०५३

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘इन्द्रापर्वता’ इति चतुर्विंशत्यृचं पञ्चदशं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका- इन्द्रापर्वता चतुर्विंशतिराद्यैन्द्रापार्वती पञ्चदश्यादिद्वे वाचे संसर्पर्यै चतस्रो रथाङ्गस्तुतयोऽन्त्या अभिशापास्ता वसिष्ठद्वेषिण्यो न वसिष्ठाः शृण्वन्ति । दशमीषोडश्यौ जगत्यौ त्रयोदशी गायत्री द्वादशीविंशीद्वाविंश्योऽनुष्टुभोऽष्टादशी बृहती ’ इति । विश्वामित्र ऋषिः । दशमी षोडशी च द्वे जगत्यौ त्रयोदशी गायत्री द्वादशीविंशीद्वाविंश्यस्तिस्रोऽनुष्टुभोऽष्टादशी बृहती शिष्टास्त्रिष्टुभः। आद्येन्द्रापर्वतदेवताका पञ्चदशीषोडश्यौ वाग्देवत्ये तदुत्तराश्चतस्रो रथाङ्गदेवताकाः शिष्टा ऐन्द्र्यः ॥

Jamison Brereton

53 (287)
Indra, etc.
Viśvāmitra Gāthina
24 verses: triṣṭubh, except jagatī 10, 16; anuṣṭubh 12, 20, 22; gāyatrī 13; br̥hatī 18
This sprawling hymn, a supplement to the Indra collection, consists of at least six different sections in five different meters. There is little or no connection among the parts, which were probably originally independent. However, the whole seems intended to glorify the poet Viśvāmitra and his family, the Kuśikas, as well as his patron, King Sudās, and the Bharatas. Moreover, several of the different parts have clear reminiscences of other hymns in the Indra cycle of this maṇḍala, and so the hymn serves as a sort of summary of the themes of this Indra collection.
The beginning of the hymn (vss. 1–6) is the most conventional part, with its invitation to Indra to come to our ritual with gifts and to drink the soma. The most interesting feature is the mention of the pleasures of wife and home (vss. 4–6) and the envoi to Indra in verse 6, urging him to go home after consuming the soma at our sacrifice. (See also I.82.5–6.) This dismissal seems appropriate to the final hymn of the Indra collection and may in part account for this little hymn being appended here. The next section (vss. 7–14) is subtly soldered to the first: the final word of verse 6 is dákṣiṇāvat “accompanied by priestly gifts,” while the first phrase of verse 7 is imé bhojā́ḥ “these benefactors”—the word bhojá is used through out the hymn devoted to the dakṣiṇā (X.106) to refer to the bestowers of the priestly gifts. The whole of this second section concerns the relationship of the poet Viśvāmitra and his family with his patron, King Sudās and his people, the Bharatas, via the mediation of Indra, whose powers the poet can command for the sake of Sudās and his subjects because of his poetic gifts. There are several reminiscences of previous Indra hymns in III. Verse 7, with the patrons com
pared to the Aṅgirases, recalls the extensive treatment of the Aṅgirases in III.31. Verse 9 gives a synopsis of III.33, in which Viśvāmitra stops the rivers flowing so Sudās and his troops can cross; the name Sudās is mentioned in this story only here. Viśvāmitra’s family, the Kuśikas, are found here in verses 9–11; in III.33.5 he calls himself “the son of Kuśika,” and a repeated verse containing the plural of the name serves as a ring-compositional marker for the whole of the Indra cycle of Maṇḍala III (III.30.20 = III.50.4), as discussed in the introduction to the latter hymn. This section ends with a slighting mention of a rival and appar ently non-sacrificing group, whom Indra is urged to subjugate to Sudās and the Bharatas.
The next two verses (15–16) are the most mysterious in the hymn; they both concern a female figure identified as sasarparī́, the formation and etymology of which is unclear and which may either be a proper name or an attributive charac terizing adjective. (Our translation, “the squirming, sappy (cow called) Sasarparī,” is a portmanteau containing both adjectives evoked by the phonology and mor phology of the word and the proper name; we consider it a multiple semi-pun.) The Anukramaṇī assigns these two verses to Vāc [=“speech”] Sasarparī, and some scholars consider that the figure the embodiment of the Kuśikas’ verbal art. In any case she seems to be responsible for the fame of the people she aids.
The next four verses (17–20) appear to have no connection with the rest of the hymn. They are prayers to deflect various possible catastrophes that might befall a team of oxen and the vehicle they pull on a journey, and wish for safe return. This section reads as if it were a continuation of or expansion on the Zauberspruch at the end of III.33 against potential difficulties afflicting a team and its wagon at a ford.
The final four verses (21–24) are very difficult to interpret. They have tradition ally been taken as the expression of the implacable hostility between Viśvāmitra and Vasiṣṭha, which is a staple of later texts (e.g., the Mahābhārata). But there is no whiff of this personal hostility in the R̥gveda, in our opinion, and there is certainly no mention of Vasiṣṭha, direct or indirect, in the verses here. There is, however, hostility: verse 21 calls on Indra to help us defeat our enemy, and the next few verses express in colorful images the impotence of the enemy’s actions and weapons. The most puzzling verse is the final one, where the Bharatas, the people

of Sudās, celebrated in verse 12, appear to be presented in an unflattering light. We have no explanation for this.

