०५५

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उष᳓सः पू᳓र्वा अ᳓ध य᳓द् विऊषु᳓र्
मह᳓द् वि᳓ जज्ञे अक्ष᳓रम् पदे᳓ गोः᳓
व्रता᳓ देवा᳓नाम् उ᳓प नु᳓ प्रभू᳓षन्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

pū́rvāḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vyūṣúḥ ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

akṣáram ← akṣára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

jajñe ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

prabhū́ṣan ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒षसः॑ । पूर्वाः॑ । अध॑ । यत् । वि॒ऽऊ॒षुः । म॒हत् । वि । ज॒ज्ञे॒ । अ॒क्षर॑म् । प॒दे । गोः ।
व्र॒ता । दे॒वाना॑म् । उप॑ । नु । प्र॒ऽभूष॑न् । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• pūrvā ← pūrvāḥ ← pūrva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vyūṣur ← vyūṣuḥ ← vivas ← √vas
• [verb], plural, Perfect indicative
• “spend; dwell.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jajñe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• akṣaram ← akṣara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “syllable; Om; sound; Brahma; vowel; word; final emancipation.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• prabhūṣan ← prabhūṣ ← √bhūṣ
• [verb noun], nominative, singular

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

पूर्वाः उदयकालात् प्राचीनाः उषसः यत् यदा व्यूषुः व्युच्छन्ति अध तदानीम् अक्षरम् । न क्षरतीत्यक्षरम् । अविनाश्यादित्याख्यं महत् प्रभूतं ज्योतिः गोः उदकस्य पदे स्थाने समुद्रे नभसि वा वि जज्ञे उत्पद्यते । अथोदिते सूर्ये प्रभूषन् अग्निहोत्रादिकर्मसु प्रभवितुमिच्छन् यजमानः व्रता कर्माणि देवानां नु क्षिप्रम् उप समीपं नेष्यति । योग्यक्रियाध्याहारः । तदिदं देवानाम् एकं मुख्यम् असुरत्वम्। अस्यति क्षिपति सर्वानित्यसुरः प्रबलः । तस्य भावोऽसुरत्वं प्राबल्यम् । महदैश्वर्यम् ॥ व्यूषुः । ‘उष प्लुष दाहे’ इत्यस्य विपूर्वस्य लिट्युसि रूपम् । ‘सह’ इति योगविभागात् समासः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्रभूषन् । भवतेः सनि द्विर्वचनस्य छन्दसि विकल्पितत्वात् अत्र द्विर्वचनाभावः । तदन्ताच्छतरि रूपम् । प्रादिसमासः । शतुर्लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः ॥

English translation:

“When the preceding dawns appear, the great imperishable (light) is engendered in the (firmament, the) sphere of the waters, and then the worshipper is alert to perform the rites (due to) the gods, for great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mahad devānām asuratvam ekam: this is the burden of this and following verses; asuratvam is the abstract form of asura, explained strong, powerful, prabalā, from asyati, who or what throws or impels all things or beings, asyati, śipati sarvan: the abstract isprābalyam or aiśvaryam, might or sovereigny;

Ekam = one, is explained mukhyam, chief

Then when the ancient dawns dawned forth, in the track of the cow a great imperishable (syllable) was born [/was discerned],
which tends to the commandments of the gods: great is the one and only lordship of the gods.

The perfect in b, ví jajñe, is entirely ambiguous between √jan and √jñā, and I think it likely that both are meant. In this context there is not too much difference between a syllable being born and being discerned. The “track of the cow” is presumably here the ritual ground, and the reference is to the ritual speech of the dawn sacrifice. Renou astutely notes the juxtaposition of akṣára- and padá-, reinforcing the speech theme, even though padá- has the sense of ‘track, footprint’ here. See padáin the next vs. (2b) for a possible reference to speech.

The standard tr. all supply a first-person subject in c, with a verb like “I proclaim.” No one but Oldenberg attempts to justify this addition, and his attempt is halfhearted. I instead take c as continuing b and take the underlying form of prabhū́ṣan to be prabhū́ṣat, neut. nom./acc. sg., before a following nasal, against the Pp. The participle modifies akṣáram in b. In my interpr. the “syllable” (that is, the essence of speech) attends to the gods’ commandments, perhaps by giving them imperishable verbal form. I also suggest that the “great syllable” is actually the refrain found in d; note that mahā́t in b takes the same position as it does in the refrain. The refrain may also be the most important of the gods’ vratas; see also 6c.

AT the first shining of the earliest Mornings, in the Cow’s home was born the Great Eternal.
Now shall the statutes of the Gods be valid. Great is the Gods’ supreme and sole dominion -

Damals als die früheren Morgenröten aufgingen, da wurde das große Wort geboren auf der Fährte der Kuh. Der Dienste der Götter wartend sage ich: Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Da, als die ersten Morgenröthen strahlten, entstand das grosse Licht am Ort der Weltkuh, Die Satzungen der Götter nun befolgend; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Когда прежние Ушас зажигались,
Великое слово зародилось в следе коровы.
Соблюдая заветы богов, (я говорю):
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, उषा
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बाईस ऋचावाले पचपनवें सूक्त का आरम्भ है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (उषसः) प्रातःकाल से (पूर्वाः) प्रथम हुए (व्यूषुः) विशेष करके वसते हैं वह (महत्) बड़ा (अक्षरम्) नहीं नाश होनेवाला (महत्) बड़ा तत्त्वनामक (गोः) पृथिवी के (पदे) स्थान में (वि, जज्ञे) उत्पन्न हुआ जो (एकम्) अद्वितीय और सहायरहित (देवानाम्) पृथिवी आदिकों में बड़े (असुरत्वम्) प्राणों में रमनेवाले को (प्र, भूषन्) शोभित करता हुआ (अध) उसके अनन्तर (देवानाम्) विद्वानों के (व्रता) नियम (उप) समीप में (नु) शीघ्र उत्पन्न हुए, उसको आप लोग जानिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो बिजुली नामक वस्तु को प्रातःकाल से सेवन करते हैं, उनके सदृश वर्त्तमान एक द्वितीयरहित ब्रह्म प्रकृति आदि पदार्थों में व्याप्त हुआ वह सबको धारण करता है, वही सब करके उपासना करने योग्य है ॥१॥

अन्वय: यदुषसः पूर्वा व्यूषुस्तन्महदक्षरं महत्तत्वाख्यं गोः पदे वि जज्ञे यदेकं देवानाम्महदसुरत्वं प्रभूषन्नध देवानां व्रतोप नु जज्ञे तद्यूयं विजानीत ॥१॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (उषसः) प्रभातात् (पूर्वाः) (अध) अथ (यत्) (व्यूषुः) विवसन्ति (महत्) (वि) (जज्ञे) जातम् (अक्षरम्) (पदे) स्थाने (गोः) पृथिव्याः (व्रता) नियमाः (देवानाम्) विदुषाम् (उप) समीपे (नु) सद्यः (प्रभूषन्) अलङ्कुर्वन् (महत्) (देवानाम्) पृथिव्यादीनाम् (असुरत्वम्) यदसुषु प्राणेषु रमते तत् (एकम्) अद्वितीयमसहायम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यद्विद्युदाख्यमुषसः सेवन्ते तद्वद्वर्त्तमानमेकमद्वितीयं ब्रह्म प्रकृत्यादिषु व्याप्तं तत्सर्वं धरति तदेव सर्वैरुपास्यमस्ति ॥१॥

या सूक्तात दिवस, रात्र, विद्वान, अंतरिक्ष, पृथ्वी, राजधर्म व ईश्वर यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे विद्युतचे उषःकालापासून ग्रहण करतात त्याप्रमाणे एक अद्वितीय ब्रह्म, प्रकृती इत्यादीमध्ये व्याप्त असून सर्वांना धारण करतो तोच सर्वांचा उपासनीय आहे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मो᳓ षू᳓ णो अ᳓त्र जुहुरन्त देवा᳓
मा᳓ पू᳓र्वे अग्ने पित᳓रः पदज्ञाः᳓
पुराणियोः᳓ स᳓द्मनोः केतु᳓र् अन्त᳓र्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
átra ← átra (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

juhuranta ← √hr̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

padajñā́ḥ ← padajñā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

antár ← antár (invariable)

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purāṇyóḥ ← purāṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

sádmanoḥ ← sádman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:DU}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मो इति॑ । सु । नः॒ । अत्र॑ । जु॒हु॒र॒न्त॒ । दे॒वाः । मा । पूर्वे॑ । अ॒ग्ने॒ । पि॒तरः॑ । प॒द॒ऽज्ञाः ।
पु॒रा॒ण्योः । सद्म॑नोः । के॒तुः । अ॒न्तः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• mo ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇo ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• juhuranta ← hvṛ
• [verb], plural, Present indikative

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• padajñāḥ ← pada
• [noun], neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• padajñāḥ ← jñāḥ ← jña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “conversant(p); aware(p); wise.”

• purāṇyoḥ ← purāṇa
• [noun], genitive, dual, feminine
• “age-old; stale; old; old; traditional; aged.”

• sadmanoḥ ← sadman
• [noun], locative, dual, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• ketur ← ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

हे अग्ने अत्र अस्मिन् काले देवाः नः अस्मान् सु सुष्ठु मो जुहुरन्त मा हिंस्युः । तथा पदज्ञाः कर्माण्यनुष्ठाय देवपदमनुभवन्तः पूर्वे पुरातनाः पितरः मा हिंसिषुः । यस्मात् केतुः यज्ञानां प्रज्ञापकः सूर्यः पुराण्योः पुरातनयोः सद्मनोः । सीदन्त्यनयोर्देवमनुष्या इति सद्मनी रोदसी । तयोः अन्तः मध्ये उदेति । तस्मादत्र मा हिंसन्त्वित्यर्थः । महद्देवानाम् इत्यादि पूर्ववत् ॥ जुहुरन्त । ‘हृ प्रसह्यकरणे’ । लुङि जुहोत्यादित्वात् श्लुः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इत्युत्वम् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वाददादेशाभावेऽन्तादेशः ॥

English translation:

“Let not the gods, Agni, now do us harm, nor the ancient progenitors, who have come to know the degree (of divinity); nor the manifester of light between the two ancient dwellings (earth and heaven, the sun); for great and unequalled is the might of the gods.”

Let not the gods deflect us here, nor the ancient Fathers who know the track [/word], o Agni.
Between the two seats of the two age-old ones [=Heaven and Earth] is your beacon. – Great is the one and only lordship of the gods.

For juhuranta see comm. ad I.43.8; I take the form to √hvṛ ‘go crookedly’, not √hṛ ‘anger, be angry’. The point here is that the gods and the ancestors, who themselves know the path/word, should not keep us from following this same ritual cursus. There is no question of anger that I can see.

The standard interpr., that c refers to the beacon of the kindled ritual fire visible between heaven and earth, is surely correct. This kindled fire is referred to more straightforwardly in the next vs., 3c sámiddhe agnaú.

Let not the Gods here injure us, O Agni, nor Fathers of old time who know the region,
Nor the sign set between two ancient dwellings. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Dabei mögen uns die Götter und die spurenkundigen Vorfahren ja nicht irreführen, o Agni. Zwischen den Sitzen der beiden uralten Rodasi ist deine Leuchte. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Nicht, Agni, mögen jetzt uns Götter täuschen, noch auch die alten wegekund’gen Väter, Du Fackel zwischen beiden grossen Sitzen; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Да не рассердятся тут на нас ни боги,
Ни прежние отцы, о Агни, знающие след.
Между двумя сиденьями обеих древних (половин вселенной) - (твой) факел.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जो (पुराण्योः) अनादि काल से सिद्ध बिजुली और आकाश रूप प्रकृतियों (सद्मनोः) सबके रहने के स्थानों और (देवानाम्) पृथिवी आदि वा जीवों के (अन्तः) मध्य में (केतुः) ज्ञानस्वरूप (महत्) बड़ा (एकम्) अपने सदृश द्वितीय पदार्थ रहित ब्रह्म (असुरत्वम्) प्राणों में क्रीडा करता हुआ है (अत्र) इस ब्रह्म वा विज्ञान के व्यवहार में (नः) हम लोगों को (पदज्ञाः) प्राप्त होने योग्य के जाननेवाले (पूर्वे) प्रथम उत्पन्न हुए (पितरः) विज्ञानवाले (मो) नहीं (जुहुरन्त) प्रसहन करें और (देवाः) विद्वान् लोग इस विज्ञानरूप व्यवहार में हम लोगों को (मा) नहीं (सु) उत्तम प्रकार सहें, इस प्रकार आप भी यह जान के आपको ये लोग न सहें ॥२॥

भावार्थभाषाः - वे ही इस संसार में विद्वान् जन पिता के सदृश होवें कि जो प्रकृति आदि पदार्थों में व्याप्त सर्वान्तर्य्यामी ब्रह्म को उत्तम प्रकार जान के अन्यों को जनावें ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने यत्पुराण्योः सद्मनोर्देवानामन्तः केतुर्महदेकमसुरत्वमस्त्यत्र नो अस्मान् पदज्ञाः पूर्वे पितरो मो जुहुरन्त देवा अत्रास्मान् मा सु जुहुरन्तैवं त्वमप्येतद्विज्ञाय त्वामेते मा जुहुरन्त ॥२॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (मो) निषेधे (सु) (नः) अस्मान् (अत्र) अस्मिन् ब्रह्मणि विज्ञानव्यवहारे वा (जुहुरन्त) प्रसहन्ताम् (देवाः) विद्वांसः (मा) निषेधे (पूर्वे) प्रथमजाः (अग्ने) विद्वन् (पितरः) विज्ञानवन्तः (पदज्ञाः) ये पदं प्राप्तव्यं जानन्ति ते (पुराण्योः) सनातन्योर्विद्युदाकाशरूपयोः प्रकृत्योः (सद्मनोः) सर्वेषां निवासस्थानयोः (केतुः) ज्ञानस्वरूपम् (अन्तः) मध्ये व्याप्तम् (महत्) (देवानाम्) पृथिव्यादीनां जीवानां वा (असुरत्वम्) प्राणेषु क्रीडमानम् (एकम्) अद्वितीयं ब्रह्म ॥२॥

भावार्थभाषाः - त एवाऽस्मिञ्जगति विद्वांसो जनका इव भवेयुर्ये प्रकृत्यादिषु व्याप्तं सर्वान्तर्य्यामि ब्रह्म सम्यग् विज्ञाय विज्ञापयेयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या जगात तेच विद्वान लोक माता व पिता यांच्याप्रमाणे असतात जे प्रकृती इत्यादी पदार्थांमध्ये व्याप्त असलेल्या सर्वांतर्यामी ब्रह्माला उत्तम प्रकारे जाणून इतरांनाही जाणवून देतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ मे पुरुत्रा᳓ पतयन्ति का᳓माः
श᳓मि अ᳓छा दीदिये पूर्विया᳓णि
स᳓मिद्धे अग्ना᳓व् ऋत᳓म् इ᳓द् वदेम
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
kā́māḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

patayanti ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

ácha ← ácha (invariable)

dīdye ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pūrvyā́ṇi ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śámi ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sámiddhe ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वि । मे॒ । पु॒रु॒ऽत्रा । प॒त॒य॒न्ति॒ । कामाः॑ । शमि॑ । अच्छ॑ । दी॒द्ये॒ । पू॒र्व्याणि॑ ।
सम्ऽइ॑द्धे । अ॒ग्नौ । ऋ॒तम् । इत् । व॒दे॒म॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• patayanti ← patay ← √pat
• [verb], plural, Present indikative
• “fly.”

• kāmāḥ ← kāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• śamy ← śamī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• dīdye ← dīdī
• [verb], singular, Present indikative
• “shine; glitter.”

• pūrvyāṇi ← pūrvya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• samiddhe ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

• agnāv ← agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

हे अग्ने मे मम पुरुत्रा बहवः कामाः अभिलाषाः वि पतयन्ति विविधं गच्छन्ति । शमि अग्निष्टोमादिलक्षणं कर्म अच्छ अभिलक्ष्याहं पूर्व्याणि पुरातनानि स्तोत्राणि तदर्थं दीद्ये दीपयामि। पश्चात् यज्ञार्थम् अग्नौ समिद्धे दीप्यमाने सति ऋतमित् सत्यमेव वदेम । अनृतवचने हि यज्ञे वैगुण्यं स्यादिति ॥ पुरुत्रा । देवमनुष्यपुरुष°’ इत्यादिना त्राप्रत्ययः । पतयन्ति । पत्लृ गतौ ‘। स्वार्थिको णिच् ॥

English translation:

“Variously do my manifold desires alight; present at the solemnity, I recite ancient (hymns); when the fire is kindled we speak indeed the truth, for great and unequalled is the might of the gods.”

My desires fly apart in many directions, but with my (ritual) labor I illuminate ancient things.
When Agni has been kindled might we speak only truth: “Great is the one and only lordship of the gods.”

The flying, scattered desires of the poet here and his turn, in a ritual context, to the old ways of doing things reminds us of the opening of III.38, a hymn about the development of a poetic vocation within the age-old tradition, esp. III.38.1cd. In this connection it’s worth noting that our refrain, mahád devā́nām asuratvám ékam, finds an echo in III.38.4c mahát tád vṛ́ṣṇo ásurasya nā́ma “Great is that name of the bull, the lord.” Geldner also appositely adduces VI.9.6, also about a poet’s training and his selfconscious assumption of the mantle of tradition, with his inspiration deriving from the ritual fire.

The ṛtá- that we wish to speak may again be the refrain that follows immediately.

My wishes fly abroad to many places: I glance back to the ancient sacrifices.
Let us declare the truth when fire is kindled. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Meine Wünsche fliegen nach vielen Seiten, mit rechtem Fleiß beleuchte ich die früheren Dinge. Bei dem entflammten Feuer wollen wir die Wahrheit verkünden. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Nach vielen Seiten fliegen meine Wünsche, beim Opfer acht’ ich auf die alten Sprüche; Bei Agni’s Flamme mögen recht wir preisen; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Во многие стороны разлетаются мои желания.
Благочестивым трудом я освещаю прежние (события).
При зажженном огне пусть провозгласим мы закон.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

0

पदार्थान्वयभाषाः - जिनसे (मे) मेरी (पुरुत्रा) बहुत (कामाः) अभिलाषाएँ (पतयन्ति) स्वामी को स्पष्ट कहने की इच्छा करती हैं उन (पूर्व्याणि) पूर्वजनों से सिद्ध किये गये (शमि) कर्मों को मैं (अच्छ) उत्तम प्रकार (वि) विशेष करके (दीद्ये) प्रकाश करूँ (समिद्धे) प्रदीप्त (अग्नौ) अग्नि में जैसे (देवानाम्) उत्तम पदार्थों के मध्य में (महत्) बड़े (एकम्) सहायरहित (असुरत्वम्) प्राणों के आधार (ऋतम्) सत्य को (वदेम) कहे उसको (इत्) ही सब लोग कहें ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग आलस्य को त्याग के पूर्व पुरुषों करके किये हुये कर्मों का सेवन देवों के देव सबके आधार सत्यस्वरूप और दीपक से घट आदि के सदृश भीतर व्याप्त परमात्मा को साक्षात् देख के अन्य जनों के प्रति उपदेश देवैं ॥३॥

अन्वय: यैर्मे पुरुत्रा कामाः पतयन्ति तानि पूर्व्याणि शम्यहमच्छ विदीद्ये समिद्धेऽग्नाविव देवानाम्महदेकमसुरत्वमृतं वदेम तदिदेव सर्वे वदन्तु ॥३॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषे (मे) मम (पुरुत्रा) बहूनि (पतयन्ति) पतिमाचक्षन्ते (कामाः) अभिलाषाः (शमि) कर्माणि। शमीति कर्मना०। निघं० २। १। (अच्छ)। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (दीद्ये) प्रकाशयेयम्। दीदयतीति ज्वलतिकर्मा। निघं० १। १६। (पूर्व्याणि) पूर्वैः साधितानि (समिद्धे) प्रदीप्ते (अग्नौ) (ऋतम्) सत्यम् (इत्) एव (वदेम) महत् (देवानाम्) दिव्यानां पदार्थानां मध्ये (असुरत्वम्) प्राणाधारम् (एकम्) असहायम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या आलस्यं विहाय पूर्वैराप्तैराचरितानि कर्माणि सेवित्वा देवानां देवं सर्वाधारं सत्यस्वरूपं दीपेन घटादिकमिवान्तर्व्याप्तं परमात्मानं साक्षाद्दृष्ट्वाऽन्यान् प्रत्युपदिशन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी आळस सोडावा व पूर्वजांनी केलेल्या कर्माचे सेवन करावे. देवांचा देव, सर्वांचा आधारस्वरूप, सत्यस्वरूप व दीपक जसा घट प्रकाशित करतो तसे अंतःकरणात तेवणाऱ्या परमेश्वराला साक्षात पाहून इतरांना उपदेश करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समानो᳓ रा᳓जा वि᳓भृतः पुरुत्रा᳓
श᳓ये शया᳓सु प्र᳓युतो व᳓ना᳓नु
अन्या᳓ वत्स᳓म् भ᳓रति क्षे᳓ति माता᳓
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samānáḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víbhr̥taḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ánu ← ánu (invariable)

práyutaḥ ← √yu- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śayā́su ← śayā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śáye ← √śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhárati ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣéti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स॒मा॒नः । राजा॑ । विऽभृ॑तः । पु॒रु॒ऽत्रा । शये॑ । श॒यासु॑ । प्रऽयु॑तः । वना॑ । अनु॑ ।
अ॒न्या । व॒त्सम् । भर॑ति । क्षेति॑ । मा॒ता । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• samāno ← samānaḥ ← samāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• vibhṛtaḥ ← vibhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• śaye ← śī
• [verb], singular, Present indikative
• “lie; sleep.”

