सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
‘ चर्षणीधृतम्’ इति द्वादशर्चं त्रयोदशं सूक्तं वैश्वामित्रमैन्द्रम् । अत्रानुक्रमणिका-‘चर्षणीधृतं द्वादशाद्यन्त्यौ तृचौ जागतगायत्रौ’ इति । आद्यस्तृचो जागतोऽन्त्यस्तृचो गायत्रः। शिष्टा ऋचस्त्रिष्टुभः। सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । उक्थे क्रतौ मैत्रावरुणशस्त्रेऽनुरूपतृचानन्तरमाद्यस्तृचः शंसनीयः । सूत्रितं च-चर्षणीधृतमस्तभ्नाद्द्यामसुर इति तृचौ’ (आश्व. श्रौ. ६. १) इति । विषुवति निष्केवल्ये ‘नृणामु त्वा’ इति तृचः । ‘ विषुवान्’ इति खण्डे सूत्रितं— नृणामु त्वा नृतमं गीर्भिरुक्थैरिति तिस्रः ’ (आश्व. श्रौ. ८. ६) इति । बृहस्पतिसवे अप्ययं तृचो निष्केवल्ये निविद्धानीयः । सूत्रितं च - नृणामु वेति मध्यंदिनः ’ ( आश्व. श्रौ. ९. ५) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्येऽयं तृचः । दशरात्रे चतुर्थेऽहनि मरुत्वतीये ‘इन्द्र मरुत्वः’ इति तिस्रः । षष्ठेऽहनि ‘षष्ठस्य ’ इति खण्डे सूत्रितम्— इन्द्र मरुत्व इति तिस्र इति मरुत्वतीयम्’ (आश्व. श्रौ. ८. १) इति । बृहस्पतिसवेऽपि मरुत्वतीयशस्त्रे अयं तृचो निविद्धानीयः । सूत्रितं च— इन्द्र मरुत्व इह नृणामु त्वेति मंध्यंदिनः’ (आश्व. श्रौ. ९. ५) इति । आद्या मरुत्वतीयग्रहस्यानुवाक्या । सूत्रितं च— मरुत्वतीयेन ग्रहेण चरन्तीन्द्र मरुत्व इह पाहि सोमम् (आश्व. श्रौ. ५, १४ ) इति । तृतीये पर्याये होतुः शस्त्रे • इदं ह्यन्वोजसा ’ इति स्तोत्रियस्तृचः । सूत्रितं च - इदं ह्यन्वोजसा महाँ इन्द्रो य ओजसा ’ ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ॥
Jamison Brereton
51 (285)
Indra
Viśvāmitra Gāthina
12 verses: jagatī 1–3, triṣṭubh 4–9, gāyatrī 10–12, arranged in trcas ̥
The hymn falls into four sets of tr̥cas, in three different meters. Since the hymn follows one of five verses, each tr̥ca should originally have been a single hymn, to conform to the normal patterns of arrangement within maṇḍalas. However, even if it did consist originally of four separate hymns, the evidence of larger ring composition discussed with regard to III.50 makes it likely that III.51 was an addition to the original Indra collection, which would once have ended with III.50.
The first two tr̥cas consist of standard tropes of praise for Indra, with an empha sis on the songs and singers that express this praise. There are no strong indications of unity within the tr̥cas. The third tr̥ca is devoted to Indra’s drinking of soma in company with the Maruts and is thus appropriate to the Midday Pressing, like several other Indra hymns in this maṇḍala (III.32, 35, 47, 50). The final tr̥ca is even more insistently focused on Indra’s soma-drinking.
Jamison Brereton Notes
Indra _________ 01-02 These two vss. have the same structure: pādas acd are just accusatives qualifying the acc. índram in b, and the b pādas are essentially the same, with nom. pl.
gíraḥ + a verb that governs the accusatives. Though vs. 3 breaks the syntax, Indra still appears first by name in pāda b.
01 चर्षणीधृतं मघवानमुक्थ्यट्मिन्द्रम् - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
चर्षणीधृ᳓तम् मघ᳓वानम् उक्थि᳓यम्
इ᳓न्द्रं गि᳓रो बृहती᳓र् अभ्य् अ᳡नूषत
वावृधान᳓म् पुरुहूतं᳓ सुवृक्ति᳓भिर्
अ᳓मर्तियं ज᳓रमाणं दिवे᳓-दिवे
मूलम् ...{Loading}...
च॒र्ष॒णी॒धृतं॑ म॒घवा॑नमु॒क्थ्य१॒॑मिन्द्रं॒ गिरो॑ बृह॒तीर॒भ्य॑नूषत ।
वा॒वृ॒धा॒नं पु॑रुहू॒तं सु॑वृ॒क्तिभि॒रम॑र्त्यं॒ जर॑माणं दि॒वेदि॑वे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
चर्षणीधृ᳓तम् मघ᳓वानम् उक्थि᳓यम्
इ᳓न्द्रं गि᳓रो बृहती᳓र् अभ्य् अ᳡नूषत
वावृधान᳓म् पुरुहूतं᳓ सुवृक्ति᳓भिर्
अ᳓मर्तियं ज᳓रमाणं दिवे᳓-दिवे
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
carṣaṇīdhŕ̥tam ← carṣaṇīdhŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
abhí ← abhí (invariable)
anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}
br̥hatī́ḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
puruhūtám ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
vāvr̥dhānám ← √vr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}
ámartyam ← ámartya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
járamāṇam ← √gr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
पद-पाठः
च॒र्ष॒णि॒ऽधृत॑म् । म॒घऽवा॑नम् । उ॒क्थ्य॑म् । इन्द्र॑म् । गिरः॑ । बृ॒ह॒तीः । अ॒भि । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
व॒वृ॒धा॒नम् । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ । अम॑र्त्यम् । जर॑माणम् । दि॒वेऽदि॑वे ॥
Hellwig Grammar
- carṣaṇīdhṛtam ← carṣaṇī
- [noun], feminine
- carṣaṇīdhṛtam ← dhṛtam ← dhṛt
- [noun], accusative, singular, masculine
- “maintaining.”
- maghavānam ← maghavan
- [noun], accusative, singular
- “Indra; maghavan [word].”
- ukthyam ← ukthya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “applaudable.”
- indraṃ ← indram ← indra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- giro ← giraḥ ← gir
- [noun], nominative, plural, feminine
- “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”
- bṛhatīr ← bṛhatīḥ ← bṛhatī
- [noun], nominative, plural, feminine
- “Indian sunplant; Bṛhatī; bṛhatī; eggplant; Solanum xanthocarpum Schrad. et Wendl.; bṛhatī [word]; bṛhatī.”
- abhy ← abhī ← abhi
- [adverb]
- “towards; on.”
- anūṣata ← nū
- [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
- “praise; shout.”
- vāvṛdhānam ← vṛdh
- [verb noun], accusative, singular
- “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”
- puruhūtaṃ ← puruhūtam ← puruhūta
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; Vishnu.”
- suvṛktibhir ← suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “praise.”
- amartyaṃ ← amartyam ← amartya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “immortal.”
- jaramāṇaṃ ← jaramāṇam ← jṛ
- [verb noun], accusative, singular
- “sing.”
- dive ← diva
- [noun], locative, singular, neuter
- “day; sky; Svarga.”
- dive ← diva
- [noun], locative, singular, neuter
- “day; sky; Svarga.”
सायण-भाष्यम्
बृहतीः प्रभूताः गिरः अस्मदीयाः स्तुतिलक्षणा वाचः चर्षणीधृतं चर्षणीनां मनुष्याणामभिमतफलप्रदानेन धारकं पोषकम् । यद्वा । आकृषन्त्यनेन सर्वमिति चर्षणि बलं तद्धारकम् । मघवानं धनवन्तम् उक्थ्यम् उक्थैः शस्त्रैः शंसनीयं वावृधानं बलधनादिसंपत्त्या प्रतिक्षणं वर्धमानं पुरुहूतं स्तोतृभिर्बहुवारमाहूतम् अमर्त्यं मरणधर्मरहितं सुवृक्तिभिः शोभनस्तुतिवाक्यैः दिवेदिवे प्रत्यहं जरमाणं स्तूयमानं तमिमम् इन्द्रम् अभ्यनूषत अभितः सर्वतः स्तुवन्तु ॥ बृहतीः। ‘ वा छन्दसि’ इति सवर्णदीर्घः । अनूषत । ‘णू स्तवने’। अस्माल्लुङि सिच् । धातोः कुटादित्वात् सिचो ङित्त्वेन गुणाभावः । सुवृक्तिभिः । ‘ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । सुवृक्तय इति स्तुतिकरणभूताः ऋचो वृक्तिशब्देनोच्यन्ते । ‘ क्तिच्क्तौ च ’ इति क्तिच् । कृत्स्वरेणान्तोदात्तः । दिवेदिवे । ’ नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्वचनम् । परस्याम्रेडितत्वादनुदात्तत्वे पूर्वपदस्वरः ॥
Wilson
English translation:
“Let abundant praises celebrate Indra, the stay of man, the possessor of opulence, the adorable, prospering with increase, the invoked of many, the immortal, who is daily to be propitiated with sacred hymns.”
Jamison Brereton
The bounteous supporter of the settled domains, worthy of hymns—to Indra have the lofty songs roared—
the much-invoked one, having grown strong through well-turned
(hymns), immortal, awakening every day.
Griffith
HIGH hymns have sounded forth the praise of Maghavan, supporter of mankind, of Indra meet for lauds;
Him who hath waxen great, invoked with beauteous songs, Immortal One, whose praise each day is sung aloud.
Geldner
Nach dem völkerregierenden, gabenreichen, preisenswerten Indra haben die hohen Lobreden geschrieen, nach dem Vielgerufenen, von den Lobliedern erbauten Unsterblichen, der Tag für Tag wachgerufen wird.
Grassmann
Dem Menschenhort, dem mächtigen, zu preisenden, dem Indra jauchzen laute Lobgesänge zu; Dem mächtigen, durch Lieder vielgerufenen, unsterblichen, der Tag für Tag sich gerne naht.
Elizarenkova
Поддерживающего народы, щедрого, достойного гимнов
Индру приветствовали высокие хвалебные песни,
(Его) растущего, многопризываемого в прекрасных гимнах,
Бессмертного, бодрствующего день за днем.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- निचृज्जगती
- निषादः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब बारह ऋचावाले इक्कानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा के विषय को कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (बृहतीः) बड़े विषय अर्थात् तात्पर्यवाली (गिरः) विद्वानों की वाणियों को (दिवेदिवे) प्रतिदिन (सुवृक्तिभिः) उत्तम संविभागों से जिस (चर्षणीधृतम्) मनुष्यों के धारण करनेवाले (मघवानम्) बढ़े हुए धन से युक्त (उक्थ्यम्) प्रशंसा करने योग्य (वावृधानम्) बढ़े हुए (पुरुहूतम्) बहुतों से सत्कार किये गये (अमर्त्यम्) मरणधर्म से रहित (जरमाणम्) स्तुति करते हुए (इन्द्रम्) राजा की (अभ्यनूषत) प्रशंसा करें, उसका आप लोग भी आश्रयण करो ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषो ! बहुत जनों से सत्कृत प्रजाओं के धारण करने में समर्थ जिस राजा की विद्वान् लोग प्रशंसा करें, उसी के आप लोग शरण जाओ ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे मनुष्या बृहतीर्गिरो दिवेदिवे सुवृक्तिभिर्यं चर्षणीधृतं मघवानमुक्थ्यं वावृधानं पुरुहूतममर्त्यं जरमाणमिन्द्रमभ्यनूषत तं यूयमाश्रयत ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथ राजविषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (चर्षणीधृतम्) मनुष्याणां धर्त्तारम् (मघवानम्) बहुधनयुक्तम् (उक्थ्यम्) प्रशंसनीयम् (इन्द्रम्) राजानम् (गिरः) विदुषां वाचः (बृहतीः) बृहद्विषयाः (अभि, अनूषत) प्रशंसेयुः (वावृधानम्) वर्द्धमानम् (पुरुहूतम्) बहुभिः सत्कृतम् (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु संविभागैः (अमर्त्यम्) मरणधर्मरहितम् (जरमाणम्) स्तुवन्तम् (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ये राजपुरुषा बहुभिः सत्कृतं प्रजाधारणक्षमं राजानं विद्वांसः प्रशंसेयुस्तस्यैव यूयं शरणं गच्छत ॥१॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः
या सूक्तात राजा व प्रजा यांच्या धर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषांनो! उत्तम कार्य करणारा, प्रजेला धारण करण्यास समर्थ असणारा, अशा राजाची विद्वान लोक प्रशंसा करतात, त्यालाच तुम्ही शरण जा. ॥ १ ॥
02 शतक्रतुमर्णवं शाकिनम् - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शत᳓क्रतुम् अर्णवं᳓ शाकि᳓नं न᳓रं
गि᳓रो म इ᳓न्द्रम् उ᳓प यन्ति विश्व᳓तः
वाजस᳓निम् पूर्भि᳓दं तू᳓र्णिम् अप्तु᳓रं
धामसा᳓चम् अभिषा᳓चं सुवर्वि᳓दम्
मूलम् ...{Loading}...
