०५२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

धाना᳓वन्तं करम्भि᳓णम्
अपूप᳓वन्तम् उक्थि᳓नम्
इ᳓न्द्र प्रात᳓र् जुषस्व नः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
dhānā́vantam ← dhānā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

karambhíṇam ← karambhín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apūpávantam ← apūpávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthínam ← ukthín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prātár ← prātár (invariable)

धा॒नाऽव॑न्तम् । क॒र॒म्भिण॑म् । अ॒पू॒पऽव॑न्तम् । उ॒क्थिन॑म् ।
इन्द्र॑ । प्रा॒तः । जु॒ष॒स्व॒ । नः॒ ॥

• dhānāvantaṃ ← dhānāvantam ← dhānāvat
• [noun], accusative, singular, masculine

• karambhiṇam ← karambhin
• [noun], accusative, singular, masculine

• apūpavantam ← apūpavat
• [noun], accusative, singular, masculine

• ukthinam ← ukthin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “laudatory.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

हे इन्द्र धानावन्तम् । धाना भृष्टयवाः । तद्वन्तं करम्भिणम् । करम्भो दधिमिश्राः सक्तवः। तद्वन्तम् अपूपवन्तं सवनीयपुरोडाशोपेतम् उक्थिनं शस्त्रिणं नः अस्मदीयमिमं सोमं प्रातः प्रातःसवने जुषस्व सेवस्व ॥ प्रातः । स्वरादिषु अन्तोदात्तत्वेन पठितत्वादन्तोदात्तः ॥

English translation:

“Accept, Indra, at our morning sacrifice, this libation, combined with fresh barley, with parched grain and curds, and with cakes, and sanctified by holy prayer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 20.29

(The soma) accompanied by roasted grain, by gruel, by cakes,
by hymns—
Indra, enjoy (this soma) of ours early in the morning.

The curious dual dvandva indrā-parvatā ‘o Indra and Mountain’, only in the vocative and therefore unaccented, occurs 3x: I.122.3, 132.6, and here. As discussed ad I.122.3 and 132.6, I believe that the ‘mountain’ is Indra’s vájra-.

INDRA, accept at break of day our Soma mixt with roasted corn,
With groats with cake, with eulogies.

Indra! Genieße am Morgen unseren Soma nebst gerösteten Körnern, Brei, Kuchen und dem Loblied!

Unsern mit Getreidekörnern, mit Grütze und Gebäck ver- sehenen, von Sprüchen begleiteten [Kuchen] geniesse frühmorgens, o Indra.

(Сомой) вместе с жареными зернами, кашей,
Хлебцем, гимном, о Индра,
Наслаждайся у нас рано утром!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब आठ ऋचावाले बावनवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा के विषय कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य के धारण करनेवाले ! आप जैसे (प्रातः) प्रातःकाल में (धानावन्तम्) बहुत भूँजे हुए यव विद्यमान जिसके उस (करम्भिणम्) बहुत पुरुषार्थ अर्थात् परिश्रम से शुद्ध किये गये दधि आदि पदार्थों से युक्त (अपूपवन्तम्) उत्तम पूवा विद्यमान जिसके उस (उक्थिनम्) बहुत कहने योग्य वेद के स्तोत्र विद्यमान जिसके उसका (प्रातः) प्रातःकाल सेवन करते हो वैसे (नः) हम लोगों का (जुषस्व) सेवन करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अर्थी जन ऐश्वर्यवाले से याचना करता है, वैसे ही राजा जन राजधर्म जानने के लिये श्रेष्ठ यथार्थवक्ता विद्वानों से याचना करे ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं यथा प्रातर्धानावन्तं करम्भिणमपूपवन्तमुक्थिनं प्रातर्जुषस्व तथा नोऽस्मान् जुषस्व ॥१॥

अथ राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (धानावन्तम्) बह्व्यो धाना विद्यन्ते यस्य तम् (करम्भिणम्) बहवः करम्भा पुरुषार्थेन संशोधिता दध्यादयः पदार्था विद्यन्ते यस्य तम् (अपूपवन्तम्) प्रशस्ता अपूपा विद्यन्ते यस्य तम् (उक्थिनम्) बहून्युक्थानि वक्तुं योग्यानि वेदस्तोत्राणि विद्यन्ते यस्य तम् (इन्द्र) ऐश्वर्यधारक (प्रातः) प्रातःकाले (जुषस्व) सेवस्व (नः) अस्मान् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽर्थ्यैश्वर्यवन्तं याचते तथैव राजा राजधर्मबोधायाऽऽप्तान् विदुषो याचेत ॥१॥

या सूक्तात राजा, प्रजा व यज्ञ, अन्नसंस्कार इत्यादी गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा याचक ऐश्वर्यवानाची याचना करतो तसेच राजाने राजधर्म जाणण्यासाठी श्रेष्ठ यथार्थवक्त्या विद्वानांची याचना करावी. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

पुरोळा᳓शम् पचति᳓यं
जुष᳓स्वेन्द्रा᳓ गुरस्व च
तु᳓भ्यं हव्या᳓नि सिस्रते

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
pacatyàm ← pacatyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

gurasva ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sisrate ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

पु॒रो॒ळाश॑म् । प॒च॒त्य॑म् । जु॒षस्व॑ । इ॒न्द्र॒ । आ । गु॒र॒स्व॒ । च॒ ।
तुभ्य॑म् । ह॒व्यानि॑ । सि॒स्र॒ते॒ ॥

• puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• pacatyaṃ ← pacatyam ← pacatya
• [noun], accusative, singular, masculine

• juṣasvendrā ← juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣasvendrā ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• juṣasvendrā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gurasva ← gur
• [verb], singular, Present imperative

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• havyāni ← havya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• sisrate ← sṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

हे इन्द्र पचत्यं पचने साधुं पुरोडाशम् । पुरो दाशन्त एनमिति पुरोडाशो हविः। जुषस्व । किंच आ गुरस्व । पुरोडाशभक्षणार्थमुद्यमं कुरु । हव्यानि हवनयोग्यानि पुरोडाशादीनि हवींषि तुभ्यं त्वदर्थ सिस्रते आहवनीयं गच्छन्ति । तानि सेवस्वेति भावः ॥ पचत्यम् । पचतशब्दात् तत्र साधुः’ इति यत्प्रत्ययान्तस्य पदस्य द्व्यच्त्वाभावात् अत्र ‘ यतोऽनावः’ इत्यस्य प्राप्तिर्नास्ति । तित्स्वरितः । गुरस्व ।’ गुरी उद्यमने ‘। शविकरणी । निघातः । सिस्रते । ‘ सृ गतौ । छन्दसि जुहोत्यादिः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥

English translation:

“Accept, Indra, the prepared cakes and butter; eat them eagerly; the oblations flow for you.”