• śayāsu ← śaya
• [noun], locative, plural, feminine
• “lying.”

• prayuto ← prayutaḥ ← prayuta
• [noun], nominative, singular, masculine

• vanānu ← vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• vanānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• bharati ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

समानः साधारणः सर्वेषाम् । यद्वा एक एव । राजा दीप्यमानोऽग्निः पुरुत्रा बहुषु देशेषु विभृतः अग्निहोत्रार्थं विहृतो भवति । यद्वा । राजा अभिषुतः सोमः सर्वेषु देशेषु यज्ञार्थं विहृतो भवति । स चाग्निः सोमो वा शयासु वेदिषु । शेरते हविरादयः पदार्था अत्रेति शया वेद्यः । तासु शये शेते निवसति । वनानु अनुवनं वनेश्वरणिरूपेषु काष्ठेषु प्रयुतः विभक्तोऽग्निर्वर्तते । सोमश्चेत् वनेषु चमसेषु विभक्तो वर्तते । तस्य द्वे मातरौ द्यावापृथिव्यौ। तयोः अन्या द्यौः अस्याः भूमेः जायमानतया वत्सं वत्सभूतमग्निं सोमं वा भरति वृष्ट्यादिरूपेण भरति पोषयति । माता वसुधा क्षेति केवलं निवासयति ॥ विभृतः । ‘ हृञ् हरणे ’ । कर्मणि क्तः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पुरुत्रा। अधिकरणे त्राप्रत्ययः । शये । ‘शीङ् स्वप्ने । लोपस्तः’ इति तकारलोपः । ‘शीङः सार्वधातुके गुणः । शयासु । ‘शीङ् स्वप्ने । एरच् ’ इत्यधिकरणेऽच् । भरति । भृञ् भरणे । भूवादिः । ‘ एकान्याभ्यां समर्थाभ्याम्’ इति पूर्वस्य न निघातः । क्षेति । क्षि निवासगत्योः’ इत्यस्य लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“The universal sovereign is conveyed to many directions; he sleeps in the plural ces of repose; he is connected with the forests; one mother (heaven) nourishes the child; the other (earth) gives him a dwelling; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The universal sovereign: samānā rāja may imply either Agni or the Soma

The common king has been dispersed in many places; he lies in his resting places [=hearths], (spread out) for some distance along the
(fire-)logs.
Another bears the calf; the mother rests peacefully [=the two
fire-churning sticks]. – Great is the one and only lordship of
the gods.

The ví … purutrā́of the preceding vs. (3a) returns here, though with the preverb bound to a ppl. (víbhṛtaḥ); the phrase is contrasted with samāná- to express the theme of unity and diversity in balance. The “common king” is of course Agni, and the image is both of this single god being found on many different ritual grounds and of the ritual fire on any particular ritual ground being divided into three.

With Geldner, I assume that the pair in c is the kindling sticks. Cf. III.31.2d and X.27.14b, esp. tasthaú mātā́“the mother stands still,” comparable to our kṣéti mātā́ “the mother rests peacefully.” The epithet ‘having two mothers’ (dvimātár-) used of Agni in 6a and 7a is a reference to the paired kindling sticks.

King Universal, born to sundry quarters, extended through the wood be lies on couches.
One Mother rests: another feeds the Infant. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Der gemeinsame König, auf viele Stellen verteilt, ruht in den ruhenden Müttern sich selbst überlassen in jedem Holze. Eine andere trägt das Kalb die Mutter sitzt ruhig. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Derselbe König, viel umhergetragen, liegt auf den Lagern sorglos in den Hölzern, Die eine nährt das Kalb, die Mutter schlummert; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Общий царь, разнесенный по многим местам.
Он лежит на ложах, предоставленный самому себе в каждом куске древесины.
Другая (чем мать) несет теленка; (сама) мать пребывает в покое.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिन (पुरुत्रा) प्राचीन काल से प्रसिद्ध (शयासु) शयन करें जिनमें बिजुली आदि पदार्थ उनमें (प्रयुतः) विभक्त हुआ फिर मिल गया (विभृतः) विशेष करके धारण किया गया (समानः) एक (राजा) प्रकाशमान सूर्य्य (शये) शयन करता है (वना) किरणों को सेवन करता है (अन्या) भिन्न त्रिगुण स्वरूप प्रकृति (माता) माता (वत्सम्) पुत्र को धारण करती है और सबको (क्षेति) वसाती है वह (देवानाम्) सूर्य्यादिक वा विद्वानों के मध्य में (महत्) सत्कार करने योग्य (एकम्) द्वितीय रहित (असुरत्वम्) दूर करता है दुःखों को जो उसका होना उसको आप लोग (अनु) शीघ्र जानिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस करके प्रकाशित हुए सूर्य्य आदि प्रकाशित होते हैं, जो अव्यक्त अर्थात् प्रकृति में सबको उत्पन्न करके तथा धारण करके माता के सदृश रक्षा करता है और जो यथार्थवक्ता विद्वानों करके सत्कार करने योग्य है, उस ब्रह्म की आप लोग उपासना करो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या यत्र पुरुत्रा शयासु प्रयुतो विभृतस्समानो राजा सूर्य्यः शये शेते वना सेवतेऽन्या माता वत्सं भरति सर्वं क्षेति तद्देवानां महदेकमसुरत्वं यूयमनु विजानीत ॥४॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (समानः) एकः (राजा) प्रकाशमानः (विभृतः) विशेषेण धृतः (पुरुत्रा) पूर्वासु (शये) (शयासु) शेरते यासु विद्युदादयः पदार्थाः तासु (प्रयुतः) विभक्तः सन् मिलितः (वना) किरणान् (अनु) सद्यः (अन्या) भिन्ना त्रिगुणात्मिका प्रकृतिः (वत्सम्) महत्तत्वादिकम् (भरति) धरति (क्षेति) निवासयति (माता) जननीव (महत्) पूजनीयम् (देवानाम्) सूर्य्यादीनां विदुषां वा मध्ये (असुरत्वम्) अस्यति प्रक्षिपति दूरीकरोति सर्वाणि दुःखानि तस्य भावम् (एकम्) अद्वितीयम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येन प्रकाशिताः सूर्य्यादयः प्रकाशन्ते योऽव्यक्ते सर्वमुत्पाद्य धृत्वा मातृवद्रक्षति यदाप्तानां विदुषां सत्कर्त्तव्यमस्ति तद्ब्रह्म यूयमुपाध्वम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याच्यामुळे सूर्य प्रकाशित होतो. जो अव्यक्त अर्थात प्रकृतीमध्ये सर्वांना उत्पन्न करून धारण करतो व मातेप्रमाणे रक्षण करते व यथार्थवक्त्या विद्वानाकडून सत्कार करण्यायोग्य असतो, त्या ब्रह्माची तुम्ही उपासना करा. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आक्षि᳓त् पू᳓र्वासु अ᳓परा अनूरु᳓त्
सद्यो᳓ जाता᳓सु त᳓रुणीषु अन्तः᳓
अन्त᳓र्वतीः सुवते अ᳓प्रवीता
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ākṣít ← ākṣít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anūrút ← anūrúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áparāḥ ← ápara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pū́rvāsu ← pū́rva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

antár ← antár (invariable)

jātā́su ← √janⁱ- (root)
{case:LOC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

sadyás ← sadyás (invariable)

táruṇīṣu ← táruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

antárvatīḥ ← antárvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ápravītāḥ ← ápravīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

suvate ← √sū- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ॒ऽक्षित् । पूर्वा॑सु । अप॑राः । अ॒नू॒रुत् । स॒द्यः । जा॒तासु॑ । तरु॑णीषु । अ॒न्तरिति॑ ।
अ॒न्तःऽव॑तीः । सु॒व॒ते॒ । अप्र॑ऽवीताः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• ākṣit
• [noun], nominative, singular, masculine

• pūrvāsv ← pūrvāsu ← pūrva
• [noun], locative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• aparā ← aparāḥ ← apara
• [noun], accusative, plural, feminine
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• anūrut ← anūrudh
• [noun], nominative, singular, masculine

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• jātāsu ← jan
• [verb noun], locative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• taruṇīṣv ← taruṇīṣu ← taruṇa
• [noun], locative, plural, feminine
• “matutinal; young; green; immature; tender; recent; fresh; tender.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• antarvatīḥ ← antarvat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “antarvat [word]; pregnant.”

• suvate ← sū
• [verb], plural, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• apravītā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apravītā ← pravītāḥ ← pravye ← √vye
• [verb noun], nominative, plural
• “impregnate.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

पूर्वासु जीर्णास्वोषधीषु आक्षित् आवर्तमानः तथा अपराः नव्या ओषधीः अनूरुत् अनुरुन्धन् उत्पत्त्यानुगुण्येनानुतिष्ठन्नग्निः सूर्यो वा सद्यो जातासु तदानीमुत्पन्नासु तरुणीषु पल्लवितास्वोपधीषु अन्तः वर्तते । ता ओषधयः अप्रवीताः केनापि पुरुषेणानिषिक्तरेतस्काः अनभ्यक्ता वा अन्तर्वतीः अग्निना गर्भवत्यो भूत्वा सुवते फलं पुष्पं चोत्पादयन्ति । तदिदं देवानामैश्वर्यम् ॥ आक्षित् । ‘क्षि निवासगत्योः’ । क्विप् । अनूरुत् । ‘ अनो रुध कामे ’ । अस्मात् क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति दीर्घः। कृत्स्वरः। तरुणीषु ।’ नञ्स्नञीकक्ख्युंस्तरणतलुनानामुपसंख्यानम् ’ ( पा. म. ४.१:१५.६ ) इति डीप् । अन्तर्वतीः। ‘ झयः’ इति मतुपो वत्वम् । सुवते । ‘ षूङ् प्राणिगर्भविमोचने ’ इत्यस्य लटि रूपम् । निघातः ॥ ॥ २८॥

English translation:

“Existing in ancient plural nts, abiding afterwards in new, he enters into the young (herbs) as soon as they are produced; unimpregnated they become pregnant and bear fruit; great and unequalled is the might of the gods.”

He is dwelling in the older (plants), growing up through the later ones, within the tender ones (even) when they are just born.
Having (him) within, (though) unimpregnated they give birth to (him). – Great is the one and only lordship of the gods.

As is generally acknowledged, the feminine plurals in the first hemistich refer to plants; the idea is the common paradox that fire is covertly present in all plants because overt fire is produced from wood. Here the three types of plants must be 1) ‘older’ (pū́rvā-) = woody and easily burned, 2) ‘later’ (áparā-) = still green and obviously growing and fire grows up with them, 3) tender (táruṇī-) = sprouting ones, which are hard to burn, but he’s in them already anyway. Most tr. take sadyáḥ with Agni, not the new-born plants – e.g., Renou “est d’un coup au dedans des (plantes) nouvelle(-ment) nées” – but sadyáḥ is strongly associated with forms of √jan, esp. in III (e.g., III.5.8 sadyó jātáḥ; sim. III.32.9, 10; 48.1), in the sense of “just born.” The covert presence of fire is the topic of the paradox in c: he is always within the plants (antárvatīḥ) even though they have not been impregnated (ápravītāḥ) sexually.

Lodged in old plants, he grows again in younger, swiftly within the newly-born and tender.
Though they are unimpregned, he makes them fruitful. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

In den früheren hausend, in die späteren nachwachsend ist er sogleich in den neugeborenen jungen Pflanzen. Die Schwangeren gebären ihn unbelegt. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

In frühern ruhend wächst er nach in spätern, in den so eben nur gebornen Jungfrau’n; Ob unbelegt, gebären doch die schwangern; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Пребывая в прежних, прорастая в будущие,
Он сразу же (оказывается) внутри (ново) рожденных, свежих (растений).
Беременные рожают (его) не зачавши.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (पूर्वासु) प्राचीनकाल में विद्यमान और (सद्यः) समान दिन में (जातासु) उत्पन्न और (तरुणीषु) युवावस्थावालियों के सदृश वर्त्तमान प्रजाओं के (अन्तः) मध्य में (आक्षित्) जो चारों ओर सर्वत्र वसता है वह (अनूरुत्) उपदेश देनेवाला वर्त्तमान है ओर जिसके उत्पन्न करने से (अपराः) उत्पन्न की जातीं (अन्तर्वतीः) मध्य में कारण विद्यमान है जिनमें उन (अप्रवीताः) नहीं व्याप्त अर्थात् गणना से नाप सकने योग्य प्रजा (सुवते) उत्पन्न होती हैं वही (देवानाम्) उत्तम गुणवाले सूर्य्य आदिकों के मध्य में (महत्) सबसे बड़े (असुरत्वम्) सबके फेंकनेवाले और (एकम्) चेतनमात्र स्वरूप परमात्मा की आप लोग सेवा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो उत्पन्न, उत्पन्न हो गई और उत्पन्न होनेवाली प्रजाओं में व्याप्त धारण करनेवाला अन्तर्यामी वर्त्तमान है, उस परमात्मा की सेवा करो ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यः पूर्वासु सद्योजातासु च तरुणीषु प्रजास्वन्तरिक्षदनूरुद्वर्त्तते यस्योत्पादनेनाऽपरा अन्तर्वतीरप्रवीताः प्रजाः सुवते तदेव देवानाम्महदसुरत्वमेकं परमात्मानं यूयं भजत ॥५॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (आक्षित्) यः समन्तात् क्षियति सर्वत्र वसति सः (पूर्वासु) प्राचीनासु सनातनीषु प्रजासु (अपराः) या जनिष्यन्ते (अनुरुत्) योऽनुरौत्युपदिशति (सद्यः) समानेऽहनि (जातासु) उत्पन्नासु प्रजासु (तरुणीषु) युवतय इव वर्त्तमानासु (अन्तः) (मध्ये) (अन्तर्वती) अन्तर्मध्ये कारणं विद्यते यासु ताः (सुवते) उत्पद्यन्ते (अप्रवीताः) अव्याप्ताः परिच्छिन्नाः (महत्) सर्वेभ्यो बृहत् (देवानाम्) दिव्यगुणानां सूर्यादीनां सकाशात् (असुरत्वम्) सर्वेषां प्रक्षेप्तारम् (एकम्) चेतनमात्रस्वरूपम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या य उत्पन्नासूत्पद्यमानासूत्पत्स्यमानासु प्रजासु व्याप्तो धर्त्ताऽन्तर्यामी वर्त्तते तं परमात्मानं सेवन्ताम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जी प्रजा उत्पन्न होते, उत्पन्न झालेली आहे व उत्पन्न होणारी आहे त्यात व्याप्त असलेल्या व धारण केलेल्या अंतर्यामी परमेश्वराची सेवा करा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शयुः᳓ पर᳓स्ताद् अ᳓ध नु᳓ द्विमाता᳓
अबन्धन᳓श् चरति वत्स᳓ ए᳓कः
मित्र᳓स्य ता᳓ व᳓रुणस्य व्रता᳓नि
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ádha ← ádha (invariable)

dvimātā́ ← dvimātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

parástāt ← parástāt (invariable)

śayúḥ ← śayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abandhanáḥ ← abandhaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

श॒युः । प॒रस्ता॑त् । अध॑ । नु । द्वि॒ऽमा॒ता । अ॒ब॒न्ध॒नः । च॒र॒ति॒ । व॒त्सः । एकः॑ ।
मि॒त्रस्य॑ । ता । वरु॑णस्य । व्र॒तानि॑ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• śayuḥ ← śayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lying.”

• parastād ← parastāt
• [adverb]
• “above; subsequently.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• dvimātābandhanaś ← dvi
• [noun]
• “two; dvi [word]; second.”

• dvimātābandhanaś ← mātā ← mātṛ
• [noun], feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• dvimātābandhanaś ← bandhanaḥ ← bandhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bandhana.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vatsa ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vratāni ← vrata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

द्विमाता । द्वे द्यावापृथिव्यौ मातरौ यस्य स द्विमाता । यद्वा द्वयोर्लोकयोर्निर्माता । सूर्यः परस्तात् पश्चिमायां दिशि अस्तवेलायां शयुः शयानोऽव्याप्रियमाणो भवति । अध नु अथोदयवेलायाम् एकः द्यावापृथिव्योः साधारणः तयो रसादानात् वत्सः पुत्रः अबन्धनः अप्रतिबद्धगतिः अनालम्बनः एकः सन् चरति नभसि गच्छति । ता तानीमानि मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोः व्रतानि कर्माणि ॥ शयुः । ‘शीङ् स्वप्ने ‘। भृमृशीतॄचरि’ इत्यादिना उप्रत्ययः । द्विमाता । ‘नद्यृतश्च ’ इति प्राप्तस्य कपः ‘ ऋतश्छन्दसि’ इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“The child of two mothers sleeps in the west, but (in the morning) the single infant proceeds unobstructed (through the sky); these are the functions of Mitra and Varuṇa; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mitra and Varuṇa: Mitra presiding over day; Varuṇa over the night, both being forms of one Agni

He who was lying down far away—now he who has two mothers roams without a binding (rope), their only calf.
These are the commandments of Mitra and Varuṇa: Great is the one and only lordship of the gods.

There seems to be a consensus that the phrase śayúḥ parástāt in pāda a refers to a form of Agni in the other world, that is, to the sun in some manifestation (see esp. Geldner n. 6ab). This seems to me entirely unnecessary and a cosmic intrusion in a sustained description that is otherwise entirely focused on the ritual fire (vss. 1-9).

Instead the hemistich seems to contrast the fire that was immanent and motionless (śayúḥ) in the plants, as described in vs. 5, released after birth and roaming restlessly, as a newly kindled fire does. The depiction of his resting place as ‘far away’ (parástāt) may seem exaggerated if only plants are involved, but conceptually, and to a certain extent physically (since the kindling wood has to have been gathered from somewhere), it seems to me appropriate.