श॒तक्र॑तुमर्ण॒वं शा॒किनं॒ नरं॒ गिरो॑ म॒ इन्द्र॒मुप॑ यन्ति वि॒श्वतः॑ ।
वा॒ज॒सनिं॑ पू॒र्भिदं॒ तूर्णि॑म॒प्तुरं॑ धाम॒साच॑मभि॒षाचं॑ स्व॒र्विद॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
शत᳓क्रतुम् अर्णवं᳓ शाकि᳓नं न᳓रं
गि᳓रो म इ᳓न्द्रम् उ᳓प यन्ति विश्व᳓तः
वाजस᳓निम् पूर्भि᳓दं तू᳓र्णिम् अप्तु᳓रं
धामसा᳓चम् अभिषा᳓चं सुवर्वि᳓दम्
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
arṇavám ← arṇavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
náram ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
śākínam ← śākín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
śatákratum ← śatákratu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
úpa ← úpa (invariable)
viśvátas ← viśvátas (invariable)
yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
aptúram ← aptúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
pūrbhídam ← pūrbhíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
tū́rṇim ← tū́rṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vājasánim ← vājasáni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
abhiṣā́cam ← abhiṣác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
dhāmasā́cam ← dhāmasác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
श॒तऽक्र॑तुम् । अ॒र्ण॒वम् । शा॒किन॑म् । नर॑म् । गिरः॑ । मे॒ । इन्द्र॑म् । उप॑ । य॒न्ति॒ । वि॒श्वतः॑ ।
वा॒ज॒ऽसनि॑म् । पूः॒ऽभिद॑म् । तूर्णि॑म् । अ॒प्ऽतुर॑म् । धा॒म॒ऽसाच॑म् । अ॒भि॒ऽसाच॑म् । स्वः॒ऽविद॑म् ॥
Hellwig Grammar
- śatakratum ← śatakratu
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra.”
- arṇavaṃ ← arṇavam ← arṇava
- [noun], accusative, singular, masculine
- “ocean; sea; four.”
- śākinaṃ ← śākinam ← śākina
- [noun], accusative, singular, masculine
- “mighty; strong.”
- naraṃ ← naram ← nṛ
- [noun], accusative, singular, masculine
- “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”
- giro ← giraḥ ← gir
- [noun], nominative, plural, feminine
- “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”
- ma ← me ← mad
- [noun], genitive, singular
- “I; mine.”
- indram ← indra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- upa
- [adverb]
- “towards; on; next.”
- yanti ← i
- [verb], plural, Present indikative
- “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
- viśvataḥ ← viśvatas
- [adverb]
- “everywhere; around; about.”
- vājasanim ← vāja
- [noun], masculine
- “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”
- vājasanim ← sanim ← sani
- [noun], accusative, singular, masculine
- pūrbhidaṃ ← pūḥ ← pur
- [noun], feminine
- “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”
- pūrbhidaṃ ← bhidam ← bhid
- [noun], accusative, singular, masculine
- tūrṇim ← tūrṇi
- [noun], accusative, singular, masculine
- “agile.”
- apturaṃ ← ap
- [noun]
- “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”
- apturaṃ ← turam ← tura
- [noun], accusative, singular, masculine
- “powerful; noble; noble.”
- dhāmasācam ← dhāmasāc
- [noun], accusative, singular, masculine
- abhiṣācaṃ ← abhiṣācam ← abhiṣāc
- [noun], accusative, singular, masculine
- svarvidam ← svar
- [adverb]
- “sun; sky; sunlight.”
- svarvidam ← vidam ← vid
- [noun], accusative, singular, masculine
- “finding.”
सायण-भाष्यम्
मे मदीयाः गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः शतक्रतुम् । शतं क्रतवो यज्ञा यस्य तम् । अर्णवं पर्जन्यात्मना उदकवन्तं शाकिनम् । शक्नोत्येभिरिन्द्र इति शाकाः सहायभूता मरुतः । तद्वन्तं नरं सर्वस्य जगतो नेतारं वाजसनिं वाजस्यान्नस्य दातारं पूर्भिदं शत्रुपुरां भेत्तारं तूर्णिं युद्धं प्रति शीघ्रं गन्तारम् अप्तुरं मेघभेदनद्वारा अपां प्रेरकं धामसाचं तेजो भजमानम् । यद्वा धनं धाम । तदर्थिभिः सह योजयितारम् । अभिषाचं शत्रूणामभिभवितारं स्वर्विदं स्वर्गस्य लम्भकं तमिमम् इन्द्रं विश्वतः सर्वतः उप यन्ति उपगच्छन्तु ॥ अर्णवम् । अर्णोऽस्यास्तीति मत्वर्थे ‘ अर्णसः सलोपश्च’ इति वप्रत्ययः सकारलोपश्च । प्रत्ययस्वरः । नरम् । नयतेर्डिच्च’ इति ऋप्रत्ययः । अमः सुप्त्वादनुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः । यन्ति । ‘ इण गतौ ’ इत्यस्य लटि • इणो यण् इति यण् । निघातः । वाजसनिम् ।’ षणु दाने ‘। खनिकष्यज्यसिवसि" ’ इत्यादिना इप्रत्ययः । ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तूर्णिम् । ‘ञित्वरा संभ्रमे ‘। वहिश्रि° ’ इत्यादिना निप्रत्ययः । ज्वरत्वर° ’ इत्यादिना ऊठ्। ‘ नित्’ इत्यतिदेशादाद्युदात्तः । अप्तुरम् । ‘ तुर त्वरणे’। क्विप् । कृदुत्तरपदस्वरः । अभिषाचम् । षच समवाये । ण्यन्तस्य क्विप् ॥
Wilson
English translation:
“My praises constantly propitiate Indra, the object of many rites, the sender of rain, attended by the Maruts, the leader (of all), the giver of food, the destroyer of cities, the swift (in combat), the prompt (dispenser) of waters, the distributor of riches, the subduer of foes, the conferrer of heaven.”
Jamison Brereton
The superior man with a hundred resolves, a flood of powers—my songs approach Indra from all sides—
winning spoils, splitting strongholds, swift at crossing the waters,
attending to the ordinances, attending closely, finding the sun.
Jamison Brereton Notes
The standard tr. take arṇavám as an unmarked simile, serving as goal to the verb in b: “my songs go to Indra, as if to the sea [Geldner “(wie) zu dem Meere,” Renou “(tel) un océan,” Witzel Gotō more accurately but less persuasively “(wie) zu wallender Flut”].
The word is therefore only indirectly associated with Indra: they are both goals but need have nothing else in common. But given the parallelism in structure of vss. 1 and 2, I am reluctant to break the pattern of accusatives characterizing Indra by introducing this syntactic disjunction, and further the simile only makes good sense if arṇavá- really is a sea or the like, not an undulating flood. I think instead that Indra is directly described as a flood, the flood itself being characterized as śākín- ‘possessing powers’.
The water-crossing mentioned here may simply be a reference to Indra’s general leadership in crossing rivers and gaining new territory, but it may more specifically point to the famous crossing of King Sudās dramatized in III.33 and referred to again in III.53.9, even though the poet Viśvāmitra, not Indra, is the major actor there. The crossing is mentioned again in 9a.
Griffith
To Indra from all sides go forth my songs of praise, the Lord of Hundred Powers, strong, Hero, like the sea,
Swift, winner of the booty, breaker-down of forts, faithful and ever-glorious, finder of the light.
Geldner
Zu dem Ratreichen, wie zu dem Meere, zu dem machtvollen Herren, zu Indra kommen allenthalben meine Lobreden zu dem Gewinner des Siegespreises, dem Burgenbrecher, der eilig die Gewässer überschreitet, der dem Gesetz folgt, dem Begleiter, dem Sonnenfinder.
Grassmann
Dem hundertkräft’gen, wildbewegten, starken Mann, dem Indra eilen allseits meine Lieder zu; Der emsig, schnell ist, Kraft verleiht und Burgen bricht, zum Sitze eilt, zu Hülfe kommt und Glanz verschafft.
Elizarenkova
К стоумному, (как реки -) к океану, к могущественному мужу
Индре мои хвалебные песни приближаются со всех сторон.
К захватывающему добычу, раскалывающему крепости, быстро переправляющемуся через воды,
Следующему установлениям, расположенному (к нам), находящему солнце.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- निचृज्जगती
- निषादः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (मे) मेरी (गिरः) वाणियों को (अर्णवम्) समुद्र के सदृश गम्भीर (शतक्रतुम्) नापरहित बुद्धि और (शाकिनम्) शक्तियुक्त (नरम्) नायक (वाजसनिम्) अन्न और विज्ञान के विभागकर्त्ता (पूर्भिदम्) शत्रुओं के नगर के भेदन करने और (तूर्णिम्) शीघ्रता करनेवाले (अप्तुरम्) प्राणों के प्रेरणकर्त्ता (धामसाचम्) रक्षा करते हुए (अभिषाचम्) सन्मुख भाव और (स्वर्विदम्) सुख को प्राप्त (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले को (विश्वतः) सब प्रकार (उप, यन्ति) प्राप्त होते हैं, उस ही के शरण जाओ ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य लोग संपूर्ण विद्याओं में कुशल सामर्थ्ययुक्त सत्यधारणकर्त्ता दुष्ट पुरुषों के ताड़न करनेवाले राजा के समीप जावें, तो उनका किसी से भी भय नहीं होता है ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे मनुष्या मे गिरोऽर्णवमिव शतक्रतुं शाकिनं नरं वाजसनिं पुर्भिदं तूर्णिमप्तुरं धामसाचमभिषाचं स्वर्विदमिन्द्रं विश्वत उ यन्ति तस्यैव शरणमुपगच्छत ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतुम्) अमितप्रज्ञम् (अर्णवम्) समुद्रमिव गम्भीरम् (शाकिनम्) शक्तिमन्तम् (नरम्) नायकम् (गिरः) वाण्याः (मे) मम (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यप्रदम् (उप) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (विश्वतः) सर्वतः (वाजसनिम्) अन्नविज्ञानविभाजकम् (पूर्भिदम्) शत्रूणां नगराभिदारकम् (तूर्णिम्) शीघ्रकारिणम् (अप्तुरम्) प्राणप्रेरकम् (धामसाचम्) समवयन्तम् (अभिषाचम्) आभिमुख्ये सचन्तम् (स्वर्विदम्) सुखप्राप्तम् ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि मनुष्या अखिलविद्यासु निपुणं शक्तिमन्तं सत्यसन्धिं दुष्टताडकं राजानमुपगच्छेयुस्तर्हि तेषां कुतश्चिदपि भयं न जायते ॥२॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे संपूर्ण विद्येत निपुण, सामर्थ्यवान, सत्यधारणकर्ता, दुष्ट पुरुषांचा ताडनकर्ता अशा राजाजवळ जातात तेव्हा त्याचे कुणालाही भय वाटत नाही. ॥ २ ॥
03 आकरे वसोर्जरिता - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आकरे᳓ व᳓सोर् जरिता᳓ पनस्यते
अनेह᳓स स्तु᳓भ इ᳓न्द्रो दुवस्यति
विव᳓स्वतः स᳓दन आ᳓ हि᳓ पिप्रिये᳓
सत्रासा᳓हम् अभिमातिह᳓नं स्तुहि
मूलम् ...{Loading}...
आ॒क॒रे वसो॑र्जरि॒ता प॑नस्यतेऽने॒हसः॒ स्तुभ॒ इन्द्रो॑ दुवस्यति ।
वि॒वस्व॑तः॒ सद॑न॒ आ हि पि॑प्रि॒ये स॑त्रा॒साह॑मभिमाति॒हनं॑ स्तुहि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
आकरे᳓ व᳓सोर् जरिता᳓ पनस्यते
अनेह᳓स स्तु᳓भ इ᳓न्द्रो दुवस्यति
विव᳓स्वतः स᳓दन आ᳓ हि᳓ पिप्रिये᳓
सत्रासा᳓हम् अभिमातिह᳓नं स्तुहि
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
ākaré ← ākará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
panasyate ← √panasy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
anehásaḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
duvasyati ← √duvasy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
stúbhaḥ ← stúbh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
ā́ ← ā́ (invariable)
hí ← hí (invariable)
pipriyé ← √prī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}
sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}
abhimātihánam ← abhimātihán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
satrāsā́ham ← satrāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
आ॒ऽक॒रे । वसोः॑ । ज॒रि॒ता । प॒न॒स्य॒ते॒ । अ॒ने॒हसः॑ । स्तुभः॑ । इन्द्रः॑ । दु॒व॒स्य॒ति॒ ।
वि॒वस्व॑तः । सद॑ने । आ । हि । पि॒प्रि॒ये । स॒त्रा॒ऽसह॑म् । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽहन॑म् । स्तु॒हि॒ ॥
Hellwig Grammar
- ākare ← ākara
- [noun], locative, singular, masculine
- “mine; group; aṅgārakoṣṭhī; source.”