The cooked offering cake—enjoy it, Indra, and welcome it.
To you do the oblations flow.

The verb in pāda b, yakṣi, is simply an injunctive 1st sg. s-aor. to √yaj, but it is rendered as a future/modal in all the standard tr. (including this one). This value seems also found in the identical form in X.52.5, though not in X.4.1. (Grassmann’s ex. in VI.16.8 is better taken as a 2nd-sg. act. -si impv.) I don’t know why this particular form should have this value, save for the general functional flexibility of the injunctive. But perhaps the fact that the formally identical 2nd sg. act. -si impv. is so common and (as an old s-aor. subjunctive) is used in both imperatival and subjunctive-future value may have allowed that value to spill over onto its formal twin.

Accept, O Indra, and enjoy the well-dressed sacrificial cake: Oblations are poured forth to thee.

Indra! Genieße den garen Reiskuchen und sprich deinen Beifall aus! Für dich fließen die Opferspenden.

Den frisch gebackenen Kuchen geniesse, Indra, und iss ihn auf, auch Opfertränke strömen dir.

Печеной лепешкой
Наслаждайся, о Индра, и одобряй (ее)!
Для тебя струятся жертвенные возлияния.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्यों के भोगनेवाले ! आप (पचत्यम्) उत्तमप्रकार पाकयुक्त (पुरोळशम्) उत्तम संस्कारों से उत्पन्न किये गये अन्न विशेष का (जुषस्व) सेवन करिये तब (गुरस्व) उद्यम करो और जिससे (तुभ्यम्) आपके लिये (हव्यानि) हवन करने योग्य पदार्थों को (सिस्रते) प्राप्त हों ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप रोगनाशक और बुद्धि के बढ़ानेवाले अन्नपान का भोग कर तथा रोगरहित होकर निरन्तर उद्यम को करो, जिससे आपको संपूर्ण सुख प्राप्त होवें ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं पचत्यं पुरोडाशं जुषस्व तदा गुरस्व च यतस्तुभ्यं हव्यानि सिस्रते ॥२॥

पुनः राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरोळाशम्) सुसंस्कारैर्निष्पादितमन्नविशेषम् (पचत्यम्) पचने साधुम् (जुषस्व) सेवस्व (इन्द्र) भोक्तः (आ) (गुरस्व) उद्यमं कुरुष्व। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (च) (तुभ्यम्) (हव्यानि) सिस्रते प्राप्नुवन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वं रोगनाशकं बुद्धिवर्द्धकमन्नपानं भुक्त्वाऽरोगो भूत्वा सततमुद्यमं कुरु येन भवन्तं सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू रोगनाशक व बुद्धी वाढविणाऱ्या अन्नपानाचा भोग करून व रोगरहित होऊन निरंतर उद्योग कर. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

पुरोळा᳓शं च नो घ᳓सो
जोष᳓यासे गि᳓रश् च नः
वधूयु᳓र् इव यो᳓षणाम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
ca ← ca (invariable)

ghásaḥ ← √ghas- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

joṣáyāse ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vadhūyúḥ ← vadhūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yóṣaṇām ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

पु॒रो॒ळाश॑म् । च॒ । नः॒ । घसः॑ । जो॒षया॑से । गिरः॑ । च॒ । नः॒ ।
व॒धू॒युःऽइ॑व । योष॑णाम् ॥

• puroﾱāśaṃ ← puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ghaso ← ghasaḥ ← ghas
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “eat.”

• joṣayāse ← joṣay ← √juṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• giraś ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vadhūyur ← vadhūyuḥ ← vadhūyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yoṣaṇām ← yoṣaṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “girl; wife.”

हे इन्द्र नः अस्मत्संबन्धिनं पुरोडाशं घसः भक्षय च । नः अस्मदीयाः स्तुतिलक्षणाः गिरश्च’ जोषयासे सेवस्व’ । तत्र दृष्टान्तः । वधूयुरिव योषणाम् । यथा वधूयुः स्त्रीकामो योषणां भजनीयां युवतिं सेवते तद्वत् ॥ घसः । ‘ घस्लृ अदने ’ इत्यस्य लेट्यडागमे रूपम् । ‘ चवायोगे प्रथमा ’ इति न निघातः । जोषयासे । ‘ जुषी प्रीतिसेवनयोः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लेट्याडागमे रूपम् । आगमस्यानुदात्तत्वे णिच्स्वरः । पादादित्वादनिघातः । वधूयुरिव । ‘सुप आत्मनः क्यच्’।’ क्याच्छन्दसि ’ इत्युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । योषणाम् । ‘ युष भजने ’ इति सौत्रो धातुः । ‘ कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति ल्युट् । लित्स्वरः ॥

English translation:

“Eat, Indra, our (offered) cakes and butter, derive enjoyment from our praises, as a lover from his mistress.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As a lover from his mistress: vadhūyur iva yoṣaṇām, as one fond of women, a libertine, enjoys a youthful feminine le

Our offering cake you shall eat, and you shall take pleasure in
our songs,
as a bride-seeking man does a maiden.

The 1st dual subjunctive (śáṃsāva) coupled with a sg. voc. (adhvaryo) is a rough and ready way to express a 1st ps. inclusive. This type of construction contrasts with the 1st ps. exclusive found in phrases like VII.88.3 ā́yád ruhā́va váruṇaś ca nā́vam “When we two, Varuṇa and I, mounted the boat …” with a nominative explicitly conjoined with ca to an implicit ahám.

The injunctive bhūt in d must also, like yakṣi in 2b, be modal/prospective or even imperatival, since the áthā ca indicates that it temporally and/or logically follows the impv. sīda in c.

Consume our sacrificial cake, accept the songs of praise we sing,
As he who woes accepts his bride.

Iß unseren Reiskuchen und finde an unseren Lobesworten Gefallen wie der Weibersüchtige an einer jungen Frau!

Verzehre unsern Kuchen, und an unsern Liedern habe Ge- fallen, wie an der Braut der Bräutigam.

