०५६

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न꣡ ता꣡ मिनन्ति मायि꣡नो न꣡ धी꣡रा
व्रता꣡ देवा꣡नाम् प्रथमा꣡ ध्रुवा꣡णि
न꣡ रो꣡दसी अद्रु꣡हा वेदिया꣡भिर्
न꣡ प꣡र्वता निन꣡मे तस्थिवां꣡सः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

māyínaḥ ← māyín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

minanti ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dhruvā́ṇi ← dhruvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adrúhā ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vedyā́bhiḥ ← vedyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

nináme ← √nam- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

párvatāḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tasthivā́ṁsaḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

न । ता । मि॒न॒न्ति॒ । मा॒यिनः॑ । न । धीराः॑ । व्र॒ता । दे॒वाना॑म् । प्र॒थ॒मा । ध्रु॒वाणि॑ ।
न । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒द्रुहा॑ । वे॒द्याभिः॑ । न । पर्व॑ताः । नि॒ऽनमे॑ । त॒स्थि॒ऽवांसः॑ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• minanti ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• māyino ← māyinaḥ ← māyin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhīrā ← dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• prathamā ← prathama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• dhruvāṇi ← dhruva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• adruhā ← adruh
• [noun], nominative, dual, neuter
• “friendly; benign.”

• vedyābhir ← vedyābhiḥ ← vedyā
• [noun], instrumental, plural, feminine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parvatā ← parvatāḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• niname ← ninam ← √nam
• [verb noun]

• tasthivāṃsaḥ ← sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

मायिनः कपटबुद्ध्युपेता असुराः देवानाम् इन्द्रादीनां प्रथमा प्रथमानि सृष्ट्यनन्तरभावीनि ध्रुवाणि स्थिराणि केनापि चालयितुमशक्यानि ता तानि लोके प्रसिद्धानि व्रता व्रतानि लोकपालनादिकर्माणि न मिनन्ति न हिंसन्ति । तथा धीराः विद्वांसोऽपि न हिंसन्ति । तथा अद्रुहा देवमनुष्यादिषु प्रजासु द्रोहवर्जिते रोदसी द्यावापृथिव्यौ वेद्याभिः स्वाश्रयतया सर्वैर्वेदनीयाभिः प्रजाभिः सहिते तानि कर्माणि न मिनीतः । तदेतदुपपादयति । तस्थिवांसः पृथिव्यामूर्ध्वतया स्थिताः पर्वताः न निनमे निनमनीयाः न भवन्ति । एतदुक्तं भवति । यद्देवमनुष्यादीनां द्यावापृथिव्याधारकतया अवस्थापनं यच्च पर्वतादीनामुन्नततयावस्थापनं तदिदं देवानां कर्म । तन्न कोऽप्यन्यथयितुमर्हति इति ॥ मिनन्ति । ’ मीङ् हिंसायाम्’ इत्यस्य लटि ’ मीनातेर्निगमे ’ इति ह्रस्वः । निघातः । वेद्याभिः । वेदनमर्हन्ति । ‘छन्दसि च’ इति यत्प्रत्ययः । निनमे । ’ णमु प्रह्वत्वे’ इत्यस्य कृत्यार्थे केन्प्रत्ययः । कृत्स्वरः ॥

English translation:

“Neither the deceptive nor the resolute interrupt the primitive and permanent operations of the gods, nor do the innocuous heaven and earth (interrupt them), nor are the mountains standing (on the earth) to be bowed down.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The condition of all created things in earth and heaven, and the elevation of the mountains, are the work of the gods, and no one can make them otherwise

Neither the tricky ones nor the clever transgress these: steadfast are the foremost commandments of the god.
Neither the two world-halves without deceit nor the mountains standing fast are to be bowed down by knowing wiles.

The standard tr. take b as obj. of minanti in a, which is certainly possible, while I take it as a separate nominal clause. The choice has no real implications.

In c I take ródasī as subj. of the infin. nináme in d, along with párvatā(ḥ), but the standard tr. (also Thieme, ZDMG 95: 90) supply a different infinitive in c, generated from minanti in a. So, e.g., Geldner “Weder die Zauberkundigen noch die Weisen schmälern … / Nicht sind Himmel und Erde … (zu schmälern) …” I do not see the need for supplying additional material. The only possible semantic arguments might be 1) that the two worlds would not be subject to being bowed down (but I don’t see why), or 2) that vedyā́- wouldn’t be capable of performing something physical (like bowing down) but only mental/moral (like transgressing), but such an action seems well within normal limits for the Vedic conceptual universe. Another possible way to construe pāda c is to take ródasī as another subject of minanti: “nor do the two worlds transgress the commandments.” This has the merit of not supplying anything, but makes vedyā́bhiḥ harder to incorporate. Oldenberg suggests this possibility as well as supplying nináme; he does not suggest supplying a different infinitive in c.

The word vedyā́- can be either positive or negative depending on context.

Here it must be the latter; cf. also VII.21.5.

NOT men of magic skill, not men of wisdom impair the Gods’ first steadfast ordinances.
Ne’er may the earth and heaven which know not malice, nor the fixed hills, be bowed by sage devices.

Weder die Zauberkundigen noch die Weisen schmälern diese feststehenden ersten Gesetzt der Götter. Nicht sind Himmel und Erde, die truglosen, mit aller Weisheit zu schmälern, noch sind die feststehenden Berge niederzubeugen.

Nicht Zauberer, nicht Weise stören diese, die ersten festen Satzungen der Götter; Die Welten nicht, die hold aus eignem Trieb sind; unbeugsam sind die Berge, welche feststehn.

Ни колдуны, ни мудрецы не нарушают
Тех первых прочных заветов богов.
Ни обе половины вселенной, не терпящие обмана, (не провести) с помощью (разных) знаний,
Ни горы, стоящие (прямо), не согнуть.

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छप्पनवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! ईश्वर ने (देवानाम्) यथार्थवादी विद्वानों के जो (प्रथमा) आदि में वर्त्तमान (ध्रुवाणि) अखण्डित (व्रता) उत्तम कर्म उपदेश किये गये वा रचे गये (ता) उनका (मायिनः) निन्दित बुद्धिवाले (न) नहीं (मिनन्ति) नाश करते हैं (धीराः) ध्यान करनेवाले श्रेष्ठ पुरुष नहीं नाश करते हैं (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी (न) नहीं नाश करते हैं (अद्रुहा) द्रोह से रहित अध्यापक और उपदेशक (न) नहीं नाश करते हैं (वेद्याभिः) जानने के योग्य प्रजाओं के साथ (निनमे) नवने के योग्य स्थान में (तस्थिवांसः) स्थित होते हुए (पर्वताः) पर्वत (न) नहीं नाश करते हैं, उनको आप जान के आचरण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - किसी का भी सामर्थ्य नहीं है कि जो ईश्वर के किये हुए नियमों का उल्लङ्घन करै और जिस परमेश्वर के भ्रमरहित सुखरूप कर्म हैं, उसी दयानिधि परमेश्वर की सब लोग उपासना करो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ईश्वरेण देवानां यानि प्रथमा ध्रुवाणि व्रतोपदिष्टानि निर्मितानि वा ता मायिनो न मिनन्ति धीरा न मिनन्ति रोदसी न मिनुतोऽद्रुहा न मिनुतो वेद्याभिस्सह निनमे वर्त्तमानास्तस्थिवांसः पर्वताश्च न मिनन्ति तानि यूयं विदित्वाचरत ॥१॥

अथेश्वरगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (ता) तानि (मिनन्ति) हिंसन्ति (मायिनः) निन्दिता माया प्रज्ञा येषान्ते (न) (धीराः) ध्यानवन्तः श्रेष्ठाः (व्रता) उत्तमानि कर्माणि (देवानाम्) आप्तानां विदुषाम् (प्रथमा) आदिमानि (ध्रुवाणि) अखण्डितानि (न) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अद्रुहा) द्रोहरहितावध्यापकोपदेशकौ (वेद्याभिः) वेत्तुं योग्याभिः प्रजाभिः (न) निषेधे (पर्वताः) शैलाः (निनमे) नमनीये स्थाने (तस्थिवांसः) तिष्ठन्तः ॥१॥