Now lying far away, Child of two Mothers, he wanders unrestrained, the single youngling.
These are the laws of Varuna and Mitra. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Im Jenseits zur Ruhe gehend wandelt nunmehr das Zweimütterkind als einsames unangebundenes Kalb. Dies ist das Walten des Mitra und Varuna. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Dort ferne ruhend, hier in Zweiten Müttern, das eine Kalb, es wandert ungefesselt, Das sind des Mitra-Varuna Gesetze; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Лежавший (раньше) по ту сторону, (этот,) имеющий двух матерей
Теленок бродит теперь непривязанный, один.
Таковы заветы Митры, Варуны.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (परस्तात्) दूसरे देश में (शयुः) व्याप्त होकर शयन करनेवाला (द्विमाता) दो वायु और आकाश माता हैं जिस अग्नि के वह (अबन्धनः) जो बन्धनरहित वह (वत्सः) पुत्र के सदृश वर्त्तमान (एकः) सहायरहित (नु, चरति) शीघ्र चलता है (अध) इसके अनन्तर जो (देवानाम्) विद्वानों का (महत्) बड़ा (एकम्) सहायरहित तेज (असुरत्वम्) फेंकनापन (ता) वे (व्रतानि) सत्यभाषण आदि कर्म (मित्रस्य) मित्र और (वरुणस्य) सबमें उत्तम और संसार के प्रबन्ध करनेवाले परमात्मा के हैं, ऐसा जानना चाहिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो कुछ इस संसार में सूर्य्य आदि वस्तु और जो इस संसार में अनेक प्रकार की रचना हैं और जो विचित्ररूप स्वाद आदि वर्त्तमान है और सब अपने-अपने मण्डल में घूमते हैं, प्रलय से प्रथम नहीं नष्ट होते हैं, वे ये परमात्मा के कर्म हैं, यह जानना चाहिये ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या यः परस्ताच्छयुर्द्विमाताऽबन्धनो वत्स इवैको नु चरत्यध यद्देवानान्महदेकमसुरत्वं चरति ता व्रतानि मित्रस्य वरुणस्य परमात्मनः सन्तीति वेद्यम् ॥६॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (शयुः) योऽभिव्याप्य शेते (परस्तात्) परस्मिन् देशे (अध) अथ (नु) (द्विमाता) द्वे वाय्वाकाशौ मातरौ यस्याऽग्नेः सः (अबन्धनः) यो बध्नाति तद्भिन्नः (चरति) गच्छति (वत्सः) पुत्रइव वर्त्तमानः (एकः) असहायः (मित्रस्य) सृहृदः (ता) तानि (वरुणस्य) सर्वोत्तमस्य जगत्प्रबन्धकस्य (व्रतानि) सत्यभाषणादीनि कर्माणि। व्रतमिति कर्मना०। निघं० २। १। (महत्) (देवानाम्) विदुषाम् (असुरत्वम्) प्रक्षेप्तृत्वम् (एकम्) असहायं तेजः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यत्किञ्चिदत्र जगति सूर्य्यादि वस्तु या अत्र विविधा रचनाः सन्ति यच्च विचित्ररूपं स्वादादिकं वर्त्तते सर्वे स्वस्वपरिधौ भ्रमन्ति प्रलयात्प्राक् न विनश्यन्ति तानीमानि परमात्मनः कर्माणि सन्तीति वेदितव्यम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! या जगात सूर्य इत्यादी वस्तू व अनेक प्रकारची रचना आहे तसेच विविध रूप, स्वाद इत्यादी आहेत ते सर्व आपापल्या मंडलात फिरतात व प्रलयापूर्वी नष्ट होत नाहीत. हे परमात्म्याचे कर्म आहे, हे जाणावे. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द्विमाता᳓ हो᳓ता विद᳓थेषु सम्रा᳓ळ्
अ᳓नु अ᳓ग्रं च᳓रति क्षे᳓ति बुध्नः᳓
प्र᳓ र᳓ण्यानि रण्यवा᳓चो भरन्ते
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
dvimātā́ ← dvimātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samrā́ṭ ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

budhnáḥ ← budhná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cárati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣéti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bharante ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

ráṇyāni ← ráṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

raṇyavā́caḥ ← raṇyavā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

द्वि॒ऽमा॒ता । होता॑ । वि॒दथे॑षु । स॒म्ऽराट् । अनु॑ । अग्र॑म् । चर॑ति । क्षेति॑ । बु॒ध्नः ।
प्र । रण्या॑नि । र॒ण्य॒ऽवाचः॑ । भ॒र॒न्ते॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• dvimātā ← dvi
• [noun]
• “two; dvi [word]; second.”

• dvimātā ← mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• samrāﾱ ← samrāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• agraṃ ← agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• budhnaḥ ← budhna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• raṇyāni ← raṇya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pleasant; unpacific; warlike.”

• raṇyavāco ← raṇya
• [noun]
• “pleasant; unpacific; warlike.”

• raṇyavāco ← vācaḥ ← vāc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• bharante ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

द्विमाता द्वयोर्लोकयोर्निर्माता विदथेषु यज्ञेषु होता देवानामाह्वाता सम्राट् यज्ञेषु सम्यक् राजमानोऽग्निः अन्वग्रम् अग्रे दिवि चरति सूर्यभूतस्तत्र वर्तते । बुध्नः सर्वस्य कर्मणो मूलभूतः सन् क्षेति भूमौ वसति । यद्वा । अग्रं मुख्यं भागं चरति भक्षयति। क्षेति यज्वनां गृहेषु निवसति । यद्वा । बुध्नः प्रतिष्ठा अन्तेभागी स्विष्टकृद्रूपेण । ‘ प्रतिष्ठा वै स्विष्टकृत्’ इति श्रुतेः । किंच रण्यवाचः रमणीयवाचः स्तोतारः रण्यानि रमणीयानि स्तोत्राणि प्र भरन्ते प्रकर्षेण कुर्वन्ति । तदिदं देवानामैश्वर्यम् ॥ चरति । ‘वादिलोपे° ’ इति न निघातः ॥

English translation:

“The child of two mothers, the invoker of the gods at sacrifices, the universal sovereign, proceeds thenceforward (in the sky); the root (of all), he abides (in the houses of the pious); the reciters of plural asant (words) offer him agreeable (praises); great and unequalled is the might of the gods.”

The one with two mothers is the Hotar, the sovereign king at the
rites. The top (of him) roams along (the logs), while his base rests
peacefully.
Those who speak delightful (speech) proffer delightful (things). – Great is the one and only lordship of the gods.

Pāda b is a elaboration on and corrective of 6b. It is not the whole fire that wanders untethered, only the top of it (ágram), while the base stays put on the hearth.

Most tr. take ágram as an acc. with ánu; I follow Renou (who in turn follows Bergaigne) in taking it as the neut. nom. subj.

The accent on cárati is contrastive with the immediately following kṣéti, which opens a new clause.

Child of two Mothers, Priest, sole Lord in synods, he still precedes while resting as foundation.
They who speak sweetly bring him sweet addresses. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Das Zweimütterkind ist der Hotri, bei dem Opfer der Allherr. Er bewegt sich nach der Spitze zu, der untere Teil bleibt ruhen. Unter ergötzlichen Reden bringen sie ergötzliche Opferspenden dar. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Sohn zweier Mütter, Priester, Herr der Feste, nach aufwärts geht er, ruhend ist die Wurzel; Ihm bringen liebes dar, die lieblich reden; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Имеющий двух матерей, хотар – самодержец на местах жертвенных раздач.
Он шевелится поверху, дно остается в покое.
Радостные (жертвы) приносят (ему) радостно говорящие (жрецы).
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस करके निर्माण किया गया (द्विमाता) दो वायु और आकाश हैं माता जिस सूर्य्य के वह (होता) लेने और देनेवाला (बुध्नः) अन्तरिक्ष निवास का स्थान विद्यमान है जिसका वह (विदथेषु) जानने योग्य पृथिवी आदिकों में (सम्राट्) जो उत्तम प्रकार प्रकाशमान है (अग्रम्) सबके मध्य केन्द्र स्थान जो कि ऊपर वर्त्तमान उसको (अनु, चरति) प्राप्त होता है वसता वा वसाता (रण्यानि) सुन्दर और लोकों में उत्पन्न हुओं को (प्र, क्षेति) वसता वा वसाता और जो (देवानाम्) विद्वानों में (महत्) बड़े (एकम्) सहायरहित (असुरत्वम्) प्राणों में रमनेवाले को (रण्यवाचः) रमणीय भाषाएँ (भरन्ते) धारण वा पोषण करती हैं, उस ही ब्रह्म की आप लोग सेवा करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर सूर्य्य आदि जगत् को निर्माण धारण और प्रकाश करके पालन करता है और जो सर्वत्र वसता हुआ सबको अपने में वसाता है, जिस एक ही को यथार्थ बोलनेवाले विद्वान् लोग सेवते हैं, उस ही की सब लोग उपासना करो ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या येन निर्मितो द्विमाता होता बुध्नो विदथेषु सम्राडग्रमनुचरति क्षेति रण्यानि प्र क्षेति यद्देवानां महदेकमसुरत्वं रण्यवाचो भरन्ते तदेव ब्रह्म यूयं सेवध्वम् ॥७॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (द्विमाता) द्वे वाय्वाकाशौ मातरौ यस्य सूर्य्यस्य सः (होता) आदाता दाता च (विदथेषु) विज्ञातव्येषु पृथिव्यादिषु (सम्राट्) यः सम्यग् राजते (अनु) (अग्रम्) सर्वेषां मध्यं केन्द्रं स्थानमुपरिस्थम् (चरति) गच्छति (क्षेति) निवसति निवासयति वा (बुध्नः) बुध्नमन्तरिक्षं निवासस्थानं विद्यते यस्य सः। अत्रार्षआदित्वादच्। (प्र) (रण्यानि) रमणीयानि लोकजातानि (रण्यवाचः) रमणीयभाषाः (भरन्ते) धरन्ति पुष्णन्ति वा (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यो जगदीश्वरस्सूर्य्यादिजगन्निर्माय धृत्वा प्रकाश्य पालयति, यः सर्वत्र वसन्त्सन्त्सर्वान्त्स्वस्मिन् वासयति यमेकमेवाप्ता विद्वांसः सेवन्ते तमेव सर्व उपासन्ताम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो जगदीश्वर, सूर्य इत्यादी जगाला निर्माण करतो, धारण करतो व प्रकाशाद्वारे पालन करतो व जो सर्वत्र वास करून सर्वांना स्वतःमध्ये वसवितो, ज्याचे यथार्थवक्ते विद्वान लोक ग्रहण करतात त्याचीच सर्वांनी उपासना करावी. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शू᳓रस्येव यु᳓ध्यतो अन्तम᳓स्य
प्रतीची᳓नं ददृशे वि᳓श्वम् आय᳓त्
अन्त᳓र् मति᳓श् चरति निष्षि᳓धं गो᳓र्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
antamásya ← antamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

śū́rasya ← śū́ra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yúdhyataḥ ← √yudh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

āyát ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dadr̥śe ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pratīcī́nam ← pratīcī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

niṣṣídham ← niṣṣídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

शूर॑स्यऽइव । युध्य॑तः । अ॒न्त॒मस्य॑ । प्र॒ती॒चीन॑म् । द॒दृ॒शे॒ । विश्व॑म् । आ॒ऽयत् ।
अ॒न्तः । म॒तिः । च॒र॒ति॒ । निः॒ऽसिध॑म् । गोः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• śūrasyeva ← śūrasya ← śūra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śūrasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yudhyato ← yudhyataḥ ← yudh
• [verb noun], genitive, singular
• “fight; overcome.”

• antamasya ← antama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “intimate; bosom(a).”

• pratīcīnaṃ ← pratīcīnam ← pratīcīna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “facing.”

• dadṛśe ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āyat ← e ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “come; travel.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• matiś ← matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• niṣṣidhaṃ ← niṣṣidham ← niṣṣidh
• [noun], accusative, singular, feminine

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

अन्तमस्य समीपे वर्तमानस्य दावाग्नेः आयत् अभिमुखमागच्छत् विश्वं भूतजातं प्रतीचीनं पराङ्मुखं ददृशे दृश्यते । तत्र दृष्टान्तः । शूरस्येव । यथा युध्यतः युद्धं कुर्वाणस्य शूरस्य समर्थस्य राज्ञः अभिमुखमागच्छत् परबलं पराङ्मुखं दृश्यते तद्वत् । मतिः सर्वैर्ज्ञायमानः सोऽग्निः गोः उदकस्य निष्षिधं हिंसिकां दीप्तिम् अन्तः चरति अन्तर्धारयति ॥ युध्यतः । ‘ युध संप्रहारे’। दिवादिः । तस्य शतरि रूपम् । अन्तमस्य । अन्तशब्दात् ‘ अत इनिठनौ ’ इति ठन् । अतिशयेनान्तिकः इत्यर्थें तमप् । ‘ तमे तादेश्च’ इति तादिलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तः । प्रतीचीनम् । प्रतिपूर्वस्याञ्चतेः क्विन् । तस्मात् “ विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम्’ इति खः । ईनादेशः । प्रत्ययस्वरः । आयत् । या प्रापणे ’ इत्यस्याङ्पूर्वस्य शतरि रूपम्; आङ्पूर्वस्य • अय पय गतौ ’ इत्यस्य शतरि रूपं वेति व्युत्पत्त्यनवधारणादनवग्रहः ॥

English translation:

“All (creatures) approaching too near his confines are beheld with their faces turned away as (an enemy) flies from a combatant; obvious (to all), he penetrates the water for its destruction; great and unequalled is the might of the gods.”

His every approach appears right in your face, like that of a champion battling up close.
The thought acts as go-between to the tribute of the cow [=ghee as
oblation]. – Great is the one and only lordship of the gods.

This verse contains quite oblique phraseology. The first half-verse appears to describe the increasingly aggressive ritual fire after it has been kindled. I take āyát as the neut. pres. part. to √i + ā́‘come’, substantivized to mean ‘approach, advent’, and I supply a gen. ‘of him’, which is parallel to the gen. simile in pāda a. The growing fire is compared to a fighter involved in close combat. I have rendered pratīcī́nam, lit. ‘turned outward, opposite, face to face’, as the slangy ‘right in your face’ to convey the belligerent nearness of the fire’s approach.

The c pāda is likewise hard to interpret. As Geldner notes, the lexeme antár √car is generally used for the journey between earth and heaven undertaken by Agni, the messenger or “go-between” for the earthly and heavenly realms. This usage is found in fact in the very next vs., 9b, where Agni is clearly the subject and is journeying through the space between heaven and earth – as well as in numerous other passages (see esp. X.4.2). As Geldner also points out, in I.173.3 it is ‘Speech’ (vā́k) who plays this role. Similarly, in our passage ‘thought’ (matí-) – i.e., as often, thought that has taken shape as ritual speech – is the subject and undertakes the role of messenger. As for the tribute of the cow (niṣṣídhaṃ góḥ), with Geldner I take this as referring to the bovine product that serves as oblation, namely ghee. Thus, ritual speech makes the swift journey to the gods in heaven from the ritual ground, bringing the news of the oblation or serving as its envoy. On niṣṣídh- see comm. ad III.51.5.

As to a friendly warrior when he battles, each thing that comes anear is seen to meet him.
The hymn commingles with the cow’s oblation. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Alles herankommende sieht man sich ihm zuwenden wie einem kämpfenden Helden in nächster Nähe. Das Gebet mischt sich unter den schuldigen Tribut der Kuh. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

So wie des liebsten Helden, welcher kämpfet, erschien willkommen alles, was herbeikam; Es dringt sein Sinn ein in der Weltkuh Spende, gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Словно к герою, борющемуся врукопашную.
Видно, как все идет (к нему) навстречу.
Мысль движется между (двух миров) во исполнение (приношения) коровы.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (अन्तमस्य) समीप में वर्त्तमान (युध्यतः) प्रहार करते हुए (शूरस्येव) शत्रुओं के मारनेवाले के सदृश जहाँ (प्रतीचीनम्) पीछे से हुए (आयत्) प्राप्त होते हुए (विश्वम्) संपूर्ण संसार (अन्तः) मध्य में (ददृशे) देख पड़ता है और (गोः) वाणी का (महत्) बड़ा (निष्षिधम्) अत्यन्त शासन करनेवाला (देवानाम्) विद्वानों में (एकम्) सहायरहित (असुरत्वम्) प्राणों में रमनेवाला (मतिः) बुद्धिमान् (चरति) प्राप्त होता है, उसही को ब्रह्म आप लोग जानें ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे युद्ध करते हुए समीप में वर्त्तमान और शत्रु के नाशक वीरपुरुष के समीप में कायर मनुष्य तिरस्कृत हुए पुरुष के सदृश देखा जाता है, वैसे ही सम्पूर्ण शक्तिवाले अनन्त परमात्मा के समीप में सूर्य्य आदिक जगत् क्षुद्र और तिरस्कृत है और जो जगदीश्वर विद्या के खजाने रूप चारों वेदों वाणी के आभूषण हुओं का शासन करता है, उस ही को इष्ट आप लोग मानो ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या अन्तमस्य युध्यतः शूरस्येव यत्र प्रतीचीनमायद्विश्वमन्तर्ददृशे गोर्महन्निष्षिधं देवानामेकमसुरत्वं मतिश्चरति तदेव ब्रह्म यूयं विजानीत ॥८॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (शूरस्येव) यथा शत्रून् हिंसतः (युध्यतः) प्रहरतः। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (अन्तमस्य) समीपस्थस्य (प्रतीचीनम्) पश्चाद्भूतम् (ददृशे) दृश्यते (विश्वम्) सर्वञ्जगत् (आयत्) प्राप्नुवत् (अन्तः) मध्ये (मतिः) मेधावी। मतय इति मेधाविना०। निघं० ३। १५। (चरति) गच्छति (निष्षिधम्) यन्नितरां सेधति शास्ति तत् (गोः) वाण्याः (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा युध्यमानस्य समीपस्थस्य शूरस्य समीपे कातरो जनस्तिरस्कृतवद् दृश्यते तथैव सर्वशक्तिमतोऽनन्तस्य परमात्मनस्सन्निधौ सूर्य्यादिकं जगत् क्षुद्रं तिरस्कृतं वर्त्तते यो जगदीश्वरो विद्याकोशं वेदचतुष्टयं वाण्याऽऽभूषणं शास्ति तदेवेष्टं यूयं मन्यध्वम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जशी शत्रूंचा नाश करणाऱ्या वीर पुरुषाजवळ युद्धात समीप असणारी कायर माणसे तिरस्कृत होतात, तसेच संपूर्ण शक्तियुक्त अनंत परमात्म्याजवळ सूर्य इत्यादी जग क्षुद्र व तिरस्कृत असते. जो जगदीश्वर विद्येचा कोश असलेल्या चार वेदवाणीचे आभूषण बाळगणाऱ्यांना नियंत्रित करतो, त्यालाच तुम्ही इष्टदेव माना. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ वेवेति पलितो᳓ दूत᳓ आसु
अन्त᳓र् महां᳓श् चरति रोचने᳓न
व᳓पूंषि बि᳓भ्रद् अभि᳓ नो वि᳓ चष्टे
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

palitáḥ ← palitá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veveti ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rocanéna ← rocaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

bíbhrat ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vápūṁṣi ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

नि । वे॒वे॒ति॒ । प॒लि॒तः । दू॒तः । आ॒सु॒ । अ॒न्तः । म॒हान् । च॒र॒ति॒ । रो॒च॒नेन॑ ।
वपूं॑षि । बिभ्र॑त् । अ॒भि । नः॒ । वि । च॒ष्टे॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• veveti ← vevīy ← √vī
• [verb], singular, Present indikative

• palito ← palitaḥ ← palita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Palita; mud.”