Ешь нашу лепешку
И наслаждайся нашими хвалебными песнями,
Словно тот, кто хочет женщину, – молодой женщиной!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप (नः) हम लोगों के (पुरोळाशम्) प्रथम देने के योग्य का (घसः) भक्षण करो और हम लोगों के लिये भक्षण कराओ (च) और (योषणाम्) अपनी स्त्री को (वधूयुरिव) अपनी स्त्री विषयिणी इच्छा करनेवाले के सदृश (नः) हम लोगों की (जोषयासे) सेवा करो (च) और हम लोग आपकी (गिरः) वाणियों का (जोषयेम) सेवन करैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजा और प्रजाजन आपस के ऐश्वर्य्य को अपना ही समझें और जैसे स्त्री की कामना करनेवाला पुरुष प्रिया स्त्री को प्राप्त होकर आनन्दित होता है, वैसे ही राजा धर्म करनेवाली प्रजाओं को प्राप्त कर निरन्तर प्रसन्न होवें ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! राजँस्त्वं नः पुरोळाशं घसोऽस्मान् भोजय च। योषणां वधूयुरिव नो जोषयासे वयं तव च गिरो जोषयेम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरोळाशम्) पुरस्ताद्दातुं योग्यम् (च) (नः) अस्माकम् (घसः) भक्षय (जोषयासे) सेवयस्व (गिरः) वाचः (च) (नः) अस्माकम् (वधूयुरिव) यथाऽऽत्मनो वधूमिच्छुः (योषणाम्) स्वस्त्रियम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजप्रजाजनाः परस्परैश्वर्य्यं स्वकीयमेव मन्येरन्। यथा स्त्रीकामः प्रियां भार्य्यां प्राप्याऽऽनन्दति तथैव राजा धार्मिकीः प्रजा लब्ध्वा सततं हर्षेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजा व प्रजा यांनी आपसातील ऐश्वर्य आपलेच समजावे. जशी स्त्रीची कामना करणारा पुरुष प्रिय स्त्रीला प्राप्त करून आनंदित होतो तसेच राजाने धार्मिक प्रजेबरोबर सतत प्रसन्न राहावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

पुरोळा᳓शं सनश्रुत
प्रातःसावे᳓ जुषस्व नः
इ᳓न्द्र क्र᳓तुर् हि᳓ ते बृह᳓न्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sanaśruta ← sánaśruta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prātaḥsāvé ← prātaḥsāvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

br̥hán ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

पु॒रो॒ळाश॑म् । स॒न॒ऽश्रु॒त॒ । प्रा॒तः॒ऽसा॒वे । जु॒ष॒स्व॒ । नः॒ ।
इन्द्र॑ । क्रतुः॑ । हि । ते॒ । बृ॒हन् ॥

• puroﾱāśaṃ ← puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• sanaśruta ← sana
• [noun]
• “age-old; ancient.”

• sanaśruta ← śruta ← śru
• [verb noun], vocative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• prātaḥsāve ← prātaḥsāva
• [noun], locative, singular, masculine

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bṛhan ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

हे सनश्रुत पुराणतया प्रसिद्ध हे इन्द्र नः अस्मत्संबन्धिनमिमं पुरोडाशं प्रातःसावे । सूयतेऽत्र सोम इति सावः । तस्मिन् प्रातःसवने जुषस्व । यतः ते तव क्रतुः कर्म बृहन् महत् हि ॥ प्रातःसावे ।’ षुञ् अभिषवे’ । कर्मणि घञ् । प्रादिसमासः । थाथादिस्वरेणान्तोदात्तः ॥

English translation:

“Indra, renowned of old, accept our cakes and butter, offered at dawn; for great are your deeds.”

Enjoy our offering cake at the Morning Pressing.
O Indra famed of old, lofty indeed is your resolve.

The dismissal of Indra and the sending him off home comes rather early in this hymnlet; he just got here (vs. 1) and at that point we urged him to stay put (vs. 2).

Vs. 3 seems to depict the sacrifice proper, and the remaining 3 vss. of this portion of the hymn (vss. 4-6) are an extended farewell. In this vs. the poet seems to be reassuring Indra that if he goes home, he still won’t miss out on anything here: we’ll send Agni to fetch him whenever we press soma.

Famed from of old, accept the cake at our libation poured at dawn,
Forgreat, O Indra, is thy power.

Genieße bei der Morgenspende unseren Reiskuchen, du Altberühmter, denn groß ist dein Verständnis, Indra!

Unsern Kuchen geniesse, altberühmter du, bei unserer Morgenspende; denn dir, Indra, ist grosse Kraft.

Лепешкой, о (бог,) знаменитый издревле,
Наслаждайся на утреннем выжимании у нас!
О Индра, ведь твоя сила духа высока.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सनश्रुत) सत्य और असत्य के विचारकर्त्ताओं से उत्तम कृत्य सुना जिसने ऐसे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य से युक्त (हि) जिससे (ते) आपकी (क्रतुः) बुद्धि वा कर्म्म (बृहन्) बड़ा है तिससे आप (प्रातःसावे) जो प्रातःकाल में किया जाय उसमें (नः) हम लोगों के (पुरोडाशम्) उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्नविशेष का (जुषस्व) सेवन करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जिन पुरुषों में जैसी विद्या और शीलता होवे, वैसी ही उन पर उत्तम कृपा करें ॥४॥

अन्वय: हे सनश्रुतेन्द्र ! हि यतस्ते क्रतुर्बृहन्नस्ति तस्मात्वं प्रातःसावे नः पुरोडाशं जुषस्व ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरोडाशम्) सुसंस्कृतमन्नविशेषम् (सनश्रुत) सत्याऽसत्यविवेकिनां सकाशाच्छ्रुतं येन यद्वा सनं सत्यासत्यविभाजकं वचनं श्रुतं येन तत्सम्बुद्धौ (प्रातःसवने) यः प्रातः सूयते निष्पद्यते तस्मिन् (जुषस्व) सेवस्व (नः) अस्माकम् (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्ययुक्त (क्रतुः) प्रज्ञा कर्म वा (हि) यतः (ते) तव (बृहन्) महान् ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्येषु यादृशी विद्या शीलता भवेत् तादृश्येव तेषु सत्कृपा कार्या ॥४॥

भावार्थभाषाः - ज्या पुरुषांमध्ये जशी विद्या व शील असेल तशी माणसांनी त्यांच्यावर कृपा करावी. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ध्यंदिनस्य स᳓वनस्य धानाः᳓
पुरोळा᳓शम् इन्द्र कृष्वेह᳓ चा᳓रुम्
प्र᳓ य᳓त् स्तोता᳓ जरिता᳓ तू᳓र्णिअर्थो
वृषाय᳓माण उ᳓प गीर्भि᳓र् ई᳓ट्टे

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mā́dhyaṁdinasya ← mā́dhyaṁdina- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sávanasya ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cā́rum ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

stotā́ ← stotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tū́rṇyarthaḥ ← tū́rṇyartha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ī́ṭṭe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

vr̥ṣāyámāṇaḥ ← √vr̥ṣāy- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

माध्य॑न्दिनस्य । सव॑नस्य । धा॒नाः । पु॒रो॒ळाश॑म् । इ॒न्द्र॒ । कृ॒ष्व॒ । इ॒ह । चारु॑म् ।
प्र । यत् । स्तो॒ता । ज॒रि॒ता । तूर्णि॑ऽअर्थः । वृ॒ष॒ऽयमा॑णः । उप॑ । गीः॒ऽभिः । ईट्टे॑ ॥

• mādhyandinasya ← mādhyaṃdina
• [noun], genitive, singular, neuter
• “midday.”

