अतुल आनन्द और विजय को प्राप्त होते हैं, इससे विपरीत व्यवहार से नहीं ॥३॥

अन्वय: या नमस्यन्तीर्ब्रह्मचारिण्यो जामयो वृष्णे शक्तिमिच्छन्त्यस्मिन् गर्भं धर्तुं जानते ताः पतीन् वावशानाः धेनवो वृषभानिव महर्वपूंषि बिभ्रतमच्छ पुत्रं चरन्ति ॥३॥

अथ गृहाश्रमकृत्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) (जामयः) प्राप्तचतुर्विंशतिवर्षा युवतयः (वृष्णे) वीर्यसेचनसमर्थाय प्राप्तचत्वारिंशद्वर्षाय ब्रह्मचारिणे (इच्छन्ति) (शक्तिम्) सामर्थ्यम् (नमस्यन्तीः) सत्कारं कुर्वन्त्यः (जानते) जानन्ति (गर्भम्) (अस्मिन्) संसारे (अच्छ) श्रैष्ठ्ये। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (पुत्रम्) (धेनवः) विद्यासुशिक्षायुक्ता वाच इव वर्त्तमानाः (वावशानाः) पतीन् कामयमानाः (महः) महान्ति पूज्यानि (चरन्ति) प्राप्नुवन्ति (बिभ्रतम्) धारकं पोषकम् (वपूंषि) रूपवन्ति शरीराणि ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ता एव कन्याः सुखं प्राप्नुवन्ति याः स्वाभ्यो द्विगुणविद्याशरीरबलान् पतीनभिरूपान् हृद्यान्सुपरीक्ष्य स्वीकुर्वन्ति तथैव पुरुषा अपि हृद्या भार्या उपयच्छन्ति त एव परस्परेण प्रीत्यानुकूलव्यवहारेण वीर्य्यस्थापनाऽऽकर्षणविद्यां बुध्वा गर्भं धृत्वा सुपाल्य सर्वान् संस्कारान् कृत्वा महाभाग्यान्यऽपत्यानि जनयित्वाऽतुलमानन्दं विजयञ्च प्राप्नुवन्ति नातोऽन्यथा व्यवहारेण ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. त्याच कन्या सुख प्राप्त करतात ज्या आपल्यापेक्षा दुप्पट विद्या व शरीरबल असणाऱ्या आपल्यासारख्याच प्रेमी पतीची उत्तम प्रकारे परीक्षा करून त्याचा स्वीकार करतात. तसेच पुरुषही प्रिय स्त्रियांना ग्रहण करतात. तेच परस्पर प्रीतिपूर्वक अनुकूल व्यवहाराने वीर्य स्थापन करून व आकर्षण विद्या जाणून गर्भ धारण करून त्याचे उत्तम प्रकारे पालन करून, सर्व संस्कार करून अत्यंत भाग्यवान पुत्र उत्पन्न करून अतुल आनंद भोगतात व विजय प्राप्त करतात. यापेक्षा विपरीत व्यवहार करीत नाहीत. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡छा विवक्मि रो꣡दसी सुमे꣡के
ग्रा꣡व्णो युजानो꣡ अध्वरे꣡ मनीषा꣡
इमा꣡ उ ते म꣡नवे भू꣡रिवारा
ऊर्ध्वा꣡ भवन्ति दर्शता꣡ य꣡जत्राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

suméke ← suméka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

vivakmi ← √vañc- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

grā́vṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

bhū́rivārāḥ ← bhū́rivāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

bhavanti ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

darśatā́ḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ūrdhvā́ḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yájatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अच्छ॑ । वि॒व॒क्मि॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । सु॒मेके॒ इति॑ सु॒ऽमेके॑ । ग्राव्णः॑ । यु॒जा॒नः । अ॒ध्व॒रे । म॒नी॒षा ।
इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । मन॑वे । भूरि॑ऽवाराः । ऊ॒र्ध्वाः । भ॒व॒न्ति॒ । द॒र्श॒ताः । यज॑त्राः ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• vivakmi ← vac
• [verb], singular, Present indikative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• sumeke ← sumeka
• [noun], accusative, dual, neuter
• “fast; fixed.”

• grāvṇo ← grāvṇaḥ ← grāvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• yujāno ← yujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• bhūrivārā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūrivārā ← vārāḥ ← vāra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “treasure; choice.”

• ūrdhvā ← ūrdhvāḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• bhavanti ← bhū
• [verb], plural, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• darśatā ← darśatāḥ ← darśata
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “adorable.”