- vasor ← vasoḥ ← vasu
- [noun], genitive, singular, neuter
- “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”
- jaritā ← jaritṛ
- [noun], nominative, singular, masculine
- “singer.”
- panasyate ← panasy
- [verb], singular, Present indikative
- ’nehasa ← an
- [adverb]
- “not.”
- ’nehasa ← ehasaḥ ← ehas
- [noun], accusative, plural, feminine
- stubha ← stubhaḥ ← stubh
- [noun], accusative, plural, feminine
- “song; praise.”
- indro ← indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- duvasyati ← duvasy
- [verb], singular, Present indikative
- “worship.”
- vivasvataḥ ← vivasvant
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”
- sadana ← sadane ← sadana
- [noun], locative, singular, neuter
- “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- hi
- [adverb]
- “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
- pipriye ← prī
- [verb], singular, Perfect indicative
- “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”
- satrāsāham ← satrāsāh
- [noun], accusative, singular, masculine
- abhimātihanaṃ ← abhimāti
- [noun], feminine
- “aggression; hostility.”
- abhimātihanaṃ ← hanam ← han
- [noun], accusative, singular, masculine
- “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”
- stuhi ← stu
- [verb], singular, Present imperative
- “laud; praise; declare; stu.”
सायण-भाष्यम्
जरिता शत्रूणां जरयिता इन्द्रः आकरे । आकीर्यते युद्धार्थं धनमत्रेत्याकरो युद्धम् । तस्मिन् वसोः धनस्य स्थानभूते युद्धे पनस्यते सर्वैः स्तूयते । यद्वा वसोः । वसत्याभिमुख्येन तिष्ठतीति वसुः शत्रुः तस्य जरयितेति योजनीयम् । स इन्द्रः अनेहसः अपापाः स्तुभः स्तुतीः दुवस्यति परिचरति । तासां फलं प्रयच्छन् पूजयतीत्यर्थः । किंच स इन्द्रः विवस्वतः विशेषेण अग्निहोत्रार्थं वसतो हविष्मतो वा यजमानस्य सदने गृहे आ पिप्रिये हि सोमपानादिना अत्यन्तं प्रीतो भवति खलु । सत्रासाहं शत्रूणामेव हन्तारं यद्वा मरुद्भिः सह शत्रूणामभिभवितारम् अत एव अभिमातिहनं शत्रूणां हन्तारमिन्द्रं स्तुहि हे विश्वामित्रेति ॥ आकरे। ‘कॄ विक्षेपे ’ । अधिकरणे • ऋदोरप्’ इत्यप् । थाथादिस्वरेणान्तोदात्तः । जरिता । ’ जॄष् वयोहानौ ’ इत्यस्यान्तर्भावितण्यर्थस्य तृचि रूपम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । पनस्यते । पनस्यतिः स्तुतिकर्मा । तस्य कर्मणि लटि रूपम् । निघातः । अनेहसः । हन्तेर्नञि उपपदे ’ नञि हन एह च’ ( उ. सू . ४. ६६३ ) इस्यसिप्रत्ययः एह इत्ययं चादेशो धातोः । ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इति स्वरेणान्तोदात्तः । स्तुभः । स्तोभतिः अर्चतिकर्मा । क्विप् । दुवस्यति । दुवः परिचरणमात्मन इच्छतीत्यर्थे क्यच् । निघातः । पिप्रिये । ‘ प्रीङ् तर्पणे ’ । लिटि रूपम्। हियोगादनिघातः ॥
Wilson
English translation:
“Indra, the enfeebler (of adversaries), is praised as a mine of wealth; he is propitiated by righteous commendations; he is gratified in the dwelling of the offerer of oblations; glorify Indra, the conqueror, the destroyer of his enemies.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
As a mine of wealth: ākare vasoḥ = he is praised to procure his aid in battle, which when successful, is the source of wealth or booty; ākīryate yuddhārtham dhanam atra ityākaro yuddhak, he is celebrated for the sake of war, for therein is wealth, therefore, ākara is the same as yuddha; or, vasoḥ jarayitā = weakener of the foe, vasu here meaning enemy
Jamison Brereton
The singer seeks admiration from him who distributes goods: Indra gives a friendly reception to his faultless rhythms,
for at the seat of Vivasvant [=ritual ground] he finds pleasure. Praise him, victorious in every way, the smasher of hostility.
Jamison Brereton Notes
Although panasyate might make more sense if tr. “expresses admiration,” the other occurrences of this denom. stem and the related adj. panasyú- all mean ‘attract/invite admiration’. Here the poet is hoping for a good reception from the recipient of his hymns, which he indeed receives in pādas b and c. I have tr. the loc. phrase ākaré vásoḥ as if ablative, to make the sense clearer. It could have been rendered “… seeks admiration at (the hands of) him …”
Griffith
Where battle’s spoil is piled the singer winneth praise, for Indra taketh care of matchless worshippers.
He in Vivasvan’s dwelling findeth his delight: praise thou the ever-conquering slayer of the foe.
Geldner
Bei dem Spender des Gutes steht der Sänger in Ehren. Indra bevorzugt die fehlerlosen Gesänge, denn am Sitze des Vivasvat wird er freundlich gestimmt. Preise den vollständigen Sieger, der die Nachsteller erschlägt!
Grassmann
Beim Gutvertheiler ist der Sänger gern gesehn, die fehlerlosen Lieder sind dem Indra lieb; Denn in dem Sitze des Vivasvat weilt er gern, den steten Sieger preise, der den Feind erschlägt.
Elizarenkova
У того, кто осыпает добром, ценится певец:
Индра награждает безупречные распевы.
Ведь ему нравится на месте жреца:
Славь того, кто побеждает всегда, кто убивает преследователя!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- निचृज्जगती
- निषादः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (स्तुभः) फलों को प्राप्त होने (जरिता) स्तुति करनेवाला (अनेहसः) नहीं नाश करने योग्य (वसोः) धन के (आकरे) समूह में (विवस्वतः) सूर्य के (सदने) स्थान में (इन्द्रः) बिजुली के सदृश सबका स्वामी राजा (पनस्यते) व्यवहार करता है और विद्वान् के धर्म का (दुवस्यति) सेवन करता और (सत्रासाहम्) सत्य के सहनेवाले (अभिमातिहनम्) अभिमानयुक्त शत्रु के नाश करनेवाले को (आ, प्रीणाति) प्रसन्न करता है, उसकी (हि) निश्चय (स्तुहि) स्तुति करो ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर से बिजुली द्वारा उत्पन्न किया गया सूर्य एकत्र वर्त्तमान हुआ सर्वत्र विद्यमान सब वस्तुओं को प्रकाशित करता है, वैसे ही एक स्थान में वर्त्तमान राजा मन्त्री दूत पियादे और सेनादि के प्रबन्ध से संपूर्ण राज्य को विद्या और विनय से प्रकाशित करके ऐश्वर्य के समूह से धर्म की उन्नति के लिये व्यवहार करे ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे मनुष्या यः स्तुभो जरिता अनेहसो वसोराकरे विवस्वतः सदन इन्द्र इव पनस्यते विदुषो धर्मं च दुवस्यति सत्रासाहमभिमातिहनमा पिप्रिये तं हि स्तुहि ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आकरे) समूहे (वसोः) धनस्य (जरिता) स्तोता (पनस्यते) व्यवहरति (अनेहसः) अहन्तव्यस्य (स्तुभः) यः स्तोभते सः (इन्द्रः) विद्युदिव सर्वाधीशो राजा (दुवस्यति) परिचरति (विवस्वतः) सूर्यस्य (सदने) स्थाने (आ) समन्तात् (हि) खलु (पिप्रिये) प्रीणाति (सत्रासाहम्) सत्यसहम् (अभिमातिहनम्) योऽभिमानयुक्तं शत्रुं हन्ति तम् (स्तुहि) ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरेण विद्युत उत्पादितः सूर्य एकत्र वर्त्तमानः सन् सर्वत्र सन्निहितं सर्वं प्रकाशते तथैवैकस्मिन् देशे स्थितो राजा अमात्यदूतचारसेनादिप्रबन्धेन सर्वं राज्यं विद्याविनयाभ्यामुज्ज्वल्यैश्वर्यसमूहेन धर्मोन्नतये व्यवहरेत् ॥३॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे ईश्वराने विद्युतद्वारे उत्पन्न केलेला सूर्य सर्व वस्तूंना प्रकाशित करतो तसे एकाच स्थानी असलेल्या राजाने मंत्री, दूत, सैनिक व सेनेच्या प्रबंधाने संपूर्ण राज्याला विद्या व विनय यांनी प्रकाशित करून ऐश्वर्याच्या साहाय्याने धर्माची वाढ केली पाहिजे. ॥ ३ ॥
04 नृणामु त्वा - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नॄणा᳓म्+ उ त्वा नृ᳓तमं गीर्भि᳓र् उक्थइ᳓र्
अभि᳓ प्र᳓ वीर᳓म् अर्चता सबा᳓धः
सं᳓ स᳓हसे पुरुमायो᳓ जिहीते
न᳓मो अस्य प्रदि᳓व ए᳓क ईशे
मूलम् ...{Loading}...
नृ॒णामु॑ त्वा॒ नृत॑मं गी॒र्भिरु॒क्थैर॒भि प्र वी॒रम॑र्चता स॒बाधः॑ ।
सं सह॑से पुरुमा॒यो जि॑हीते॒ नमो॑ अस्य प्र॒दिव॒ एक॑ ईशे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
नॄणा᳓म्+ उ त्वा नृ᳓तमं गीर्भि᳓र् उक्थइ᳓र्
अभि᳓ प्र᳓ वीर᳓म् अर्चता सबा᳓धः
सं᳓ स᳓हसे पुरुमायो᳓ जिहीते
न᳓मो अस्य प्रदि᳓व ए᳓क ईशे
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}
u ← u (invariable)
ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}
abhí ← abhí (invariable)
arcata ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
prá ← prá (invariable)
sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
jihīte ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
purumāyáḥ ← purumāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sáhase ← sáhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}
sám ← sám (invariable)
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
īśe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}
námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
नृ॒णाम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । नृऽत॑मम् । गीः॒ऽभिः । उ॒क्थैः । अ॒भि । प्र । वी॒रम् । अ॒र्च॒त॒ । स॒ऽबाधः॑ ।
सम् । सह॑से । पु॒रु॒ऽमा॒यः । जि॒ही॒ते॒ । नमः॑ । अ॒स्य॒ । प्र॒ऽदिवः॑ । एकः॑ । ई॒शे॒ ॥
Hellwig Grammar
- nṛṇām ← nṛ
- [noun], genitive, plural, masculine
- “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”
- u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- tvā ← tvad
- [noun], accusative, singular
- “you.”
- nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
- [noun], accusative, singular, masculine
- gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”
- ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
- [noun], instrumental, plural, neuter
- “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”
- abhi
- [adverb]
- “towards; on.”
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- vīram ← vīra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
- arcatā ← arc
- [verb], plural, Present imperative
- “sing; worship; honor; praise; welcome.”
- sabādhaḥ ← sabādh
- [noun], nominative, plural, masculine
- “pressing; clamant.”
- saṃ ← sam
- [adverb]
- “sam; together; together; saṃ.”
- sahase ← sahas
- [noun], dative, singular, neuter
- “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”
- purumāyo ← puru
- [noun]
- “many; much(a); very.”
- purumāyo ← māyaḥ ← māyā
- [noun], nominative, singular, masculine
- “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”
- jihīte ← hā
- [verb], singular, Present indikative
- “move over; yield; give way.”
- namo ← namaḥ ← namas
- [noun], nominative, singular, neuter
- “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”
- asya ← idam
- [noun], genitive, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- pradiva ← pradivaḥ ← pradiv
- [noun], ablative, singular, masculine
- “age-old; long.”