• savanasya ← savana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• dhānāḥ ← dhānā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

• puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṛṣveha ← kṛṣva ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛṣveha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• cārum ← cāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• stotā ← stotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• tūrṇyartho ← tūrṇi
• [noun]
• “agile.”

• tūrṇyartho ← arthaḥ ← artha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• vṛṣāyamāṇa ← vṛṣāyamāṇaḥ ← vṛṣāy
• [verb noun], nominative, singular

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• īṭṭe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

हे इन्द्र माध्यंदिनस्य मध्यंदिने भवस्य सवनस्य संबन्धिनीः धानाः भृष्टयवान् चारुं कमनीयं पुरोडाशं च इह कर्मणि आगत्य कृष्व भक्षणेन संस्कुरु । यत् यदा जरिता भवत्परिचरणं कुर्वाणः तूर्ण्यर्थः त्वां स्तोतुमितस्ततस्त्वरितगमनः अत एव वृषायमाणः वृषेवाचरन् स्तोता गीर्भिः स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिः उप समीपे प्र ईट्टे प्रकर्षेण स्तौति । तदा पुरोडाशादिहवींषि भक्षयेति भावः ॥ माध्यंदिनस्य । मध्यंदिनशब्दात् तत्र भवार्थे उत्सादित्वादञ् । ञित्वादाद्युदात्तः। चारुम् । ‘चर गतिभक्षणयोः’। ‘दॄसनिजनिचरिचटिरहिभ्यो ञुण्’ इति ञुण् । णित्त्वादुपधादिवृद्धिः। ञित्वादाद्युदात्तः । तूर्ण्यर्थः । तूर्णिः । ञित्वरा संभ्रमे ’ इत्यस्मात् ’ वहिश्रि° ’ इत्यादिना निप्रत्ययो निच्च । अर्थः । ‘ऋ गतौ । ‘उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् ’ इति थन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । वृषायमाणः । वृषेवाचरतीत्यर्थे ’ कर्तुः क्यङ् सलोपश्च’ इति क्यङ् । ‘अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः । ङित्त्वात् ‘अनुदात्तङितः’ इत्यात्मनेपदम् । लट् । शानच् । तस्य लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । ईट्टे। ‘ईड स्तुतौ ’ इत्यस्य लटि रूपम् । यद्योगादनिघातः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Partake, Indra, of the barley and the delicious cakes and butter of the midday sacrifice, when your zealous worshipper, hastening to adore you, and eager as a bull, is present, and celebrates (yo) with hymns.”

The roasted grains of the Midday Pressing, the offering cake—Indra, make them your own dear (possessions) here,
when the praiser, the singer, (going) forth swift to his task, acting the bull, reverently invokes you with hymns.

párā yāhi “drive away” comes awfully soon after 2a mā́párā gāḥ “don’t go away.” The genitive phrase vājíno rā́sabhasya is ambiguous: does it refer to two animals or one? Renou opts for the former: “… du (cheval) gagnant-du-prix (et) de l’âne.” But the same phrase in I.34.9 makes it likely that the two words belong together as the designation of a single animal. So Geldner (/Witzel Gotō).

Let roasted corn of our midday libation, and sacrificial cake here please thee, Indra,
What time the lauding singer, keen of purpose and eager as a bull, with hymns implores thee.

Laß dir die gerösteten Körner und den Reiskuchen der Mittagsspende hier munden, wenn der Lobpreiser, der Sänger, der rasch sein Ziel erreicht, auftritt und dich brünstig mit Lobreden herbeiruft.

Die Getreidekörner bei der mittäglichen Spende, den Kuchen, Indra, lass dir lieb sein, wenn dich der lobende Sänger, eifrig zum Ziele dringend, mit Liedern in brünstiger Begierde preiset.

Жареные зерна на полуденном выжимании,
Лепешку, о Индра, сделай тут приятными (на вкус),
Когда восхвалитель-певец, спешащий к цели,
Мужаясь под(ходит) и взывает хвалебными песнями!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) प्रतापयुक्त ! आप (माध्यन्दिनस्य) मध्य दिन में होनेवाले (सवनस्य) कर्म विशेष के मध्य में जो (धानाः) भूँजे हुए अन्न और (चारुम्) भक्षण करने योग्य सुन्दर (पुरोडाशम्) अन्न विशेष का आप (इह) इस उत्तम कर्म में (कृष्व) संग्रह कीजिये और (यत्) जो (वृषायमाणः) बल को करनेवाला (तूर्ण्यर्थः) शीघ्र है प्रयोजन जिसका वह (जरिता) आपका सेवाकारी और (स्तोता) प्रशंसा करनेवाला (उप) समीप में (गीर्भिः) वाणियों से (प्र, उप) समीप में (ईट्टे) ऐश्वर्य्यवान् हो, वह आपके सत्कार करने योग्य होवे ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा के जन ऋत्विजों के सदृश राज्य की वृद्धि करैं, उनको राजा सत्कार से प्रसन्न करे ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं माध्यन्दिनस्य सवनस्य मध्ये या धानाश्चारुं पुरोडाशं त्वमिह कृष्व। यद्यो वृषायमाणस्तूर्ण्यर्थो जरिता स्तोता गीर्भिः प्रोपेट्टे स तव सत्कर्त्तव्यो भवेत् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (माध्यन्दिनस्य) मध्यन्दिने भवस्य (सवनस्य) कर्मविशेषस्य (धानाः) भृष्टान्नानि (पुरोडाशम्) (इन्द्र) (कृष्व) कुरुष्व (इह) (चारुम्) भक्षणीयं सुन्दरम् (प्र) (यत्) यः (स्तोता) प्रशंसकः (जरिता) भवतः सेवकः (तूर्ण्यर्थः) तूर्णिः सद्योऽर्थो यस्य सः (वृषायमाणः) वृषं बलं कुर्वाणः (उप) (गीर्भिः) (ईट्टे) ऐश्वर्य्यवान् भवेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजजना ऋत्विग्वद्राज्यं वर्धयेयुस्तान् राजा सत्कारेण हर्षयेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे राजजन ऋत्विजांप्रमाणे राज्याची वृद्धी करतात त्यांचा राजाने सत्कार करून प्रसन्न करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

तृती᳓ये धानाः᳓ स᳓वने पुरुष्टुत
पुरोळा᳓शम् आ᳓हुतम् मामहस्व नः
ऋभुम᳓न्तं वा᳓जवन्तं तुवा कवे
प्र᳓यस्वन्त उ᳓प शिक्षेम धीति᳓भिः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sávane ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tr̥tī́ye ← tr̥tī́ya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

māmahasva ← √maṁh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

r̥bhumántam ← r̥bhumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vā́javantam ← vā́javant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

práyasvantaḥ ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śikṣema ← √śak- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

úpa ← úpa (invariable)

तृ॒तीये॑ । धा॒नाः । सव॑ने । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । पु॒रो॒ळाश॑म् । आऽहु॑तम् । म॒म॒ह॒स्व॒ । नः॒ ।
ऋ॒भु॒ऽमन्त॑म् । वाज॑ऽवन्तम् । त्वा॒ । क॒वे॒ । प्रय॑स्वन्तः । उप॑ । शि॒क्षे॒म॒ । धी॒तिऽभिः॑ ॥

• tṛtīye ← tṛtīya
• [noun], locative, singular, neuter
• “third; neuter; tṛtīya [word]; homosexual.”