भावार्थभाषाः - नहि कस्यापि शक्तिरस्ति य ईश्वरकृतान्नियमानुल्लङ्घेत यस्य निर्भ्रमानि शन्तमानि कर्माणि सन्ति तमेव दयानिधिं परमेश्वरं सर्व उपासीरन् ॥१॥

या सूक्तात ईश्वर, जग व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - ईश्वराच्या नियमांचे उल्लंघन करण्याचे सामर्थ्य कुणातही नाही व ज्या परमेश्वराचे कर्म भ्रमरहित आहे त्याच दयानिधी परमेश्वराची सर्व लोकांनी उपासना करावी. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ष꣡ड् भाराँ꣡ ए꣡को अ꣡चरन् बिभर्ति
ऋतं꣡ व꣡र्षिष्ठम् उ꣡प गा꣡व आ꣡गुः
तिस्रो꣡ मही꣡र् उ꣡परास् तस्थुर् अ꣡त्या
गु꣡हा दुवे꣡ नि꣡हिते द꣡र्शि ए꣡का

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácaran ← ácarant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhārā́n ← bhārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bibharti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aguḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

várṣiṣṭham ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átyāḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

úparāḥ ← úpara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dárśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

dvé ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ékā ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

níhite ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

षट् । भा॒रान् । एकः॑ । अच॑रन् । बि॒भ॒र्ति॒ । ऋ॒तम् । वर्षि॑ष्ठम् । उप॑ । गावः॑ । आ । अ॒गुः॒ ।
ति॒स्रः । म॒हीः । उप॑राः । त॒स्थुः॒ । अत्याः॑ । गुहा॑ । द्वे इति॑ । निहि॑ते॒ इति॒ निऽहि॑ते । दर्शि॑ । एका॑ ॥

• ṣaḍ ← ṣaṭ ← ṣaṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• bhārāṃ ← bhāra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “weight; load; difficulty; bhāra [word]; bhāra; quantity; trouble; specific gravity; cargo; effort; labor.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• acaran ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• acaran ← caran ← car
• [verb noun], nominative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• bibharty ← bibharti ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• varṣiṣṭham ← varṣiṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “highest.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gāva ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• āguḥ ← āgā ← √gā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• mahīr ← mahīḥ ← mahī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Earth; floor; Earth; land; real property; heaven and earth; space; Mahī; soil; earth; estate; area.”

• uparās ← uparāḥ ← upara
• [noun], nominative, plural, feminine
• “later(a); future(a); nether.”

• tasthur ← tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• atyā ← atya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “horse; steed.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• dve ← dvi
• [noun], nominative, dual, feminine
• “two; dvi [word]; second.”

• nihite ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• darśy ← darśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ekā ← eka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

अचरन् स्थायी एकः संवत्सरः षट् षट्संख्याकान् भारान् ।भ्रियते पुष्पविकासादि येष्विति भारा ऋतवः । तान् वसन्तादीन् बिभर्ति अवयवत्वेन धारयति । तथा ऋतं सत्यभूतं वर्षिष्ठं वृद्धतरमादित्यात्मकं तमेव संवत्सरं गावः रश्मयः उप आगुः प्राप्नुवन्ति । किंच तस्मिन्नेव संवत्सरे अत्याः अतनशीला आगमापायिधर्मोपेताः तिस्रो महीः त्रयो लोकाः उपराः उपर्युपरि वर्तमानाः तस्थुः तिष्ठन्ति । लोकत्रयमेव दर्शयति । गुहा गुहायां स्वात्मनि द्वे द्यौश्चान्तरिक्षं चेत्येते निहिते न दृश्येते । एका भूमिः दर्शि सर्वभूताधारतया दृश्यते ॥ भारान् । डुभृञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्मादधिकरणे घञ् ।’ कर्षात्वतो घञः ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । निहिते । दधातेः कर्मणि निष्ठा ।’ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । दर्शि । ‘दृशिर् प्रेक्षणे’ । कर्मणि लुङि चिणि ’ चिणो लुक्’ इति प्रत्ययस्य लुक् । वाक्यभेदादनिघातः ॥

English translation:

“One stationary (year) sustains six burdens (in the season); the (solar) rays spread through that true and extensive (term); three revolving spheres are severally above, two of which are plural ced in secret, and one is visible.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

One is visible: heaven and the firmament are not wholly discernible, earth is

Six burdens does the One, unmoving, bear. The cows have approached the highest truth.
Three great females stand below, as steeds: two were deposited in hiding; one has become visible.

Witzel Gotō suggest that átyā(ḥ) is a hapax related to ánta- ‘border, edge’, ántya-, tr.

‘Begrenzungen’. Since no other forms show such a putative zero-grade, since ántyais not found in the RV, since the stem átya- is well attested, and since there is no metrical advantage to reducing an *antyā(ḥ) here to átyā(ḥ), this suggestion doesn’t merit adopting. In a hymn of this nature, the females might as well be steeds as boundaries. For other attempts to reinterp. átyā(ḥ) see those rejected by Oldenberg and another given by Geldner (n. 2c).

One, moving not away, supports six burthens: the Cows proceed to him the true, the Highest.
Near stand three Mighty Ones who travel swiftly: two are concealed from sight, one is apparent.

Sechs Lasten trägt der Eine ohne zu gehen. Zur höchsten Ordnung sind die Kühe gekommen. Drei Erden stehen unten ……; zwei sind verborgen, eine ist sichtbar.

Sechs Lasten trägt der eine unbeweglich, zur höchsten Stätte gingen hin die Kühe; Drei unerschöpfte, grosse standen unten, zwei im Verborgnen, eine nur ist sichtbar.

Шесть нош несет неподвижный.
К высшему закону подошли коровы.
Три земли находятся внизу, кобылицы:
Две сокрыты, одна видна.

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस जगदीश्वर ने इस संसार में (द्वे) दो कार्य और कारण (निहिते) धारण किये उन दोनों के मध्य में (एका) एक कार्य नामक (दर्शि) देख पड़ता है (अत्याः) सर्वत्र व्यापक होनेवाले आकाशादि वा (गुहा) महत्तत्त्वनामक सम्पूर्ण बुद्धि में (उपराः) मेघ (तस्थुः) स्थित होते और मेघ (तिस्रः) स्थूलमध्य और सूक्ष्म (महीः) भूमियों को और (गावः) किरणें (उप, आ, अगुः) प्राप्त होते हैं उन (षट्) छः (भारान्) पञ्चतत्त्व और महत्तत्त्व अर्थात् बुद्धि को (अचरन्) न कम्पाता हुआ (एकः) सहायरहित ईश्वर (वर्षिष्ठम्) अतीव बढ़े हुए (ऋतम्) सत्य कारण का (बिभर्त्ति) धारण वा पोषण करता है, उसीका निरन्तर ध्यान करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस परमेश्वर से प्रकृति आदि भूमि पर्य्यन्त संसार रच धारण कर और उत्तम प्रकार पालन करके व्यवस्थापित अर्थात् ढंग पर चलाया जाता है, वही पूज्य है, ऐसा मानो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या येन जगदीश्वरेणात्र संसारे द्वे निहिते तयोरेका दर्श्यत्या गुहा उपराश्च तस्थुरुपराश्च तिस्रो महीर्गाव उपागुस्तान् षड् भारानचरन्त्सन्नेक असहाय ईश्वर वर्षिष्ठमृतं च बिभर्त्ति तमेव सततं ध्यायत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (षट्) (भारान्) पञ्चतत्त्वानि महत्तत्त्वञ्च (एकः) (अचरन्) स्थिरः (बिभर्त्ति) धरति पुष्यति वा (ऋतम्) सत्यं कारणम् (वर्षिष्ठम्) अतिशयेन वृद्धम् (उप) (गावः) किरणाः (आ) (अगुः) आगच्छन्ति (तिस्रः) स्थूला मध्या सूक्ष्मा च (महीः) भूमीः (उपराः) मेघाः (तस्थुः) तिष्ठन्ति (अत्याः) अतन्ति सर्वत्र व्याप्नुवन्ति त आकाशादयः (गुहा) गुहायां महत्तत्त्वाख्यायां समष्टिबुद्धौ (द्वे) कार्य्यकारणे (निहिते) संधृते (दर्शि) दृश्यते (एका) कार्याख्या ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येन परमेश्वरेण प्रकृत्यादिभूम्यन्तं जगन्निर्माय धृत्वा संपाल्य व्यवस्थाप्यते स एव पूज्योऽस्तीति मन्यध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या परमेश्वराने प्रकृती इत्यादीपासून भूमीपर्यंत जग निर्माण केलेले आहे, धारण केलेले आहे, उत्तम प्रकारे पालन करून व्यवस्थित केलेले आहे. तोच पूज्य आहे. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रिपाजस्यो꣡ वृषभो꣡ विश्व꣡रूप
उत꣡ त्रिउधा꣡ पुरुध꣡ प्रजा꣡वान्
त्रिअनीकः꣡ पत्यते मा꣡हिनावान्
स꣡ रेतोधा꣡ वृषभः꣡ श꣡श्वतीनाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
tripājasyáḥ ← tripājasyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvárūpaḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prajā́vān ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purudhá ← purudhá (invariable)
{}