- eka ← ekaḥ ← eka
- [noun], nominative, singular, masculine
- “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”
- īśe ← īś
- [verb], singular, Perfect indicative
- “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र सबाधः । रक्षोघ्नमन्त्रोच्चारणेन तद्विषयबाधया सह वर्तन्त इति सबाधः ऋत्विजः । नृणां नृतमं मनुष्याणामतिशयेन स्वस्वकर्मणि नेतारं वीरं सामर्थ्योपेतं त्वा त्वां गीर्भिः स्तुतिसाधनभूतैर्वाक्यैः उक्थैः शस्त्रैश्च अभि आभिमुख्येन प्र अर्चत प्रकर्षेणार्चन्ति । पुरुमायः वृत्रहननादिबहुकर्मा स इन्द्रः सहसे बलाय सं जिहीते गमनोद्यमं करोति । किंच प्रदिवः पुरातनः एकः असहायः स इन्द्रः नमः नमसः अस्य हविर्लक्षणस्यान्नस्य ईशे इष्टे । यद्वा अस्य सर्वस्य जगत ईष्टे । तस्मै इन्द्राय नमः ॥ नृणाम् । नामन्यतरस्याम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अर्चत । अर्चतेर्लटि झेस्तादेशः ‘ तिङां तिङो भवन्ति’ इति वचनात् । सबाधः । ‘ बाधृ विलोडने ‘। क्विप् । ‘ वोपसर्जनस्य ’ इति सहस्य सत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः । पुरुमायः । ‘ अन्तोदात्तप्रकरणे त्रिचक्रादीनामुपसंख्यानम् ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । ईशे । ‘ ईश ऐश्वर्ये ’ इत्यस्य लटि • लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । निघातः ॥
Wilson
English translation:
“The priests glorify you, heroic leader of men, with praises and with prayers; Indra, the author of many delusions, exerts himself for (the acquisition of) strength; he from of old is the lord of this (oblation).”
Jamison Brereton
You [=Indra], the most manly of men—you [=singers], recite to the hero forcefully with songs, with hymns.
Possessing many magical powers, he compacts himself together for
might. Reverence is his. From olden days he alone is lord.
Jamison Brereton Notes
Though this vs. begins a new tṛca in a different meter, it partially restores the syntactic structure of vss. 1-2: the first pāda presents Indra in the acc., the second one directs praises to him. Note also that nṛṇā́m … nṛ́tamam picks up náram of 2a.
The structure is somewhat complicated by the fact that both (unnamed) Indra in pāda a and the (unnamed) subjects of the impv. arcatā in b are addressed in the 2nd ps.
This leads both Geldner and Renou to separate the two pādas: Geldner pronounces pāda a an anacoluthon or ellipsis, while Renou supplies “(je te chante).” This fastidiouness seems unnecessary to me: the two referents of the 2nd persons are in different grammatical numbers and unlikely to be confused with each other for other reasons, and in a ritual situation both should be present (“at the seat of Vivasvant,” 3c) and could both be directly addressed. The two instrumentals in pāda a (gīrbhír ukthaíḥ) also go better with the verb in b; cf., e.g., VI.22.1 índraṃ táṃ gīrbhír abhy àrca ābhíḥ.
Pāda d consists of two clauses, the nominal námo asya and the short verbèd clause pradíva éka īśe, and so, contra Grassmann’s suggestion (s.v. īś, col. 236, #8), the verb doesn’t take an acc. here. For supposed exx. of √īś with the acc., see comm. ad VII.32.18.
Griffith
Thee, valorous, most heroic of the heroes, shall the priests glorify with songg and praises.
Full of all wondrous power he goes to conquest: worship is his, sole Lord from days aforetime.
Geldner
Dich, den mannhaftesten der Männer, mit Reden, mit Liedern - besinget inbrünstig den Helden! Er rührt sich zum Siege, der Verwandlungsreiche. Ehre sei ihm, er allein ist von jeher der Herr!
Grassmann
Besinget nun den männlichsten der Männer, mit Spruch und Lied den Helden recht bestürmend; Es rüstet sich zum Sieg der Zauberreiche; Verehrung ihm; von jeher herrscht allein er.
Elizarenkova
Тебя, самого мужественного из мужей, в песнях, в гимнах –
Воспевайте героя неустанно!
Обладатель многих чар снаряжается для силы.
Поклон тому, (кто) один властвует от века!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब प्रजा के प्रशंसा के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! आप लोग जो (सबाधः) बोध के सहित वर्त्तमान (पुरुमायः) बहुत कार्यों का कर्त्ता (एकः) सहायरहित सेनाधिपति पुरुष (अस्य) इस (प्रदिवः) उत्तम प्रकाश का (ईशे) स्वामी है (सहसे) बल के लिये (नमः) अन्न वा सत्कार को (सम्, जिहीते) प्राप्त होता है उस (वीरम्) राजविद्या और बल से व्याप्त पुरुष का (प्र, अर्चत्) सत्कार करिये। और हे राजन् ! जो (गीर्भिः) वाणियों और (उक्थैः) प्रशंसा के वचनों से (नृणाम्) अग्रणी मनुष्यों के (नृतमम्) अत्यन्त नायक (त्वा) आपका सत्कार करें उनका (उ) ही आप सत्कार करिये ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि उस ही की प्रशंसा करें कि जो प्रशंसायोग्य कर्मों को करे ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे विद्वांसो यूयं यः सबाधः पुरुमाय एकः सेनेशोऽस्य प्रदिव ईशे सहसे नमः संजिहीते तं वीरं प्रार्चत। हे राजन् ये गीर्भिरुक्थैर्नृणां नृतमं त्वा सत्कुर्युस्तानु त्वमभ्यर्च ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथ प्रजाप्रशंसाविषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (नृणाम्) नायकानां मनुष्याणाम् (उ) (त्वा) त्वाम् (नृतमम्) अतिशयेन नायकम् (गीर्भिः) वाग्भिः (उक्थैः) प्रशंसावचनैः (अभि) (प्र) (वीरम्) व्याप्तराजविद्याबलम् (अर्चत) सत्कुरुत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सबाधः) बाधेन सह वर्त्तमानः (सम्) (सहसे) बलाय (पुरुमायः) यः पुरून् बहून् मिनोति (जिहीते) प्राप्नोति (नमः) अन्नं संस्कारं वा (अस्य) (प्रदिवः) प्रकृष्टप्रकाशस्य (एकः) असहायः (ईशे) ईष्टे। आत्मनेपदेष्विति तलोपः ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वद्भिस्तस्यैव प्रशंसा कार्या यः प्रशंसाऽर्हाणि कर्माणि कुर्यात् ॥४॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वानांनी त्याचीच प्रशंसा करावी की जो प्रशंसायुक्त काम करतो. ॥ ४ ॥
05 पूर्विरस्य निष्षिधो - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पूर्वी᳓र् अस्य निष्षि᳓धो म᳓र्तियेषु
पुरू᳓ व᳓सूनि पृथिवी᳓ बिभर्ति
इ᳓न्द्राय द्या᳓व ओ᳓षधीर् उता᳓पो
रयिं᳓ रक्षन्ति जीर᳓यो व᳓नानि
मूलम् ...{Loading}...
पू॒र्वीर॑स्य नि॒ष्षिधो॒ मर्त्ये॑षु पु॒रू वसू॑नि पृथि॒वी बि॑भर्ति ।
इन्द्रा॑य॒ द्याव॒ ओष॑धीरु॒तापो॑ र॒यिं र॑क्षन्ति जी॒रयो॒ वना॑नि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
पूर्वी᳓र् अस्य निष्षि᳓धो म᳓र्तियेषु
पुरू᳓ व᳓सूनि पृथिवी᳓ बिभर्ति
इ᳓न्द्राय द्या᳓व ओ᳓षधीर् उता᳓पो
रयिं᳓ रक्षन्ति जीर᳓यो व᳓नानि
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
niṣṣídhaḥ ← niṣṣídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
bibharti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}
purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}
vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
utá ← utá (invariable)
jīráyaḥ ← jīrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
rakṣanti ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
पद-पाठः
पू॒र्वीः । अ॒स्य॒ । निः॒ऽसिधः॑ । मर्त्ये॑षु । पु॒रु । वसू॑नि । पृ॒थि॒वी । बि॒भ॒र्ति॒ ।
इन्द्रा॑य । द्यावः॑ । ओष॑धीः । उ॒त । आपः॑ । र॒यिम् । र॒क्ष॒न्ति॒ । जी॒रयः॑ । वना॑नि ॥
Hellwig Grammar
- pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
- [noun], nominative, plural, feminine
- “many; much(a); very.”
- asya ← idam
- [noun], genitive, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- niṣṣidho ← niṣṣidhaḥ ← niṣṣidh
- [noun], nominative, plural, feminine
- martyeṣu ← martya
- [noun], locative, plural, masculine
- “man; people; martya [word]; Earth.”
- purū ← puru
- [noun], accusative, plural, neuter
- “many; much(a); very.”
- vasūni ← vasu
- [noun], accusative, plural, neuter
- “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”
- pṛthivī
- [noun], nominative, singular, feminine
- “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
- bibharti ← bhṛ
- [verb], singular, Present indikative
- “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”
- indrāya ← indra
- [noun], dative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- dyāva ← dyāvaḥ ← div
- [noun], nominative, plural, masculine
- “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”
- oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
- [noun], nominative, plural, feminine
- “herb; plant; drug; herb.”
- utāpo ← uta
- [adverb]
- “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”
- utāpo ← apaḥ ← ap
- [noun], nominative, plural, feminine
- “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”
- rayiṃ ← rayim ← rayi
- [noun], accusative, singular, masculine
- “wealth; property.”
- rakṣanti ← rakṣ
- [verb], plural, Present indikative
- “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”
- jīrayo ← jīrayaḥ ← jīri
- [noun], nominative, plural, feminine
- “river.”
- vanāni ← vana
- [noun], nominative, plural, neuter
- “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”
सायण-भाष्यम्
मर्त्येषु मनुष्येषु अस्य इन्द्रस्य निष्षिधः अनुशासनानि पूर्वीः हितोपदेशादिभिः प्रभूतानि नानाप्रकाराणि भवन्ति । इन्द्रस्य शासितृत्वे मन्त्रः-’ उक्थमिन्द्राय शंस्यं वर्धनं पुरुनिष्षिधे ’ ( ऋ. सं. १. १०. ५) इति । तथा शासकाय तस्मै इन्द्राय पृथिवी पुरु पुरूणि बहूनि वसूनि धनानि बिभर्ति अन्तर्धारयति । किंच द्यावः द्युलोकाः ओषधीः ओषधयः उत अपि च आपः जलानि जीरयः । जीर्यन्त इति जीरयो मनुष्याः । वनानि वृक्षाश्च एते सर्वे इन्द्रस्याज्ञया तदुपभोगयोग्यं रयिं धनं रक्षन्ति ॥ निष्षिधः । ‘ षिधु गत्याम् ’ । क्विप् । संहितायां निसः सकारेण इणो व्यवधानं छान्दसत्वात् अनादृत्य १ उपसर्गात्सुनोति° ’ इत्यादिना षत्वम् । निसः सकारस्य ‘ ष्टुना ष्टुः’ इति षत्वम् ॥ ॥ १५ ॥
Wilson
English translation:
“Many are his prohibitions (against evil enjoined) to men; many are the treasures that the earth enshrines; for Indra the heavens, the plural nts, the waters, men and priests, preserve their riches.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Many are his prohibitions: purvīr asya niṣidho martyeṣu = nānā prakārāṇi anuśāsanāni, various kinds of commands or regulations; in RV. 1.95, purūṇis. idha = repeller of many foes; in both cases the substantive is from ṣidh, to succeed, to go, with the proposition nir, out, ex, to exclude to prohibit
Jamison Brereton
Many are the tributes to him among mortals; many goods does the earth bear (for him).
For Indra the heavens, the plants, and the waters guard their wealth, and the lively (streams) and woods.
Jamison Brereton Notes
The stem niṣṣídh- and related forms are difficult (see, inter alia, Scarlatta 596- 97). As Scarlatta points out, there is no obvious direct way to connect it with either √sādh ‘succeed’ or √sidh ‘repel’, and neither of these roots appears with níḥ in the RV (though the latter does in post-RVic texts, but without relevant meaning; see Gotō, 1st Kl., 328). On the other hand, the semantic range of the word itself in context is relatively clear. It usually refers to something offered by inferiors to superiors.
Geldner’s Tribut (see his brief disc. in n. 5b) works pretty well. If we want to connect it to the root √sādh ‘succeed, realize, reach the goal’, it may be seen as the material representation of the fulfillment (this is the √sādh part) of an obligation, and the níḥ ‘forth’ may reflect the proffering of these material goods.
I supply ‘streams’ with jīráyaḥ on the basis of the other occurrence of this pl.
in II.17.3 prá jīráyaḥ sisrate … as well as the well-attested jīrá-dānu- ‘possessing lively drops’. There is general agreement in the standard tr. that jīrí- refers to flowing water.
Griffith
Abundant are the gifts he gives to mortals: for him the earth bears a rich store of treasures.
The heavens, the growing plants, the living waters, the forest trees preserve their wealth for Indra.
Geldner
Reichlichen Tribut schuldet man ihm bei den Sterblichen; viele Güter trägt die Erde für ihn. Für Indra bewahren die Himmel, die Pflanzen und die Gewässer, die Flüsse, die Wälder, ihren Reichtum.
Grassmann
Der Gaben viele hat er für die Menschen, und viele Güter trägt die weite Erde; Dem Indra hegen Himmel, Kräuter, Wasser, die raschen Ströme und die Wälder Reichthum.
Elizarenkova
Много воздаяний ему среди смертных.
Много благ несет (ему) земля.