अध्वरे यज्ञे ग्राव्णः सोमाभिषवार्थमुपलान् युजानः प्रयुञ्जानोऽहं सुमेके सुरूपे रोदसी द्यावापृथिव्यौ मनीषा मनस ईषया स्तुतिलक्षणया वाचा अच्छ विवक्मि आभिमुख्येन स्तौमि । हे अग्ने ते तव भूरिवाराः यजमानैर्बहुवारं वरणीयाः दर्शताः कमनीयतया दर्शनीयाः यजत्राः पूज्याः इमाः दीप्तयः मनवे मनुष्यव्यवहारार्थम् ऊर्ध्वाः ऊर्ध्वमुखाः भवन्ति ॥ विवक्मि। ‘वच परिभाषणे ’ । लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ अर्तिपिपर्त्योश्च, बहुलं छन्दसि’ इत्यभ्यासस्य इत्वम् । चकारस्य कुत्वं व्यत्ययेन । युजानः । ‘युजिबुधिदृशः किच्च’ इति आनच् । कित्त्वात् अगुणः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मनीषा । सुपो डादेशः ॥

English translation:

“I glorify with praise the beautiful heaven and earth, taking in hand the stones (to express the libation) at the sacrifice, as these your graceful, adorable, and many-blessing rays (Agni) mount up for the good of man.”

I invite the two well-fixed world-halves, as I yoke the pressing stones at the ceremony with my inspired thought.
These (Dawns? flames?) of yours here, abounding in valuables for Manu, stand erect, visible and worthy of the sacrifice.

The first hemistich faintly echoes 1a, with manīṣā́(4b) corresponding to manīṣā́m and vivakmi (4a) reminiscent of vivikvā́n, though they belong to two different roots (√vac and √vic respectively).

Various referents have been proposed for the feminine pl. in cd: dawns (Oldenberg), tongues, flames (Geldner), flame-tongues (Witzel Gotō). Though Renou favors flames in his tr., his comment in his notes is more illuminating: “Type d’ellipse d’un nom fém. pl., notamment dans le cycle d’Agni; plusieurs possibilités concurrentes.” This remark seems esp. apt to this hymn, with its focus on feminine entities.

Fixing with thought, at sacrifice, the press-stones, I bid the well-formed Heaven and Earth come hither;
For these thy flames, which give men boons in plenty, rise up on high, the beautiful, the holy.

Ich lade Himmel und Erde, die festbegründeten, ein, während ich unter Nachsinnen bei der Opferhandlung die Preßsteine in Gebrauch nehme. Diese deine Zungen, die dem Menschen viele Wünsche bringen, steigen gern gesehen empor, die anbetungswürdigen.

Ich rufe an die segensreichen Welten die Steine schirrend bei dem, Fest mit Weisheit; Und diese deine hehren, reichen Flammen sind aufgerichtet, sichtbar für den Menschen.

Я обращаюсь к двум половинам вселенной, хорошо установленный-
С поэтическим произведением, запрягши давильные камни при обряде.
Эти твои (языки пламени), несущие человеку многие избранные дары,
Вздымаются, приятные на вид, достойные жертв.

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब स्त्रीपुरुषों के कृत्य का अगले मन्त्र में उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! इस (अध्वरे) मेल करने योग्य व्यवहार में जो (इमाः) ये प्रजायें (मनीषा) बुद्धि के सहित वर्त्तमान (भूरिवाराः) अनेक प्रकार के सुख को प्राप्त होनेवाली (दर्शताः) देखने तथा (यजत्राः) मेल और सत्कार करने योग्य (ऊर्ध्वाः) उत्तम (भवन्ति) होती हैं उनको (युजानः) प्राप्त होते हुए आप लोग (ग्राव्णः) मेघ के सदृश संयोग से सुखी होते हैं और जो स्त्री पुरुष (सुमेके) उत्तम प्रकार एक हुए (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी के तुल्य (ते) आप (मनवे) मनुष्य के लिये वर्त्तमान हैं उन दोनों और उन आप लोगों के प्रति (उ) आश्चर्य के साथ मैं (अच्छ) उत्तम प्रकार (विवक्मि) विशेष करके उपदेश देता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो स्त्री और पुरुष पृथिवी और सूर्य के सदृश संयुक्त हुए वर्त्तमान हैं, वे भाग्यशाली होते हैं। जो स्त्री और पुरुष उत्तम प्रकार परीक्षा करके स्वयंवर विवाह को करैं, वे मेघ के सदृश उत्तम सन्तानों को उत्पन्न करके सब काल में सुखी होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वांसोऽस्मिन्नध्वरे या इमा मनीषा सह वर्त्तमाना भूरिवारा दर्शता यजत्रा ऊर्ध्वा भवन्ति ता युजानो भवन्तो ग्राव्ण इव संयोगात्सुखिनो भवन्ति यौ स्त्रीपुरुषौ सुमेके रोदसी इव ते मनवे वर्त्तेते तौ तान् प्रत्यु अहमच्छ विवक्मि ॥४॥