tryudhā́ ← tryudhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

mā́hināvān ← mā́hināvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

patyate ← √pat- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tryanīkáḥ ← tryanīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

retodhā́ḥ ← retodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáśvatīnām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्रि॒ऽपा॒ज॒स्यः । वृ॒ष॒भः । वि॒श्वऽरू॑पः । उ॒त । त्रि॒ऽउ॒धा । पु॒रु॒ध । प्र॒जाऽवा॑न् ।
त्रि॒ऽअ॒नी॒कः । प॒त्य॒ते॒ । माहि॑नऽवान् । सः । रे॒तः॒ऽधाः । वृ॒ष॒भः । शश्व॑तीनाम् ॥

• tripājasyo ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tripājasyo ← pājasyaḥ ← pājasya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abdomen; belly.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• viśvarūpa ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpa ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tryudhā ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tryudhā ← udhā ← udhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “udder.”

• purudha ← purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• prajāvān ← prajāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prolific.”

• tryanīkaḥ ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tryanīkaḥ ← anīkaḥ ← anīka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• patyate ← paty
• [verb], singular, Present indikative
• “own; have; master.”

• māhināvān ← māhināvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• retodhā ← retodhāḥ ← retodhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• śaśvatīnām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a).”

त्रिपाजस्यः ग्रीष्मवर्षांहेमन्ताख्यैस्त्रिभिर्ऋतुभिः पाजस्यमुरो यस्य स त्रिपाजस्यः । त्र्युरस्क इत्यर्थः । उरोवचनश्च पाजस्यशब्दः । ‘इन्द्रस्य क्रोडोऽदित्यै पाजस्यम्’ ( वा. सं. २५. ८) इति अश्वमेधमन्त्रे उरःपरतयाम्नानात् , पाजसि बले साधुरिति व्युत्पत्तेश्च सर्वेषामङ्गानां मध्ये उरसो बलवत्त्वात् । वृषभः स्वावयवभूते वर्षर्तौ अपां वर्षकः विश्वरूपः तत्तदृत्वसाधारणकार्यैः पुष्पविकासादिभिर्लिङ्गैर्नानारूपः उत अपि च त्र्युधा । वसंतशरद्धेमन्ताख्यैस्त्रिभिर्ऋतुभिरूधो यस्य स त्र्युधा । प्रजावान् । प्रकर्षेण जायन्त इति व्रीह्यादयः प्रजाः । पुरुध नानाप्रकारेण विद्यमानव्रीहियवादिरूपप्रजावान्। किंच त्र्यनीकः त्रिभिरुष्णवर्षशीताख्यैः अनीकैः गुणैरुपेतः माहिनावान् महत्त्ववान् संवत्सराभिमानी देवः पत्यते आगच्छति। वृषभः सेचनसमर्थः सः संवत्सरः शश्वतीनां बह्वीनाम् ओषधीनां पुष्पफलादिसंपत्तये रेतोधाः रेतस उदकस्य धर्ता भवति ॥ त्र्युधा । बहुव्रीहौ ‘ ऊधसोऽनङ्’ इति अनङ् सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वात् पुंस्यपि भवति । ऊकारस्य ह्रस्वश्छान्दसः । ‘उत्तरपदान्तोदात्तप्रकरणे त्रिचक्रादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The tree-breasted, the showerer (of rain), the omniform, the three-uddered, the parent of multiform progeny, the possessor of magnitude, followed by three hosts (the year), advances, the vigorous impregnator of the perpetual plural nts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three-breasted: thatis, as subsequently specified, the year, person nified; the number three, repeatedly mentioned, is said to apply to the seasons of the year, reduced from the usual number of six to three, the hot, rainy, and cold, by merging into them, severally, the vernal, autumnal, and dewy.

The bull of all forms [=Tvaṣṭar?] has three groins and three udders, with offspring in great quantity;
having three faces, he is master [/husband], possessing great force. The bull is the inseminator of each and every female.

On the basis of tváṣṭā … viśvárūpaḥ in the preceding hymn (III.55.19) I take the subj. here to be Tvaṣṭar. Since Tvaṣṭar has a large role in the shaping and begetting of offspring, the identification makes sense in this context.

As Geldner (et al.) points out, the deriv. pājasyà- at the beginning of the Bṛhad Āraṇyaka Up. (ŚBM X.6.4.1) in the list of the body parts of the sacrificial horse seems to refer to the underbelly: dyaúṣ prṣṭḥ ̥ ám antárikṣam udáraṃ prthiv ̥ ī́pājasyàm díśaḥ pārśvé … “heaven its back, midspace its belly, earth the underbelly, directions its flanks …,” which accounts for the standard tr. here ‘having three bellies’.

However, here in this passage with polarized gender and a sexual tone, I think it should also contrast explicitly with tryudhā́(better *tryūdhā; see Oldenberg, who explains the shortening on the basis of following purudhá) ‘having three udders’. On a fourlegged animal the underbelly would be the part that sags behind the ribcage, where on a female paśu the udder would be. The corresponding male body part located there would be the groin, hence my tr. The image is the common one of the ur- creator as androgynous. See III.38.4-7, a deeply enigmatic hymn in this same maṇḍala, where the creator is also both a bull and viśvárūpa-.

In c I suggest that patyate may be ambiguous between ‘be master’ and ‘be husband’ (on the basis of páti-, which of course means both) because of the sexual activity in d.

The Bull who wears all shapes, the triple-breasted, three-uddered, with a brood in many places,
Ruleth majestic with his triple aspect, the Bull, the Everlasting Ones’ impregner.

Der Bulle Allgestalt hat drei Bäuche und drei Euter, vielfach besitzt er Nachkommenschaft. Er, der drei Gesichter hat, herrscht als Mächtiger; er ist der besamende Bulle aller Kühe.

Drei Bäuche hat der Stier, der allgestalt’ge, drei Brüste hier und dort der kinderreiche, Mit drei Gesichtern allgewaltig herrscht er, der Stier besamend alle Morgenröthen.

У быка о трех животах Вишварупы
Есть также три вымени, у обильного потомством.
Трехликий, правит он, великолепный.
Этот бык-оплодотворитель нескончаемых (коров).

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुध) बहुतों को धारण करनेवाले विद्वान् पुरुष जो (त्रिपाजस्यः) तीन शरीर आत्मा और सम्बन्धियों के बलों में निपुण (वृषभः) वृष्टिकर्त्ता (त्र्युधा) जिसमें तीन अर्थात् कारण, सूक्ष्म और स्थूल बढ़े हुए जीव शरीर और (विश्वरूपः) अन्य संपूर्ण रूप जिसमें विद्यमान जो बिजुली के सदृश (उत) और (प्रजावान्) बहुत प्रजाजन (त्र्यनीकः) तथा त्रिगुणित सेनायुक्त के समान (माहिनावान्) बहुत सत्कारवान् है वा (पत्यते) जो स्वामी के सदृश आचरण करता (सः) वह (वृषभः) अत्यन्त बलयुक्त (शश्वतीनाम्) अनादिकाल से हुई प्रकृति और जीवनामक प्रजाओं का (रेतोधाः) जल के सदृश वीर्य को धारण करनेवाले सूर्य के सदृश वीर्य का देनेवाला जगदीश्वर है, ऐसा जानो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो जगदीश्वर बिजुली के सदृश सब जगह व्यापक होके प्रकाशकर्त्ता धारणकर्त्ता फिर भी न्यायाधीश स्वामी अनन्त महिमा से युक्त और अनादि जीवों का न्यायाधीश वर्त्तमान है, उससे डरके और पापों का त्याग करके प्रीति से धर्म का आचरण कर अपने अन्तःकरण में सब लोग उसी का ध्यान करें ॥३॥