Для Индры небеса, растения и воды
Хранят богатство, (а также) реки, леса.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- निचृत्त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (जीरयः) वृद्ध होनेवाले मनुष्य (अस्य) इस राजा के (मर्त्येषु) मनुष्यों में (पूर्वीः) अनादि काल से सिद्ध (निष्षिधः) अत्यन्त सिद्ध करनेवालियों की (रक्षन्ति) रक्षा करते हैं और (पुरू) बहुत (वसूनि) द्रव्यों को (पृथिवी) भूमि के सदृश जो पुरुष (बिभर्त्ति) धारण करता है (द्यावः) सूर्य्य आदि के प्रकाश (इन्द्राय) ऐश्वर्य्य के लिये (रयिम्) लक्ष्मी और (वनानि) सन्मुख हों सुख जिनसे उनको (उत) भी (आपः) प्राण वा जल जैसे (ओषधीः) सोमलता और ओषधीयों की रक्षा करते हैं वैसे राज्य का (बिभर्त्ति) पोषण करता है, वही राजा होने के योग्य हो ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्यों में धन विज्ञान और ओषधि धारण करते, वे ही राजाओं के कर्मचारी होने के योग्य हैं ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे मनुष्यो ये जीरयोऽस्य मर्त्येषु पूर्वीर्निष्षिधो रक्षन्ति पुरू वसूनि पृथिवीव यो बिभर्त्ति द्याव इन्द्राय रयिं वनानि च उताप्याप ओषधी रक्षन्तीव राज्यं बिभर्त्ति स एव राजा भवितुमर्हति ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्वीः) सनातनीः (अस्य) राज्ञः (निष्षिधः) नितरां साधिकाः (मर्त्येषु) मनुष्येषु (पुरू) पुरूणि बहूनि (वसूनि) द्रव्याणि (पृथिवी) (बिभर्त्ति) (इन्द्राय) ऐश्वर्य्याय (द्यावः) सूर्यादिप्रकाशः (ओषधीः) सोमाद्याः (उत) अपि (आपः) प्राणा जलानि (रयिम्) श्रियम् (रक्षन्ति) (जीरयः) ये जीर्यन्ते ते मनुष्याः (वनानि) वनन्ति सम्भजन्ति सुखानि यैस्तानि ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मर्त्येषु धनानि विज्ञानं भैषज्यं धरन्ति त एव राजकर्मचारिणो भवितुमर्हन्ति ॥५॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे धन, विज्ञान व औषधी धारण करतात, तेच राजाचे कर्मचारी होण्यायोग्य असतात. ॥ ५ ॥
06 तुभ्यं ब्रह्माणि - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तु᳓भ्यम् ब्र᳓ह्माणि गि᳓र इन्द्र तु᳓भ्यं
सत्रा᳓ दधिरे हरिवो जुष᳓स्व
बोधि᳓ आपि᳓र् अ᳓वसो नू᳓तनस्य
स᳓खे वसो जरितृ᳓भ्यो व᳓यो धाः
मूलम् ...{Loading}...
तुभ्यं॒ ब्रह्मा॑णि॒ गिर॑ इन्द्र॒ तुभ्यं॑ स॒त्रा द॑धिरे हरिवो जु॒षस्व॑ ।
बो॒ध्या॒३॒॑पिरव॑सो॒ नूत॑नस्य॒ सखे॑ वसो जरि॒तृभ्यो॒ वयो॑ धाः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
तु᳓भ्यम् ब्र᳓ह्माणि गि᳓र इन्द्र तु᳓भ्यं
सत्रा᳓ दधिरे हरिवो जुष᳓स्व
बोधि᳓ आपि᳓र् अ᳓वसो नू᳓तनस्य
स᳓खे वसो जरितृ᳓भ्यो व᳓यो धाः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}
harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}
satrā́ ← satrā́ (invariable)
āpíḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ávasaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
bodhí ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
nū́tanasya ← nū́tana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}
jaritŕ̥bhyaḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}
sákhe ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
तुभ्य॑म् । ब्रह्मा॑णि । गिरः॑ । इ॒न्द्र॒ । तुभ्य॑म् । स॒त्रा । द॒धि॒रे॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । जु॒षस्व॑ ।
बो॒धि । आ॒पिः । अव॑सः । नूत॑नस्य । सखे॑ । व॒सो॒ इति॑ । ज॒रि॒तृऽभ्यः॑ । वयः॑ । धाः॒ ॥
Hellwig Grammar
- tubhyam ← tvad
- [noun], dative, singular
- “you.”
- brahmāṇi ← brahman
- [noun], accusative, plural, neuter
- “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”
- gira ← giraḥ ← gir
- [noun], accusative, plural, feminine
- “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
- [noun], dative, singular
- “you.”
- satrā
- [adverb]
- dadhire ← dhā
- [verb], plural, Perfect indicative
- “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
- harivo ← harivas ← harivat
- [noun], vocative, singular, masculine
- juṣasva ← juṣ
- [verb], singular, Present imperative
- “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”
- bodhy ← bodhi ← bhū
- [verb], singular, Aorist imperative
- “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”
- āpir ← āpiḥ ← āpi
- [noun], nominative, singular, masculine
- “friend.”
- avaso ← avasaḥ ← avas
- [noun], genitive, singular, neuter
- “aid; favor; protection.”
- nūtanasya ← nūtana
- [noun], genitive, singular, neuter
- “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”
- sakhe ← sakhi
- [noun], vocative, singular, masculine
- “friend; companion; sakhi [word].”
- vaso ← vasu
- [noun], vocative, singular, masculine
- “good; good; benign; vasu [word].”
- jaritṛbhyo ← jaritṛbhyaḥ ← jaritṛ
- [noun], dative, plural, masculine
- “singer.”
- vayo ← vayaḥ ← vayas
- [noun], accusative, singular, neuter
- “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”
- dhāḥ ← dhā
- [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
- “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
सायण-भाष्यम्
हे हरिवः अश्ववन् इन्द्र तुभ्यं त्वदर्थं ब्रह्माणि स्तोत्राणि तथा तुभ्यं गिरः शस्त्राणि च सत्रा सत्यमेव दधिरे ऋत्विजो धारयन्ति । तानि जुषस्व सेवस्व । हे वसो सर्वस्य वासयितः सखे सखिभूत हे इन्द्र आपिः व्याप्तस्त्वं नूतनस्य नवतरम् अवसः अन्नलक्षणं हविः बोधि त्वदर्थं दीयमानं जानीहि । अतस्त्वं जरितृभ्यः स्तोतृभ्योऽस्मभ्यं वयः अन्नं धाः देहि ॥ तुभ्यम् । ‘ ङयि च ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । जुषस्व । जुषी प्रीतिसेवनयोः’ इत्यस्य लोटि रूपम् । वाक्यभेदात् अनिघातः । बोधि । ‘ बुध अवगमने ’ इत्यस्य लोटि वा छन्दसि ’ इति हेर्विकल्पेन ङित्त्वादत्र पित्त्वात् गुणः । ‘ हुझल्भ्यो हेर्धिः’ इति ध्यादेशः । ङित्त्वादन्तोदात्त: ॥।
Wilson
English translation:
“To you, Indra, (the pious) address prayers, and praises, and sacrifices; accept them, lord of horses; give all things, partake of this present oblation, and grant food to the worshippers.”
Jamison Brereton
For you the sacred formulations, for you the songs altogether have been established, o Indra of the fallow bays. Enjoy them!
Become a friend of help right now; o comrade, o good one, establish vigor for the singers.
Jamison Brereton Notes
Note the chiasmic structure túbhyam bráhmāṇi gíraḥ … túbhyam.
Geldner persuasively identifies ávaso nū́tanasya as a genitive of quality.
Griffith
To thee, O Indra, Lord of Bays, for ever are offered prayers and songs: accept them gladly.
As Kinsman think thou of some fresh assistance; good Friend, give strength and life to those who praise thee.
Geldner
Für dich sind die erbaulichen Reden, für dich, Indra, die Lobesworte allesamt bestimmt, o Falbenherr. Freue dich daran! Sei du der gute Freund neuester Hilfe! Guter Freund verleih den Sängern Kraft!
Grassmann
Dir wurden Bitten, dir, o Indra, Lieder vereint gebracht, nimm an sie, Herr der Füchse; Auf neue Hülfe denke als Verwandter; o holder Freund, verleih den Sängern Labung.
Elizarenkova
Для тебя священные речи, хвалебные песни, о Индра, для тебя
Раз и навсегда установлены. Наслаждайся (ими), о хозяин буланых коней!
Будь союзником, (настройся) на помощь сейчас!
О друг, о Васу, надели певцов жизненной силой!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- निचृत्त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के धारणकर्त्ता ! जो (गिरः) वाणियाँ (तुभ्यम्) आपके लिये (ब्रह्माणि) धनों को और हे (हरिवः) उत्तम घोड़े आदि से युक्त जो वाणियाँ (तुभ्यम्) आपके लिये (सत्रा) सत्य को (दधिरे) धारण करें उनका आप (जुषस्व) सेवन करो। हे (सखे) मित्र ! (नूतनस्य) नवीन (अवसः) रक्षणादि के (आपिः) व्याप्त हुए आप उनको (बोधि) जानिये हे (वसो) धन को प्राप्त आप (जरितृभ्यः) स्तुतिकर्त्ता विद्वानों के लिये (वयः) जीवन को (धाः) धारण कीजिये ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि ऐसी वाणी ग्रहण करें और सुनें कि जिससे धनसंग्रह होता है, सत्य की रक्षा की जाती और जीवन बढ़ता है ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे इन्द्र या गिरस्तुभ्यं ब्रह्माणि, हे हरिवो या वाचस्तुभ्यं सत्रा दधिरे तास्त्वं जुषस्व। हे सखे नूतनस्याऽवस आपिस्सँस्ता बोधि। हे वसो त्वं जरितृभ्यो वयो धाः ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्यम्) (ब्रह्माणि) धनानि (गिरः) वाचः (इन्द्र) ऐश्वर्य्यधारक (तुभ्यम्) (सत्रा) सत्यम् (दधिरे) धरेयुः (हरिवः) प्रशस्ताऽश्वादियुक्त (जुषस्व) सेवस्व (बोधि) बुध्यस्व (आपिः) व्याप्तः सन् (अवसः) रक्षणादेः (नूतनस्य) नवीनस्य (सखे) मित्र (वसो) प्राप्तधन (जरितृभ्यः) स्तावकेभ्यो विद्वद्भ्यः (वयः) जीवनम् (धाः) धेहि ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यैस्तादृशी वाग् ग्राह्या श्राव्या यादृश्या धनं जायते सत्यं रक्ष्यते जीवनं वर्द्ध्यते ॥६॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - माणसांनी अशी वाणी ग्रहण करावी व असे ऐकावे की ज्यामुळे धनसंग्रह व्हावा. सत्याचे रक्षण केले जावे व जीवन वाढावे. ॥ ६ ॥
07 इन्द्र मरुत्व - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ᳓न्द्र मरुत्व इह᳓ पाहि+++(=पिब)+++ सो᳓मं
य᳓था शार्याते᳓+++(←शर्याती राजा)+++ अ᳓पिबः सुत᳓स्य ।
त᳓व प्र᳓णीती+++(→त्या)+++ त᳓व शूर श᳓र्मन्न्+++(→णि)+++
आ᳓ विवासन्ति कव᳓यः सुयज्ञाः᳓ ॥
मूलम् ...{Loading}...
इन्द्र॑ मरुत्व इ॒ह पा॑हि॒ सोमं॒ यथा॑ शार्या॒ते अपि॑बः सु॒तस्य॑ ।
तव॒ प्रणी॑ती॒ तव॑ शूर॒ शर्म॒न्ना वि॑वासन्ति क॒वयः॑ सुय॒ज्ञाः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
इ᳓न्द्र मरुत्व इह᳓ पाहि सो᳓मं
य᳓था शार्याते᳓ अ᳓पिबः सुत᳓स्य
त᳓व प्र᳓णीती त᳓व शूर श᳓र्मन्न्
आ᳓ विवासन्ति कव᳓यः सुयज्ञाः᳓
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
ihá ← ihá (invariable)
índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
marutvaḥ ← marútvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
ápibaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
śāryāté ← śāryātá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
yáthā ← yáthā (invariable)
práṇītī ← práṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}
táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}
ā́ ← ā́ (invariable)
kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
suyajñā́ḥ ← suyajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
vivāsanti ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}
पद-पाठः
इन्द्र॑ । म॒रु॒त्वः॒ । इ॒ह । पा॒हि॒ । सोम॑म् । यथा॑ । शा॒र्या॒ते । अपि॑बः । सु॒तस्य॑ ।
तव॑ । प्रऽनी॑ती । तव॑ । शू॒र॒ । शर्म॑न् । आ । वि॒वा॒स॒न्ति॒ । क॒वयः॑ । सु॒ऽय॒ज्ञाः ॥
Hellwig Grammar
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- marutva ← marutvas ← marutvat
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Marut(a).”
- iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- pāhi ← pā
- [verb], singular, Aorist imperative
- “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
- somaṃ ← somam ← soma
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- yathā
- [adverb]
- “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”
- śāryāte ← śāryāta
- [noun], locative, singular, masculine
- “śaryāti.”
- apibaḥ ← pā
- [verb], singular, Imperfect
- “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
- sutasya ← suta
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Soma.”
- tava ← tvad
- [noun], genitive, singular
- “you.”
- praṇītī ← praṇīti
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “guidance; guidance.”
- tava ← tvad
- [noun], genitive, singular
- “you.”
- śūra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”
- śarmann ← śarman
- [noun], locative, singular, neuter
- “protection; protective covering; refuge; joy.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- vivāsanti ← vivās ← √van
- [verb], plural, Present indikative
- “invite; endeavor; try for.”
- kavayaḥ ← kavi
- [noun], nominative, plural, masculine
- “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”
- suyajñāḥ ← su
- [adverb]
- “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
- suyajñāḥ ← yajñāḥ ← yajña
- [noun], nominative, plural, masculine
- “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुत्वः मरुद्भिस् तद्वन् हे इन्द्र त्वम् इह अस्मदीये यज्ञे आगत्य सोमं पाहि पिब । यथा त्वं पूर्वं शार्याते शर्यातेः पुत्रे तस्मिन् राजनि यज्ञं कुर्वाणे सुतस्य अभिषुतं सोमम् अपिबः तथा अत्रापि पिबेत्यर्थः । इन्द्रः शार्यातस्य यज्ञे सोमरसानपिबदित्येषोऽर्थः कौषीतके स्पष्टमुक्तः । तथा मन्त्रवर्णश्च – आ स्मा रथं वृषपाणेषु तिष्ठसि शार्यातस्य प्रभृता येषु मन्दसे’ (ऋ. सं. १. ५१. १२) इति । हे शूर इन्द्र तव संबन्धिनि शर्मन् शर्मणि निर्बाधस्थाने स्थिताः सुयज्ञाः सुष्ठुकृतयज्ञाः कवयः मेधाविनो यजमानाः प्रणीती तव हविषां प्रणयनेन प्रापणेन आ समन्तात् विवासन्ति त्वामेव परिचरन्ति । विवासतिः परिचरणकर्मा ॥
शार्याते । शर्यातेरयमित्यर्थे ‘ तस्येदं ’ इत्यण्प्रत्ययः ।
अपिबः । यथायोगादनिघातः । अडागमस्वरः । प्रणीती । नयतेर्भावे क्तिन् । तादौ च निति कृति° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति तृतीयाया: सवर्णदीर्घः । ‘ उपसर्गादसमासेऽपि’ इति णत्वम् ॥
भट्टभास्कर-टीका
हे इन्द्र मरुत्वः । ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम् । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वपदस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधान्निहन्यते ।
इहास्मिन् कर्मणि सोमं पाहि पिब । पूर्ववच्छपो लुक् ।
शर्यातिर् नाम राजा, तस्येदं शार्यातम् । यथा शर्यातेर् यागे सुतस्य सोमस्यापिबः । पूर्ववत् सम्प्रदानत्वं षष्ठ्याः षष्ठी च । कस्मात्पुनरेवमभ्यर्थ्यत इत्याह - हे शूर इन्द्र तव प्रणीती प्रणीत्या । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ।
तद्विषयेन प्रणयनेन तवैव शर्मन् शर्मणि शरणभावे । निमित्तसप्तमी, भावेसुखे वा निमित्ते सप्तमी । त्वमेव शरणं मे यथा भवसि, तदर्थं सुयज्ञाः शोभन-यज्ञाः कवयो मेधाविनस् त्वाम् एवाविवासन्ति परिचरन्ति । तस्मात्त्वामेव प्रार्थयामहे ॥
Wilson
English translation:
“Indra, accompanied, by the Maruts, drink the Soma at this ceremony as you have drunk of this libation of the son of Śāryāti; your far-reaching and devout worshippers, being in security, adore you through their offerings.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Śārvāti: RV. 1.051.12; Yasus. 7.35; being in security: tava śarman a vivāsanti, they worship you in the security, or unassailable plural ce, dependent on, or protected by you, tavasambandhini śarmani nirbādhasthāne stithāḥ;
Śarman = sukha-nimitte, for the sake of happiness; or, yajña-gṛha, the chamber of sacrifice
Jamison Brereton
O Indra along with the Maruts, drink the soma here, as you drank of the pressed (soma) beside Śāryāta.
With your guidance, in your shelter, o champion, the wise poets of
good sacrifices seek their win.
Jamison Brereton Notes
This vs. contains yet another implicit contrast between the aor. and pres. of √pā ‘drink’: pāhi … yáthā … ápibaḥ. See comm. ad III.35.10, 36.3, 40.1-2, and 47.3.
It is not clear whether a contrast is also meant between the acc. sómam with pāhi (also 8a) and the (potentially partitive) genitive sutásya with ápibaḥ and, if so, whether it is signaling some sort of aspectual distinction.
The verb ā́vivāsanti lacks an object here, though it usually is construed with one. Geldner (/Witzel Gotō) interpret it as ‘invite’ (presumably supplying ‘you’), while Renou supplies the gods as object. I think the object slot has been intentionally left blank: with Indra’s guidance and in his shelter they hope to win whatever they fancy, hence my somewhat awk. tr. “seek their win.” Oberlies (Rel.RV I.403) suggests that this is a poetic contest, but I don’t see any evidence of this beyond the plural.
Given the usual rendering of kaví- elsewhere in the published translation, I would change the tr. here to ‘sage poets’ or just ‘poets’.
Griffith
Here, Indra, drink thou Soma with the Maruts, as thou didst drink the juice beside Saryata.
Under thy guidance, in thy keeping, Hero, the singers serve, skilled in fair sacrifices.
Keith
O Indra with the Maruts drink here the Soma,
As thou didst drink the pressed drink with Çaryata
Under thy guidance, in thy protection, O hero,
The singers skilled in sacrifice are fain to serve.
Geldner
Indra, Marutbegleiteter, trink hier den Soma, wie du bei Saryata vom Safte trankst! Unter deiner Führung, in deinem Schutze, du Held, laden die Weisen mit schönem Opfer ein.
Grassmann
Hier trinke Soma mit den Maruts, Indra, wie bei Çarjata du den Saft getrunken; In deiner Huld, o Held, in deinem Schutze erfreuen sich die opferreichen Weisen.
Elizarenkova
О Индра, сопровождаемый Марутами, пей здесь сому,
Как пил ты выжатого у Шарьяты.
Под твоим предводительством, под твоей защитой, о герой,
Поэты с прекрасными жертвами стремятся к завоеванию.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब राजा के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के धारण करनेवाले ! आप (इह) इस संसार में (सोमम्) ऐश्वर्य्य करनेवाले की (पाहि) रक्षा कीजिये। और हे (मरुत्वः) उत्तम धनों से युक्त (यथा) जिस प्रकार (शार्य्याते) हिंसा करनेवालों को प्राप्त होनेवालों के इस व्यवहार में (सुतस्य) उत्पन्न को आप (अपिबः) पान कीजिये। हे (शूर) दुष्टों के नाशकर्त्ता जो (सुयज्ञाः) श्रेष्ठ संयुक्त क्रियायें जिनकी वे (कवयः) विद्वान् लोग (तव) आपकी (प्रणीती) उत्तम नीति से और (तव) आपके (शर्मन्) सुखकारक गृह में ऐश्वर्य्यकर्त्ता को (आ, विवासन्ति) प्राप्त होते हैं, उनकी आप रक्षा कीजिये ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जैसे आप अपने राज्य ऐश्वर्य्य न्याय और धर्म की रक्षा करते हैं, उसी प्रकार के आपके मन्त्री और नौकर आदि होवें, उनका सत्कार आपको सदा ही करना चाहिये ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमिह सोमं पाहि। हे मरुत्वो यथा शार्याते सुतस्य त्वमपिबः। हे शूर ! ये सयज्ञाः कवयस्तव प्रणीती तव शर्मन्त्सोममाविवासन्ति ताँस्त्वं पाहि ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथ राजविषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) ऐश्वर्य्यधारक (मरुत्वः) प्रशंसितधनयुक्त (इह) अस्मिन् संसारे (पाहि) रक्ष (सोमम्) ऐश्वर्य्यकारकम् (यथा) (शार्याते) यः शरीरे हिंसकान् याति प्राप्नोति तस्यास्मिन् व्यवहारे (अपिबः) पिब (सुतस्य) निष्पन्नस्य (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टया नीत्या (तव) (शूर) दुष्टानां हिंसक (शर्मन्) सुखकारके गृहे (आ) (विवासन्ति) परिचरन्ति (कवयः) विद्वांसः (सुयज्ञाः) शोभना यज्ञाः सङ्गताः क्रिया येषान्ते ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा भवान् स्वं राष्ट्रमैश्वर्य्यं न्यायं धर्मं च रक्षति तथा येऽमात्यभृत्याः स्युस्तेषां सत्कारस्त्वया सदैव कर्त्तव्यः ॥७॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजा! जसे तू आपले राज्य, ऐश्वर्य, न्याय व धर्माचे रक्षण करतोस त्याच प्रकारचे तुझे मंत्री व नोकर इत्यादी असावेत. त्यांचा तू सत्कार सदैव करावा. ॥ ७ ॥
08 स वावशान - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स᳓ वावशान᳓ इह᳓ पाहि सो᳓मम्
मरु᳓द्भिर् इन्द्र स᳓खिभिः सुतं᳓ नः
जातं᳓ य᳓त् त्वा प᳓रि देवा᳓ अ᳓भूषन्
महे᳓ भ᳓राय पुरुहूत वि᳓श्वे
मूलम् ...{Loading}...
स वा॑वशा॒न इ॒ह पा॑हि॒ सोमं॑ म॒रुद्भि॑रिन्द्र॒ सखि॑भिः सु॒तं नः॑ ।
जा॒तं यत्त्वा॒ परि॑ दे॒वा अभू॑षन्म॒हे भरा॑य पुरुहूत॒ विश्वे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
स᳓ वावशान᳓ इह᳓ पाहि सो᳓मम्
मरु᳓द्भिर् इन्द्र स᳓खिभिः सुतं᳓ नः
जातं᳓ य᳓त् त्वा प᳓रि देवा᳓ अ᳓भूषन्
महे᳓ भ᳓राय पुरुहूत वि᳓श्वे
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
ihá ← ihá (invariable)
pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vāvaśānáḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
sákhibhiḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
ábhūṣan ← √bhūṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
jātám ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
pári ← pári (invariable)
tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
bhárāya ← bhára- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
víśve ← víśva- (nominal stem)
पद-पाठः
सः । वा॒व॒शा॒नः । इ॒ह । पा॒हि॒ । सोम॑म् । म॒रुत्ऽभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । सखि॑ऽभिः । सु॒तम् । नः॒ ।
जा॒तम् । यत् । त्वा॒ । परि॑ । दे॒वाः । अभू॑षन् । म॒हे । भरा॑य । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । विश्वे॑ ॥
Hellwig Grammar
- sa ← tad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- vāvaśāna ← vāvaśānaḥ ← vaś
- [verb noun], nominative, singular
- “desire; agree; call; care; like; love.”
- iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- pāhi ← pā
- [verb], singular, Aorist imperative
- “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
- somam ← soma
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- marudbhir ← marudbhiḥ ← marut
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- sakhibhiḥ ← sakhi
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “friend; companion; sakhi [word].”
- sutaṃ ← sutam ← su
- [verb noun], accusative, singular
- “press out; su.”
- naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- jātaṃ ← jātam ← jan
- [verb noun], accusative, singular
- “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”
- yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- tvā ← tvad
- [noun], accusative, singular
- “you.”
- pari
- [adverb]
- “from; about; around.”
- devā ← devāḥ ← deva
- [noun], nominative, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- abhūṣan ← abhūṣat ← bhūṣ
- [verb], singular, Imperfect
- “endeavor; attend; strive.”
- mahe ← mah
- [noun], dative, singular, masculine
- “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”
- bharāya ← bhara
- [noun], dative, singular, masculine
- “battle; weight; foray; bhṛ; load.”
- puruhūta
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; Vishnu.”