01 इन्द्रापर्वता बृहता - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रापर्वता बृहता᳓ र᳓थेन
वामी᳓र् इ᳓ष आ᳓ वहतं सुवी᳓राः
वीतं᳓ हव्या᳓नि अध्वरे᳓षु देवा
व᳓र्धेथां गीर्भि᳓र् इ᳓ळया म᳓दन्ता

02 तिष्टा सु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ति᳓ष्ठा सु᳓ कम् मघवन् मा᳓ प᳓रा गाः
सो᳓मस्य नु᳓ त्वा सु᳓षुतस्य यक्षि
पितु᳓र् न᳓ पुत्रः᳓ सि᳓चम् आ᳓ रभे त
इ᳓न्द्र स्वा᳓दिष्ठया गिरा᳓ शचीवः

03 शंसावाध्वर्यो प्रति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शं᳓सावाध्वर्यो प्र᳓ति मे गृणीहि
इ᳓न्द्राय वा᳓हः कृणवाव जु᳓ष्टम्
ए᳓द᳓म् बर्हि᳓र् य᳓जमानस्य सीद
अ᳓था च भूद् उक्थ᳓म् इ᳓न्द्राय शस्त᳓म्

04 जायेदस्तं मघवन्त्सेदु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

जाये᳓द् अ᳓स्तम् मघवन् से᳓द् उ यो᳓निस्
त᳓द् इ᳓त् त्वा युक्ता᳓ ह᳓रयो वहन्तु
यदा᳓ कदा᳓ च सुन᳓वाम सो᳓मम्
अग्नि᳓ष् ट्वा दूतो᳓ धनुवाति अ᳓छ

05 परा याहि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प᳓रा याहि मघवन्न् आ᳓ च याहि
इ᳓न्द्र भ्रातर् उभय᳓त्रा ते अ᳓र्थम्
य᳓त्रा र᳓थस्य बृहतो᳓ निधा᳓नं
विमो᳓चनं वाजि᳓नो रा᳓सभस्य

06 अपाः सोममस्तमिन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓पाः सो᳓मम् अ᳓स्तम् इन्द्र प्र᳓ याहि
कल्याणी᳓र् जाया᳓ सुर᳓णं गृहे᳓ ते
य᳓त्रा र᳓थस्य बृहतो᳓ निधा᳓नं
विमो᳓चनं वाजि᳓नो द᳓क्षिणावत्

07 इमे भोजा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इमे᳓ भोजा᳓ अ᳓ङ्गिरसो वि᳓रूपा
दिव᳓स् पुत्रा᳓सो अ᳓सुरस्य वीराः᳓
विश्वा᳓मित्राय द᳓दतो मघा᳓नि
सहस्रसावे᳓ प्र᳓ तिरन्त आ᳓युः

08 रूपंरूपं मघवा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

रूपं᳓-रूपम् मघ᳓वा बोभवीति
मायाः᳓ कृण्वान᳓स् तनु᳓वम् प᳓रि स्वा᳓म्
त्रि᳓र् य᳓द् दिवः᳓ प᳓रि मुहूर्त᳓म् आ᳓गात्
सुवइ᳓र् म᳓न्त्रैर् अ᳓नृतुपा ऋता᳓वा

09 महाँ ऋषिर्देवजा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

महाँ᳓ ऋ᳓षिर् देवजा᳓ देव᳓जूतो
अ᳓स्तभ्नात् सि᳓न्धुम् अर्णवं᳓ नृच᳓क्षाः
विश्वा᳓मित्रो य᳓द् अ᳓वहत् सुदा᳓सम्
अ᳓प्रियायत कुशिके᳓भिर् इ᳓न्द्रः

10 हंसा इव - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

हंसा᳓ इव कृणुथ श्लो᳓कम् अ᳓द्रिभिर्
म᳓दन्तो गीर्भि᳓र् अध्वरे᳓ सुते᳓ स᳓चा
देवे᳓भिर् विप्रा ऋषयो नृचक्षसो
वि᳓ पिबध्वं कुशिकाः सोमिय᳓म् म᳓धु

11 उप प्रेत - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓प प्रे᳓त कुशिकाश् चेत᳓यध्वम्
अ᳓श्वं राये᳓ प्र᳓ मुञ्चता सुदा᳓सः
रा᳓जा वृत्रं᳓ जङ्घनत् प्रा᳓ग् अ᳓पाग् उ᳓दग्
अ᳓था यजाते व᳓र आ᳓ पृथिव्याः᳓