अन्वय: हे पुरुध विद्वन् यस्त्रिपाजस्यो वृषभस्त्र्युधा विश्वरूपो विद्युदिव उतापि प्रजावाँस्त्र्यनीक इव माहिनावान् पत्यते स वृषभश्शश्वतीनां रेतोधाः सूर्यइव वीर्यप्रदोऽस्तीति विजानीहि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिपाजस्यः) त्रिषु शरीरात्मसम्बन्धिबलेषु साधुः (वृषभः) वर्षकः (विश्वरूपः) विश्वमखिलं रूपं यस्मिन् यस्माद्वा सः (उत) अपि (त्र्युधा) त्रीणि कारणसूक्ष्मस्थूलान्यूधांसि यस्मिन् सः। अत्र वर्णव्यत्ययेन ह्रस्वः। (पुरुध) यः पुरून् बहून् दधाति तत्संबुद्धौ (प्रजावान्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्य सः (त्र्यनीकः) त्रीणि त्रिगुणान्यनीकानि सैन्यानि यस्य सः (सः) (पत्यते) पतिरिवाचरति (माहिनावान्) बहूनि माहिनानि सत्करणानि विद्यन्ते यस्यः सः (सः) (रेतोधाः) यो रेत उदकमिव वीर्यं दधाति सः (वृषभः) अनन्तबलः (शश्वतीनाम्) अनादिभूतानां प्रकृतिजीवाख्यानां प्रजानाम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो जगदीश्वरो विद्युद्वत्सर्वत्राऽभिव्याप्य प्रकाशको धर्त्ता उतापि न्यायाधीशस्स्वाम्यनन्तमहिमयुक्तोऽनादिभूतानां न्यायाधीशो वर्त्तते तस्माद् भीत्वा पापानि त्यक्त्वा प्रीत्या धर्ममाचर्य तमेव स्वान्ते सर्वे समादधीरन् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो जगदीश्वर विद्युतप्रमाणे सर्व स्थानी व्यापक असून प्रकाशकर्ता, धारणकर्ता, न्यायाधीश, स्वामी, अनंत महिमायुक्त व अनादी जीवांचा न्यायाधीश आहे. त्याला भिऊन, पापाचा त्याग करून प्रीतीने धर्माचे आचरण करून आपल्या अंतःकरणात सर्व लोकांनी त्याचे ध्यान करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभी꣡क आसाम् पदवी꣡र् अबोधि
आदित्या꣡नाम् अहुवे चा꣡रु ना꣡म
आ꣡पश् चिद् अस्मा अरमन्त देवीः꣡
पृ꣡थग् व्र꣡जन्तीः प꣡रि षीम् अवृञ्जन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

abodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

padavī́ḥ ← padavī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ahve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aramanta ← √ram- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

avr̥ñjan ← √vr̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)
{}

pŕ̥thak ← pŕ̥thak (invariable)
{}

sīm ← sīm (invariable)
{}

vrájantīḥ ← √vraj- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒भीके॑ । आ॒सा॒म् । प॒द॒ऽवीः । अ॒बो॒धि॒ । आ॒दि॒त्याना॑म् । अ॒ह्वे॒ । चारु॑ । नाम॑ ।
आपः॑ । चि॒त् । अ॒स्मै॒ । अ॒र॒म॒न्त॒ । दे॒वीः । पृथ॑क् । व्रज॑न्तीः । परि॑ । सी॒म् । अ॒वृ॒ञ्ज॒न् ॥

• abhīka ← abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• padavīr ← padavīḥ ← padavī
• [noun], nominative, singular, masculine

• abodhy ← abodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist passive
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• ādityānām ← āditya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ahve ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• cāru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• āpaś ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• aramanta ← ram
• [verb], plural, Imperfect
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• devīḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “divine.”

• pṛthag ← pṛthak
• [adverb]
• “individually; apart; each; by the piece; independently; pṛthak [word].”

• vrajantīḥ ← vraj
• [verb noun], nominative, plural
• “enter (a state); travel; go; leave; love; proceed; practice; reach; reach; run; attack.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣīm ← sīm
• [adverb]

• avṛñjan ← vṛj
• [verb], plural, Imperfect

संवत्सरः आसाम् ओषधीनाम् अभीके समीपे पदवीः । पदानि तत्तद्वनविशिष्टपुष्पफलादीनि वेति प्रजनयतीति पदवीः सन् अबोधि बुध्यते सावधानो वर्तते । तथा आदित्यानाम् । आदित्या मासाः संख्यासाम्यात् । यद्वा । आदित्यसंक्रमणनिमित्तत्वादादित्या मासाः । ‘ मेषादिस्थे सवितरि यो यो मासः प्रपूर्यते चान्द्रः । चैत्राद्यः स ज्ञेयः’ इति स्मृतेः । तेषां चैत्रादीनां मासानां चारु नाम मधुश्च माधवश्चेत्यादि नामधेयम् अह्वे आह्वयामि । उच्चारयामीत्यर्थः । किंच देवीः द्योतनशीलाः पृथक् इतस्ततः व्रजन्तीः गच्छन्त्यः आपश्चित् आपोऽपि अरमै संवत्सराय अरमन्त संवत्सरसंबन्धिमासचतुष्टये वृष्टिद्वारा रमन्ते । ताः आपः सीम् एनं संवत्सरं परि अवृञ्जन् अष्टसु मासेषु परिवर्जयन्ति ॥ पदवीः । वी गत्यादिषु । क्विप् । अबोधि । बुध अवगमने’ इत्यस्य लुङि दीपजनबुधपूरितायिप्यायिभ्योऽन्यतरस्याम्’ इति कर्तरि चिण् । ‘ चिणो लुक्’। निघातः । आदित्यानाम् । आदित्यसंबन्धिन इत्यर्थे दित्यादित्यादित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः’ इति ण्यः । अतोलोपयलोपौ । प्रत्ययस्वरः । अह्वे । ह्वयतेर्लुङि सिचः ‘आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्’ इति अङादेशः । गुणः । निघातः । अवृञ्जन् । वृजी वर्जने’ इत्यस्य लङि श्नमि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“(The year) is awake, the path in the vicinity of those (plural nts); I call upon the beautiful name of the Ādityas; the divine waters wandering severally (now) give it delight, and (now) depart from it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ādityas: that is, upon the months over which the twelve Ādityas preside; now give it delight and now depart from it: during the four months of the year when the rains fall the rivers are filled; during the other eight they are more or less dried up

In a flash the trail-blazer for these (waters) has awakened—I have invoked the dear name of the Ādityas—
Even the heavenly waters came to a stop for him. Proceeding in separate directions, they bent around him.

I have no suggestions for the identity of the singular referent of a, cd (though the waters call to mind Indra), nor for the reason of what seems the intrusive b.

When nigh them, as their tracer he observed them: he called aloud the dear name of Adityas.
The Goddesses, the Waters, stayed to meet him: they who were wandering separate enclosed him.

Im entscheidenden Augenblick wurde ihr Pfadsucher erweckt. Der Aditya´s lieben Namen habe ich angerufen. Selbst die göttlichen Gewässer standen ihm still; gesondert gehend wichen sie ihm aus.

An ihrer Spitze ward erweckt der Führer; ich rief den theuren Namen der Aditja’s; Die Himmelswasser, die gesondert wallen, sie lauschten ihm und gingen um ihn her nur.

Внезапно пробудился пролагатель пути этих (вод).
Я призвал милое имя Адитьев.
Сами воды остановились для него, богини.
Двигаясь врозь, они посторонились для него.