अथ स्त्रीपुरुषयोः कृत्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छ) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (विवक्मि) विशेषेणोपदिशामि (रोदसी) द्यावापृथिव्याविव (सुमेके) सुष्ठ्वेकीभूते (ग्राव्णः) मेघात् (युजानः) (अध्वरे) संगन्तव्ये व्यवहारे (मनीषा) प्रज्ञया (इमाः) प्रजाः (उ) आश्चर्य्ये (ते) तुभ्यम् (मनवे) मनुष्याय (भूरिवाराः) भूरि बहुविधं सुखं वृण्वन्ति (ऊर्ध्वाः) उत्कृष्टाः (भवन्ति) (दर्शताः) द्रष्टुं योग्याः (यजत्राः) संगन्तुं पूजितुमर्हाः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यौ स्त्रीपुरुषौ भूमिसूर्य्याविव संयुक्तौ वर्त्तेते तौ भाग्यशालिनौ भवतः ये स्त्रीपुरुषाः सम्यक् परीक्ष्य स्वयंवरं विवाहं कुर्युस्ते मेघवदुत्तमान्यपत्यान्युत्पाद्य सर्वदा सुखिनो जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे स्त्री व पुरुष पृथ्वी व सूर्याप्रमाणे संयुक्त असतात ते भाग्यशाली असतात. जे स्त्री व पुरुष उत्तम प्रकारे परीक्षा करून स्वयंवर विवाह करतात ते मेघाप्रमाणे उत्तम संतान उत्पन्न करून सदैव सुखी होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या꣡ ते जिह्वा꣡ म꣡धुमती सुमेधा꣡
अ꣡ग्ने देवे꣡षु उच्य꣡त उरूची꣡
त꣡येह꣡ वि꣡श्वाँ अ꣡वसे य꣡जत्रान्
आ꣡ सादय पाय꣡या चा म꣡धूनि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jihvā́ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádhumatī ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumedhā́ḥ ← sumedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ucyáte ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

urūcī́ ← uruvyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

táyā ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yájatrān ← yájatra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pāyáya ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sādaya ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

या । ते॒ । जि॒ह्वा । मधु॑ऽमती । सु॒ऽमे॒धाः । अग्ने॑ । दे॒वेषु॑ । उ॒च्यते॑ । उ॒रू॒ची ।
तया॑ । इ॒ह । विश्वा॑न् । अव॑से । यज॑त्रान् । आ । सा॒द॒य॒ । पा॒यय॑ । च॒ । मधू॑नि ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jihvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• madhumatī ← madhumat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• sumedhā ← sumedhāḥ ← sumedhas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wise.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• deveṣūcyata ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣūcyata ← ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• urūcī ← uruvyañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “extensive; wide.”

• tayeha ← tayā ← tad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tayeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• viśvāṃ ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Viśvakarman; Viśvedevās; Vishnu.”

• avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• yajatrān ← yajatra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “adorable.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sādaya ← sāday ← √sad
• [verb], singular, Present imperative

• pāyayā ← pāyay ← √pā
• [verb], singular, Present imperative
• “make to drink; temper; suckle.”

• cā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• madhūni ← madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे अग्ने ते तव मधुमती उदकवती सुमेधाः । शोभना मेधा प्रज्ञा यस्याः सा । सर्वस्य ज्ञापयित्री या जिह्वा ज्वाला उरूची बहुव्याप्तिः सती देवेषु मध्ये आह्वानार्थम् उच्यते प्रेर्यते तया जिह्वया यजत्रान् यजनीयान् विश्वान् देवान् इह कर्मण्यस्माकम् अवसे रक्षणाय आ सादय उपवेशय । किंच तान् विश्वान् देवान् मधूनि मदकरान् सोमान् पायय ॥ सुमेधाः । नित्यमसिच्प्रजामेधयोः’ इति असिच् । उच्यते । ‘वच परिभाषणे ’ । कर्मणि यकि रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । उरूची । अञ्चतेः क्विन् । ‘ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ इति ङीप् । ’ अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः’ इति ङीप उदात्तत्वम् । पायय । ‘पा पाने ’ इत्यस्य णौ परतः ‘शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्’ इति युक् । तिङ उत्तरत्वादनिघातः ॥

English translation:

“With your wide-spreading tongue, Agni, sweet and intelligent, which is renowned amongst the gods, bring hither all the adorable deities for our protection, and give them to drink of the sweet (libations).”