• dūta ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• āsv ← āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• mahāṃś ← mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• rocanena ← rocana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• vapūṃṣi ← vapus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• bibhrad ← bibhrat ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

पलितः पालयिता पूर्णो वा देवानां दूतः अग्निः आसु ओषधीषु नि वेवेति नितरां व्याप्य वर्तते । ‘महान् सोऽग्निः रोंचनेन सूर्येण सह अन्तः रोदस्योर्मध्ये चरति । वपूंषि नानाविधानि रूपाणि बिभ्रत् सोऽग्निः नः अस्मान् यष्टॄन् अभि वि चष्टे विशेषेणानुग्रहदृष्ट्या पश्यति ॥ वेवेति । वी गत्यादिषु । यङ्लुकि ईडभावे रूपम् । रोचनेन । सहार्थे तृतीया । बिभ्रत् ॥ डुभृञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्य शतरि रूपम् । अभ्यस्तस्वरः ॥

English translation:

“In those (plural nts) the aged messenger (of the gods) constantly abides; mighty, he presses with the radiant (sun) through the region of space; assuming various forms, he looks (complacently) upon us; great and unequalled is the might of the gods.”

The gray messenger [=smoke] keeps bearing down on them
[=hearths? plants?]. The great one acts the go-between through the
luminous realm.
Bearing wondrous forms, he looks out upon us. – Great is the one and only lordship of the gods.

In pāda a the “gray messenger” is Agni, gray because of his ash; I take the fem. pl. āsu as referring to the plants (see vs. 5) that provide the fuel that feeds Agni’s flames. The fire “bears down on them” (/ “keeps pursuing them”; ní veveti) as it spreads over the firewood. (A reference to his hearths is also possible, but I think less likely.) In contrast to the earthly spread of the fire depicted in pāda a, b shows it rising towards heaven in its messenger role. I take rocanéna as an instr. of extent of space, rather than referring to Agni’s own luminosity with the standard tr. However, taking it in the latter way would not appreciably alter the sense of the pāda.

The published translation is somewhat misleading, in having ‘bearing’ for both ní veveti in a and bíbhrat in c, though of course English ‘bear’ has entirely different senses in the two idioms.

Deep within these the hoary envoy pierceth; mighty, he goeth to the realm of splendour,
And looketh on us, clad in wondrous beauty. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Der ergraute Bote ist brünstig nach ihnen, der Große geht mit seinem Lichtglanz zwischen Himmel und Erde. Seine Schönheiten anlegend blickt er uns an. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

In diese Mütter dringt der greise Bote, der grosse geht hinein mit hellem Glanze; Er zeigt sich uns in lichter Schönheit prangend, gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Седой вестник кидается на этих (жен).
Великий бродит среди (них) со (своим) светом.
Неся (свои) красоты, он взирает на нас.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (आसु) इन प्रजाओं में (अन्तः) भीतर (नि, वेवेति) अत्यन्त व्याप्त है (पलितः) श्वेत केशों से युक्त (दूतः) समाचार देनेवाले के सदृश (महान्) व्याप्त हुआ (रोचनेन) अपने प्रकाश से (चरति) प्राप्त है (वपूंषि) रूपों को (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (नः) हम लोगों को (अभि) सन्मुख (वि, चष्टे) विशेष करके उपदेश देता है वही (देवानाम्) विद्वान् हम लोगों का (एकम्) द्वितीय से रहित (असुरत्वम्) दोषों का फेंकना (महत्) बड़ा पूज्य है, आप लोग भी इसकी पूजा करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर योगियों को वायु के द्वारा वृद्ध दूत के सदृश दूर देश में वर्त्तमान समाचार वा पदार्थ को जनाता है और अन्तर्यामी हुआ अपने प्रकाश से सबको प्रकाशित और जीवों के कर्मों को जानकर फलों को देता है, अन्तःकरण में वर्त्तमान हुआ न्याय्य और अन्याय्य करने और न करने को चिताता है, वही हम लोगों को अतिशय पूजा करने योग्य ब्रह्म वस्तु है, आप लोग भी ऐसा जानो ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या य आस्वन्तर्नि वेवेति पलितो दूत इव महान् रोचनेन चरति वपूंषि बिभ्रन्नोऽस्मानभि विचष्टे तदेव देवानामस्माकमेकमसुरत्वं महत्पूज्यमस्तीति यूयमप्येतं पूजयत ॥९॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) (वेवेति) भृशं व्याप्नोति। अत्र वाच्छन्दसीतीडभावः। (पलितः) श्वेतकेशः (दूतः) समाचारदातेव (आसु) प्रजासु (अन्तः) आभ्यन्तरे (महान्) व्याप्तः सन् (चरति) प्राप्तोऽस्ति (रोचनेन) स्वप्रकाशेन (वपूंषि) रूपाणि (बिभ्रत्) धरत् सन् (अभि) आभिमुख्ये (नः) अस्मान् (वि) (चष्टे) विशेषेणोपदिशति (महत्) (देवानाम्) विदुषामस्माकम् (असुरत्वम्) दोषाणां प्रक्षेप्तृत्वम् (एकम्) अद्वितीयम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यो जगदीश्वरो योगिनो वायुद्वारा वृद्धो दूत इव दूरस्थं समाचारं पदार्थं वा ज्ञापयति, अन्तर्यामी सन्त्स्वप्रकाशेन सर्वं प्रकाश्य जीवानां कर्माणि विदित्वा फलानि प्रयच्छति, आत्मस्थस्सन्न्याय्यमन्न्याय्यं कर्त्तुमकर्त्तुं चेतयति, तदेवास्माकं पूज्यतमं ब्रह्म वस्त्वस्तीति भवन्तोऽप्येवं विजानन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जो जगदीश्वर, योग्यांना वायूद्वारे व निपुणकुशल दूताप्रमाणे दूर देशातील वार्ता किंवा पदार्थांचे ज्ञान करवून देतो तो अंतर्यामी असून आपल्या प्रकाशाने सर्वांना प्रकाशित करतो. जीवाचे कर्म जाणून फळ देतो. अंतःकरणात राहून न्याय-अन्यायाचा बोध करवितो. तोच ब्रह्म सर्वांनी पूजा करण्यायोग्य आहे, हे तुम्ही जाणा. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ष्णुर् गोपाः᳓ परम᳓म् पाति पा᳓थः
प्रिया᳓ धा᳓मानि अमृ᳓ता द᳓धानः
अग्नि᳓ष् टा᳓ वि᳓श्वा भु᳓वनानि वेद
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pāti ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tā ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

विष्णुः॑ । गो॒पाः । प॒र॒मम् । पा॒ति॒ । पाथः॑ । प्रि॒या । धामा॑नि । अ॒मृता॑ । दधा॑नः ।
अ॒ग्निः । ता । विश्वा॑ । भुव॑नानि । वे॒द॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• paramam ← parama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• pāti ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• priyā ← priya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• dhāmāny ← dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• amṛtā ← amṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• agniṣ ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṭā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

विष्णुः व्याप्तः गोपाः सर्वस्य गोपायिता प्रिया प्रियतमानि अमृता क्षयरहितानि धामानि तेजांसि दधानः सोऽग्निः परमं पाथः स्थानं पाति रक्षति । यद्वा । धामानि लोकधारकाणि अमृता उदकानि दधानः सन् परमं पाथः उदकस्य स्थानमन्तरिक्षं पाति । सः अग्निः ता तानि विश्वा सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि वेद जानाति ॥ गोपाः । गोपायतेः क्विपि अतोलोपयलोपौ । अग्निष्टा इत्यत्र सहितायां ‘ युष्मत्तत्ततक्षुःष्वन्तःपादम्’ इति षत्वम् ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Pervading and protecting (all), possessing grateful and immortal radiance, he preserves the supreme path (or the rains), for Agni knows all these worlds; great and unequalled is the might of the gods.”

Viṣṇu, the cow-protector, protects the highest pen, establishing his own dear, immortal domains.
Agni knows all these worlds. – Great is the one and only lordship of the gods.

This verse continues the theme of vss. 8-9, Agni’s role as go-between. Its point is to show us that Agni as messenger reaches to the highest places in heaven, those defined by the endpoint of Viṣṇu’s famous striding. But the introduction of Viṣṇu also initiates the transition from the exclusive focus on Agni and his kindling.

Note the alliteration: (go)pā́ḥ paramaṃ pāti pā́thaḥ, priyā́…

Visnu, the guardian, keeps the loftiest station, upholding dear, immortal dwelling-places.
Agni knows well all these created beings. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Vishnu, der Wächter, hütet den höchsten Hort, seine lieben, unsterblichen Formen annehmend. Agni kennt alle diese Welten. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Der thät’ge Hüter schirmt die höchste Stätte, die lieben Sitze gründend unvergänglich; Es kennet Agni alle diese Welten; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Вишну-пастух охраняет высшее пастбище,
Осуществляя (свои) собственные установления, бессмертные.
Агни знает все эти явления.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अग्निः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अग्निः) अग्निरूप बिजुली के सदृश स्वयं प्रकाशित (विष्णुः) चर और अचर संसार में व्यापक परमात्मा (गोपाः) सबकी रक्षा करनेवाला परमेश्वर जिन (परमम्) उत्तम (पाथः) पृथिवी आदि अन्न और (प्रिया) कामना करने और सेवा करने योग्य (अमृता) नाश से रहित प्रकृति आदि और (धामानि) जन्म, स्थान और नाम को (दधानः) धारण और पुष्ट करता हुआ (पाति) रक्षा करता है (ता) उन (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) निवासस्थानों को (वेद) जानता है, उस (देवानाम्) पृथिवी आदिकों के मध्य में (महत्) व्यापक हुए (एकम्) द्वितीयरहित ब्रह्म (असुरत्वम्) सबके फेंकनेवाले को आप लोग जानो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो इस संसार का उत्पन्न, धारण, पालन और नाश करनेवाला है और सब जीवों के हित के लिये अनेक प्रकार के पदार्थों का निर्माण करता है, उसही की आप लोग सेवा करो ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्या योऽग्निरिव विष्णुर्गोपा यानि परमं पाथः प्रिया अमृता धामानि दधानः पाति ता तानि विश्वा भुवनानि वेद तद्देवानां महदेकमसुरत्वं यूयं वित्त ॥१०॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णुः) वेवेष्टि व्याप्नोति चराचरं जगत् स परमात्मा (गोपाः) सर्वस्य रक्षकः (परमम्) प्रकृष्टम् (पाति) रक्षति (पाथः) पृथिव्याद्यन्नम् (प्रिया) प्रियाणि कमनीयानि सेवितुमर्हाणि (धामानि) जन्मस्थाननामानि (अमृता) नाशरहितानि प्रकृत्यादीनि (दधानः) धरन् पुष्यन्त्सन् (अग्निः) पावको विद्युदिव स्वप्रकाशः (ता) तानि (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) निवासस्थानानि (वेद) जानाति (महत्) व्यापकं सत् (देवानाम्) पृथिव्यादीनां मध्ये (असुरत्वम्) सर्वेषां प्रक्षेप्तारम् (एकम्) अद्वितीयं ब्रह्म ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या योऽस्य जगत उत्पादको धाता पालको विनाशकोऽस्ति सर्वेषां जीवानां हिताय विविधान् पदार्थान्निर्मिमीते तमेव यूयं सेवध्वम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जो या जगाला उत्पन्न करून धारण, पालन व संहार करतो, सर्व जीवांच्या हितासाठी अनेक प्रकारच्या पदार्थांना निर्माण करतो त्याचेच तुम्ही लोक सेवन करा. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ना᳓ना चक्राते यमि᳓या व᳓पूंषि
त᳓योर् अन्य᳓द् रो᳓चते कृष्ण᳓म् अन्य᳓त्
श्या᳓वी च य᳓द् अ᳓रुषी च स्व᳓सारौ
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
cakrāte ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nā́nā ← nā́nā (invariable)

vápūṁṣi ← vápus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yamyā̀ ← yamyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rócate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

áruṣī ← áruṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

svásārau ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śyā́vī ← śyā́vī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

नाना॑ । च॒क्रा॒ते॒ इति॑ । य॒म्या॑ । वपूं॑षि । तयोः॑ । अ॒न्यत् । रोच॑ते । कृ॒ष्णम् । अ॒न्यत् ।
श्यावी॑ । च॒ । यत् । अरु॑षी । च॒ । स्वसा॑रौ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• nānā
• [adverb]
• “variously; differently; many; individually.”

• cakrāte ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yamyā ← yamya
• [noun], nominative, dual, feminine

• vapūṃṣi ← vapus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• śyāvī ← śyāva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “brown; dark; śyāva [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• aruṣī ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “red; red.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• svasārau ← svasṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

यम्या यमरूपे मिथुनभूते अहश्च रात्रिश्चेत्येते नाना नानाविधानि वपूंषि शुक्लकृष्णादीनि रूपाणि चक्राते कुरुतः । श्यावी कृष्णवर्णा अरुषी शुक्लतया आरोचमाना यत् ये परस्परं स्वसारौ भवतः तयोः मध्ये अन्यत् अर्जुनमहः रोचते किरणसंबन्धाद्दीप्यते । अन्यत् रात्रिलक्षणं कृष्णं तमःसंबन्धात् कृष्णवर्णमाभाति ॥ यम्या । सुपो डादेशः । रोचते । ‘ एकान्याभ्यां समर्थाभ्याम्’ इति न निघातः ॥

English translation:

“The twin pair (day and night) adopt various forms; one of them shines brightly, the other is black; twin sisters are they, one black and the other white; great and unequalled is the might of the gods.”

The twins [=Night and Dawn] have assumed wondrous forms, each one for herself. One of them shines; the other is black;
the dusky one and the ruddy one are sisters. – Great is the one and only lordship of the gods.

The yád in pāda c has no obvious function. JSK (I.136) interprets the pāda as containing an “X and which Y” construction (“the dusky one and [the one] who is ruddy”), with yád instead of yā́by attraction to the anyád of b. Although this is a tempting way to account for the yád, in addition to the wrong gender the rel. is wrongly positioned: we should expect *yád/yā́ca áruṣī. Geldner’s suggestion, that this contains the izafe-like [not Geldner’s term] yád that attaches appositives in Vedic prose, may be correct. It’s also worth noting that the structure of c is identical to 12a mātā́ ca yátra duhitā́ca dhenū́, with two nom. singulars conjoined by double ca, a yasubordinator between them, and a dual nom. at the end of the pāda referring jointly to the two singulars. So it is possible that the yád of 11c comes from the model of 12a, where yátra has function.

Ye, variant Pair, have made yourselves twin beauties: one of the Twain is dark, bright shines the other;
And yet these two, the dark, the red, are Sisters. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Die Zwillingsschwestern haben sich verschiedene Farben zugelegt, die eine Farbe dieser beiden glänzt, die andere ist schwarz. Die dunkle Nacht und die rötliche Usas sind Schwestern. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Verschieden wirken die verbund’nen Schönen, die eine hell von ihnen, schwarz die andre, Und Schwestern sind die dunkle und die rothe; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Сестры-близнецы имеют разные краски:
У одной из двух она сверкает, у другой – черная.
Черная и та, что алая, – две сестры.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, अहोरात्री
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (देवानाम्) पृथिवी आदिकों के समीप से (महत्) बड़ा (एकम्) द्वितीय रहित (असुरत्वम्) दोषों को फेंकनेवाला है उससे व्यवस्थापित (यत्) जो (श्यावी) अन्धकाररूप (यम्या) जो सम्पूर्ण प्राणियों को निद्रा से युक्त करती है वह रात्रि (च) और (अरुषी) प्रकाशरूप प्रातःकाल (स्वसारौ) भगिनी के सदृश वर्त्तमान हुए (नाना) अनेक प्रकार के (वपूंषि) रूपों को (चक्राते) करते हैं (तयोः) उनका (अन्यत्) अन्य प्रातःकाल रूप (रोचते) प्रकाशित होता है (च) और (कृष्णम्) काला बेकाम (अन्यत्) दूसरा वर्ण रात्रिरूप जो आवरण करता है, वह जिससे प्रसिद्ध, उसको ब्रह्म जानो ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो परमेश्वर पृथिवी और सूर्य्य के घूमने की अवस्था को न करे तो रात्रि और दिन कैसे होवें और जिस जगदीश्वर ने पुरुषार्थ के लिये दिन और शयन करने के लिये रात्रि रची, उस ईश्वर का हृदय में सब ध्यान करो ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या यद्देवानां महदेकमसुरत्वमस्ति तेन व्यवस्थापिते यत् या श्यावी यम्या चाऽरुषी स्वसाराविव वर्त्तमाने सत्यौ नाना वपूंषि चक्राते तयोरन्यदुषोरूपं रोचते च कृष्णमन्यद्रात्रिरूपमावृणोति तद्ब्रह्म विजानीत ॥११॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (नाना) अनेकानि (चक्राते) कुरुतः (यम्या) या सर्वान् प्राणिनो निद्रया नियच्छति सा रात्रिः। यम्येति रात्रिना०। निघं० १। ७। (वपूंषि) रूपाणि। वपुरिति रूपना०। निघं० ३। ७। (तयोः) (अन्यत्) (रोचते) प्रकाशते (कृष्णम्) निकृष्टवर्णं तमः (अन्यत्) द्वितीयमावृणोति (श्यावी) अन्धकाररूपा (च) (यत्) या (अरुषी) प्रकाशरूपोषा (च) (स्वसारौ) भगिन्याविव वर्त्तमाने (महत्) बृहत् (देवानाम्) पृथिव्यादीनां सकाशात् (असुरत्वम्) (एकम्) ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि परमेश्वरो भूमेः सूर्य्यस्य च भ्रमणस्य व्यवस्थां न कुर्य्यात्तर्हि रात्रिदिने कथं सम्भवेतां येन जगदीश्वरेण पुरुषार्थाय दिनं शयनाय शर्वरी निर्मिता तमीश्वरं हृदि सर्वे ध्यायन्तु ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. परमेश्वराने पृथ्वी व सूर्याच्या परिवलन व परिभ्रमणाची व्यवस्था केली नसती तर रात्र व दिवस कसे झाले असते? ज्या जगदीश्वराने पुरुषार्थासाठी दिवस व शयन करण्यासाठी रात्र निर्माण केलेली आहे. त्या परमेश्वराचे हृदयात ध्यान करा. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

माता᳓ च य᳓त्र दुहिता᳓ च धेनू᳓
सबर्दु᳓घे धाप᳓येते समीची᳓
ऋत᳓स्य ते᳓ स᳓दसि ईळे अन्त᳓र्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhenū́ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)

dhāpáyete ← √dhā- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sabardúghe ← sabardúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

antár ← antár (invariable)

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádasi ← sádas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मा॒ता । च॒ । यत्र॑ । दु॒हि॒ता । च॒ । धे॒नू इति॑ । स॒ब॒र्दुघे॒ इति॑ स॒बः॒ऽदुघे॑ । धा॒पये॑ते॒ इति॑ । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची ।
ऋ॒तस्य॑ । ते इति॑ । सद॑सि । ई॒ळे॒ । अ॒न्तः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhenū ← dhenu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• sabardughe ← sabardugha
• [noun], nominative, dual, feminine

• dhāpayete ← dhāpay ← √dhā
• [verb], dual, Present indikative

• samīcī ← samyañc
• [noun], nominative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• te ← tad
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sadasīﾱe ← sadasi ← sadas
• [noun], locative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• sadasīﾱe ← īﾱe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

माता सर्वेषां निर्मातृत्वान्माता पृथिवी च दुहिता दूरे निहिता द्यौः च । ‘दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा ’ (निरु. ३. ४ ) इति यास्कः । एते सबर्दुघे सबरः स्वीयस्य क्षीररूपरसस्य दोग्ध्र्यौ अत एव धेनू जगतः प्रीणयित्र्यौ ते द्यावापृथिव्यौ यत्र अन्तरिक्षे समीची परस्परं संगते सत्यौ धापयेते स्वकीयं रसमन्योन्यं पाययेते ऋतस्य उदकस्य सदसि स्थानभूते तस्मिन्नन्तरिक्षे अन्तः स्थिते द्यावापृथिव्यौ ईळे अहं स्तौमि । यद्वा । वृष्टिलक्षणं रसं द्यौः पृथिवीं धापयते आहुतिलक्षणं रसं द्यां पृथिवीति एवमन्योन्यं माता च दुहिता च भवतः । ऋतस्य सदसि स्थाने यज्ञसदने स्थितोऽहं ते उभे स्तौमि ॥ सबर्दुघे । “ सबःशब्दः क्षीरवाची’ इति संप्रदायविद आहुः । तस्मिन्नुपपदे ‘ दुह प्रपूरणे’ इत्यस्माद्धातोः ‘ दुहः कब्घश्च ’ इति कप्प्रत्ययो घश्चान्तादेशः । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । धापयेते । धेट् पाने ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लटि निगरणचलनार्थेभ्यश्च’ इति परस्मैपदे प्राप्ते ‘पादिषु धेट उपसंख्यानम् ’ इत्यात्मनेपदम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥ ।

English translation:

“Where the mother and daughter, two productive kine, unite, they nourish each other; I worship them both in (the firmament), the dwelling of the waters great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They nourish each other: earth and heaven by the interchange of moisture

Where the mother and the daughter [also =Night and Dawn], the two sap-yielding milk-cows, give suck jointly,
I reverently invoke the two within the seat of truth. – Great is the one and only lordship of the gods.