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भी ईश्वर के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस जगदीश्वर ने (आसाम्) इन अनादि काल से सिद्ध प्रजाओं और (आदित्यानाम्) सूर्य्यादिकों वा मास आदि समय विभागों के (पदवीः) पदों को जो व्याप्त होता वह (अबोधि) जाना हुआ है और जिसका (चारु) अत्यन्त श्रेष्ठ (नाम) नाम जिसमें (चित्) निश्चित (व्रजन्तीः) जाते हुए (देवीः) प्रकाशमान (आपः) प्राण (सीम्) परिग्रह करने में (पृथक्) अलग-अलग (परि, अरमन्त) सब ओर से रमते और (अवृञ्जन्) त्याग करते हैं (अस्मै) इसके लिये (अभीके) कामना करनेवाले में वर्त्तमान मैं इस ईश्वर को (अह्वे) बुलाता हूँ, उसीको आप लोग भी बुलाओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या जो सबके सुख की कामना करता है, जिसमें सब जीव और लोकादि पदार्थ पृथक्-पृथक् क्रीड़ा करते ग्रहण करते और त्याग करते हैं, उसको छोड़ के अन्य किसी की भी मत उपासना करो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या येन जगदीश्वरेणासामादित्यानां च पदवीरबोधि यस्य चारु नाम यस्मिँश्चिद् व्रजन्तीर्देवीरापः सीम् पृथगरमन्त पर्यवृञ्जन्नस्मा अभीके स्थितोऽहमिममह्वे तमेव यूयमप्यह्वायत ॥४॥

पुनरीश्वरगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभीके) कमितरि (आसाम्) सनातनीनां प्रजानाम् (पदवीः) यः पदानि वेति व्याप्नोति (अबोधि) बुध्यताम् (आदित्यानाम्) सूर्यादीनां मासानां वा (अह्वे) आह्वयेयम् (चारु) श्रेष्ठम् (नाम) संज्ञा (आपः) प्राणाः (चित्) अपि (अस्मै) (अरमन्त) रमन्ते (देवीः) देदीप्यमानाः (पृथक्) (व्रजन्तीः) गच्छन्तीः (परि) (सीम्) परिग्रहे (अवृञ्जन्) वृञ्जन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सर्वेषां सुखं कामयते यस्मिन्त्सर्वे जीवा लोकादयश्च पदार्थाः पृथक् पृथक् क्रीडन्ति गृह्णन्ति त्यजन्ति च तं विहायाऽन्यं कञ्चिदपि मोपाध्वम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सर्वांच्या सुखाची कामना करतो, ज्याच्यात सर्व जीव व लोक इत्यादी पदार्थ पृथक् पृथक् क्रीडा करतात, ग्रहण करतात व त्याग करतात, त्याला सोडून इतर कुणाचीही उपासना करू नका. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री꣡ षध꣡स्था सिन्धवस् त्रिः꣡ कवीना꣡म्
उत꣡ त्रिमाता꣡ विद꣡थेषु सम्रा꣡ट्
ऋता꣡वरीर् यो꣡षणास् तिस्रो꣡ अ꣡प्यास्
त्रि꣡र् आ꣡ दिवो꣡ विद꣡थे प꣡त्यमानाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kavīnā́m ← kaví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sadhásthā ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sindhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trís ← trís (invariable)
{}

samrā́ṭ ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trimātā́ ← trimātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ápyāḥ ← ápya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

r̥tā́varīḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yóṣaṇāḥ ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pátyamānāḥ ← √pat- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

trís ← trís (invariable)
{}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

त्री । स॒धऽस्था॑ । सि॒न्ध॒वः॒ । त्रिः । क॒वी॒नाम् । उ॒त । त्रि॒ऽमा॒ता । वि॒दथे॑षु । स॒म्ऽराट् ।
ऋ॒तऽव॑रीः । योष॑णाः । ति॒स्रः । अप्याः॑ । त्रिः । आ । दि॒वः । वि॒दथे॑ । पत्य॑मानाः ॥

• trī ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• ṣadhasthā ← sadhastha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “dwelling; location; home.”

• sindhavas ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• kavīnām ← kavi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• trimātā ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trimātā ← mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• samrāṭ ← samrāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• ṛtāvarīr ← ṛtāvarīḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• yoṣaṇās ← yoṣaṇāḥ ← yoṣaṇā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “girl; wife.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• apyās ← apyāḥ ← apya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aquatic; aquatic.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• patyamānāḥ ← paty
• [verb noun], nominative, plural
• “own; have; master.”

प्रजापतिः स्वविज्ञानं सिन्धूनां निवेदयति । हे सिन्धवः आपः सर्वसाक्षिण्यो यूयम् । त्री षधस्था त्रयो लोकाः । ते च प्रत्येकं त्रिः भवन्ति । तथा ‘त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोकाः’ इति श्रुतिः । ‘ न द्याव इन्द्रमोजसा नान्तरिक्षाणि वज्रिणम् । न विव्यचन्त भूमयः ’ (ऋ. सं. ८.६.१५) इति प्रत्येकं बहुवचनश्रवणात् । बहुवचनं च कपिञ्जलन्यायेन त्रित्वे पर्यवसितम् । ते च लोकाः कवीनां देवानां निवासस्थानानि भवन्ति । उत अपि च त्रिमाता त्रयाणाममीषां लोकानां निर्माता संवत्सरः सूर्यो वा विदथेषु यज्ञेषु सम्राट् यजनीयतया सम्यग्दीप्यमानो वर्तते । तथा ऋतावरीः उदकवत्यः अप्याः नभस्या आप्तव्या वा तिस्रः योषणाः त्रिसंख्याका इला सरस्वती भारती इत्येवंरूपाः परस्परमिश्रणोपेताः देवताः विदथे यज्ञे दिवः दिवसस्य त्रिः त्रिषु सवनेषु आ पत्यमानाः आगच्छन्त्यो भवन्ति ॥ सधस्था । पूर्वपदात्’ इति संहितायां षत्वम् । योषणाः । युष इति सौत्रो धातुः । ल्युटि रूपम् । लित्स्वरः । तिस्रः । ‘ तिसृभ्यो जसः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अप्याः। अप् इत्यन्तरिक्षनाम । तत्र भवाः । ‘ भवे छन्दसि’ इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Rivers, the dwelling-plural ces of the intelligent gods are thrice three; the measurer of the three (worlds) is the sovereign at sacrifices; three feminine le (divinities) of the waters charged with the rains descend from heaven at the thrice (repeated) solemnity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Each of the three lokas has three divisions; this information is addressed to the river, Sindhavaḥ being in the vocative case; the measurer of the three worlds: the sun or the year; three feminine le divinities: iḷā, sarasvatī and bhāratī

Three times three are the seats of the poets, o rivers, and the sovereign king at the rites [/in the (cosmic) divisions] [=Agni] has three mothers. Three are the truthful watery maidens, who act the master at the rite three times a day.

On this vs. see Thieme, Untersuchung 43-44 and 47-48. He is responsible for the second interpr. of vidátheṣu in b. See also vidátha- in III.38.5-6, a passage already adduced above ad vs. 3, and comm. thereon: ‘cosmic division’ seems the most likely interpr. of the stem there.

The three watery maidens in c may be evaluated in conjunction with II.5.5, also with the three (apparently watery) women who nourish Apām Napāt in II.35.5, and perhaps with the three goddesses of the Āprī hymns (Sarasvatī, Idā, and Bharatī).

Who they are here and what they are doing are unclear to me.

In d pátyamānāḥ ‘acting the master’ may be a sly joke, since it has females as its subj. and it was just used (3c) for the hyper-virile inseminator.

Streams! the wise Gods have thrice three habitations. Child of three Mothers, he is Lord in synods.
Three are the holy Ladies of the Waters, thrice here from heaven supreme in our assembly.

Dreimal drei sind die Stätten der Seher, ihre Ströme, und dreier Mütter Kind ist der Herr über die Opfer. Drei sind die rechtwandelnden Wasserfrauen, die dreimal des Tages ein Anrecht auf Opfer haben.

Dreimal drei Sitz’, o Ströme, sind der Weisen, und der drei Mütter hat, ist Fürst der Feste, Drei reine Wolkenjungfrau’n sind des Tages dreimal Gebieterinnen bei der Feier.

Трижды три общих местопребываний у поэтов, о реки,
А также трех матерей имеет самодержец на местах жертвенных раздач.
Три водные жены, связанные с (вселенским) законом,
Властвуют на месте жертвенных раздач трижды в день.