• dhānāḥ ← dhānā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

• savane ← savana
• [noun], locative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• āhutam ← āhu ← √hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• māmahasva ← mah
• [verb], singular, Perfect imperative
• “give; accord.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ṛbhumantaṃ ← ṛbhumantam ← ṛbhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prudent.”

• vājavantaṃ ← vājavantam ← vājavat
• [noun], accusative, singular, masculine

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• prayasvanta ← prayasvantaḥ ← prayasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “offering.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• śikṣema ← śikṣ
• [verb], plural, Present optative
• “help; give.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

हे पुरुष्टुत पुरुभिर्बहुभिः स्तोतृभिः स्तुत हे इन्द्र तृतीये सवने नः अस्मदीयान् धानाः हुतान् भृष्टयवान् आहुतं पुरोळाशं च मामहस्व भक्षणेन महय संभावय । हे कवे इन्द्र प्रयस्वन्तः संभृतहविष्का वयम् ऋभुमन्तम् । ऋभवो ये केचन देवास्तद्वन्तं वाजवन्तम् । वाजो नाम सुधन्वनः पुत्रस्तद्वन्तं त्वा त्वां धीतिभिः स्तुतिभिः उप शिक्षेम समीपे परिचरेम ॥ आहुतम् । जुहोतेः कर्मणि क्तः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः स्वरः । मामहस्व । मह पूजायाम् ’ इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य लोटि व्यत्ययेनात्मनेपदम् । शपो लुगभावश्छान्दसः । शिक्षेम । शिक्षतेः आशीर्लिङि • लिङ्याशिष्यङ्’ इत्यङ्प्रत्ययः । निघातः । धीतिभिः । ‘ हिष्ठवत्सरतिशत्थान्तानाम् । इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Indra, who is praised of many, accept readily from our friend of barley, and cakes, and butter, offered at the third (or evening) sacrifice; ladenwith sacrificial viands, we approach with praises to your sage Indra, who is accompanied by the ṛbhus and by Vāja.”

At the Third Pressing, our roasted grains, our offering cake bepoured (with ghee)—grant them to yourself, much-praised one.
Might we, dispensing ritual delights, entice you here with our hymnic visions, o poet—you accompanied by the R̥bhus, provided with
prizes. ᳓

At the third sacrifice, O thou whom many praise, give glory to the roasted corn and holy cake.
With offered viands and with songs may we assist thee, Sage, whom Vaja and the Rbhus wait upon.

Bei der dritten Trankspende tu unseren Körnern und dem Reiskuchen, der geopfert wird, Ehre an, du Vielgepriesener! Wir möchten dich, o Weiser, in Gesellschaft des Ribhu und Vaja bei guter Beköstigung und Dichtung anlocken.

Bei der dritten Spende erfreue dich an dem Körnerbrei und an dem begossenen Kuchen; wir wollen dich nebst Ribhu und Vädscha Speise bringend andachtsvoll verehren.

На третьем выжимании, о многопрославленный, окажи честь
Нашим жареным зернам, пожертвованной лепешке!
Тебя, о поэт, окруженного Рибху, несущего награды,
Мы с жертвенными усладами хотим привлечь поэтическими мыслями.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

अब अध्यापक के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसित (कवे) विद्वान् पुरुष ! (प्रयस्वन्तः) प्रयत्न करते हुए हम लोग (धीतिभिः) अङ्गुलियों से दिखाये गये वचनार्थों से (तृतीये) तीन की पूर्त्ति करनेवाले (सवने) सायंकाल में करने योग्य कर्म में (पुरोळाशम्) उत्तम संस्कारयुक्त अन्न विशेष और (धानाः) अग्नि से भूँजे गये अन्न विशेषों के तुल्य (ऋभुमन्तम्) श्रेष्ठ बुद्धिमानों से युक्त (वाजवन्तम्) शुष्क अन्न विशेष विद्यमान जिसके उस (आहुतम्) पुकारे गये (त्वा) आपको (उप, शिक्षेम) शिक्षा देवैं वह आप (नः) हम लोगों का (मामहस्व) अत्यन्त सत्कार करिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्वान् यज्ञ करनेवाले यजमानों के लिये यज्ञ कृत्य की शिक्षा देते हैं, वैसे ही संपूर्ण विद्याओं का हस्त आदि क्रियाओं से प्रत्यक्ष अर्थात् अभ्यास करके अन्य जनों के लिये अध्यापक लोग प्रत्यक्ष करावें ॥६॥

अन्वय: हे पुरुष्टुत कवे ! प्रयस्वन्तो वयं धीतिभिस्तृतीये सवने पुरोळाशं धाना ऋभुमन्तं वाजवन्तमाहुतं त्वोपशिक्षेम स त्वं नो मामहस्व ॥६॥

अथाऽध्यापकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तृतीये) त्रयाणां पूरके (धानाः) अग्निना भृष्टाऽन्नविशेषाः (सवने) सायंकाले कर्त्तव्ये कर्मणि (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (पुरोळाशम्) सुसंस्कृतान्नविशेषम् (आहुतम्) कृताऽऽह्वानम् (मामहस्व) भृशं सत्कुरु (नः) अस्मान् (ऋभुमन्तम्) प्रशस्ता ऋभवो मेधाविनो विद्यन्ते यस्य तम् (वाजवन्तम्) वाजाः शुष्कान्नविशेषा विद्यन्ते यस्य तम् (त्वा) त्वाम् (कवे) विद्वन् (प्रयस्वन्तः) प्रयतमानाः (उप) (शिक्षेम) (धीतिभिः) अङ्गुलीभिर्निर्दिष्टैर्वचनार्थैः ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्वांस ऋत्विजो यजमानादिभ्यो यज्ञकृत्यं शिक्षन्ति तथैव सर्वा विद्या हस्तादिक्रियया प्रत्यक्षीकृत्याऽन्यान् प्रत्यध्यापकाः साक्षात्कारयन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्वान ऋत्विज यज्ञ करणाऱ्या यजमानासाठी यज्ञकर्माचे शिक्षण देतात तसे अध्यापकांनी संपूर्ण विद्यांचे प्रात्यक्षिक करून इतरांसाठी प्रत्यक्ष करवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पूषण्व᳓ते ते चकृमा करम्भं᳓
ह᳓रिवते ह᳓रिअश्वाय धानाः᳓
अपूप᳓म् अद्धि स᳓गणो मरु᳓द्भिः
सो᳓मम् पिब वृत्रहा᳓ शूर विद्वा᳓न्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D;; repeated line