With Geldner I interpret this fem. pairing to be Night and Dawn, who in the previous vs. were identified as sisters. They jointly nurse the infant fire at the early morning sacrifice; the reference is probably to twilight, the transition between Night and Dawn. Renou prefers to identify them as Heaven and Earth, but this requires him to interpret Heaven as a female, and it also makes less ritual sense. On the other hand, the same fem. dual samīcī́is used in vs. 12 of Heaven and Earth.

Where the two Cows, the Mother and the Daughter, meet and give suck yielding their lordly nectar,
I praise them at the seat of law eternal. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Wo die beiden immermelken Kühe, Mutter und Tochter, gemeinsam das Kalb säugen, rufe ich die beiden am Sitze der Wahrheit an. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Wo beide Kühe, Mutter und die Tochter, vereinigt säugen, reichen Nektar strömend; Sie beide preis’ ich in dem heil’gen Sitze; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Где мать и дочь, две дойные коровы,
Чудесно доящиеся, вместе дают подоить себя (теленку),
В сидении закона я призываю их обеих.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, रोदसी
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! मैं (ते) आपकी (सदसि) सभा में जैसे (यत्र) जिस समय (माता) मान को देनेवाली माता के सदृश रात्रि (च) और (दुहिता) कन्या के सदृश प्रातःकाल (च) और (समीची) उत्तम प्रकार प्राप्त होती हुईं (सबर्दुघे) पालन करनेवाले दुग्ध आदि के सदृश रस की पूर्ति करने और (धेनू) धेनू के सदृश रस को देनेवाली (ऋतस्य) जल के सदृश सत्य के सम्बन्ध से (धापयेते) पिलाती हैं वैसे ही सभा के (अन्तः) मध्य में वर्त्तमान हुआ (ऋतस्य) जल के सदृश सत्य का (देवानाम्) श्रेष्ठ विद्वानों में (महत्) बड़े (एकम्) द्वितीयरहित (असुरत्वम्) दोषों को दूर करनेवाले की (ईळे) स्तुति करता हूँ ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो सभ्य जन परमेश्वर से डर के उसकी आज्ञा के अनुसार जैसे रात्रि और दिन संपूर्ण संसार के नियमपूर्वक पालनकर्त्ता होते हैं, वैसे ही सभा में धर्म के विजय और अधर्म के पराजय से प्रजाओं को आनन्दित करें ॥१२॥

अन्वय: हे राजन्नहं ते सदसि यथा यत्र माता च दुहिता च समीची सबर्दुघे धेनू ऋतस्य सम्बन्धेन धापयेते तथैव ते सदस्यन्तःस्थितस्सन्नृतस्य देवानाम्महदेकमसुरत्वमीळे ॥१२॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (माता) मान्यप्रदा जननीव रात्रिः (च) (यत्र) यस्मिन्त्समये (दुहिता) दुहितेवोषा (च) (धेनू) धेनुवद्रसप्रदे (सबर्दुघे) सबः पालकस्य दुग्धादेरिव रसस्य प्रपूरिके (धापयेते) पाययतः (समीची) सम्यक् प्राप्नुवत्यौ (ऋतस्य) जलस्येव सत्यस्य (ते) तव (सदसि) सभायाम् (ईळे) स्तौमि (अन्तः) मध्ये (महत्) (देवानाम्) सभ्यानां विदुषाम् (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ये सभ्या जना परमेश्वराद्भीत्वा तदाज्ञाऽनुसारेण यथा रात्रिदिवसौ सर्वस्य जगतो नियमेन पालकौ भवतस्तथैव सभायां धर्मस्य विजयेनाऽधर्मस्य पराजयेन प्रजा आनन्दयन्तु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जे सभ्य लोक परमेश्वराला भिऊन त्याच्या आज्ञेचे पालन करतात, जसे रात्र व दिवस जगाचे नियमपूर्वक पालन करतात तसे सभेमध्ये धर्माचा विजय व अधर्माचा पराजय करून प्रजेला आनंदित करावे. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अन्य᳓स्या वत्सं᳓ रिहती᳓ मिमाय
क᳓या भुवा᳓ नि᳓ दधे धेनु᳓र् ऊ᳓धः
ऋत᳓स्य सा᳓ प᳓यसापिन्वते᳓ळा
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
anyásyāḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mimāya ← √mā- 2 ~ mī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

rihatī́ ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhuvā́ ← bhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ní ← ní (invariable)

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

apinvata ← √pinv- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒न्यस्याः॑ । व॒त्सम् । रि॒ह॒ती । मि॒मा॒य॒ । कया॑ । भु॒वा । नि । द॒धे॒ । धे॒नुः । ऊधः॑ ।
ऋ॒तस्य॑ । सा । पय॑सा । अ॒पि॒न्व॒त॒ । इळा॑ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• anyasyā ← anyasyāḥ ← anya
• [noun], genitive, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vatsaṃ ← vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• rihatī ← rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• mimāya ← mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “moo; howl.”

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• bhuvā ← bhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• ūdhaḥ ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• payasāpinvateﾱā ← payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• payasāpinvateﾱā ← apinvata ← pinv
• [verb], singular, Imperfect
• “swell; swell; overflow; abound.”

• payasāpinvateﾱā ← iﾱā ← iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

अन्यस्याः पृथिव्याः वत्सम् अग्निं रिहती उदकधारारूपया जिह्वया लिहती द्यौः मिमाय मेघद्वारा ध्वनिं करोति । धेनुः प्रीणयित्री सा द्यौः कया जलवर्जितया भुवा तत्रत्यं जलमादाय स्वकीयम् ऊधः मेघरूपं नि दधे उदकेन निहितमकरोत् । सा जलवर्जिता इळा पृथिवी ऋतस्य सत्यभूतस्यादिस्यस्य पयसा उदकेन अपिन्वत वर्षकाले सिक्ता भवति । आदित्याज्जायते वृष्टिः’ (मनु. ३.७६ ) इति स्मृतेः ॥ रिहती । ‘ लिह आस्वादने’ इत्यस्य शतरि रूपम् । ‘शतुरनुमः’ इति ङीप उदात्तत्वम् । अपिन्वत । ’ पिवि सेचने’ । मुचादिरात्मनेपदी । निघातः ॥

English translation:

“Licking the calf of the other, one of them lows aloud; the cow offers her udder for the one that is without mosture (the earth), and she (the earth) is refreshed by the milk of the rain; great and unequalles is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Licking the calf: the calf is said to be Agni, the cow with milk is the sky, whose udder is the cloud, whence the rain of which the earth is in want descends: ṛtasya sā prayasā pinvateḷā = jalavarjitā pṛthivy ādityasyodakena siktā bhavati varṣākāle (ādityājjayte vṛṣṭiḥ–Manu 3.76), the earth without water is sprinkled by the water of the sun in the rainy season

Licking the calf [=Agni] of another [=firestick/Night], she [=oblation/ Dawn] lows: in what form has the milk-cow deposited her udder?
Iḍā [/Refreshment] has swelled with the milk of truth. – Great is the one and only lordship of the gods.

The pāda-initial position of anyásyā(ḥ) strongly suggests that it is indefinite (‘another’, not ‘the other’), contra the standard tr. Since definite anyá- … anyá- (“the one … the other”) is correctly positioned in 11b, 15b, and 17ab, I think we should take the contrastive positioning seriously and connect this phraseology with 4c, which also contains initial anyá- (anyā́vatsám bhárati kṣéti mātā́“Another bears the calf; the mother rests peacefully.”). In that passage the “mother” of the fire, the lower kindling stick, rested, while the upper kindling stick, identified as “another,” carried the infant fire. Here the situation is reversed: the anyā́- form refers to the mother of the calf/fire, which is now being licked by a different feminine entity – in this case, in my opinion, the ghee oblation. A second pairing also imposes itself, however: in vs. 12 we had a different feminine duo: Night and Dawn. Their proximity in 12 invites an alternative reading of 13a, underscoring the temporal transition, with Night functioning as the mother of the fire, but Dawn taking over, tending it and bellowing over it. This latter interpr. seems to be continued in the next vs. (14ab).

I confess that I do not entirely understand the purport of pāda b (nor, as far as I can see, does anyone else). The hemistich is found identically also in X.27.14cd, though given the virtual impenetrability of that hymn, this doesn’t help much. Contra Geldner (/Grassmann, etc.), I do not think bhū́- here is ‘world’, nor that the instr. expression káyā bhuvā́means “in welcher Welt” (see Oldenberg for objection to this tr.). Instead I take bhū́- as ‘form’ or (with Oldenberg, etc.) ‘existence-form’, with the phrase meaning “in what shape or guise.” I suspect that the pāda asks how the surrogate mother/cow, who took over from the fire’s mother in pāda a, will deliver nourishment (symbolized by her udder) to the infant fire. The answer may be given in pāda c: it is “the milk of truth” (ṛtásya … páyas-), which we might further translate into “the milk of correct ritual speech.”

Loud hath she lowed, licking the other’s youngling. On what world hath the Milch-cow laid her udder?
This Ila streameth with the milk of Order. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Das Kalb der anderen leckend brüllte sie. In welcher Welt hat die Kuh ihr Euter verborgen? Die Ila schwoll von Milch der Wahrheit. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Das Kalb der andern leckend brüllte laut sie; in welcher Welt legt hin die Kuh ihr Euter? Sie schwillt vom Trunk und von der Milch des Opfers; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Она замычала, лижа теленка другой (коровы).
В каком мире спрятала вымя корова?
Это жертвенное подкрепление набухло от молока закона.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, रोदसी
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवानाम्) उत्तम पृथिवी आदिकों के मध्य में जो (महत्) बड़ा (एकम्) द्वितीयरहित (असुरत्वम्) दोषों को दूर करनेवाला वर्त्तमान है उससे युक्त (धेनुः) गौ के सदृश वर्त्तमान रात्रि और (ऊधः) प्रातःकाल (अन्यस्याः) दोनों के मध्य में एक किसी के (वत्सम्) बछड़े के सदृश पालन करने योग्य को (रिहति) नाश करती हुई (कया) किस (भुवा) पृथिवी के साथ (मिमाय) नापती है जो (नि, दधे) धारण करती है (सा) वह (ऋतस्य) सत्य के (पयसा) दुग्ध के सदृश जल के साथ (इळा) पृथिवी (अपिन्वत) सींचती वा सेवन करती है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो परमात्मा रात्रि और दिन से पृथिवी में वर्त्तमान पदार्थों को शयन और जागरण प्रयोजन जिनका उन प्रकाश और अन्धकार और वृष्टि से गौ के सदृश रक्षा करता है, उसही की पूजा करो ॥१३॥

अन्वय: हे मनुष्या देवानां मध्ये यन्महदेकमसुरत्वं वर्त्तते तेन नियुक्ता धेनुरिव रात्रिरूधश्चाऽन्यस्या वत्सं रिहती कया भुवा सह मिमाय या निदधे सर्त्तस्य पयसा सहेळापिन्वत ॥१३॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्यस्याः) द्वयोर्मध्य एकतरस्याः (वत्सम्) वत्सवत्पालनीयम् (रिहती) घ्नन्ती (मिमाय) मिमीते (कया) (भुवा) पृथिव्या (नि) (दधे) निदधाति (धेनुः) गोवद्वर्त्तमाना (ऊधः) उषा (ऋतस्य) सत्यस्य (सा) (पयसा) दुग्धेनेव जलेन (अपिन्वत) सिञ्चति सेवते वा (इळा) पृथिवी। इळेति पृथिवीना०। निघं० १। १। (महत्) (देवानाम्) दिव्यानां पृथिव्यादीनाम् (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यः परमात्मा रात्रिदिनाभ्यां पृथिवीस्थान् पदार्थाञ् शयनजागरणार्थाभ्यां प्रकाशाऽन्धकाराभ्यां वृष्ट्या च धेनुवद्रक्षति तमेवार्चत ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो परमात्मा रात्र व दिवस यांच्या साहाय्याने पृथ्वीवरील पदार्थांचे शयन, जागरण, प्रकाश व अंधकार आणि वृष्टी याद्वारे गौप्रमाणे रक्षण करतो त्याचीच पूजा करा. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प᳓द्या वस्ते पुरुरू᳓पा व᳓पूंषि
ऊर्ध्वा᳓ तस्थौ त्रिअ᳓विं रे᳓रिहाणा
ऋत᳓स्य स᳓द्म वि᳓ चरामि विद्वा᳓न्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
pádyā ← pádya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pururū́pā ← pururū́pa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vápūṁṣi ← vápus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vaste ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rérihāṇā ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tryávim ← tryávi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

carāmi ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádma ← sádman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद्या॑ । व॒स्ते॒ । पु॒रु॒ऽरूपा॑ । वपूं॑षि । ऊ॒र्ध्वा । त॒स्थौ॒ । त्रि॒ऽअवि॑म् । रेरि॑हाणा ।
ऋ॒तस्य॑ । सद्म॑ । वि । च॒रा॒मि॒ । वि॒द्वान् । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• padyā ← padya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “foot.”

• vaste ← vas
• [verb], singular, Present indikative
• “wear.”

• pururūpā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• pururūpā ← rūpā ← rūpa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• vapūṃṣy ← vapūṃṣi ← vapus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• ūrdhvā ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• tryaviṃ ← tryavim ← tryavi
• [noun], accusative, singular, masculine

• rerihāṇā ← rerih ← √rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sadma ← sadman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• carāmi ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

पद्या । जगत्स्रष्टुः परमेश्वरस्य पद्भ्यां जातत्वात् पद्या भूमिः । तथा च मन्त्रवर्णः – ‘पद्यांया भूमिः’ (ऋ. सं. १०.९०.१४) इति । यद्वा पादसंचारे साधुः पद्या भूमिः पुरुरूपा नानाविधस्वरूपाणि वपूंषि स्थावरजङ्गमात्मकानि रूपाणि वस्ते आच्छादयति । सैषा भूमिः ऊर्ध्वा उत्तरवेद्यात्मनोन्नता सती स्वसारभूतेन हविषा त्र्यविम् । सार्धसंवत्सरवयस्को वत्सस्त्र्यविरित्युच्यते । तस्प्रमाणमादित्यम्। त्रीन् लोकान् अवति स्वतेजसा व्याप्नोतीति त्र्यविरिति वा । रेरिहाणा लिहती तस्थौ । ऋतस्य सत्यभूतस्यादित्यस्य सद्म स्थानं विद्वान् जानानोऽहं वि चरामि हविर्भिः तमादित्यं परिचरामि ॥ पद्या । पादशब्दात् ’ भवे छन्दसि’ इति यत् । पद्यत्यतदर्थे ’ ( पा. सू. ६.३.५३ ) इति पादस्य पद्भावः । यद्वा । तत्र साधुः’ इति यत् । यतोऽनावः’ इति

English translation:

“The earth wears bodies of many forms; she abides on high cherishing her year and a half old (calf); knowing the abode of the truth (the sun), I offer worship; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The earth: padya in the text is explained as bhūmi, deriving it from pad, or foot, the earth, i.e. having been created from the feet of the Creator; abides on high: on the altar; year and a half old calf: tryavim sardhā saṃvatsara vayasko vatsaḥ, a calf a year and half old; i.e, the sun of that period, or it may apply to the sun, as the protector (aviḥ) of the three (tri) worlds; the abode of truth: ṛtasya sadman, satyabhūtasyādityasya sthānam, the plural ce of the sun, who is one with the truth

At her feet she of many shapes [=Dawn] clothes herself in wondrous forms. She stands erect, constantly licking the (calf) three
lambing-seasons old.
I roam through the seat of truth as a knowing one. – Great is the one and only lordship of the gods.

Geldner (/Witzel Gotō) takes pádyā as merely a locational ‘unten’, contrasting with ūrdhvā́at the beginning of the next pāda. It seems unlikely that a formation with so much lexical content would be used in so colorless a manner, esp. given the deployment of padá-forms elsewhere in the hymn (padé iva níhite beginning the next vs. [15a], padé góḥ 1b, padajṇā́ḥ 2b). The “feet” of Dawn are presumably, in naturalistic terms, the light of dawn nearest to the horizon; shining through morning mists it will take on various shapes and colors. (Lüders [617 n. 3] suggests that the various shapes and forms are vegetation on the earth, which is also worth considering.) But in mytho-ritual terms, if Dawn is the cow nurturing the young fire in 13b (as well as pāda b in this vs.), the “wondrous forms” (vápūṃṣi) she clothes herself in and the “many shapes” she possesses (pururū́pā) are the forms and colors of the fire over which she stands. That the scene is set on the ritual ground is suggested by pāda c, where “I” roam across “the seat of truth” (ṛtásya sádma), which I take as a reference to seat of the ritual. Geldner (/Witzel Gotō), however, interpret the pāda as simply meaning “I wander ‘im Geiste’” – I think because of the vidvā́n ‘knowing’, though that word usually refers to knowledge of the ritual or to cosmic knowledge related to the religio-ritual system. With Geldner (/Witzel Gotō) I take pururū́pā as fem. nom. sg.; however, it can equally be neut. acc. pl. (with Grassmann and Renou) modifying vápūṃṣi. The choice actually has almost no effect on the sense of the pāda.