12 य इमे - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓ इमे᳓ रो᳓दसी उभे᳓
अह᳓म् इ᳓न्द्रम् अ᳓तुष्टवम्
विश्वा᳓मित्रस्य रक्षति
ब्र᳓ह्मेद᳓म् भा᳓रतं ज᳓नम्

13 विश्वामित्रा अरासत - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

विश्वा᳓मित्रा अरासत
ब्र᳓ह्म इ᳓न्द्राय वज्रि᳓णे
क᳓रद् इ᳓न् नः सुरा᳓धसः

14 किं ते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

किं᳓ ते कृण्वन्ति की᳓कटेषु गा᳓वो
ना᳓शि᳓रं दुह्रे᳓ न᳓ तपन्ति घर्म᳓म्
आ᳓ नो भर प्र᳓मगन्दस्य वे᳓दो
नैचाशाख᳓म् मघवन् रन्धया नः

15 ससर्परीरमतिं बाधमाना - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ससर्परी᳓र् अ᳓मतिम् बा᳓धमाना
बृह᳓न् मिमाय जम᳓दग्निदत्ता
आ᳓ सू᳓रियस्य दुहिता᳓ ततान
श्र᳓वो देवे᳓षु अमृ᳓तम् अजुर्य᳓म्

16 ससर्परीरभरत्तूयमेभ्योऽधि श्रवः - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ससर्परी᳓र् अभरत् तू᳓यम् एभ्यो
अ᳓धि श्र᳓वः पा᳓ञ्चजन्यासु कृष्टि᳓षु
सा᳓ पक्षि᳓या न᳓व्यम् आ᳓युर् द᳓धाना
या᳓म् मे पलस्तिजमदग्न᳓यो ददुः᳓

17 स्थिरौ गावौ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स्थिरउ᳓ गा᳓वौ भवतां वीळु᳓र् अ᳓क्षो
मे᳓षा᳓ वि᳓ वर्हि मा᳓ युगं᳓ वि᳓ शारि
इ᳓न्द्रः पातल्ये᳡ ददतां श᳓रीतोर्
अ᳓रिष्टनेमे अभि᳓ नः सचस्व

18 बलं धेहि - बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ब᳓लं धेहि तनू᳓षु नो
ब᳓लम् इन्द्रानळु᳓त्सु नः
ब᳓लं तोका᳓य त᳓नयाय जीव᳓से
तुवं᳓ हि᳓ बलदा᳓ अ᳓सि

19 अभि व्ययस्व - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अभि᳓ व्ययस्व खदिर᳓स्य सा᳓रम्
ओ᳓जो धेहि स्पन्दने᳓ शिंश᳓पायाम्
अ᳓क्ष वीळो वीळित वीळ᳓यस्व
मा᳓ या᳓माद् अस्मा᳓द् अ᳓व जीहिपो नः

20 अयमस्मान्वनस्पतिर्मा च - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अय᳓म् अस्मा᳓न् व᳓नस्प᳓तिर्
मा᳓ च हा᳓ मा᳓ च रीरिषत्
सुअस्ति᳓ आ᳓ गृहे᳓भ्य आ᳓
अवसा᳓ आ᳓ विमो᳓चनात्

21 इन्द्रोतिभिर्बहुलाभिर्नो अद्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रोति᳓भिर् बहुला᳓भिर् नो अद्य᳓
याच्छ्रेष्ठा᳓भिर् मघवञ् छूर जिन्व
यो᳓ नो द्वे᳓ष्टि अ᳓धरः स᳓स् पदीष्ट
य᳓म् उ द्विष्म᳓स् त᳓म् उ प्राणो᳓ जहातु

22 परशुं चिद्वि - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

परशुं᳓ चिद् वि᳓ तपति
शिम्बलं᳓ चिद् वि᳓ वृश्चति
उखा᳓ चिद् इन्द्र ये᳓षन्ती
प्र᳓यस्ता फे᳓नम् अस्यति

23 न सायकस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ सा᳓यकस्य चिकिते जनासो
लोधं᳓ नयन्ति प᳓शु म᳓न्यमानाः
ना᳓वाजिनं वाजि᳓ना हासयन्ति
न᳓ गर्दभ᳓म् पुरो᳓ अ᳓श्वान् नयन्ति

24 इम इन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इम᳓ इन्दर+ भरत᳓स्य पुत्रा᳓
अपपित्वं᳓ चिकितुर् न᳓ प्रपित्व᳓म्
हिन्व᳓न्ति अ᳓श्वम् अ᳓रणं न᳓ नि᳓त्यं
जि᳓यावाजम् प᳓रि णयन्ति आजउ᳓