Morph
cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

karambhám ← karambhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūṣaṇváte ← pūṣaṇvánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hárivate ← hárivant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

háryaśvāya ← háryaśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

addhi ← √ad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

apūpám ← apūpá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ságaṇaḥ ← ságaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पू॒ष॒ण्ऽवते॑ । ते॒ । च॒कृ॒म॒ । क॒र॒म्भम् । हरि॑ऽवते । हरि॑ऽअश्वाय । धा॒नाः ।
अ॒पू॒पम् । अ॒द्धि॒ । सऽग॑णः । म॒रुत्ऽभिः॑ । सोम॑म् । पि॒ब॒ । वृ॒त्र॒ऽहा । शू॒र॒ । वि॒द्वान् ॥

• pūṣaṇvate ← pūṣaṇvat
• [noun], dative, singular, masculine

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• cakṛmā ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• karambhaṃ ← karambham ← karambha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gruel.”

• harivate ← harivat
• [noun], dative, singular, masculine

• haryaśvāya ← haryaśva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• dhānāḥ ← dhānā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

• apūpam ← apūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Apūpa; apūpa [word]; wheat.”

• addhi ← ad
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; devour.”

• sagaṇo ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sagaṇo ← gaṇaḥ ← gaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

हे इन्द्र पूषण्वते । पूषा नाम कश्चिद्देवोऽदन्तकः । तद्वते ते तुभ्यं करम्भं दधिमिश्रं सक्तुं चकृम भक्षणार्थं कुर्मः। तथा च श्रुतिः- पूषा प्रपिष्टभागोऽदन्तको हि’ (तै. सं. २.६.८.५) इति । हरिवते । हरिनामकावश्वौ तद्वते हर्यश्वाय हरितवर्णाश्वयुक्तायेन्द्राय तुभ्यं धानाः चकृम भक्षणार्थं कुर्मः। तथा च मन्त्रवर्णः-‘ग्रसेतामश्वा वि मुचेह शोणा दिवेदिवे सदृशीरद्धि धानाः’ (ऋ. सं. ३.३५.३) इति । मरुद्भिः सगणः त्वम् अपूपं पुरोडाशम् अद्धि भक्षय । हे शूर असहाय हे इन्द्र वृत्रहा वृत्रस्य हन्ता विद्वान् सर्वं जानानस्त्वं सोमं पिब ॥ पूषण्वते । पूषशब्दस्य मतुप् ।’ अनो नुट्’ इति नुडागमः । ‘ रषाभ्याम् ’ इति णत्वम् । चकृम । करोतेश्छान्दसे वर्तमाने लिटि क्रादित्वात् इडभावः । निघातः । हरिवते । छन्दसीरः’ इति मतुपो वत्वम् ॥

English translation:

“We have prepared the parched grain and curds for you, associated with Pūṣan; the fried barley for you, lord of the tawny horses, associated with your steeds; attend by the troop of Maruts, eat the cakes; hero, who is wise, and the slayer of Vṛtra, drink the libation.”

We made gruel for you who are accompanied by Pūṣan, roasted grains for you of the fallow bay horses, accompanied by your fallow bays.
Eat the cake; in joint throng with the Maruts drink the soma, o hero, as Vr̥tra-smasher and knowing one. ᳓

The groats have we prepared for thee with Pusan, corn for thee, Lord of Bay Steeds, with thy horses.
Eat thou the meal-cake, banded with the Maruts, wise Hero, Vrtra-slayer, drink the Soma.

Wir haben Brei bereitet für dich in Gesellschaft des Pusan, geröstete Körner für den Falbenlenker, der die Falben mitbringt. Iß den Kuchen mit dem Gefolge der Marut, trink als Kenner den Soma, du der Vritratöter, o Held!

Dir nebst dem Puschan haben wir die Grütze bereitet, dir und deinen Füchsen, Füchselenker, Getreidekörner ; den Kuchen iss in Gemeinschaft mit den Maruts, und den Soma trinke, der du dich darauf verstehst, Held, Vritratödter.

Для тебя. сопровождаемого Пушаном, мы приготовили кашу,
Для хозяина буланых коней, обладателя буланых коней - жареные зерна.
Сопровождаемый толпой Марутов, ешь хлебец!
Пей сому как убийца Вритры, о знаток, как герой!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) दुष्ट पुरुष के नाशकर्त्ता ! जैसे (वृत्रहा) धन से युक्त विद्वान् पुरुष (पूषण्वते) पुष्टि करनेवाले विद्यमान हैं जिसके उस (हरिवते) उत्तम घोड़े आदि से युक्त के तथा (हर्य्यश्वाय) हरणशील और शीघ्र चालवाले घोड़े वा अग्नि आदि विद्यमान हैं जिसके उस (ते) आपके लिये (करम्भम्) दधि आदि से युक्त भोजन करने के पदार्थ विशेष और (धानाः) भूँजे हुए अन्न तथा (अपूपम्) पुआ को देवे उसको (सगणः) समूह के सहित वर्त्तमान आप (मरुद्भिः) उत्तम मनुष्यों के साथ (अद्धि) भक्षण कीजिये और (सोमम्) उत्तम ओषधि के रस को (पिब) पान कीजिये और वैसे ही हम लोग आपके लिये (चकृम) करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्या नम्रता से युक्त हैं, वे श्रेष्ठ राजा के लिये उत्तम पदार्थों को देकर इसका निरन्तर सत्कार करें और वे राजा से भी सर्वदा सत्कार के योग्य हैं ॥७॥