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सबके निवास के लिये ईश्वर ने जगत् बनाया, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर (त्री) तीन (सधस्था) साथ के स्थान (सिन्धवः) नदियाँ (उत) और (कवीनाम्) विद्वानों के (त्रिः) तीनबार (त्रिमाता) जन्म, स्थान और नाम इन तीनों को उत्पन्न करनेवाला (विदथेषु) वा जो संग्रामों और जानने योग्य व्यवहारों में (सम्राट्) उत्तम प्रकार भूमि में प्रकाशित है ऐसे पुरुष के सदृश (ऋतावरीः) जिनमें सत्य विद्यमान (योषणाः) जो स्त्रियों के सदृश वर्त्तमान (तिस्रः) स्थूल सूक्ष्म और कारण नामक (अप्याः) अन्तरिक्ष में होनेवाली सृष्टियाँ (विदथे) संग्राम में (पत्यमानाः) पति के सदृश आचरण करती हुई हैं उनको (त्रिः) तीनबार और (दिवः) तारागणों को रचता है, वही सबका स्वामी है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिस परमात्मा ने सब प्राणी और प्राणिभिन्नों के निवास के लिये जल स्थल और अन्तरिक्ष रचे, उस स्वामी की पतिव्रता स्त्री के सदृश निरन्तर सेवा करो ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यो जगदीश्वरस्त्री सधस्था सिन्धव उतापि कवीनां त्रिस्त्रिमाता विदथेषु सम्राडिवर्तावरीर्योषणा इव तिस्रोऽप्या विदथे पत्यमानास्त्रिदिवो निर्मिमीते सएव सर्वाऽधीशोऽस्ति ॥५॥

अथेश्वरेण सर्वेषां निवासाय जगद्रचितमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्री) त्रीणि (सधस्था) सहस्थानानि (सिन्धवः) नद्यः (त्रिः) (कवीनाम्) विदुषाम् (उत) (त्रिमाता) त्रयाणां जन्मस्थाननाम्नां माता जनकः (विदथेषु) संग्रामादिषु विज्ञातव्येषु व्यवहारेषु (सम्राट्) यः सम्यग्राजते भूमौ (ऋतावरीः) ऋतं सत्यं विद्यते यासु ताः (योषणाः) योषाइव वर्त्तमानाः (तिस्रः) स्थूलसूक्ष्मकारणाख्याः (अप्याः) अप्स्वन्तरिक्षे भवाः (त्रिः) त्रिवारम् (आ) (दिवः) ज्योतींषि (विदथे) संग्रामे (पत्यमानाः) पतिरिवाचरन्तीः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः येन परमात्मना सर्वेषां प्राण्यप्राणिनां निवासाय जलस्थलान्तरिक्षाणि निर्मितानि तं पतिं पतिव्रतेव सततं सेवध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्या परमेश्वराने सर्व प्राण्यांच्या व इतरांच्या निवासासाठी जल, स्थल, अंतरिक्ष निर्माण केलेले आहे. पतिव्रता स्त्री जशी निरंतर पतीची सेवा करते तशी त्याची सेवा करा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि꣡र् आ꣡ दिवः꣡ सवितर् वा꣡रियाणि
दिवे꣡-दिव आ꣡ सुव त्रि꣡र् नो अ꣡ह्नः
त्रिधा꣡तु राय꣡ आ꣡ सुवा व꣡सूनि
भ꣡ग त्रातर् धिषणे सात꣡ये धाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

trís ← trís (invariable)
{}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

áhnaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

trís ← trís (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tridhā́tu ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dhiṣaṇe ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

trātar ← trātár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

त्रिः । आ । दि॒वः । स॒वि॒तः॒ । वार्या॑णि । दि॒वेऽदि॑वे । आ । सु॒व॒ । त्रिः । नः॒ । अह्नः॑ ।
त्रि॒ऽधातु॑ । रा॒यः । आ । सु॒व॒ । वसू॑नि । भग॑ । त्रा॒तः॒ । धि॒ष॒णे॒ । सा॒तये॑ । धाः॒ ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• diva ← dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ahnaḥ ← ahar
• [noun], genitive, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• tridhātu ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātu ← dhātu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvā ← suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• suvā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• trātar ← trātṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “defender; savior.”

• dhiṣaṇe ← dhiṣaṇā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

सवितः सर्वस्य प्रेरक हे आदित्य दिवः द्युलोकादागत्य त्वं वार्याणि सर्वैः संभजनीयानि धनानि दिवेदिवे प्रतिदिनं त्रिः आ सुव त्रिवारमस्मभ्यं प्रेरय प्रयच्छेत्यर्थः । तदेवोच्यते । भग सर्वैर्भजनीय त्रातः अस्माकं रक्षक हे आदित्य त्रिधातु त्रिधातूनि पशुकनकरत्नभेदेन त्रिप्रकाराणि वसूनि धनानि रायः । रान्ति क्षीरादीनीति रायो गोधनानि । तानि च नः अस्मभ्यम् अह्नः संबन्धिषु त्रिः त्रिषु सवनेषु आ सुव प्रयच्छ । धिषणे माध्यमिके हे वाक् सातये धनलाभाय धाः अस्मान् कुरु ॥ त्रिः। द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच् ’ ( पा. सू. ५. ४. १८) इति सुच् । चित्स्वरः । सुव ।’ षू प्रेरणे ‘। तुदादिः । लोटि रूपम् । त्रिधातु ।’ डुधाञ् धारणपोषणयोः । इत्यस्मात् ’ सितनिगमिमसि’ इत्यादिना तुन्प्रत्ययः । धिषणे । आमन्त्रितत्वात् निघातः ॥

English translation:

“Savitā, descended from heaven, bestow upon us blessings thrice everyday; Bhaga, saviour, grant us thrice a day riches of three elements; Dhiṣaṇa enable us to acquire (wealth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Riches of three elements: tridhātu rāyas, cattle, gold and gems;

Dhiṣaṇa = the goddess of speech

Three times a day, every day, o Savitar, impel valuables to us, three times daily.
Threefold riches and goods impel here. O Bhaga, o Protector, o Holy Place, position (them) for winning.

The emphasis on the day here is striking. Two different ‘day’ words get used: #trír ā́divaḥ …, divé-dive … trír no áhnaḥ#, with the two parallel expressions polarized at the beg. and end of the hemistich. For another poss. passage with both words, cf. IX.86.19 and comm. thereon, where the possible semantic difference between the two words is explored.

Do thou, O Savitar, from heaven thrice hither, three times a day, send down thy blessings daily.
Send us, O Bhaga, triple wealth and treasure; cause the two worlds to prosper us, Preserver!

Dreimal des Tages weise uns, o Savitri, wünschenswerte Dinge zu, Tag für Tag dreimal am Tage! Weise uns dreifach Reichtümer, Güter zu; o Bhaga, Schützer, o Dhisana, verhilf zum Gewinn!

Dreimal des Tags, o Savitar, verschaffe uns täglich Schätze, dreimal, wenn es Tag ist, Dreifachen Schatz verschaff, und Güter lass uns, o Bhaga, Tratar, Dhischana erlangen.

Трижды в день, о Савитар, избранные дары
Пробуждай для нас – день за днем, три раза в день!
Трояко пробуждай богатства, блага!
О Бхага, спаситель, Дхишана, устрой, чтоб (мы их) добыли!

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर की प्रार्थना के साथ जगद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) ऐश्वर्य के देनेवाले आप (दिवेदिवे) प्रतिदिन (नः) हम लोगों के लिये (दिवः) कामना करने योग्य क्रियाओं को (वार्याणि) ग्रहण करने योग्य ऐश्वर्यों को (त्रिः) तीन बार (आसुव) उत्पन्न करो हे (भग) अत्यन्त भजने योग्य (अह्नः) दिन के मध्य में (रायः) धनों को (त्रिः) तीन बार (आसुव) उत्पन्न करो और (त्रातः) हे रक्षा करनेवाले (सातये) उत्तम प्रकार विभाग के लिये (त्रिधातु) सुवर्ण और चाँदी आदि धातु जिनमें ऐसे (वसूनि) धनों और (धिषणे) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (आ, धाः) सब प्रकार धारण करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर ! आप कृपा से हम लोगों को धर्म से पुरुषार्थयुक्त करके प्रतिदिन ऐश्वर्य्य प्राप्त कराओ और निरन्तर रक्षा करके सबके सुख के लिये विभागों को कराओ ॥६॥