- viśve ← viśva
- [noun], nominative, plural, masculine
- “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र वावशानः सोमं कामयमानः सः तादृशस्त्वं सखिभिः समानख्यानैः मरुद्भिः सह नः अस्मत्संबन्धिनि इह अस्मिन् यज्ञे सुतम् अभिषुतं सोमं पाहि पिब । हे पुरुहूत पुरूभिः बहुभिः आहूतेन्द्र जातं सोमपानेन प्रबलं संपन्नं यत् यं त्वां विश्वे सर्वे देवाः महे महते भराय । ह्रियन्ते योधानामायूंष्यत्रेति भरः संग्रामः । तस्मै संग्रामाय परि अभूषन् सर्वतोऽलमकुर्वन्॥ वावशानः । वशेर्यङ्लुकि चानशि रूपम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । अभूषन् ।’ भूष अलंकारे । भूवादिः । लङि रूपम् । यद्योगादनिघातः । भराय । “ हृञ् हरणे’ । अधिकरणे घः । ‘ हृग्रहोर्भश्छन्दसि’ इति हकारस्थ भकारः । वृषादित्वादाद्युदात्तः ॥
Wilson
English translation:
“Do you, Indra, who is gratified by the Soma, drink the Soma that has been effused by us, together with your friends, the Maruts, at this ceremony; you who is invoked of many, and whom all the gods equipped as soon as born for the great battle (with the asuras).”
Jamison Brereton
Eagerly desirous, here drink the soma pressed by us, o Indra, with the Maruts as your comrades—
as when all the gods busied themselves around you, just born, for great plunder, o much-invoked one.
Jamison Brereton Notes
The connection between the two hemistichs in this vs. is not clear. The first unambiguously presents the here-and-now of the sacrifice, with an impv. and the adv.
ihá ‘here’, while the second harks back to Indra’s primordial birth and the gods’ attendance on it, expressed by an augmented imperf. (ábhūṣan). There is no way to reconcile the temporal disjunction directly, so I have adopted Geldner’s makeshift: supplying “(wie damals),” though there is no overt representation of my “as” (or his “wie damals”). There does not seem to be much semantic connection between the two halves either, unless we, the pressers and offerers, are being identified with the gods who served Indra at his birth.
Griffith
So eagerly desirous drink the Soma, our juice, O Indra, with thy friends the Maruts,
Since at thy birth all Deities adorned thee for the great fight, O thou invoked of many.
Geldner
Trink hier voll Verlangen den Soma, den von uns ausgepreßten mit den Marut, deinen Freunden, o Indra, wie damals als dich, den eben geborenen, alle Götter zum großen Kampfe umringten, du Vielgerufener.
Grassmann
So trink, o Indra, lustig hier den Soma, hier unsern Trank vereinigt mit den Maruts; Als du geboren, schmückten alle Götter zum grossen Kampf dich aus, o vielgerufner.
Elizarenkova
Полный желания, пей здесь сому,
Выжатого нами, о Индра, вместе с друзьями Марутами,
(Как в те времена,) когда тебя, едва родившегося, окружили
Все боги, о многопризываемый, для великого сражения!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सम्पूर्ण ऐश्वर्यों से युक्त ! (इह) इस राज्य के व्यवहार में वह (वावशानः) कामना करते हुए आप (मरुद्भिः) पवनों से सूर्य के सदृश (सखिभिः) मित्रों के साथ (नः) हम लोगों के (जातम्) प्रकट और (सुतम्) उत्पन्न (सोमम्) ऐश्वर्य की (पाहि) रक्षा कीजिये और हे (पुरुहूत) बहुतों से प्रशंसित (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् लोग (यत्) जिससे (महे) बड़े (भराय) पोषण करने योग्य संग्राम के लिये (त्वा) आपको (परि) सब प्रकार (अभूषन्) शोभित करें, तिससे आप हम लोगों को सब प्रकार शोभित करें ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य वायुरूप सहाय से सबकी रक्षा करता है, वैसे ही यथार्थवक्ता मित्रों के साथ राजा संपूर्ण राज्य की रक्षा करे और जो मन्त्री और नौकर राज्य के हितकारी होवें, उनका सब काल में सत्कार करें ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे इन्द्र इह स वावशानस्त्वं मरुद्भिः सूर्यइव सखिभिः सह नो जातं सुतं सोमं पाहि। हे पुरुहूत विश्वेदेवा यद्येन महे भराय त्वा पर्यभूषंस्तेन त्वमस्मान्त्सर्वतोऽलङ्कुरु ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (वावशानः) कामयमानः (इह) अस्मिन् राज्यव्यवहारे (पाहि) (सोमम्) ऐश्वर्यम् (मरुद्भिः) वायुभिः सूर्य इव (इन्द्र) सकलैश्वर्यसम्पन्न (सखिभिः) सुहृद्भिः (सुतम्) उत्पन्नम् (नः) अस्माकम् (जातम्) प्रकटम् (यत्) येन (त्वा) त्वाम् (परि) सर्वतः (देवाः) विद्वांसः (अभूषन्) अलङ्कुर्युः (महे) महते (भराय) भरणीयाय सङ्ग्रामाय (पुरुहूत) बहुभिः प्रशंसित (विश्वे) सर्वे ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यो वायुसहायेन सर्वं रक्षति तथैवाप्तैर्मित्रैः सह राजा सर्वं राष्ट्रं रक्षेद्येऽमात्यभृत्या राज्यहितकारिणः स्युस्तान् सर्वदा सत्कुर्यात् ॥८॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य वायूरूपाच्या साहाय्याने सर्वांचे रक्षण करतो, तसेच यथार्थवक्ता मित्रांबरोबर राजाने संपूर्ण राज्याचे रक्षण करावे व जे मंत्री व नोकर, राज्याचे हितकरी असतात त्यांचा सदैव सत्कार करावा. ॥ ८ ॥
09 अप्तूर्ये मरुत - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अप्तू᳓रिये मरुत आपि᳓र् एषो᳓
अ᳓मन्दन्न् इ᳓न्द्रम् अ᳓नु दा᳓तिवाराः
ते᳓भिः साक᳓म् पिबतु वृत्रखादः᳓
सुतं᳓ सो᳓मं दाशु᳓षः स्वे᳓ सध᳓स्थे
मूलम् ...{Loading}...
अ॒प्तूर्ये॑ मरुत आ॒पिरे॒षोऽम॑न्द॒न्निन्द्र॒मनु॒ दाति॑वाराः ।
तेभिः॑ सा॒कं पि॑बतु वृत्रखा॒दः सु॒तं सोमं॑ दा॒शुषः॒ स्वे स॒धस्थे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
अप्तू᳓रिये मरुत आपि᳓र् एषो᳓
अ᳓मन्दन्न् इ᳓न्द्रम् अ᳓नु दा᳓तिवाराः
ते᳓भिः साक᳓म् पिबतु वृत्रखादः᳓
सुतं᳓ सो᳓मं दाशु᳓षः स्वे᳓ सध᳓स्थे
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
āpíḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
aptū́rye ← aptū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
ámandan ← √mand- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
ánu ← ánu (invariable)
dā́tivārāḥ ← dā́tivāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
pibatu ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
sākám ← sākám (invariable)
tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}
vr̥trakhādáḥ ← vr̥trakhādá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}
sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
अ॒प्ऽतूर्ये॑ । म॒रु॒तः॒ । आ॒पिः । ए॒षः । अम॑न्दन् । इन्द्र॑म् । अनु॑ । दाति॑ऽवाराः ।
तेभिः॑ । सा॒कम् । पि॒ब॒तु॒ । वृ॒त्र॒ऽखा॒दः । सु॒तम् । सोम॑म् । दा॒शुषः॑ । स्वे । स॒धऽस्थे॑ ॥
Hellwig Grammar
- aptūrye ← aptūrya
- [noun], locative, singular, neuter
- maruta ← marutaḥ ← marut
- [noun], vocative, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- āpir ← āpiḥ ← āpi
- [noun], nominative, singular, masculine
- “friend.”
- eṣo ← eṣaḥ ← etad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
- ‘mandann ← amandan ← mad
- [verb], plural, Imperfect
- “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
- indram ← indra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- dātivārāḥ ← dāti
- [noun], feminine
- dātivārāḥ ← vārāḥ ← vāra
- [noun], nominative, plural, masculine
- “treasure; choice.”
- tebhiḥ ← tad
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- sākam
- [adverb]
- “together; jointly; simultaneously.”
- pibatu ← pā
- [verb], singular, Present imperative
- “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
- vṛtrakhādaḥ ← vṛtra
- [noun], masculine
- “Vṛtra; vṛtra [word].”
- vṛtrakhādaḥ ← khādaḥ ← khāda
- [noun], nominative, singular, masculine
- “eating.”
- sutaṃ ← sutam ← su
- [verb noun], accusative, singular
- “press out; su.”
- somaṃ ← somam ← soma
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- dāśuṣaḥ ← dāś
- [verb noun], genitive, singular
- “sacrifice; give.”
- sve ← sva
- [noun], locative, singular, neuter
- “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”
- sadhasthe ← sadhastha
- [noun], locative, singular, neuter
- “dwelling; location; home.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुतः यः एषः इन्द्रः अप्तूर्ये अपां प्रेरणे आपिः युष्माकं सखा सन् वर्तते दातिवाराः। वारो वरणीयं बलं धनं वा । दत्तबला दत्तधना वा । ते मरुतस्तम् इन्द्रमनु अमन्दन् अहृष्यन् । वृत्रखादः वृत्रस्य हिंसकः स इन्द्रः तेभिः तैर्मरुद्भिः साकं दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य स्वे स्वकीये सधस्थे । सह तिष्ठन्त्यस्मिन्निति सधस्थं गृहम् । तस्मिन् सुतम् अभिषुतं सोमं पिबतु ॥ अप्तूर्ये । ’ तूरी त्वराहिंसयोः’ इत्यस्मात् “ अघ्न्यादयश्च ’ इति यत्प्रत्ययः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तः । समासे कृदुत्तरपदस्वरः । अमन्दन् । मदि स्तुत्यादिषु । परस्मैपदी । पादादित्वादनिघातः । वृत्रखादः । ‘ खादृ भक्षणे ‘। कर्मण्यण् । दाशुषः । दाशृ दाने ’ इत्यस्य क्वसौ ’ दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च ’ इति द्विर्वचनाद्यभावः । वसोः संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । सधस्थे । ‘ सध मादस्थयोश्छन्दसि ’ इति सहस्य सधादेशः ॥
Wilson
English translation:
“Maruts, this is your friend for sending of the waters; they (the Maruts), the givers of strength, have yielded Indra gratification; may the devourer of Vṛtra drink with them the libation offered by the worshipper in his abode.”
Jamison Brereton
At the crossing of the waters, o Maruts, he is a friend. They, who give favors, have applauded Indra.
Together with them let the Vr̥tra-gnawer drink the pressed soma in the very seat of the pious worshiper.
Jamison Brereton Notes
The abrupt temporal shifts continue in this vs., exacerbated by shifts in person. The poet first addresses the Maruts in the 2nd ps. and asserts something about Indra in the present time (or so I [and the other standard tr.] take the nominal sentence without overt copula). In pāda b the Maruts are then referred to in the 3rd ps.
– though they are not named in this pāda, the other two occurrences of dā́ti-vararefer to them, and ánu √mad is a signature verb of theirs – and in the past, in the augmented impf. ámandan. (Though the Saṃhitā text transmits ‘mandan, the augment is metrically guaranteed.) This pāda seems an aside, reminding the audience of the Maruts’ previous involvement with Indra. The vs. then shifts to the present time again, with the Maruts remaining in the 3rd ps., as potential drinking companions for Indra.
In 6c Indra was urged to become “a friend of present help”; what that present help was/should be is spelled out here, a friend “at the water-crossing.” For watercrossing see comm. ad vs. 2 above. It is presumably not directly related to the Maruts’ applause in pāda b, for they provide material and moral support at the Vṛtrasmashing, not in crossing waters.
III.51.9-10. Note that pibatu takes an acc. in 9cd, but a gen. in 10c, as with ápibaḥ in 7b.
Griffith
He was your comrade in your zeal, O Maruts: they, rich in noble gifts, rejoiced in Indra.
With them together let the Vrtra-slayer drink in his home the worshipper’s libation.
Geldner
Bei der Überschreitung der Gewässer ist dieser der gute Freund, o Marut. Es jubelten dem Indra die Wunschgewährer zu. Mit ihnen zusammen soll der Vritravertilger den gepreßten Soma an des Opferspenders eigenem Sitze trinken.
Grassmann
Im schnellen Werk war er ein Freund euch, Maruts, dem Indra jauchzten zu die gabenreichen; Der Vritratilger trinke nun mit diesen im eignen Sitz des Frommen Somatränke.
Elizarenkova
Он союзник, о Маруты, при переправе через воды.
Индру приветствовали, ликуя, (эти) дающие лучшее.