अन्वय: हे शूर ! यथा वृत्रहा विद्वान् पूषण्वते हरिवते हर्य्यश्वाय ते करम्भं धाना अपूपं दद्यात्तं सगणस्त्वं मरुद्भिः सहाऽद्धि सोमं पिब। तथैव वयं त्वदर्थं चकृम ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषण्वते) बहवः पूषणः पुष्टिकरा विद्यन्ते यस्य तस्मै (ते) तुभ्यम् (चकृम) कुर्य्याम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (करम्भम्) दध्यादियुक्तं भक्ष्यविशेषम् (हरिवते) प्रशस्ताऽश्वादियुक्ताय (हर्य्यश्वाय) हरणशीला आशुगामिनोऽश्वास्तुरङ्गा अग्न्यादयो वा विद्यन्ते यस्य तस्मै (धानाः) (अपूपम्) (अद्धि) भक्ष (सगणः) गणेन सह वर्त्तमानः (मरुद्भिः) उत्तमैर्मनुष्यैः सह (सोमम्) उत्तमौषधिरसम् (पिब) (वृत्रहा) प्राप्तधनः (शूर) दुष्टानां हिंसक (विद्वान्) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्याविनयसंपन्नास्तेऽर्हाय राज्ञ उत्तमान् पदार्थान् दत्वैनं सततं सत्कुर्य्युस्ते राज्ञाऽपि सर्वदा सत्कर्त्तव्याः ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्या व नम्रता यांनी युक्त आहेत. त्यांनी श्रेष्ठ राजाचा उत्तम पदार्थांनी निरंतर सत्कार करावा व त्यांचाही राजाकडून सदैव सत्कार झाला पाहिजे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति धाना᳓ भरत तू᳓यम् अस्मै
पुरोळा᳓शं वीर᳓तमाय नॄणा᳓म्+
दिवे᳓-दिवे सदृ᳓शीर् इन्द्र तु᳓भ्यं
व᳓र्धन्तु त्वा सोमपे᳓याय धृष्णो

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bharata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

práti ← práti (invariable)

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrátamāya ← vīrátama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sadŕ̥śīḥ ← sadŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dhr̥ṣṇo ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

somapéyāya ← somapéya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

várdhantu ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

प्रति॑ । धा॒नाः । भ॒र॒त॒ । तूय॑म् । अ॒स्मै॒ । पु॒रो॒ळाश॑म् । वी॒रऽत॑माय । नृ॒णाम् ।
दि॒वेऽदि॑वे । स॒ऽदृशीः॑ । इ॒न्द्र॒ । तुभ्य॑म् । वर्ध॑न्तु । त्वा॒ । सो॒म॒ऽपेया॑य । धृ॒ष्णो॒ इति॑ ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• dhānā ← dhānāḥ ← dhānā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

• bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• puroﾱāśaṃ ← puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

• vīratamāya ← vīratama
• [noun], dative, singular, masculine

• nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• sadṛśīr ← sadṛśīḥ ← sadṛśa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “like; alike(p); appropriate; sadṛśa [word]; comparable; resembling.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• vardhantu ← vṛdh
• [verb], plural, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• somapeyāya ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapeyāya ← peyāya ← peya
• [noun], dative, singular, neuter
• “beverage.”

• dhṛṣṇo ← dhṛṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

यजमानोऽध्वर्य्वादीन् प्रति ब्रूते । हे अध्वर्य्वादयः अस्मै इन्द्राय धानाः तूयं क्षिप्रं प्रति भरत संपादयत । नृणां वीरतमाय अस्मै इन्द्राय पुरोडाशं च संपादयत । अथ प्रत्यक्षकृतः। हे धृष्णो शत्रूणामभिभवनशील हे इन्द्र सदृशीः एकविधाः स्तुतयः तुभ्यं त्वदर्थं दिवेदिवे प्रतिदिवसम् अस्माभिः क्रियन्ते । ताः स्तुतयः सोमपेयाय सोमपानार्थं त्वा त्वां वर्धन्तु उत्साहेन प्रवृद्धं कुर्वन्तु ॥ सदृशीः ।’ समानान्ययोश्च’ इति कञ्प्रत्ययः । ‘टिड्ढाणञ्’ इत्यादिना ङीप् ।’ दृग्दृशवतुषु ’ इति समानस्य सभावः ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Offer to him quickly (priests) the fried barley; offer to the most heroic of leaders the cakes and butter; may the like offerings, victorious Indra, presented to you daily, augment your vigour for the drinking of the Soma.”

Bring the roasted grains swiftly toward him, the offering cake for the most virile of men.
Every day there are (roasted grains) with the same appearance for you, Indra. Let them strengthen you for soma-drinking, daring one.

As Schaefer points out (p. 162), the intens. bobhavīti construed with an āmreḍita rūpáṃ-rūpam must signal repetitive function (“Gestalt um Gestalt”).

In c I read diváḥ twice: once as ‘day’ with tríḥ in the meaning “three times a day” (cf. nearby III.56.5, 6 trír ā́diváḥ, also X.95.5 tríḥ … áhnaḥ), once as ‘heaven’ with following pári “from heaven.” The latter reading, adopted by Sāyaṇa., is rejected by Oldenberg and Geldner (n. 8c) because we should expect the close sandhi divás pári. This argument is subject to criticism on two grounds. First, I think the double reading of diváḥ would preclude close sandhi for one of the readings. Moreover, none of the other cited exx. of divás pári is broken over the caesura as here. As Mark Hale has discussed at length, close sandhi of NOUN + POSTPOSITION is blocked at the caesura.

See “Preliminaries to the Study of the Relationship between Syntax and Sandhi in Rigvedic Sanskrit,” Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 51, pp. 77-96, 1990; this view is cited here after the 1995 draft, Wackernagel’s Law in the Language of the RV, pp. 38-50.

The ritual situation in the 2nd hemistich is puzzling for several reasons. First, Indra’s appearance at the sacrifice “three times a day” is what we expect, since there are three soma pressings. Then why is he characterized as ánṛtupāḥ ‘drinking out of season’? Geldner (/Witzel Gotō) gets out of this bind by supplying a parenthetical “(oder)”: he either comes three times a day or drinks unseasonably. This works, but the “or” is of course a complete invention. More problematic is the fact that Indra is drinking unseasonably at all. In this same Indra cycle he has been apostrophized as ṛtupāḥ (voc., III.47.3). The apparent breaking of the ritual rules here is esp. striking because he is called ṛṭā́van- ‘possessing the truth, truthful’ at the same time, made more striking because this is the only place in the RV where ṛtā́van- qualifies Indra.

Lüders (Varuṇa II, 547-48) suggests that ṛtā́van- is used here only as word play with ánṛtupā́-, since Indra has essentially no connection with ṛtá- (“dass er zum Ṛta so gut wie keine Beziehung hat,” p. 548). But this seems unlikely, esp. given that the unnegated expression ṛtupā́ṛtā́vā in the same metrical position is used of Agni in this same maṇḍala (III.20.4). Some point is being made, that Indra can be ṛtā́van- despite his un-rule-governed behavior.

I think the clues to a solution are found in the first half of the verse, where Indra is depicted as constantly shape-shifting and enveloping himself in māyā́ḥ.

Perhaps Indra is impersonating other gods through the various rūpa-s he assumes, and his unseasonable drinking involves his taking their places in the rota (ṛtú-) of soma-recipients (the Ṛtugraha treated in I.15 and II.36-37). What then are “his own mantras” (svaír mántraiḥ), which accompany the unseasonable drinking? Lüders (p.