Your tongue, honeyed, very wise, wide spreading, which is proclaimed (even) among the gods, o Agni,
with it make all those worthy of the sacrifice sit here for our help and make them drink the honeyed (drinks).

The two descriptors of Agni’s tongue, mádhumatī ‘possessing honey’ and sumedhā́(ḥ) ‘very wise’, seem almost to clash in their juxtaposition, but they were probably chosen to reflect two different aspects of the tongue. On the one hand, Agni’s tongues of flame flare up when the libations are poured upon them; ‘honey’ presumably here refers to these libations (rather than to soma, despite the common identification of soma with honey; soma would put the flames out if poured on them).

But real tongues, the kind that produce speech, can be qualified as ‘very wise’ because of that speech, and the crackling of the ritual fire often stands for ritual speech.

[III.58-60 JPB]

Agni, thy meath-sweet tongue that tastes fair viands, which among Gods is called the far-extended,-
Therewith make all the Holy Odes be seated here for our help, and feed them with sweet juices.

Deine süße, hochweise Zunge, o Agni, die sich breit machend bis zu den Göttern erklingt, mit der heiße hier alle Opferwürdigen zur Gunsterweisung sich setzen und gib ihnen die Honigtränke zu trinken.

Mit deiner süssen, speisereichen Zunge, die weitgestreckt, o Agni, heisst bei Göttern, Mit der bring her zur Hülfe all die hehren, und lass sie trinken hier die süssen Tränke.

Язык твой, что сладостен и очень мудр,
О Агни, простираясь далеко, звучит среди богов, –
С его помощью всех достойных жертв
Усади здесь (нам) на помощь и напои медовыми струями!

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् पुरुष वा विदुषि स्त्री ! (ते) तुम्हारी (या) जो (देवेषु) विद्वानों में (मधुमती) बहुत सत्यभाषणोंवाली (सुमेधाः) जिसमें उत्तम बुद्धि विद्यमान वह (उरूची) बहुत विद्याओं को प्राप्त होती हुई (जिह्वा) वाणी (उच्यते) कही जाती है (तया) उससे (इह) इस गृहाश्रम में (विश्वान्) सम्पूर्ण (यजत्रान्) मिले हुए श्रेष्ठ पुत्रों को (आ, सादय) प्राप्त कराओ (च) और इनकी (अवसे) रक्षा आदि के लिये (मधूनि) मधुरता से युक्त पीने के योग्य विशेष रसों का (पायय) पान कराओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो स्त्री और पुरुष प्रसन्नता से विवाह किये हुए विद्या बुद्धि और उत्तम वाणी से युक्त इस संसार में गृहाश्रम में वर्त्तमान होकर प्रेम से उत्पन्न होनेवाले पुत्रों को उत्पन्न पालन और उत्तम शिक्षायुक्त करके तथा स्वयंवर विवाह कराके निवास कराते हैं, वे ही गृहाश्रम में मोक्ष के सदृश सुखका अनुभव करते हैं ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने स्त्रि पुरुष वा ते तव या देवेषु मधुमती सुमेधा उरूची जिह्वोच्यते तयेह विश्वान्यजत्रानासादयैषामवसे च मधूनि पायय ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (ते) तव (जिह्वा) वाणी जिह्वेति वाङ्नाम। निघं० १। ११। (मधुमती) बहूनि मधूनि सत्यभाषणानि विद्यन्ते यस्यां सा (सुमेधाः) शोभना मेधा यस्यां सा (अग्ने) विद्वन् विदुषि वा (देवेषु) विद्वत्सु (उच्यते) कथ्यते (उरूची) या उर्वीर्बह्वीर्विद्या अञ्चति प्राप्नोति सा (तया) (इह) अस्मिन् गृहाश्रमे (विश्वान्) समग्रान् (अवसे) रक्षणाद्याय (यजत्रान्) संगतान् पूज्यान् तनयान् (आ) (सादय) प्रापय (पायय)। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (च) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (मधूनि) मधुयुक्तानि रसविशेषाणि पेयानि ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि स्त्रीपुरुषौ प्रसन्नतया कृतविवाहौ विद्याप्रज्ञासुवाणीयुक्तौ भूत्वेह गृहाश्रमे स्थित्वा प्रेमजान्यपत्यान्युत्पाद्य पालयित्वा सुशिक्षायुक्तानि कृत्वा स्वयंवरं विवाहं कारयित्वा निवासयन्ति त एवाऽत्र गृहाश्रमे मोक्षमिव सुखमनुभवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे स्त्री-पुरुष या जगात प्रसन्नतेने विवाह करून विद्या, बुद्धी व उत्तम वाणी यांनी युक्त होऊन गृहस्थाश्रमात राहतात व प्रेमाने पुत्रांना उत्पन्न करून पालन करतात. उत्तम शिक्षणयुक्त बनवून स्वयंवर विवाह करवून, निवास करवितात तेच गृहस्थाश्रमात मोक्षाप्रमाणे सुख अनुभवतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या꣡ ते अग्ने प꣡र्वतस्येव धा꣡रा
अ꣡सश्चन्ती पीप꣡यद् देव चित्रा꣡
ता꣡म् अस्म꣡भ्यम् प्र꣡मतिं जातवेदो
व꣡सो रा꣡स्व सुमतिं꣡ विश्व꣡जन्याम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhā́rā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