अन्वय: हे सवितस्त्वं दिवेदिवे नोऽस्मभ्यं दिवो वार्याणि त्रिरासुव। हे भग अह्नो मध्ये रायस्त्रिरासुव। हे त्रातस्सातये त्रिधातु वसूनि धिषणे आ धाः ॥६॥

अथेश्वरप्रार्थनया जगद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) त्रिवारम् (आ) समन्तात् (दिवः) कमनीयाः (सवितः) ऐश्वर्यप्रद (वार्याणि) वरितुं योग्यान्यैश्वर्याणि (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (आ) (सुव) जनय (त्रिः) त्रिवारम् (नः) अस्मभ्यम् (अह्नः) दिवसस्य मध्ये (त्रिधातु) त्रीणि सुवर्णरजताऽयसादयो धातवो येषु तानि (रायः) (आ) (सुवा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वसूनि) धनानि (भग) भजनीयतम (त्रातः) रक्षक (धिषणे) द्यावापृथिव्यौ (सातये) संविभागाय (धाः) धेहि ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर भवान् कृपयाऽस्मान् धर्मेण पुरुषार्थयित्वा प्रतिदिनमैश्वर्य्यं प्रापय सततं रक्षित्वा सर्वेषां सुखाय विभागान् कारय ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वरा! तू कृपा करून आम्हाला धर्माने पुरुषार्थयुक्त करून प्रत्येक दिवशी ऐश्वर्य प्राप्त करून दे व निरंतर रक्षण करून सर्वांच्या सुखासाठी त्याचे विभाग कर. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि꣡र् आ꣡ दिवः꣡ सविता꣡ सोषवीति
रा꣡जाना मित्रा꣡व꣡रुणा सुपाणी꣡
आ꣡पश् चिद् अस्य रो꣡दसी चिद् उर्वी꣡
र꣡त्नम् भिक्षन्त सवितुः꣡ सवा꣡य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soṣavīti ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

trís ← trís (invariable)
{}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rā́jānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

supāṇī́ ← supāṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bhikṣanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

savā́ya ← savá- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

त्रिः । आ । दि॒वः । स॒वि॒ता । सो॒ष॒वी॒ति॒ । राजा॑ना । मि॒त्रावरु॑णा । सु॒पा॒णी इति॑ सु॒ऽपा॒णी ।
आपः॑ । चि॒त् । अ॒स्य॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । चि॒त् । उ॒र्वी इति॑ । रत्न॑म् । भि॒क्ष॒न्त॒ । स॒वि॒तुः । स॒वाय॑ ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• soṣavīti ← soṣav ← √sū
• [verb], singular, Present indikative

• rājānā ← rājan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• supāṇī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supāṇī ← pāṇī ← pāṇi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• āpaś ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• urvī ← uru
• [noun], nominative, dual, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• bhikṣanta ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb], plural, Imperfect
• “beg; beg.”

• savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savāya ← sava
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; command; impulse; direction; momentum.”

सविता देवः दिवः दिवसस्य त्रिः त्रिषु कालेषु आ सोषवीति अस्मभ्यं धनान्यासुवतु। प्रेरयतु । किंच राजाना राजानौ सुपाणी कल्याणपाणी मित्रावरुणौ आपः । आप्नोति सर्वं जगत् इत्यापः अन्तरिक्षम्। नित्यबहुवचनान्तत्वात् बहुवचनम् । चित् अपि च उर्वी विस्तीर्णे रोदसी द्यावापृथिव्यौ एता देवताः सवितुः प्रेरकस्य अस्य देवस्य सवाय सवेन प्रेरणेन रत्नम् अपेक्षितमर्थं भिक्षन्त याचन्ते ॥ सोसवीति । ‘षू प्रेरणे’ इत्यस्य यङ्लुकि लटि रूपम् । मित्रावरुणा । ‘देवताद्वन्द्वे च’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । भिक्षन्त । भिक्ष याञ्चायाम्’ इत्यस्य लङि रूपम् । सवाय । ‘ जव सवौ च’ (पा. सू. ३. ३. ५६. ४ ) इति अजन्तत्वेन निपातनादन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May Savitā bestow upon us wealth at the (three periods) of the day, for the well-handed Mitra and Varuṇa, the waters, the vast heaven and earth, solicit precious things from the liberality of Savitā.”

Three times a day Savitar keeps impelling (and?) the two kings, Mitra and Varuṇa, of good hands.
Even the waters, even the two broad world-halves beg for his treasure, for Savitar to impel it.

Schaefer (196-97) nicely points out that the “intensive” (i.e., frequentative) soṣavīti is the verbal equivalent of the āmreḍitas in 6cd (see comm. above) with the simple verb suva.

I am not certain what to do with pāda b. The standard tr. take Mitra-Varuṇa as parallel subjects with those in c, with the main verb in d. This is certainly possible, but conceptually it seems a bit odd. Do Mitra and Varuṇa want things from other gods? would they beg for such a gift? Also Savitar is regularly híraṇyapāṇi- (as in III.54.11), so the -pāṇi- adj. here (supāṇī́) would associate M+V with him.

Savitar thrice from heaven pours down abundance, and the fair-handed Kings Varuna, Mitra;
And spacious Heaven and Earth, yea, and the Waters, solicit wealth that Savitar may send us.

Dreimal des Tages weist Savitri an; Mitra und Varuna, die beiden Könige mit der schönen Hand, selbst die Gewässer, selbst die beiden weiten Rodasi bitten um Savitri´s Kleinod, daß er es zuweise.

Dreimal des Tags schenkt Savitar uns reichlich, freigiebig Mitra-Varuna, die Herrscher, Die Wasser auch und beide weiten Welten begehren Schatz von Savitar zur Gabe.

Трижды в день Савитар мощно пробуждает.
Два царя Митра-Варуна прекраснорукие,
Сами воды, сами две широкие половины мироздания
Просят о сокровище этого Савитара, чтоб (он его) пробудил.

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजप्रस्ताव से विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सविता) प्रेरणा करनेवाला अन्तर्य्यामी (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु के सदृश सबके मित्र (सुपाणी) और सुन्दर जिनके हाथ ऐसे (राजाना) विद्या और विनय से प्रकाशमान नरों के समान (दिवः) प्रकाश से (त्रिः, आ, सोषवीति) तीन बार सब ओर से निरन्तर प्रेरणा देता है (अस्य) इस (सवितुः) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्ययुक्त जगदीश्वर के समीप से (सवाय) ऐश्वर्य्य के लिये (आपः) प्राणों के (चित्) सदृश (उर्वी) बहुत (रोदसी) प्रकाशित और अप्रकाशित जगत् और (रत्नम्) सुन्दर धन की (चित्) भी सब लोग (भिक्षन्त) याचना करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा लोग परमेश्वर के सदृश गुण-कर्म और स्वभावयुक्त हुए प्रजाओं में वर्त्तमान हैं, वे ही चक्रवर्त्ति राज्य और असङ्ख्य धन को प्राप्त होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्सविता मित्रावरुणा सुपाणी राजानेव दिवस्त्रिरा सोषवीत्यस्य सवितुः सकाशात्सवायाऽऽपश्चिदुर्वी रोदसी रत्नं चित्सर्वे भिक्षन्त ॥७॥

अथ राजप्रस्तावेन विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) (आ) अभिविधौ (दिवः) प्रकाशात् (सविता) प्रेरकोऽन्तर्य्यामी (सोषवीति) भृशं सुवति (राजाना) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमानः (मित्रावरुणा) प्राणोदानवत्सर्वेषां सुहृदौ (सुपाणी) शोभनौ पाणी ययोस्तौ (आपः) प्राणा इव (चित्) इव (अस्य) जगदीश्वरस्य (रोदसी) प्रकाशाप्रकाशे जगती (चित्) अपि (उर्वी) बहुले (रत्नम्) रमणीयं धनम् (भिक्षन्त) याचन्ते (सवितुः) सकलैश्वर्य्यसम्पन्नस्य सकाशात् (सवाय) ऐश्वर्य्याय ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राजानः परमेश्वरवद्गुणकर्मस्वभावास्सन्तः प्रजासु वर्त्तन्ते त एव साम्राज्यमसंख्यं धनञ्च लभन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे परमेश्वराप्रमाणे गुण, कर्म, स्वभाव धारण करून प्रजेशी वागतात त्यांना चक्रवर्ती राज्य व असंख्य धन प्राप्त होते. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि꣡र् उत्तमा꣡ दूण꣡शा रोचना꣡नि
त्र꣡यो राजन्ति अ꣡सुरस्य वीराः꣡
ऋता꣡वान इषिरा꣡ दूळ꣡भासस्
त्रि꣡र् आ꣡ दिवो꣡ विद꣡थे सन्तु देवाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dūṇáśā ← dūṇáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rocanā́ni ← rocaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trís ← trís (invariable)
{}

uttamā́ ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rājanti ← √rāj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dūḷábhāsaḥ ← dūḷábha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iṣirā́ḥ ← iṣirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

trís ← trís (invariable)
{}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

त्रिः । उ॒त्ऽत॒मा । दुः॒ऽनशा॑ । रो॒च॒नानि॑ । त्रयः॑ । रा॒ज॒न्ति॒ । असु॑रस्य । वी॒राः ।
ऋ॒तऽवा॑नः । इ॒षि॒राः । दुः॒ऽदभा॑सः । त्रिः । आ । दि॒वः । वि॒दथे॑ । स॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• uttamā ← uttama
• [noun], nominative, plural, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• dūṇaśā ← dūṇaśa
• [noun], nominative, plural, neuter