548. suggests that when he drinks outside of the three pressings he has to recite his own mantras. Though this is clever, I do not think it is correct, nor do I follow my own published translation “by (the power of) his own (magic) spells” – though I do think the mantras may be semantically linked to māyā́ḥ here. But my current thinking is that the phrase should be tr. “with their own mantras,” referring to the mantras appropriate to the gods whose forms he has appropriated and whose turns he takes in the drinking. As to how he can be called ṛtā́van- when his behavior seems not to be precisely aboveboard, perhaps he has gained the epithet from the gods whose identities he’s stealing: Agni, Tvaṣṭar, and Mitra and Varuṇa, all called ṛtā́vanelsewhere in the RV, all occur in the Ṛtugraha sequence (I.15; II.36-37). Or perhaps the epithet alludes to Indra’s most enduring adoption of another identity, that of Bṛhaspati. Though Bṛhaspati is called ṛtā́van- only once in the RV as far as I am aware (VI.73.1), the role of ṛtá- in association with Bṛhaspati in the Vala myth is very significant; see, e.g., Lüders p. 549. Or perhaps we can simply say that Indra’s “truth” – his inherent nature – is his ability to assume other forms and act out of turn and impose his will without following rules.

III.53.9-10: The use of somewhat inappropriate epithets continues in these vss. The subject of 9ab, the “great seer” (mahā́m̐ṛ́ṣiḥ) is Viśvāmitra, mentioned by name in c.

A mortal, he is described as ‘god-begotten’ (devajā́-) and ‘god-sped’ (devájūta-) but ‘possessing a man’s sight’ (nṛcákṣas-); the last is also used of the Kuśikas, Viśvāmitra’s family, in the next vs. Curiously it is the epithet with nṛ- ‘man’ that appears to be misapplied, not those with devá- ‘god’: the stem nṛ-cákṣas- is found approximately 40 times in the RV, and in all other occurrences (with the possible exception of the next hymn, III.54.6) it qualifies a god, who either has his (divine) gaze on men or attracts the gaze of men. Thus, the status of Viśvāmitra and his kin is implicitly raised by receiving a descriptor usually used of gods. That the Kuśikas drink soma with the gods in 10cd is a sign of this enhanced status. What the adj.

means here is unclear to me: is it that they too attract the gaze (and thus admiration) of other men, or that they, despite possessing only a man’s sight, still manage feats sufficient to match the gods, esp. Viśvāmitra’s stopping the rivers in full flood?

Bring forth the roasted corn to meet him quickly, cake for the bravest Hero mid the heroes.
Indra, may hymns accordant with thee daily strengthen thee, Bold One, for the draught of Soma.

Bietet ihm rasch die gerösteten Körner an, den Reiskuchen dem heldenhaftesten der Männer! Tag für Tag sind die gleichen für dich, Indra, bestimmt; sie sollen dich für den Somatrunk stärken, du Mutiger.

Die Getreidekörner bringt ihm schnell entgegen, den Kuchen ihm, dem tapfersten der Männer. Die gleichen Opfer werden dir Tag für Tag ; sie mögen dich, Kühner, zum Somatrunke stärken.

Быстро поднесите ему жареные зерна,
Лепешку – самому героическому из мужей!
Каждый день для тебя те же самые (жареные зерна), о Индра.
Пусть укрепят они тебя для питья сомы, о отважный!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब यज्ञ के अन्न के इकट्ठे करने के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धृष्णो) वाणी में चतुर (इन्द्र) दुष्टों के समूह के नाश करनेवाले ! जो (सदृशीः) तुल्य स्वरूपवाली सेना (दिवेदिवे) प्रतिदिन (नृणाम्) अग्रणी पुरुषों के मध्य में (वीरतमाय) अत्यन्त श्रेष्ठ वीर पुरुष (सोमपेयाय) पान किया सोम के रस का जिसने उन आपके लिये (वर्द्धन्तु) वृद्धि को प्राप्त हों और जो विद्वान् लोग (त्वा) आपके लिये वृद्धि करें उनकी आप वृद्धि करो और हे विद्वानों ! आप लोग (अस्मै) इसके लिये (धानाः) भूँजे हुए अन्न और (पुरोळाशम्) उत्तमप्रकार संस्कारयुक्त अन्नविशेष और जो कि (तूयम्) शीघ्र सुखकारक उसको (प्रतिभरत) पूर्ण कीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - सम्पूर्ण राजजन और प्रजा के जन राज्य की वृद्धि के लिये सम्पूर्ण पदार्थों को इकट्ठे करें, उनसे उत्तम प्रकार परीक्षित वीर सेनाओं को करके और दुष्ट पुरुषों का पराजय और श्रेष्ठ पुरुषों का विजय करके प्रतिदिन आनन्द करना चाहिये ॥८॥ इस सूक्त में राजा प्रजा और यज्ञान्नसंस्कारादि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जानना चाहिये ॥ यह बावनवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे धृष्णो इन्द्र ! याः सदृशीः सेना दिवदिवे नृणां वीरतमाय सोमपेयाय तुभ्यं वर्द्धन्तु। ये विद्वांसस्त्वा वर्द्धयन्तु ताँस्त्वं वर्धयस्व। हे विद्वांसो यूयमस्मै धानाः पुरोळाशं च तूयं प्रति भरत ॥८॥

अथ यज्ञान्नसञ्चयनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (धानाः) (भरत) (तूयम्) तूर्णं सुखकरम् (अस्मै) (पुरोळाशम्) (वीरतमाय) अत्युत्तमाय वीराय (नृणाम्) नायकानां मध्ये (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (सदृशीः) समानस्वरूपाः सेनाः (इन्द्र) दुष्टदलविदारक (तुभ्यम्) (वर्द्धन्तु) वर्धन्ताम्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (त्वा) त्वाम् (सोमपेयाय) पेयः सोमो येन तस्मै (धृष्णो) प्रगल्भ ॥८॥

भावार्थभाषाः - सर्वे राजजनाः प्रजाजना राज्योन्नतये सर्वान् सम्भारान् सञ्चिन्वन्तु तैः सुपरीक्षिता वीरसेनाः सम्पाद्य दुष्टानां पराजयं श्रेष्ठानां विजयं कृत्वा प्रतिदिनमानन्दयितव्यमिति ॥८॥ अत्र राजप्रजायज्ञाऽन्नसंस्कारादिवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति द्वापञ्चाशत्तमं सूक्तं अष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - सर्व राजजनांनी व प्रजाजनांनी राज्याच्या वृद्धीसाठी संपूर्ण पदार्थ एकत्र करावेत. तसेच त्यांनी उत्तम प्रकारे परीक्षित वीर सेनेद्वारे दुष्ट पुरुषांचा (नाश) पराजय व श्रेष्ठ पुरुषांचा विजय करून प्रत्येक दिवशी आनंद घ्यावा. ॥ ८ ॥