párvatasya ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ásaścantī ← ásaścant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pīpáyat ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prámatim ← prámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

váso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvájanyām ← viśvájanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

या । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । पर्व॑तस्यऽइव । धारा॑ । अस॑श्चन्ती । पी॒पय॑त् । दे॒व॒ । चि॒त्रा ।
ताम् । अ॒स्मभ्य॑म् । प्रऽम॑तिम् । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । वसो॒ इति॑ । रास्व॑ । सु॒ऽम॒तिम् । वि॒श्वऽज॑न्याम् ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• parvatasyeva ← parvatasya ← parvata
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• parvatasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhārā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• saścantī ← sac
• [verb noun], nominative, singular
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• pīpayad ← pīpayat ← pyā
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• pramatiṃ ← pramatim ← pramati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• viśvajanyām ← viśvajanya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “omnipresent; worldwide.”

देव दीप्यमान हे अग्ने चित्रा नानारूपा असश्चन्ती अस्मादन्यत्र संगतिमकुर्वाणा या ते तव प्रमतिः प्रकृष्टा बुद्धिः पीपयत् अपेक्षितफलदानेनास्मान् वर्धयति । तत्र दृष्टान्तः। पर्वतस्येव धारा । यथा पर्वतस्य मेघस्योदकधारा ओषधिवनस्पत्यादिषु संगतिं कुर्वाणा तान् वर्धयति तद्वत् । वसो सर्वस्य वासयितः जातवेदः जातप्रज्ञ हे अग्ने तां प्रमतिं परहितकरणसमर्थां बुद्धिम् अस्मभ्यं रास्व दत्स्व । तथा विश्वजन्यां सर्वजनहितां सुमतिं शोभनां बुद्धिं दत्स्व ॥ असश्चन्ती । सश्चतिर्गतिकर्मा । शतरि • उगितश्च’ इति ङीप् । नञा समासे नञ्स्वरः । पीपयत् । पा पाने’। ण्यन्तस्य लुडि चङि रूपम् । ‘चङयन्यतरस्याम्’ इति चडि परतः पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्रमतिम् । तादौ च निति कृत्यतौ ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । रास्व । ‘रा दाने ’ । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वात् निघाताभावः ॥

English translation:

“Divine Agni, giver of dwellings, knower of all that exists, extend to us that benevolence which, unshared by others, cherishes us like the showers of the rain-cloud; that kindness which is beneficent for all mankind.”

What of yours will swell inexhaustible and shimmering like the stream of a mountain, god Agni,
that solicitude grant to us and your grace destined for all people, good Jātavedas.

Let thy stream give us drink, O God, O Agni, wonderful and exhaustless like the rain-clouds.
Thus care for us, O Vasu Jatavedas, show us thy loving-kindness, reaching all men.

Deine Fürsorge, o Agni, die wie der Strom des Berges unversieglich quillt, die wunderbare, o Gott, die gewähre uns, o Jatavedas, und deine Gunst, die allen Menschen gehört, du Guter!