Earth weareth beauties manifold: uplifted, licking her Calf of eighteen months, she standeth.
Well-skilled I seek the seat of law eternal. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Unten kleidet sich die Vielfarbige in schöne Formen; sie richtet sich empor, das anderthalbjährige Rind leckend. Ich durchwandere als Wissender die Stätte der Wahrheit. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Sie legt sich an den schönen Schmuck der Füsse, stand aufrecht nun, das junge Kalb beleckend; Den Sitz des Opfers, ihn durchschreit’ ich kundig; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Находясь у ног (вселенной), она одевается в многоцветные облики.
Она встала прямо, облизывая полуторагодовалого (теленка).
Я брожу в лоне закона как знаток.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, रोदसी
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (विद्वान्) विद्यायुक्त मैं जो (ऋतस्य) सत्य और (देवानाम्) विद्वानों में (महत्) बड़े (एकम्) द्वितीयरहित (सद्म) स्थान और (असुरत्वम्) दोषों के दूर करनेवाले को (वि, चरामि) प्राप्त होता हूँ उससे नियमित (पद्या) अंशों में होनेवाली रात्रि सबको (वस्ते) आच्छादित करती घेरती है। अन्या (त्र्यविम्) कार्य्य कारण और जीव नामक तीन वस्तुओं की रक्षा करनेवाले और (वपूंषि) रूपों को (रेरिहाणा) अत्यन्त चाटती हुई (ऊर्ध्वा) उत्तम (पुरुरूपा) बहुत रूप युक्त प्रातःकाल (तस्थौ) स्थित है उसको वे और आप लोग जानें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे दिन अनेक रूपों को दिखाता है, वैसे ही रात्रि सबको घेरती है, ये ही सत्य के कारण से उत्पन्न हुए और उत्पन्न होनेवाले को जानकर सबके बनानेवाले परमेश्वर को सुखपूर्वक जानो ॥१४॥

अन्वय: हे मनुष्या विद्वानहं यदृतस्य देवानां च महदेकं सद्मासुरत्वं विचरामि तेन नियामिता पद्या रात्रिः सर्वान् वस्ते। अन्या त्र्यविं वपूंषि रेरिहाणोर्ध्वा पुरुरूपोषा तस्थौ तं ते यूयञ्च विजानीत ॥१४॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (पद्या) पादेष्वंशेषु भवा (वस्ते) आच्छादयति (पुरुरूपा) बहुरूपा (वपूंषि) रूपाणि (ऊर्ध्वा) उत्कृष्टा (तस्थौ) तिष्ठति (त्र्यविम्) कार्य्यकारणजीवाख्यानि त्रीणि वस्तूनि यो रक्षति तम् (रेरिहाणा) भृशं लिहन्ती (ऋतस्य) सत्यस्य (सद्म) गृहम् (वि) (चरामि) (विद्वान्) (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा दिनं विचित्राणि रूपाणि दर्शयति तथैव रात्रिः सर्वाण्याच्छादयति इम एव सत्यकारणादुत्पद्यमानजन्ये विदित्वा सर्वस्य निर्मातारमीशं च सुखेन विचरन्तु ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसा दिवस अनेक रूपे दर्शवितो तशीच रात्र सर्वांना आच्छादित करते. हेच सत्य कारणापासून उत्पन्न झालेले व उत्पन्न होणारे आहे हे जाणून सर्वांना उत्पन्न करणाऱ्या परमश्ेवराला सुखपूर्वक जाणा. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पदे᳓ इव नि᳓हिते दस्मे᳓ अन्त᳓स्
त᳓योर् अन्य᳓द् गुहियम् आवि᳓र् अन्य᳓त्
सध्रीचीना᳓ पथि᳓या सा᳓ वि᳓षूची
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
antár ← antár (invariable)

dasmé ← dasmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

níhite ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:DU, non-finite:PPP}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āvís ← āvís (invariable)

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

pathyā̀ ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sadhrīcīnā́ ← sadhrīcīná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víṣūcī ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प॒दे इ॒वेति॑ प॒देऽइ॑व । निहि॑ते॒ इति॒ निऽहि॑ते । द॒स्मे । अ॒न्तरिति॑ । तयोः॑ । अ॒न्यत् । गुह्य॑म् । आ॒विः । अ॒न्यत् ।
स॒ध्री॒ची॒ना । प॒थ्या॑ । सा । विषू॑ची । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• pade ← pada
• [noun], nominative, dual, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• nihite ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• dasme ← dasma
• [noun], locative, singular, masculine
• “overlord.”

• antas ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• guhyam ← guhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• sadhrīcīnā ← sadhrīcīna
• [noun], nominative, singular, feminine
• “concentrated; joint.”

• pathyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viṣūcī ← viṣvañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

पदेइव । पद्येते ज्ञायेते तत्तदसाधारणलिङ्गेनेति पदे । अहश्च रात्रिश्चेत्येते दस्मे सर्वैर्दर्शनीये ते उभे अन्तः नभसि मध्ये निहिते स्थापिते इव वर्तेते । तयोः अहोरात्रयोः अन्यत् रात्रिलक्षणं गुह्यम् अप्रकाशमानतया गूढमिवास्ते । अन्यत् अहः आविः सूर्यप्रकाशेन प्रकटं भवति । सधीचीना अहोरात्रयोः परस्परमेलनरूपा पथ्या मार्गः । काल इत्यर्थः। सा विषूची । पुण्यकृतोऽपुण्यकृतश्च प्राप्नोतीति विषूची भवति । सर्वे जना अहोरात्रयोर्वर्तन्ते । यद्वा । पदेइव देवमनुष्यादीनां स्थानभूते द्यावापृथिव्यौ अन्तरन्तरिक्षे निहिते वर्तेते । तयोरन्यत् अन्या द्यौः गुह्यमस्माभिः अदृश्यमानतया गूढा वर्तते । अन्या पृथिवी आविः सर्वैः दृश्यमानत्वेन प्रकटा भवति। सध्रीचीनेति पूर्ववत् ॥ सध्रीचीना । सहपूर्वादञ्चतेः क्विन् । ‘सहस्य सध्रिः’ इति सध्र्यादेशः । ‘विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम्’ इति स्वः(स्वरः) ॥ ॥ ३० ॥

English translation:

“Like two (distinguishing) impressions, they (day and night) are plural ced visible in the midst (between heaven and earth), one hidden, one manifest; the path (of both) is common, and that is universal (for good and evil) great and unequalled is the might of the gods.”

Like two footprints set down within the wondrous one [=Agni? ritual ground?], the one of the two is hidden, the other visible [=Night
and Dawn].
Their pathway has a single goal, (but goes) separately. – Great is the one and only lordship of the gods.

This vs. seems to continue the theme of Night and Dawn. The anyád … anyád construction of pāda b echoes that in 11b, where Night and Dawn were first introduced, and in fact our pāda b, with one hidden and one visible, paraphrases 11b, with one shining and the other black, and forms a small ring.

Moreover, the two “set down within the wondrous one” echoes 12c ṛtásya té sádasy īḷe antáḥ “I reverently invoke the two within the seat of truth.” I take dasmáto refer to the ritual fire/ritual ground, and one of the marvels is that two such large entities (Night and Dawn) can fit into something so small.

The vs. also recycles various thematically significant lexical items: padá- (see comm. ad 14); nihité echoing ní dadhe (13b); antár (12c and passim: 2c, 5b, 5c, 8c, 9b, 12c; antár is in a sense the signature word of this hymn); anyád … anyád 11b.

The ‘pathway’ (pathyā̀) takes us back to III.54.5 where a question about “the pathway leading to the gods” (devā́m̐áchā pathyā̀) initiated the mysteries that have dogged us ever since.

Within a wondrous place the Twain are treasured: the one is manifest, the other hidden.
One common pathway leads in two directions. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Zwei Formen sind wie zwei Spuren dem Meister aufgeprägt: von diesen ist die eine verborgen, die andere offenbar. In gleicher Richtung geht ihr Weg und ist doch getrennt. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Wie zwei Fusstapfen stehen dort die Schönen, verborgen eine, offenbar die andre; Der Pfad sich einend, hier und dort sich scheidend, gross ist allein der Götter Geistesfülle.

(Ушас и Ночь-) словно два удивительных следа, оставленных внутри (вселенной).
Один из них сокрыт, другой явный.
(Их) путь устремлен к одной цели, (но направлен) он в разные стороны.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, रोदसी द्युनिशो वा
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवानाम्) विद्वानों का जो (महत्) बड़ा (एकम्) द्वितीयरहित (असुरत्वम्) दोषों का दूर करनेवाला है और जिससे (दस्मे) नाश होनेवाले (पदेइव) पैरों के सदृश (निहिते) धारण किये गये रात्रि और दिन वर्त्तमान हैं जो अन्य (सध्रीचीना) एक साथ सेवन करती हुई (पथ्या) अपनी कक्षा को त्याग के अन्यत्र नहीं जानेवाली (सा) वह (विषूची) व्याप्त पदार्थों का सेवन करती है (तयोः) उनके (अन्तः) मध्य में (अन्यत्) दूसरा (गुह्यम्) गुप्त (अन्यत्) अन्य (आविः) रक्षा करनेवाला है, उस सबको जानो ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य लोग दो पैरों से चलते हैं, वैसे ही रात्रि और दिन चलते हैं और जैसे दिन पथ्य है, वैसे रात्रि पथ्य नहीं होती है। इसी प्रकार सर्वान्तर्यामी ब्रह्म को त्याग करके अन्य उपासित हुआ पथ्य नहीं होता है ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या देवानां यन्महदेकमसुरत्वमस्ति येन दस्मे पदे इव निहिते रात्रिदिने वर्त्तेते यान्या सध्रीचीना पथ्या सा विषूची वर्त्तेते तयोरन्तरन्यद्गुह्यमन्यच्चाविरस्ति तत्सर्वं विजानीत ॥१५॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (पदे इव) यथा पादौ तथा (निहिते) धृते (दस्मे) उपक्षयित्र्यौ (अन्तः) मध्ये (तयोः) (अन्यत्) (गुह्यम्) गुप्तम् (आविः) रक्षकम् (अन्यत्) (सध्रीचीना) सहाञ्चन्ती (पथ्या) पथोऽनपेता स्वकक्षां विहायाऽन्यत्रागन्त्री (सा) (विषूची) या विषून् व्याप्तानञ्चति सा (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मनुष्या द्वाभ्यां पादाभ्यां गच्छन्ति तथैव रात्रिदिने गच्छतः। यथा दिनं पथ्यमस्ति तथा रात्रिः पथ्या न भवति। एवं सर्वान्तर्य्यामि ब्रह्म विहायान्यदुपासितं पथ्यं न जायते ॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माणसे दोन पायांनी चालतात तसेच रात्र व दिवस चालतात. जसा दिवस कल्याणकारक असतो व रात्र नसते, तसेच सर्वांतर्यामी ब्रह्माचा त्याग करून अन्य कोणाची उपासना कल्याणकारक नसते. ॥ १५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ धेन᳓वो धुनयन्ताम् अ᳓शिश्वीः
सबर्दु᳓घाः शशया᳓ अ᳓प्रदुग्धाः
न᳓व्या-नव्या युवत᳓यो भ᳓वन्तीर्
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áśiśvīḥ ← áśiśu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhunayantām ← √dhunay- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ápradugdhāḥ ← ápradugdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sabardúghāḥ ← sabardúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śaśayā́ḥ ← śaśayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhávantīḥ ← √bhū- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

návyā-navyāḥ ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yuvatáyaḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । धे॒नवः॑ । धु॒न॒य॒न्ता॒म् । अशि॑श्वीः । स॒बः॒ऽदुघाः॑ । श॒श॒याः । अप्र॑ऽदुग्धाः ।
नव्याः॑ऽनव्याः । यु॒व॒तयः॑ । भव॑न्तीः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• dhunayantām ← dhunay
• [verb], plural, Present imperative

• aśiśvīḥ ← aśiśu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aśiśu [word]; childless.”

• sabardughāḥ ← sabardugha
• [noun], nominative, plural, feminine

• śaśayā ← śaśayāḥ ← śaśaya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “abundant.”

• apradugdhāḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apradugdhāḥ ← pradugdhāḥ ← praduh ← √duh
• [verb noun], nominative, plural

• navyā ← navyāḥ ← navya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “new; fresh.”

• navyā ← navyāḥ ← navya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “new; fresh.”

• yuvatayo ← yuvatayaḥ ← yuvati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “girl; woman.”

• bhavantīr ← bhavantīḥ ← bhū
• [verb noun], nominative, plural
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

धेनवः वृष्टिद्वारा सर्वस्य जगतः प्रीणयित्र्यः अशिश्वीः शिशुरहिताः । यद्वा शिशवो न भवन्तीत्यशिश्वीः । शशयाः नभसि शयाना वर्तमानाः केनापि अप्रदुग्धाः अक्षीणरसाः सबर्दुघाः उदकलक्षणस्य क्षीरस्य दोग्ध्र्यः युवतयः परस्परमिश्रणोपेताः नव्यानव्याः अतिशयेन नूतनाः भवन्तीः दिशो मेघा वा आ धुनयन्ताम् आदुहन्तु । मेघपक्षे अशिश्वीर्भवन्तीरित्यत्र लिङ्गव्यत्ययः ॥

English translation:

“May the kine without their young, abiding (in the heaven), and though unmilked, yet yielding milk and ever fresh and youthfu,l be shaken (so as to perform their functions); great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The kind: either the regions of space of the clouds

Let the milk-cows [=Dawns? plants crackling as they burn?] be noisy, those which are without young (yet) sap-yielding, unfailing, not
milked out,
becoming young ever anew. – Great is the one and only lordship of the gods.

The miraculous milkers in this vs. are taken by all standard tr. as rain clouds, flg. one of Sāyaṇa.’s suggestions (the other being the heavenly regions). In context this interpr. seems perverse. The verse forms part of a tight little section (beginning with vs. 11) concerning Night and Dawn and their nourishing of the infant ritual fire. Our vs. esp. echoes vs. 12: dhenávaḥ … sabardúghāḥ … ápradugdhāḥ “milk-cows, sap-yielding, not milked out” is the equivalent in the plural of 12ab dhenū́, sabardúghe dhāpayete “the two milk-cows, sap-yielding, give suck” in the dual. I find it highly unlikely that the vocabulary here repeated from 12 would refer to entirely different entities (clouds), which, moreover, have no connection with the dawn ritual depicted here. Instead, in the course of this section the joint nurturing activity of Night and Dawn (11-12) has given way to the dominance of Dawn over Night (13ab, 14ab), and though both Night and Dawn are present in vs. 15, one of them (Night) is hidden (15b). This trend accords with the natural phenomenon: at dawn, light dissipates darkness. In our vs. 16 the plural cows either represent the Dawns in general – the plural of Dawn being often interchangeable with the singular – or the beams of light, the “dawn cows,” of a single Dawn. The expression “becoming new ever again” (pāda c návyā-navyā yuvatáyo bhávantīḥ) might favor the former possibility, since it reminds us of the daily parade of ever-new youthful Dawns. My identification of the cows with the dawns here admittedly leaves the noisiness (“let them be noisy,” ā́… dhunayantām) unexplained. I would suggest either that there is also a reference to the crackling of the fire wood as the ritual fire is kindled at dawn, or that it refers to the general noise attendant on dawn as the various creatures awake, including real cows mooing to be milked. Note that already in vs. 13a Dawn (in my interpr.) ‘lows’ (mimāya) over the infant fire. I think we can safely banish the putative rain clouds.

Let the milch-kine that have no calves storm downward, yielding rich nectar, streaming, unexhausted,
These who are ever new and fresh and youthful. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Es sollen heranrauschen die Milchkühe, die kein Junges haben und doch immer melk sind, die ergiebigen, nicht vorgemolkenen, immer wieder aufs neue sich verjüngend. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Die Kühe, frei des Kalbes, mögen rauschen, neumilchend, ungemolken, immerströmend, Die jugendlichen, fort und fort erneuten, gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Пусть примчатся с шумом дойные коровы, хоть и без телят,
(Но) чудесно доящиеся, неиссякающие, кого не выдоить до конца,
Становящиеся юными снова и снова.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, दिशः
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोगों के (सबर्दुघाः) सब मनोरथों को पूर्ण करनेवाली (शशयाः) शयन करती सी हुई (अप्रदुग्धाः) नहीं किसी करके भी बहुत दुही गई (धेनवः) वाणियाँ (अशिश्वीः) बालाओं से भिन्न (नव्यानव्याः) नवीननवीन (भवन्तीः) होती हुईं (युवतयः) यौवनावस्था को प्राप्त ब्रह्मचारिणी स्त्रियाँ जैसे वैसे (देवानाम्) विद्वानों में (महत्) बड़े (एकम्) द्वितीयरहित (असुरत्वम्) दोषों के दूर करनेवाले को (आ, धुनयन्ताम्) अच्छे प्रकार कंपाइये ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रथम अवस्था में वर्त्तमान विद्या पढ़ी हुई बाला भिन्न ब्रह्मचारिणी स्त्रियाँ अपने सदृश पतियों को प्राप्त होकर आनन्दित होती हैं, वैसे ही सब विद्याओं से युक्त वाणियों को प्राप्त होकर विद्वान् लोग सुखी होते हैं ॥१६॥

अन्वय: हे मनुष्या युष्माकं सबर्दुघाः शशया अप्रदुग्धा धेनवो अशिश्वीर्नव्यानव्या भवन्तीर्युवतय इव देवानां महदेकमसुरत्वमाधुनयन्ताम् ॥१६॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (धेनवः) वाचः (धुनयन्ताम्) कम्पन्ताम् (अशिश्वीः) अबालाः (सबर्दुघाः) सर्वान् कामान् प्रपूरिकाः (शशयाः) शयाना इव (अप्रदुग्धाः) न केनापि प्रकर्षतया दुग्धाः (नव्यानव्याः) नवीनानवीनाः (युवतयः) प्राप्तयौवनावस्था ब्रह्मचारिण्यः (भवन्तीः) भवन्त्यः (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा प्रथमे वयसि वर्त्तमाना अधीतविद्या अबाला ब्रह्मचारिण्यः स्वसदृशान् पतीनुपनीयाऽऽनन्दन्ति तथैव सर्वविद्यायुक्ता वाचो प्राप्य विद्वांसः सुखयन्ति ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे प्रथम अवस्थेत विद्या प्राप्त केलेल्या ब्रह्मचारिणी आपल्या सारख्याच पतींना प्राप्त करून आनंदित होतात तसेच सर्व विद्यायुक्त वाणी प्राप्त करून विद्वान लोक सुखी होतात. ॥ १६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् अन्या᳓सु वृषभो᳓ रो᳓रवीति
सो᳓ ऽन्य᳓स्मिन्° यूथे᳓ नि᳓ दधाति रे᳓तः
स᳓ हि᳓ क्ष᳓पावान् स᳓ भ᳓गः स᳓ रा᳓जा
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
anyā́su ← anyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

róravīti ← √rū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyásmin ← anyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yūthé ← yūthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kṣápāvān ← kṣápāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । अ॒न्यासु॑ । वृ॒ष॒भः । रोर॑वीति । सः । अ॒न्यस्मि॑न् । यू॒थे । नि । द॒धा॒ति॒ । रेतः॑ ।
सः । हि । क्षपा॑ऽवान् । सः । भगः॑ । सः । राजा॑ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• anyāsu ← anya
• [noun], locative, plural, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• roravīti ← roro ← √ru
• [verb], singular, Present indikative
• “bellow.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anyasmin ← anya
• [noun], locative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• yūthe ← yūtha
• [noun], locative, singular, masculine
• “herd; troop; battalion.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• retaḥ ← retas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣapāvān ← kṣapāvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ruler.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

वृषभः अपां वर्षकः यत् यः पर्जन्यात्मेन्द्रः अन्यासु दिक्षु रोरवीति मेघद्वारा भृशं शब्दं करोति सः पर्जन्य इन्द्रः अन्यस्मिन् यूथे दिशां वृन्दे रेतः उदकं नि दधाति तत्र वर्षति । लोके’ हि वृषभः कासुचिद्गोषु रेतःसेकार्थं रवं करोत्यन्यस्मिन् गोयूथे रेतः सिञ्चति तद्वत् । सः इन्द्रः क्षपावान् । क्षिपति शत्रूनुदकं वेति क्षेपणवान् । यद्वा । क्षपा रात्रिः ।’ तथा रात्रिपर्याययागानां स्तोत्राणां भागभूता या रात्रिः सोच्यते । तद्वान् । सः भगः सर्वैर्भजनीयः । सः राजा हि तत्तत्कर्मानुरूपफलप्रदानेन सर्वेषां राजा खलु ॥ रोरवीति । ‘रु शब्दे’ इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य लटि रूपम् । एकान्याभ्यां समर्थाभ्याम्’ इति प्रथमस्य न निघातः । यूथे । ‘यु मिश्रणे’। ‘ तिथपृष्ठगूथयूथप्रोथाः’ ( उ. सू. २. १६९ ) इति थक्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनाद्दीर्घः । रेतः । ‘रीङ् क्षरणे’ इत्यस्मात् ‘स्रुरीभ्यां तुट् च’ इत्यसुन्प्रत्ययस्तुडागमश्च । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“When the showerer roars in other (regions) he sends down the rain upon a different herd, for he is the victor, the auspicious, the sovereign; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Upon a different herd: anyasmin yūthe, a herd, or troop,of regions, diśām vṛnde

Though the bull goes about roaring within the one (herd of) cows, he deposits his seed in the other herd.
For he is the earth-protector; he is the apportioner; he is king. – Great is the one and only lordship of the gods.