• rocanāni ← rocana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rājanty ← rājanti ← rāj
• [verb], plural, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ṛtāvāna ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• iṣirā ← iṣirāḥ ← iṣira
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigorous; bracing; quick.”

• dūﾱabhāsas ← dūﾱabhāsaḥ ← dūḍabha
• [noun], nominative, plural, masculine

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

दूणशा दुर्नशा केनापि विनाशयितुमशक्यानि रोचनानि दीप्यमानानि त्रिः त्रीण्युत्तमानि स्थानानि सन्ति । एतेषु त्रिषु स्थानेषु असुरस्य । अस्यति क्षिपति सर्वमित्यसुरः कालात्मा संवत्सरः । तस्य वीराः पुत्राः त्रयः अग्निवायुसूर्यरूपाः राजन्ति शोभन्ते । तानेव विशिनष्टि। ऋतावानः । ऋतं सत्यभूतमग्निहोत्रादिकं कर्म तद्वन्तः । इषिराः यज्ञार्थं शीघ्रगतिमन्तः दूळभासः दुर्दभासः केनापि स्वतेजसा तिरस्कर्तुमशक्या एते सर्वे देवाः विदथे ,अस्मदीये यज्ञे दिवः अह्नः संबन्धिषु त्रिः त्रिषु सवनेषु आ सन्तु समन्ताद्यजनीयतया भवन्तु ॥ उत्तमा । ‘ उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र ’ इत्युञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । दूणशा । नशेः कृच्छ्रार्थे खल्। ‘दुरो दाशनाशदभेषूत्वं वक्तव्यम्’ इति रेफस्य उत्वम् । उत्तरपदादेः ष्टुत्वम् । लित्स्वरः । दूळभासः । पूर्ववदुत्वष्टुत्वे ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Three are the excellent uninjurable bright regions, three scions of the powerful (year) are shining; practisers of truth, quick moving, of surpassing radiance; may the deities be present thrice daily at the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three..bright regions: heaven, earth, firmament; three scions of the year: Agni, Vāyu and Sūrya; the tet calls them asurasya vīra: asuraḥ = kālātma saṃvatsara, th eyear, identical with time, tasya putraḥ, its sons

Threefold are the highest realms of light, difficult to reach; (there?) rule/ shine three heroes of the Lord.
Truthful, vigorous, difficult to deceive—three times a day let the gods be at the rite.

Three are the bright realms, best, beyond attainment, and three, the Asura’s Heroes, rule as Sovrans,
Holy and vigorous, never to be injured. Thrice may the Gods from heaven attend our synod.

Dreifach sind die höchsten, schwer erreichbaren Lichthimmel. Drei Mannen des Asura sind Herrscher. Die gesetzestreuen, eifrigen, schwer zu hintergehenden Götter sollen dreimal des Tages bei dem Opfer zugegen sein.

Dreifach die höchsten schwer erreichten Räume, drei Helden auch des höchsten Geistes herrschen; Die heiligen, untrüglichen, die muntern die Götter sei’n dreimal des Tags beim Feste.

Трижды (поделены) высшие труднодоступные светлые пространства.
Царствуют три мужа Асуры.
Преданные закону, деятельные боги,
Которых трудно провести, пусть будут трижды в день на месте жертвенных раздач!

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो ब्रह्म के भक्त (त्रयः) बिजुली प्रसिद्ध अग्नि और सूर्य्याग्नि के सदृश (असुरस्य) दुष्ट और दोषों के दूर करनेवाले के सम्बन्ध में (इषिराः) जानेवाले (ऋतावानः) प्रशंसित सत्य जिनमें विद्यमान तथा (वीराः) विद्या शूरता और बल से परिपूरित वे (दूळभासः) हिंसा से रहित (आ) सब प्रकार (दिवः) कामना करते हुए (देवाः) विद्वान् लोग (विदथे) संग्राम आदि व्यवहार में (त्रिः) तीन बार (सन्तु) प्रसिद्ध हों और (दूणशा) दुःख से जिनका नाश होता है वे (उत्तमा) श्रेष्ठ (रोचनानि) प्रकाशमान (त्रिः) तीन बार (राजन्ति) शोभित होते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो लोग जगदीश्वर को प्राणों के सदृश प्रिय, राजा के सदृश उपदेशदाता, न्यायाधीश के सदृश नायक, सूर्य के सदृश अपने से प्रकाशमान और सबका प्रकाशकर्त्ता मान निरन्तर भजते हैं, वे ही शत्रुओं के दुःख से जीतने योग्य सत्य के आचरण करने और अन्यों के सुख चाहनेवाले हैं, वे चक्रवर्त्ती राज्य को प्राप्त होकर सूर्य्य के सदृश शोभित होते हैं और वे ही इस संसार में रक्षा के अधिकारी हों ॥८॥ इस सूक्त में ईश्वर, जगत् और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: ये ब्रह्मभक्तास्त्रय इवाऽसुरस्येषिरा ऋतावानो वीरा दूळभास आदिवो देवा विदथे त्रिस्सन्तु ते दूणशोत्तमा रोचनानि त्री राजन्ति ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) त्रिवारम् (उत्तमा) उत्तमानि (दूणशा) दुःखेन नशो नाशो येषान्तानि (रोचनानि) प्रकाशमानानि (त्रयः) विद्युत्प्रसिद्धसूर्य्याः (राजन्ति) (असुरस्य) दुष्टान् दोषान्प्रक्षेप्तुः (वीराः) व्याप्तविद्याशौर्यबलाः (ऋतावानः) प्रशंसितमृतं सत्यं विद्यते येषु ते (इषिराः) गन्तारः (दूळभासः) दुर्गतो दभो हिंसा येभ्यस्ते (त्रिः) (आ) (दिवः) कामयमानाः (विदथे) संग्रामादिव्यवहारे (सन्तु) (देवाः) विद्वांसः ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये जगदीश्वरं प्राणवत्प्रियं राजवदादेष्टारं न्यायाधीशवन्नेतारं सूर्य्यवत्सुप्रकाशं सर्वप्रकाशकं सततं भजन्ते त एव शत्रुभिर्दुर्जयाः सत्याचारा अन्येषां सुखं कामयमानाश्चक्रवर्त्तिराज्यं प्राप्य सूर्य्यवद्विराजन्ते त एवात्र रक्षाधिकृता भवन्त्विति ॥८॥ अत्रेश्वरजगद्विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥ इति षट्पञ्चाशत्तमं सूक्तं प्रथमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक जगदीश्वराला प्राणाहून प्रिय, राजाप्रमाणे उपदेश कर्ता, न्यायाधीशाप्रमाणे नायक, सूर्याप्रमाणे स्वतः प्रकाशमान व सर्वांचा प्रकाशकर्ता मानून निरंतर भजतात तेच शत्रूंच्या दुःखांना जिंकणारे, सत्याचे आचरण करणारे व इतरांचे सुख इच्छिणारे असतात. त्यांना चक्रवर्ती राज्य प्राप्त होते व ते सूर्याप्रमाणे सुशोभित होतात व तेच या जगाचे रक्षणकर्ते असतात. ॥ ८ ॥