Die Kuh, die mit des Berges Soma-Ströme dir Agni flutend schwoll, o Gott, die lichte, Die schenke uns, o guter Wesenkenner, und Lieb’ und Huld, die aller Menschen Heil ist.

Твоя заботливость, которая, о Агни, бьет ключом,
Словно неиссякающий поток с горы, о бог, яркая (заботливость) -
Дай нам (ее), о Джатаведас,
О Васу, в виде милости, распространяющейся на всех людей!

• विश्वेदेवा:
• विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर स्त्री पुरुष के कृत्य को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) स्त्रि या पुरुष ! (ते) आपकी (या) जो (असश्चन्ती) असम्बन्ध रखती हुई (चित्रा) अद्भुत (पर्वतस्येव) मेघ के (धारा) प्रवाह के सदृश वाणी बुद्धि को (पीपयत्) पीती है (ताम्) उस (प्रमतिम्) उत्तम बुद्धि को और (विश्वजन्याम्) जिससे सम्पूर्ण सन्तान उत्पन्न होता है उस (सुमतिम्) उत्तम बुद्धिवाली स्त्री वा उत्तम बुद्धिवाले पुरुष को आप (रास्व) दीजिये। हे (देव) उत्तम गुणों से युक्त (वसो) सर्वत्र वसते हुए (जातवेदः) उत्पन्न हुए पदार्थों में विद्यमान भगवन् ईश्वर ! आप (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये ऐसी विद्या बुद्धि वाणी और ऐसी स्त्री तथा ऐसे पति के कृपा से दीजिये, जिससे कि हम लोग सदा सुखी होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - स्त्री और पुरुषों को चाहिये कि ब्रह्मचर्य्य से विद्या और उत्तम शिक्षाओं को प्राप्त होकर युवावस्था में तुल्य गुण-कर्म और स्वभावों की परीक्षा करके द्विगुण बल और अवस्थावाले पति और प्रेमपात्र स्त्री को प्राप्त होकर गृहाश्रम में सुख से रहें ॥६॥ इस सूक्त में वाणी बुद्धि गृहाश्रम और स्त्री पुरुषों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्तावनवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ते यासश्चन्ती चित्रा पर्वतस्येव धारा पीपयत्तां प्रमतिं विश्वजन्यां सुमतिं त्वं रास्व। हे देव वसो जातवेदो भगवँस्त्वं दम्पतीभ्योऽस्मभ्यमेतां विद्यां प्रज्ञां वाचमीदृशीं स्त्रियमीदृशं पतिं च कृपया देहि यतो वयं सर्वदा सुखिनो भवेम ॥६॥

पुनः स्त्रीपुरुषयोः कृत्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (ते) तव (अग्ने) स्त्रि पुरुष वा (पर्वतस्येव) मेघस्येव (धारा) प्रवाहवद्वाणी। धारेति वाङ्नाम। निघं० १। ११। (असश्चन्ती) असमवयन्ती (पीपयत्) पिबति (देव) दिव्यगुणसम्पन्न (चित्रा) अद्भुता (ताम्) (अस्मभ्यम्) (प्रमतिम्) प्रकृष्टां प्रज्ञाम् (जातवेदः) जातेषु विद्यमानेश्वर (वसो) सर्वत्र वसन् (रास्व) देहि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (सुमतिम्) शोभनप्रज्ञां स्त्रियमुत्तमप्रज्ञं पुरुषं वा (विश्वजन्याम्) विश्वं समग्रमपत्यं जायते यस्यास्ताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - स्त्रीपुरुषैर्ब्रह्मचर्य्येण विद्यासुशिक्षाः प्राप्य युवावस्थायां तुल्यगुणकर्मस्वभावान्त्सुपरीक्ष्य द्विगुणबलायुष्कं पतिं हृद्यां च प्राप्य गृहाश्रमे सुखेन निवसनीयमिति ॥६॥ । अत्र वाक्प्रज्ञागृहाश्रमस्त्रीपुरुषविवाहकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥ इति सप्तपञ्चाशत्तमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - स्त्री व पुरुषांनी ब्रह्मचर्याने विद्या व उत्तम शिक्षण प्राप्त करून युवावस्थेत समान गुण, कर्म, स्वभावाची परीक्षा करून दुप्पट बल व अवस्था असणाऱ्या पती व प्रिय स्त्रीसह गृहस्थाश्रमात सुखी राहावे. ॥ ६ ॥