As indicated in the published introduction. I consider this vs. to be transitional between the fire-kindling vss. and the arrival of Indra at the sacrifice. I therefore think that the reference is ambiguous. In the published introduction. I suggested a trio of possible referents: Agni, Soma, and Indra. I now think it is only Agni and Indra and that Agni is the sole referent in ab, with transition from Agni to Indra in c.

This opinion is very different from the standard, which takes Parjanya as the subject here (flg. on the supposed rain cloud vs.). The issue is further complicated by the fact that in the next hymn (III.56.3) yet another being, possibly Tvaṣṭar or Tvaṣṭar’s son, is described as retodhā́vṛṣabháḥ “a bull, depositor of semen,” which matches our vṛṣabháḥ … ní dadhāti rétaḥ. Although I must concede that Parjanya is described with the same phrase as III.56.3 in VII.101.6 and is said to deposit semen also in V.83.1, such designations are not exclusive to Parjanya. In I.128.3 it is Agni who is … réto vṛṣabháḥ kánikradad, dádhad rétaḥ kánikradat “a bull ever-roaring, depositing his semen’ (with √krand, rather than √ru, ‘roar’), and I think Agni is the referent here as well. I do not entirely understand the two herds of cows, but suggest that it may have to do with the embryonic doctrine of the cycle of waters that is later developed in the Upaniṣads, whereby rain falls from heaven and causes plants to grow; the plants, as fuel, produce/give birth to the fire, whose smoke goes to heaven and becomes clouds from which the rain falls, and the cycle begins again. Our passage may have an abbreviated form of this: the bull Agni is roaring (that is, crackling as fire) among one set of cows (plants as firewood); the smoke goes to heaven and the rain (his semen) falls to earth and produces plants (the other herd).

Note vs. 5 much earlier in the hymn, where it is said of the plants “Having (him) within, (though) unimpregnated they give birth to (him).” The transition from Agni to Indra occurs in pāda c, in my interpr. Both Agni and Indra can be called kṣápāvant- (/kṣapā́vant-) ‘earth-protector’, indeed simultaneously. (See X.29.1 and my “Śleṣa in the Rig Veda?” [Fs. Gerow], 163-64.) Indeed this epithet is even more flexible: as I discussed in the Gerow Fs., the first element may be either kṣá(m) ‘earth’ or kṣáp- ‘night’. (For the possible morphological analyses, see the loc. cit.) Under the latter analysis, the epithet would be appropriate only for Agni, but under the former to both Agni and Indra, so the first word in c may slip from clear reference to Agni to double reference. The following two words, bhága- and rā́jan-, are also used in the RV of both Agni and Indra, though ‘king’ is more common for Indra than Agni. The transition is complete.

What time the Bull bellows in other regions, another herd receives the genial moisture;
For he is Bhaga, King, the earth’s Protector. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Wenn der Stier unter anderen Kühen brüllt, legt er in die andere Herde seinen Samen, denn er ist der Herrscher, er der Bhaga, er der König. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Wenn brünstig brüllt der Stier nach andern Kühen, so setzt in andre Kühe er den Samen; Er ist ja Fürst, Vertheiler, Erdbeschützer; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Когда бык громко ревет среди одних,
Он влагает семя в другое стадо.
Ведь он защитник земли, он Бхага, он царь.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

0

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (वृषभः) बलयुक्त सूर्य्य (अन्यासु) रात्रि और प्रातःकालों में (रोरवीति) अत्यन्त शब्द करता है (सः) वह (अन्यस्मिन्) अन्य (यूथे) समूह में चन्द्र आदिकों में (रेतः) पराक्रम का (निदधाति) स्थापन करता है। (हि) जिससे कि (सः) वह (क्षपावान्) रात्रिवान् अर्थात् रात्रि जिसकी सम्बन्धिनी होती और (सः) वह (भगः) ऐश्वर्य्यों का दाता सूर्य्य तथा (सः) वह (राजा) प्रकाशमान होता (देवानाम्) विद्वानों में (महत्) बड़ा (एकम्) एक यह (असुरत्वम्) दोषों के दूर करनेवाला प्राप्त होने योग्य गुण होता है ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सूर्य्य रात्रि के अन्त और दिन के आदि में सब प्राणियों को निरन्तर जगाय के शब्द कराय और व्यवहार कराय के लक्ष्मियों को प्राप्त कराता है और रात्रि में चन्द्र आदिकों में किरणों को रख के प्रकाश कराता सो यह प्रकाशमान जगदीश्वर से उत्पन्न किया गया, ऐसा जानना चाहिये ॥१७॥

अन्वय: यद्यो वृषभः सूर्य्योऽन्यासु रात्रिषूषःसु च रोरवीति सोऽन्यस्मिन् यूथे चन्द्रादिषु रेतो निदधाति हि यतस्स क्षपावान्त्स भगस्स राजा देवानां महदेकमसुरत्वं प्राप्यं भवति ॥१७॥

0

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यः (अन्यासु) रात्रिषूषःसु च (वृषभः) बलिष्ठः (रोरवीति) भृशं शब्दयति (सः) (अन्यस्मिन्) (यूथे) समूहे (नि) (दधाति) (रेतः) (वीर्य्यम्) (सः) (हि) यतः (क्षपावान्) क्षपा रात्रिः सम्बन्धिनी यस्य स चन्द्रः (सः) (भगः) ऐश्वर्य्यप्रदः सूर्य्यः (सः) (राजा) प्रकाशमानः (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यः सूर्य्यो रात्र्यन्ते दिनादौ सर्वान् प्राणिनो जजागरित्वा संशब्द्य व्यवहार्य्य श्रीः प्रापयति रात्रौ च चन्द्रादिषु किरणान् प्रक्षिप्य प्रकाशयति सोऽयं प्रकाशमानो जगदीश्वरेणोत्पदित इति वेद्यम् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सूर्य रात्रीचा अंत झाल्यावर दिवसाच्या सुरुवातीला सर्व प्राण्यांना निरंतर जागे करून शब्दाद्वारे व व्यवहाराद्वारे लक्ष्मी प्राप्त करवितो व रात्री चंद्र इत्यादीच्या किरणांद्वारे प्रकाश करवितो. हा प्रकाश जगदीश्वराने उत्पन्न केलेला आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वीर᳓स्य नु᳓ सुअ᳓श्वियं जनासः
प्र᳓ नु᳓ वोचाम विदु᳓र् अस्य देवाः᳓
षोळ्हा᳓ युक्ताः᳓ प᳓ञ्च-पञ्चा᳓ वहन्ति
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vīrásya ← vīrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vocāma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

páñca-pañca ← páñca- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ṣoḷhā́ ← ṣoḷhā́ (invariable)

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yuktā́ḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वी॒रस्य॑ । नु । सु॒ऽअश्व्य॑म् । ज॒ना॒सः॒ । प्र । नु । वो॒चा॒म॒ । वि॒दुः । अ॒स्य॒ । दे॒वाः ।
षो॒ळ्हा । यु॒क्ताः । पञ्च॑ऽपञ्च । आ । व॒ह॒न्ति॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• svaśvyaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyaṃ ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, neuter

• janāsaḥ ← jana
• [noun], vocative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vocāma ← vac
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vidur ← viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṣoﾱhā ← ṣoḍhā
• [adverb]
• “sixfold.”

• yuktāḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• pañca ← pañcan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcā ← pañcan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

हे जनासः जनाः वीरस्य शूरस्येन्द्रस्य स्वश्व्यं शोभनाश्वोपेतत्वं नु क्षिप्रं प्र वोचाम प्रकर्षेण वदाम । तथा देवाः अपि अस्य इन्द्रस्य स्वश्वत्वं नु क्षिप्रं विदुः जानन्ति । किं तत्स्वश्वत्वम् । तदुच्यते । षोळ्हा मासाना द्वन्द्वयोगकाले षोढा दृश्यमाना ऋतवोऽश्वा निरूप्यन्ते । ते च षट्संख्याका ऋतवो हेमन्तशिशिरयोः समासेन पञ्चपञ्च युक्ताः सन्तः कालात्मकमिन्द्रम् आ वहन्ति । तदिदम् इन्द्रस्य स्वश्वत्वं यदृतुभिरूढत्वम् ॥ षोळ्हा । षष्शब्दात् ‘संख्याया विधार्थे धा ’ इति धाप्रत्ययः । षष उत्वं दतृदशधासूत्तरपदादेः ष्टुत्वं च’ (पा.सू. ६.३. १०९. ३-४) इत्युत्वं ष्टुत्वं च । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“We proclaim, people, the wealth of the hero, (Indra), in horses; the gods know his (affluence); six, or five and five, harnessed to his car, convey him; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Six or five: ṣoḷhā yuktāḥ pañcapañca vahanti = either the six seasons of the year, or, by combining the cold and dewy seasons, five; these are figurately Indra’s horses.

The hero’s abundance of horses we will proclaim just now, o people. The gods know of it.
Yoked sixfold, five after five they convey (Indra) hither. – Great is the one and only lordship of the gods.

In my interpr. this vs. announces the arrival of Indra with a splendid team of horses. This new topic is signaled by prá nú vocāma beginning pāda b. The exact arrangement of the six and five isn’t clear to me. Renou suggests that the double nú indicates that there are two separate clauses here. He may be right (“now there is an abundance of horses of the hero; we will proclaim (it) now”), though the difference in sense is slight.

Let us declare the Hero’s wealth in horses, O all ye folk: of this the Gods have knowledge.
Sixfold they bear him, or by fives are harnessed. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Jetzt wollen wir des Helden schönes Rossegespann verkünden, ihr Leute; die Götter kennen es. Je fünf und fünf in sechs Reihen geschirrt fahren sie ihn her. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Lasst preisen nun den Rossbesitz des Helden, ihr Menschen, uns; es kennen ihn die Götter; Ihn fahren sechzig, angeschirrt zu fünfen; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Сейчас мы хотим провозгласить владение прекрасными конями.
У героя, о люди. Боги знают об этом.
Запряженные шестью рядами по пять, они привозят (его).
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर के गुणों का वर्णन अगले मन्त्र में करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्याओं में प्रकट हुए मनुष्यो ! हम (अस्य) इस (वीरस्य) शौर्य्य आदि गुणों को प्राप्त हुए शूर को (स्वश्व्यम्) अतिउत्तम अश्वविषयक अच्छे वचन का (नु) शीघ्र (प्र, वोचाम) उपदेश देवैं जो (युक्ताः) संयुक्त हुए (देवाः) विद्वान् जन (देवानाम्) विद्वानों में (महत्) बड़े (एकम्) एक (असुरत्वम्) दोषों के दूर करने को (विदुः) जानते और जो (षोढा) छः प्रकार की संयुक्त इन्द्रियाँ और (पञ्चपञ्च) पाँच-पाँच प्राण जिस विषय को (आ, वहन्ति) प्राप्त होते हैं उसको जानते हैं, उनके प्रति हम लोग इस ब्रह्म का (नु) शीघ्र उपदेश देवें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसकी प्राप्ति में पाँच प्राण निमित्त और जिसको सब योगी लोग समाधि से जानते हैं, उसीकी उपासना भृत्यों के वीरपन को उत्पन्न करनेवाली है, ऐसा हम लोग उपदेश देवें ॥१८॥

अन्वय: हे जनासो वयमस्य वीरस्य स्वश्व्यं नु प्रवोचाम ये युक्ताः देवा देवानां महदेकमसुरत्वं विदुर्ये षोढा युक्ताः पञ्चपञ्च यदा वहन्ति तद्विदुस्तान् प्रति वयमेतद्ब्रह्म नु वोचाम ॥१८॥

अथेश्वरगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वीरस्य) प्राप्तशौर्य्यादिगुणस्य (नु) सद्यः (स्वश्व्यम्) शोभनेष्वश्वेषु साधु वचः (जनासः) विद्यासु प्रादुर्भूताः (प्र) (नु) (वोचाम) उपदिशाम (विदुः) जानन्ति (अस्य) (देवाः) विद्वांसः (षोढा) षट् प्रकाराः (युक्ताः) (पञ्चपञ्च) (आ) (वहन्ति) प्राप्नुवन्ति (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यस्य प्राप्तौ पञ्च प्राणा निमित्तं यं सर्वे योगिनः समाधिना जानन्ति तस्यैवोपासनं भृत्यानां वीरत्वजनकमस्तीति वयमुपदिशेम ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याची प्राप्ती करण्यासाठी पाच प्राण निमित्त असतात व ज्याला सर्व योगी लोक समाधीद्वारे जाणतात. त्याचीच उपासना सेवकांमध्ये शूरत्व उत्पन्न करणारी असते, असा उपदेश आम्ही केला पाहिजे. ॥ १८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देव᳓स् त्व᳓ष्टा सविता᳓ विश्व᳓रूपः
पुपो᳓ष प्रजाः᳓ पुरुधा᳓ जजान
इमा᳓ च वि᳓श्वा भु᳓वनानि अस्य
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvárūpaḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

prajā́ḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pupóṣa ← √puṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

दे॒वः । त्वष्टा॑ । स॒वि॒ता । वि॒श्वऽरू॑पः । पु॒पोष॑ । प्र॒ऽजाः । पु॒रु॒धा । ज॒जा॒न॒ ।
इ॒मा । च॒ । विश्वा॑ । भुव॑नानि । अ॒स्य॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• devas ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• viśvarūpaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpaḥ ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• pupoṣa ← puṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “boom; grow; promote; foster.”

• prajāḥ ← prajā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāny ← bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

सविता अन्तर्यामितया सर्वस्य प्रेरकः विश्वरूपः नानाविधरूपः त्वष्टा त्वष्टृनामकः देवः प्रजाः पुरुधा बहुधा जजान जनयति । ताश्च पुपोष पोषयति । इमा इमानि विश्वा विश्वानि सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि च अस्य त्वष्टुः संबन्धीनि ॥ विश्वरूपः । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The divine Tvaṣṭā the impeller (of all), the multiform, has begotten and nourished a numerous progeny, for all these worlds are of him; great and unequalled is the might of the gods.”

God Tvaṣṭar, the impeller providing all forms, flourishes; he has begotten offspring in great quantity,
and all these creatures here are his. – Great is the one and only lordship of the gods.

It is striking that pāda a is reused in the famous Yama-Yamī dialogue hymn (X.10.5b), where Yamī claims that Tvaṣṭar made them a married couple in the womb. I do not think there is an echo of that story here; the point of intersection is simply the association of Tvaṣṭar with conception, pregnancy, and birth (cf., e.g., X.184).

Acdg. to the standard interpr. (Geldner [/Witzel Gotō], Renou; cf. Klein DGRV I.218, Kümmel 314), prajā́ḥ is to be construed with pupóṣa, on the basis of X.170.1 prajā́ḥ pupoṣa purudhā́… This is not impossible, but it seems unnecessary, esp. as the latter hymn is quite late. It also implies that purudhā́should also be construed with pupóṣa, but this is impossible because jajāna is unaccented. It is also unlikely that prajā́ḥ and purudhā́should be separated, given purudhā́prajā́vān in the next hymn (III.56.3b).

At best we can take prajā́ḥ purudhā́with both verbs: “thrives with regard to offspring in great quantity and has begotten them [=offspring in great quantity]” or perhaps “thrives with regard to offspring and has begotten them [=offspring] in great quantity.” Such an interpr., with an acc. of respect and a fundamentally intransitive verb, follows that of Kümmel (314). I do not believe that pupóṣa here can have the transitive/causative sense that the other tr. ascribe to it (e.g., Renou “a fait fleurir les créatures”).

Tvastar the God, the omniform. Creator, begets and feeds mankind in various manner.
His, verily, arc all these living creatures. Great is the Gods’ supreme dominion.

Gott Tvastri, der Bestimmer, der alle Formen bildet, hat den Nachwuchs vermehrt und in großer Zahl erzeugt und alle diese sind seine Geschöpfe. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Tvaschtar, der Gott, belebend, vielgestaltig, erzeugt’ und nährte reichlich die Geschöpfe, Und diese Wesen alle sind sein eigen; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Бог Тваштар, Савитар обладающий всеми обличьями,
Дал процветание потомству, многократно породил (его),
И все эти существа – его (потомство).
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (त्वष्टा) प्रकाश करनेवाला परमेश्वर (देवः) प्रकाशमान (विश्वरूपः) जिससे सम्पूर्ण रूप हैं ऐसे (सविता) प्रेरणा करनेवाले सूर्यमण्डल के सदृश (प्रजाः) उत्पन्न हुए प्राणी अप्राणी को (पुपोष) पुष्ट करता है और (इमा) इन (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) लोकों को (च) भी (पुरुधा) बहुत प्रकार से (जजान) उत्पन्न करता है (अस्य) इस परमेश्वर का यही (देवानाम्) विद्वानों के बीच (महत्) बड़ा (एकम्) एक (असुरत्वम्) दोषों का दूर करनेवाला गुण है, ऐसा जानना चाहिये ॥१९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य जगत् का पालन करता है, वैसे ही जगदीश्वर सूर्य्य आदि अनेक प्रकार संसार को बनाय करके रक्षा करता है, यही परमात्मा का बड़ा आश्चर्य्य कर्म है, ऐसा जानना चाहिये ॥१९॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्त्वष्टा परमेश्वरो देवो विश्वरूपः सवितेव प्रजाः पुपोष इमा विश्वा भुवनानि च पुरुधा जजाना स्येदमेव देवानां महदेकमसुरत्वमस्तीति वेद्यम् ॥१९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) देदीप्यमानः (त्वष्टा) प्रकाशकः (सविता) प्रेरकः (विश्वरूपः) विश्वानि रूपाणि यस्मात् सः (पुपोष) पुष्यति (प्रजाः) प्रजाताः (पुरुधा) बहुधा (जजान) जनयति (इमा) इमानि (च) (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकजातानि (अस्य) परमेश्वरस्य (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥१९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यः सर्वं जगत्पालयति तथैव जगदीश्वरः सूर्य्यादिकं बहुविधं जगन्निर्माय रक्षति। इदमेव परमात्मनो महदाश्चर्य्यं कर्माऽस्तीति बोध्यम् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य जगाचे पालन करतो तसेच जगदीश्वर सूर्य इत्यादी अनेक प्रकारचे जग निर्माण करून रक्षण करतो. हेच परमेश्वराचे महान आश्चर्यकारक कर्म आहे हे जाणले पाहिजे. ॥ १९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मही᳓ स᳓म् ऐरच् चमु᳓वा समीची᳓
उभे᳓ ते᳓ अस्य व᳓सुना नि᳓ऋष्टे
शृण्वे᳓ वीरो᳓ विन्द᳓मानो व᳓सूनि
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
airat ← √īr- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

camvā̀ ← camū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

sám ← sám (invariable)

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nyr̥̀ṣṭe ← √r̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vásunā ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śr̥ṇvé ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vindámānaḥ ← √vid- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

म॒ही इति॑ । सम् । ऐ॒र॒त् । च॒म्वा॑ । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची । उ॒भे इति॑ । ते इति॑ । अ॒स्य॒ । वसु॑ना । न्यृ॑ष्टे॒ इति॒ निऽऋ॑ष्टे ।
शृ॒ण्वे । वी॒रः । वि॒न्दमा॑नः । वसू॑नि । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• mahī ← mahi
• [noun], accusative, dual, feminine
• “great; firm.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• airac ← airat ← īr
• [verb], singular, Imperfect
• “go.”

• camvā ← camū
• [noun], accusative, dual, feminine
• “army; camū; Camū.”

• samīcī ← samyañc
• [noun], accusative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, feminine
• “both(a).”

• te ← tad
• [noun], nominative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vasunā ← vasu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• nyṛṣṭe ← nyṛṣ ← √ṛṣ
• [verb noun], nominative, dual
• “fill; stuff.”

• śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vindamāno ← vindamānaḥ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “find; detect; marry; get; think.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

मही महत्यौ समीची परस्परं संगते चम्वा । चमन्त्यदन्त्यनयोः देवमनुष्याः इति चम्वौ। यद्वा । चम्येते अद्येते भूतजातैरिति चम्वौ द्यावापृथिव्यौ । समैरत् इन्द्रः प्रजापश्वादिभिः सम्यगयोजयत् । ते उभे द्यावापृथिव्यौ अस्य इन्द्रस्य वसुना तेजसा धनेन वा न्यृष्टे नितरां व्याप्ते भवतः । वीरः समर्थः स इन्द्रः वसूनि शत्रूनभिभूय तदीयानि धनानि विन्दमानः लभमानः सन् शृण्वे सर्वैः श्रूयते । ‘तवेदिदमभितश्चेकिते वसु’ (ऋ. सं. १.५३.३ ) इत्यादिषु दृष्टत्वात् ॥ ऐरत् । ‘ ईर गतौ ’ इत्यस्य लङि रूपम् । न्यृष्टे । ‘ऋषी गतौ ’ । कर्मणि क्तः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः स्वरः । शृण्वे । ‘ श्रु श्रवणे’ इत्यस्य व्यत्ययेन कर्मणि श्नुः । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु ’ इति तलोपः । विन्दमानः । ’ विद्लृ लाभे ’ इत्यस्य लटि शानचि रूपम् । तस्य लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः ॥

English translation:

“He has filled the two vast receptacles (heaven and earth) united (with creatures); they are both penetrated by his lustre; the hero spoiling the treasures (of the foe) is renowned; great and unequalled is the might of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The two vast receptacles: camvau, the two vessels in which gods and men and men eat, camanty adanty anayor devamanuṣaḥ; this would imply vessels or ladles, but the explanation is that the two that are or enjoyed by living beings, i.e. heaven and earth

He [=Indra?] has raised up together the two great bowls (to be) united. Both of them are crammed with his goods.
The hero is famed for finding goods. – Great is the one and only
lordship of the gods.

I assume that the subject of this vs. is Indra. One of his standard cosmogonic deeds involves the creation and separation of the two worlds, the separation here implied by the material crammed between them. Indra is of course commonly identified as a vīrá-; he also “finds goods” (e.g., II.13.11, VIII.61.5), though so do other gods as well as mortals.

The two great meeting Bowls hath he united: each of the Pair is laden with histreasure.
The Hero is renowned for gathering riches. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Er hat die beiden gepaarten großen Gefäße zustande gebracht. Beide sind mit seinem Gute vollgestopft. Er ist berühmt als der Held, der Schätze findet. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Er schuf vereint die beiden Weltenschalen, sie beide sind gefüllt mit seinem Gute; Gepriesen wird der Held, der Güter auffand; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Он привел в действие обе великие соединенные чаши -
Обе они набиты его добром.
Героем слывет (тот,) кто находит добро.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर (ते) उन (उभे) दोनों (मही) बड़ी (समीची) उत्तम प्रकार प्राप्त अन्तरिक्ष और पृथिवी को (चम्वा) सेना से जैसे वैसे (सम्, ऐरत्) प्रेरणा करता है वह दोनों (अस्य) इसके (वसुना) द्रव्यों के साथ (न्यृष्टे) निश्चित स्वरूप को प्राप्त हुई हैं (देवानाम्) विद्वानों के उस (महत्) बड़े (एकम्) एक (असुरत्वम्) दोषों के दूर करनेवाले को और (वसूनि) धनों को (विन्दमानः) प्राप्त होता हुआ (वीरः) बल से युक्त मैं ब्रह्म का नित्य (शृण्वे) श्रवण करूँ, उसको आप लोग भी निरन्तर सुनके उन सबों को प्राप्त हूजिये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - कोई भी पुरुष परमेश्वर की आज्ञापालन के विना बड़े ऐश्वर्य्य को नहीं प्राप्त होता है और यथार्थवक्ता पुरुषों से सुनने विना परमात्मा का बोध किसी को भी नहीं प्राप्त होता है, जिससे सब लोगों को चाहिये कि परमेश्वर की आज्ञा का पालन करके ऐश्वर्य्यवान् होवें ॥२०॥

अन्वय: हे मनुष्या यो जगदीश्वरस्त उभे मही समीची द्यावापृथिव्यौ चम्वेव समैरदस्य वसुना सह न्यृष्टे स्तस्तद्देवानां महदेकमसुरत्वं वसूनि च विन्दमानो वीरोऽहं ब्रह्म नित्यं शृण्वे तद्यूयमपि सततं श्रुत्वैतानि प्राप्नुत ॥२०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मही) महत्यौ (सम्) (ऐरत्) प्रेरयति (चम्वा) सेनयेव (समीची) सम्यक् प्राप्ते (उभे) (ते) (अस्य) (वसुना) द्रव्यैस्सह (न्यृष्टे) निश्चितं स्वरूपं प्राप्ते (शृण्वे) (वीरः) विद्यमानबलः (विन्दमानः) प्राप्नुवन् (वसूनि) धनानि (महत्) (देवानाम्) (असुरत्वम्) (एकम्) ॥२०॥

भावार्थभाषाः - नहि कश्चिदपि परमेश्वराज्ञापालनेन विना महदैश्वर्य्यं लभते न चाप्तेभ्यः श्रवणादिना विना परमात्मनो बोधः कञ्चिदाप्नोति तत्सर्वैः परमेश्वराज्ञां पालयित्वैश्वर्य्यवद्भिर्भवितव्यम् ॥२०॥

भावार्थभाषाः - कोणताही पुरुष परमेश्वराच्या आज्ञापालनाशिवाय मोठे ऐश्वर्य प्राप्त करू शकत नाही व आप्त पुरुषांकडून ऐकल्याशिवाय परमात्म्याचा बोध कुणालाही होऊ शकत नाही. त्यासाठी सर्व लोकांनी परमेश्वराची आज्ञा पालन करून ऐश्वर्यवान व्हावे. ॥ २० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमां᳓ च नः पृथिवीं᳓ विश्व᳓धाया
उ᳓प क्षेति हित᳓मित्रो न᳓ रा᳓जा
पुरःस᳓दः शर्मस᳓दो न᳓ वीरा᳓
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ca ← ca (invariable)

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvádhāyāḥ ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hitámitraḥ ← hitámitra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣeti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ná ← ná (invariable)

puraḥsádaḥ ← puraḥsád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śarmasádaḥ ← śarmasád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒माम् । च॒ । नः॒ । पृ॒थि॒वीम् । वि॒श्वऽधा॑याः । उप॑ । क्षे॒ति॒ । हि॒तऽमि॑त्रः । न । राजा॑ ।
पु॒रः॒ऽसदः॑ । श॒र्म॒ऽसदः॑ । न । वी॒राः । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• imāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• viśvadhāyā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyā ← dhāyāḥ ← dhāyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• hitamitro ← hita
• [noun]
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• hitamitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• puraḥsadaḥ ← puraḥsad
• [noun], nominative, plural, masculine

• śarmasado ← śarma ← śarman
• [noun], neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• śarmasado ← sadaḥ ← sad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seated.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

विश्वधायाः विश्वस्य धाता सर्वान्नो वा नः अस्माकं राजा इन्द्रः इमां पृथिवीम् अन्तरिक्षं च उप तयोः समीपे क्षेति निवसति । तत्र दृष्टान्तः । हितमित्रो न । यथा कस्यचित् हितोपदेष्टा सुहृत् समीपे निवसति तद्वत् । वीराः समर्था युद्धसहाया मरुतः पुरःसदः युद्धार्थं पुरतो निश्चयेन गन्तार इन्द्रस्य शर्मसदो न । नश्चार्थे । शर्मणि गृहे सीदन्तश्च भवन्ति । यत्र यत्रासौ तत्र तत्र संनिधिं कुर्वाणा इत्यर्थः ॥ क्षेति। ‘ क्षि निवासगत्योः’ इत्यस्य लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । निघातः ॥

English translation:

“Our king, the nourisher of all, abides (in the firmament) nearest to this earthlike a benevolent friend; the valiant (Maruts) precede him (when abroad), and dwell in his mansion; great and unequalles is the might of the gods.”

And he who suckles all of us [=Agni] dwells peacefully on this earth here, like a king with established alliances,
stationed in front like heroes stationed for protection. – Great is the one and only lordship of the gods.

The first three pādas here are almost identical to I.73.3abc, where Agni is definitely the referent. For disc. of some of the detail, see comm. there.

Yea, and on this our earth the All-Sustainer dwells like a King with noble friends about him.
In his protection heroes rest in safety. Great is the Cods’ supreme and sole dominion.

Und diese unsere Erde bewohnt der Allnährende wie ein König, der gute Freunde hat, Wacht haltend wie die in Deckung liegenden Männer. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

Und er beherrscht allnährend diese Welt uns, gleich einem König, holdgesinnt den Freunden, Wie Helden, die zum Schutz sich vor uns lagern; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Всекормящий живет на этой нашей
Земле, словно царь, заключивший договор,
Словно герои, находящийся впереди, сидящие под щитом.
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (नः) हम लोगों के (इमाम्) इस अन्तरिक्ष (च) और (पृथिवीम्) भूमि को समीप (विश्वधायाः) सम्पूर्ण को धारण करनेवाली पृथिवी उसके (हितमित्रः) मित्रों को धारण करनेवाले (राजा) विद्या और विनय से प्रकाशमान अधिपति के (न) सदृश (उप, क्षेति) वसता है और (पुरःसदः) आगे चलने और (शर्मसदः) गृह में ठहरनेवाले (वीराः) क्षात्रधर्म से युक्त शूरों के (न) तुल्य विजय देता है वही (देवानाम्) प्रकाशमान राजा लोगों में (महत्) बड़ा (एकम्) सहायरहित (असुरत्वम्) शत्रुओं को दूर करनेवाला हम लोगों से उपासना करने योग्य है ॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो धर्मात्मा राजा के सदृश संसार में निवास कराता और धनुर्वेद के जाननेवाले वीर के सदृश विजय दिलाता है, वही ब्रह्म हम लोगों को उपासना करने योग्य है ॥२१॥

अन्वय: हे मनुष्या यो न इमां द्यां पृथिवीं च विश्वधाया हितमित्रो राजा न उप क्षेति पुरःसदः शर्मसदो वीरा न विजयं ददाति तदेव देवानां महदेकमसुरत्वमस्माभिरुपासनीयमस्ति ॥२१॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) (च) (नः) अस्मान् (पृथिवीम्) (विश्वधायाः) या विश्वं दधाति तस्याः (उप) (क्षेति) उपवसति (हितमित्रः) हितानि धृतानि मित्राणि येन सः (न) इव (राजा) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमानः (पुरःसदः) ये पुरःसीदन्ति ते (शर्मसदः) ये शर्मणि गृहे सीदन्ती ते (न) इव (वीराः) क्षात्रधर्मयुक्ताः (महत्) (देवानाम्) देदीप्यमानानां राज्ञाम् (असुरत्वम्) शत्रूणां प्रक्षेप्तृत्वम् (एकम्) असहायम् ॥२१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यो धर्मात्मराजवज्जगति निवासयति धनुर्वेदविद्वीरवद्विजयं दापयति तदेव ब्रह्माऽस्माकमुपास्यमस्तीति ॥२१॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जो धर्मात्मा राजाप्रमाणे जगात निवास करवितो व धनुर्वेद जाणणाऱ्या वीराप्रमाणे विजय देववितो तोच ब्रह्म (परमात्मा) आम्ही उपासना करण्यायोग्य आहे. ॥ २१ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

निष्षि᳓ध्वरीस् त ओ᳓षधीर् उता᳓पो
रयिं᳓ त इन्द्र पृथिवी᳓ बिभर्ति
स᳓खायस् ते वामभा᳓जः सियाम
मह᳓द् देवा᳓नाम् असुरत्व᳓म् ए᳓कम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

niṣṣídhvarīḥ ← niṣṣídhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

bibharti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vāmabhā́jaḥ ← vāmabhā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

निः॒ऽसिध्व॑रीः । ते॒ । ओष॑धीः । उ॒त । आपः॑ । र॒यिम् । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । पृ॒थि॒वी । बि॒भ॒र्ति॒ ।
सखा॑यः । ते॒ । वा॒म॒ऽभाजः॑ । स्या॒म॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• niṣṣidhvarīs ← niṣṣidhvarīḥ ← niṣṣidhvan
• [noun], nominative, plural, feminine

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• utāpo ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāpo ← apaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• bibharti ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sakhāyas ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vāmabhājaḥ ← vāma
• [noun]
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• vāmabhājaḥ ← bhājaḥ ← bhāj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enjoying; consisting of.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahad ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

हे पर्जन्यात्मक इन्द्र ओषधीः ओषधयः ते निष्षिध्वरीः निष्षिध्वर्यो नितरां त्वत्कर्तृकसिद्धिमत्यः । उत अपि च आपः त्वत्तो निःसृताः । पृथिवी ते तव भोगयोग्यं रयिं धनं बिभर्ति । पुरू वसूनि पृथिवी बिभर्ति’ (ऋ. सं. ३.५१.५) इति हि निगमः । ततः ते तव सखायः हविष्प्रदानेनोपकारकाः स्तोतारः वयं वामभाजः स्याम सर्वे वननीयधनभागिनो भवेम । तदेतद्देवानां महदैश्वर्यम् ॥ निष्षिध्वरीः । ‘ षिधु संराद्धौ । संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । तदस्यास्ति इत्यर्थे ‘छन्दसीवनिपौ° ’ इति वनिप् । वनो र च’ इति ङीप् रेफश्च । निसा सह समासः । निसः सकारं छान्दसत्वादनादृत्य • उपसर्गात्सुनोति’ इत्यादिना षत्वम् । डीपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । बिभर्ति । ‘ डुभृञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्य लटि ‘ भृञामित्’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । निघातः । वामभाजः । ‘ भज सेवायाम् ’ । ‘ भजो ण्विः ’ ( पा. सू. ३:२:६२ ) इति ण्विः । कृदुत्तरपदस्वरः ॥ ॥ ३१ ॥

English translation:

“The plural nts, Indra, come to perfection by you; from you the waters (flow); earth bears her treasures for you; may we, your friends, be sharers of these blessings; great unequalled is the might of the gods.”

The plants and the waters offer tribute to you; the earth bears wealth for you, Indra.
May we be your comrades, sharing in the valuables. – Great is the one and only lordship of the gods.

Rich in their gifts for thee are herbs and waters, and earth brings all her wealth for thee, O Indra.
May we as friends of thine share goodly treasures. Great is the Gods’ supreme and sole dominion.

Ihren Tribut schulden dir die Pflanzen und die Gewässer; für dich, Indra, trägt die Erde ihren Reichtum. Als deine Freunde wollen wir an dem Gute Anteil haben. -Groß ist die einzige Asuramacht der Götter.

An Gaben reich sind Kräuter dir und Wasser; die Erde trägt dir reiches Gut, o Indra, Wir sei’n dir Freunde, schönen Schatz empfangend; gross ist allein der Götter Geistesfülle.

Данники твои – растения и воды.
Земля тебе, о Индра, несет богатство.
Друзья твои, да получим мы долю от (твоего) драгоценного (богатства)!
Велико могущество богов, единственно.

• विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के देनेवाले ईश्वर जैसे (ते) आपकी सृष्टि में (पृथिवी) भूमि (निष्षिध्वरीः) अत्यन्त मङ्गल करनेवाली (ओषधीः) सोमलता आदि ओषधियों को (बिभर्त्ति) धारण वा पोषण करती है। (उत) और (ते) आपके (आपः) जल (रयिम्) लक्ष्मी को धारण करते हैं उसी (देवानाम्) सूर्य्य आदिकों में (महत्) सबसे बड़े (एकम्) द्वितीयरहित (असुरत्वम्) शत्रुओं के नाश करनेवाले को प्राप्त होकर (ते) आपके (वामभाजः) उत्तम कर्मों के सेवन करने वा श्रेष्ठ भोग भोगनेवाले (सखायः) मित्र हम लोग (स्याम) होवें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे जगदीश्वर ! जिन आपने हम लोगों के सुख के लिये सृष्टि में अनेक प्रकार की ओषधियाँ और जल रचे, उन आपके हम लोग उपासना करनेवाले होवें और आपको छोड़ के दूसरे की उपासना कभी न करें ॥२२॥ इस सूक्त में दिन, रात्रि, विद्वान्, अन्तरिक्ष, पृथिवी, राजधर्म और ईश्वर के गुणवर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के संगति जाननी चाहिये ॥ यह ऋग्वेद की संहिता के तीसरे अष्टक में तीसरा अध्याय इकतीसवाँ वर्ग और तीसरे मण्डल में पचपनवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यथा ते सृष्टौ पृथिवी निष्षिध्वरी ओषधीर्बिभर्त्ति। उतापि त आपो रयिं बिभर्त्ति तदेव देवानाम्महदेकमसुरत्वं प्राप्य ते वामभाजः सखायो वयं स्याम ॥२२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (निष्षिध्वरीः) नितरां मङ्गलकारिणीः (ते) तव (ओषधीः) सोमाद्याः (उत) अपि (आपः) जलानि (रयिम्) (श्रियम्) (ते) तव (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रदेश्वर (पृथिवी) (बिभर्त्ति) धरति पुष्यति वा (सखायः) सुहृदः सन्तः (ते) तव (वामभाजः) प्रशस्तकर्मसेविनश्श्रेष्ठभोगा वा (स्याम) (महत्) सर्वेभ्यो बृहत् (देवानाम्) सूर्य्यादीनाम् (असुरत्वम्) (एकम्) अद्वितीयम् ॥२२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे जगदीश्वर येन भवताऽस्माकं सुखाय सृष्ट्यां विविधा ओषधय आपो निर्मितास्तस्य ते वयमुपासका भवेम। भवन्तं विहायाऽन्यस्योपासनं कदाचिन्न कुर्य्यामेति ॥२२॥ अत्राऽहर्निशविद्वद्द्यावापृथिवी राजधर्मेश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यृक्संहितायां तृतीयाष्टके तृतीयोऽध्याय एकत्रिंशो वर्गस्तृतीये मण्डले पञ्चपञ्चाशत्तमं सूक्तञ्च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे जगदीश्वरा! तू आमच्या सुखासाठी सृष्टीत अनेक प्रकारची औषधी व जल निर्माण केलेले आहेस. त्यासाठी आम्ही तुझी उपासना करणारे व्हावे. त्यासाठी तुझी उपासना सोडून दुसऱ्या कुणाची उपासना कधी करू नये. ॥ २२ ॥