Пусть пьет вместе с ними пожиратель Вритры
Сому, выжатого в собственном жилище почитателя!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - जो (दातिवाराः) छेदन करनेवाले (मरुतः) मनुष्य (अप्तूर्य्ये) कर्मों से प्रेरणा करने योग्य (इन्द्रम्) राजा को (अमन्दन्) आनन्द देवें (तेभिः) उनके (साकम्) साथ (एषः) यह (आपिः) सब प्रकार पीनेवाला वा शुभ गुणों से व्याप्त (वृत्रखादः) मेघ को स्थिर करनेवाला (दाशुषः) दान करनेवाले के (स्वे) अपने (सधस्थे) तुल्य स्थान में (सुतम्) सिद्ध (सोमम्) ऐश्वर्य्य को (अनु, पिबतु) पीछे पान करे उसको आप राजा निरन्तर प्रसन्न करें ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्य आचरण की प्रेरणा और दुष्ट आचरणों का निषेध और सबको धार्मिक करके आनन्द देवें, उनके साथ राजा आनन्द करे ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: ये दातिवारा मरुतोऽप्तूर्ये इन्द्रममन्दँस्तेभिस्साकमेष आपिर्वृत्रखादो दाशुषस्स्वे सधस्थे सुतं सोममनु पिबतु ताँस्तञ्च राजा सततं हर्षयेत् ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अप्तूर्य्ये) अपोभिः कर्मभिः प्रेरयितव्ये (मरुतः) मनुष्याः (आपिः) यः समन्तात् पिबति शुभगुणव्याप्तो वा (एषः) (अमन्दन्) आनन्दयेयुः (इन्द्रम्) राजानम् (अनु) (दातिवाराः) ये दातिं लवनं छेदनं वृण्वन्ति (तेभिः) (साकम्) सह (पिबतु) (वृत्रखादः) यो वृत्रं खादति स्थिरीकरोति सः (सुतम्) सिद्धम् (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (दाशुषः) दातुः (स्वे) स्वकीये (सधस्थे) समानस्थाने ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ये नराः सत्याचारं प्रति प्रेरित्वा दुष्टाचारान् निषेध्य सर्वान् धार्मिकान् कृत्वाऽऽनन्देयुस्तैः सह राजाऽन्वानन्देत् ॥९॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्याचरणाची प्रेरणा व दुष्टाचरणाचा निषेध करून सर्वांना धार्मिक बनवून आनंद देतात, त्यांच्याबरोबर राजाने आनंदाने राहावे. ॥ ९ ॥
10 इदं ह्यन्वोजसा - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इदं᳓ हि᳓ अ᳓नु ओ᳓जसा
सुतं᳓ राधाना᳐म् पते
पि᳓बा तु᳓ अस्य᳓ गिर्वणः
मूलम् ...{Loading}...
इ॒दं ह्यन्वोज॑सा सु॒तं रा॑धानां पते ।
पिबा॒ त्व१॒॑स्य गि॑र्वणः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
इदं᳓ हि᳓ अ᳓नु ओ᳓जसा
सुतं᳓ राधाना᳐म् पते
पि᳓बा तु᳓ अस्य᳓ गिर्वणः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic on metrical evidence alone
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
Morph
ánu ← ánu (invariable)
hí ← hí (invariable)
idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
rādhānām ← rādha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
girvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
tú ← tú (invariable)
पद-पाठः
इ॒दम् । हि । अनु॑ । ओज॑सा । सु॒तम् । रा॒धा॒ना॒म् । प॒ते॒ ।
पिब॑ । तु । अ॒स्य । गि॒र्व॒णः॒ ॥
Hellwig Grammar
- idaṃ ← idam
- [noun], nominative, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- hy ← hi
- [adverb]
- “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
- anv ← anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- ojasā ← ojas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”
- sutaṃ ← sutam ← su
- [verb noun], nominative, singular
- “press out; su.”
- rādhānām ← rādha
- [noun], genitive, plural, masculine
- pate ← pati
- [noun], vocative, singular, masculine
- “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”
- pibā ← pā
- [verb], singular, Present imperative
- “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
- tv ← tu
- [adverb]
- “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”
- asya ← idam
- [noun], genitive, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- girvaṇaḥ ← girvaṇas
- [noun], vocative, singular, masculine
सायण-भाष्यम्
हे राधानां पते धनानां स्वामिन् गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीय हे इन्द्र इदम् अनु अनेनानुक्रमेण । उद्दशानुक्रमेणेत्यर्थः । ओजसा बलेन ग्रावभिः सुतम् अभिषुतम् अस्य इमं सोमं तु क्षिप्रं पिब हि ॥
Wilson
English translation:
“Lord of riches, entitled to praise, this libation has been effused agreeably to (our) strength; do you drink of it quickly.”
Jamison Brereton
Because this pressed (drink) is right here at hand with its strength, o lord of benefits,
drink of it, o you who long for song.
Jamison Brereton Notes
The first two pādas of this vs. are variously translated. The problems are 1) the referent of idám and 2) the absence of a verb. My interpr. is closest to Geldner’s. If the referent of idám is the soma, we need only find a synonym for soma that is neuter; sávanam fits the bill and is elsewhere modified by sutá-, as it can be here. As for the verb, I assume a form of √as: the idiom ánu √as means ‘be at hand’.
Griffith
So, Lord of affluent gifts, this juice hath been pressed for thee with strength
Drink of it, thou who lovest song.
Geldner
Diese Trankspende, die mit Kraft ausgepreßt ist, steht ja bereit, du Herr der Gaben. Trink doch davon, du Lobbegehrender!
Grassmann
Gebraut ist hier ringsum mit Kraft der Soma, o der Gaben Herr, So trink ihn denn, von Lied umtönt.
Elizarenkova
Вот (сома,) с силой выжатый
По (правилам), о господин подарков.
Пей же его, о жаждущий хвалебных песен!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- यवमध्यागायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (गिर्वणः) प्रार्थित हुए (राधानाम्) धनों के (पते) पालन करनेवाले ! आप (ओजसा) बल से (अस्य) इसके (इदम्) इस (सुतम्) सिद्ध किये गये सोमलतारूप रस का (पिब) पान कीजिये (हि) निश्चय से और पान करने की इच्छा से इस सोमलता का पान करो ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप निश्चय सब काल में धन और ऐश्वर्य की रक्षा करके और जो प्राप्त राज्य उसकी देखभाल से वृद्धि करके सुखी होइये ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे गिर्वणो राधानां पते त्वमोजसाऽस्येदं सुतं तु पिब हि अनु पिपासयेदं पिब ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (हि) खलु (अनु) (ओजसा) बलेन (सुतम्) साधितम् (राधानाम्) धनानाम् (पते) पालक (पिब)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (तु) (अस्य) (गिर्वणः) यो गीर्यते याच्यते तत्सम्बुद्धौ ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वं हि सदैव धनैश्वर्य्यं रक्षित्वा प्राप्तं राज्यमन्वेक्षणेन वर्द्धयित्वा सुखी भव ॥१०॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजा! तू निश्चयपूर्वक नेहमी धन व ऐश्वर्याचे रक्षण करून राज्याची देखभाल करून त्याला उन्नत करून सुखी हो. ॥ १० ॥
11 यस्ते अनु - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य᳓स् ते अ᳓नु स्वधा᳓म् अ᳓सत्
सुते᳓ नि᳓ यछ तनु᳓वम्
स᳓ त्वा ममत्तु सोमिय᳓म्
मूलम् ...{Loading}...
यस्ते॒ अनु॑ स्व॒धामस॑त्सु॒ते नि य॑च्छ त॒न्व॑म् ।
स त्वा॑ ममत्तु सो॒म्यम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
य᳓स् ते अ᳓नु स्वधा᳓म् अ᳓सत्
सुते᳓ नि᳓ यछ तनु᳓वम्
स᳓ त्वा ममत्तु सोमिय᳓म्
Vedaweb annotation
Strata
Strophic on metrical evidence alone
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
Morph
ánu ← ánu (invariable)
ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}
svadhā́m ← svadhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ní ← ní (invariable)
suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
mamattu ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}
पद-पाठः
यः । ते॒ । अनु॑ । स्व॒धाम् । अस॑त् । सु॒ते । नि । य॒च्छ॒ । त॒न्व॑म् ।
सः । त्वा॒ । म॒म॒त्तु॒ । सो॒म्यम् ॥
Hellwig Grammar
- yas ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- te ← tvad
- [noun], genitive, singular
- “you.”
- anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- svadhām ← svadhā
- [noun], accusative, singular, feminine
- “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”
- asat ← as
- [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- sute ← suta
- [noun], locative, singular, masculine
- “Soma.”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- yaccha ← yam
- [verb], singular, Present imperative
- “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”
- tanvam ← tanū
- [noun], accusative, singular
- “body; self; own(a); person; form.”
- sa ← tad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- tvā ← tvad
- [noun], accusative, singular
- “you.”
- mamattu ← mad
- [verb], singular, Perfect imperative
- “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
- somyam ← somya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “saumya.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र ‘ते त्वदर्थं यः सोमः स्वधाम् अन्नम् अनु अनुसृत्य ग्रावभिरभिषुतः असत् सुते तस्मिन् सोमे तन्वं स्वकीयं शरीरं नि यच्छ प्रेरय । सः सोमः सोम्यं सोमार्हं त्वा त्वां ममत्तु मादयतु ॥ असत् । अस्तेर्लेट्यडागमे रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः। आगमस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥
Wilson
English translation:
“Invigorate your body with the Soma that has been poured out as food for you; may it exhilarate you, delighting in the Soma draught.”
Jamison Brereton
Which(ever soma drink) will suit your nature, halt yourself at that pressing. Let it exhilarate you, who deserve the soma.
Griffith
Incline thy body to this juice which suits thy Godlike nature well:
May it cheer thee who lovest it.
Geldner
Halte dich bei dem Soma auf, der deiner Natur entsprechen möge! Er soll dich, den Somafreund, berauschen.
Grassmann
Zu ihm, der recht nach Wunsch dir sei, zum Safte lenke deinen Leib; Dich Somafreund berausche er.
Elizarenkova
Остановись у выжатого (сомы),
Который будет по твоему вкусу!
Пусть опьянит он тебя, любящего сому!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- यवमध्यागायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यः) जो (ते) आपके (सुते) उत्पन्न सोमलता के रस में (स्वधाम्) अन्न (अनु, असत्) पीछे होवे (सः) वह (त्वा) आपको (ममत्तु) आनन्द देवे और आप (तन्वम्) शरीर को (नियच्छ) ग्रहण कीजिये (सोम्यम्) सोमलता में उत्पन्न का पान आदि आचरण कीजिये ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आपके अनुकूल और धर्मात्मा होकर प्रजाओं को आनन्दित करे, वह लक्ष्मीवान् से ऐश्वर्य को प्राप्त होवे और आप इन्द्रियजित् होकर प्रजाओं को सिद्ध कीजिये ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे राजन् ! यस्ते सुते स्वधामन्वसत्स त्वा ममत्तु त्वं तन्वं नियच्छ सोम्यमाचर ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) विद्वान् (ते) तव (अनु) (स्वधाम्) अन्नम् (असत्) भवेत् (सुते) (नि) (यच्छ) निगृह्णीहि (तन्वम्) शरीरम् (सः) (त्वा) त्वाम् (ममत्तु) आनन्दतु (सोम्यम्) सोमे भवम् ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यो भवदनुकूलो भूत्वा धर्मात्मा सन् प्रजा आनन्दयेत् स श्रीमत ऐश्वर्यं प्राप्नुयात्त्वं जितेन्द्रियो भूत्वा प्रजाः साधि ॥११॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजा! जो तुझ्या अनुकूल धर्मात्मा बनून प्रजेला आनंदित करतो त्याला श्रीमंताकडून ऐश्वर्य प्राप्त व्हावे व तू इंद्रियजित बनून प्रजेला संपन्न करावेस. ॥ ११ ॥
12 प्र ते - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र᳓ ते अश्नोतु कुक्षियोः᳓
प्र᳓ इन्द्र ब्र᳓ह्मणा शि᳓रः
प्र᳓ बाहू᳓ शूर रा᳓धसे
मूलम् ...{Loading}...
प्र ते॑ अश्नोतु कु॒क्ष्योः प्रेन्द्र॒ ब्रह्म॑णा॒ शिरः॑ ।
प्र बा॒हू शू॑र॒ राध॑से ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
प्र᳓ ते अश्नोतु कुक्षियोः᳓
प्र᳓ इन्द्र ब्र᳓ह्मणा शि᳓रः
प्र᳓ बाहू᳓ शूर रा᳓धसे
Vedaweb annotation
Strata
Strophic on metrical evidence alone
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
Morph
aśnotu ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
kukṣyóḥ ← kukṣí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}
prá ← prá (invariable)
te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
prá ← prá (invariable)
śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}
prá ← prá (invariable)
rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}
śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
प्र । ते॒ । अ॒श्नो॒तु॒ । कु॒क्ष्योः । प्र । इ॒न्द्र॒ । ब्रह्म॑णा । शिरः॑ ।
प्र । बा॒हू इति॑ । शू॒र॒ । राध॑से ॥
Hellwig Grammar
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- te ← tvad
- [noun], genitive, singular
- “you.”
- aśnotu ← aś
- [verb], singular, Present imperative
- “get; reach; enter (a state).”
- kukṣyoḥ ← kukṣi
- [noun], locative, dual, masculine
- “abdomen; uterus; belly; kukṣi [word]; Kukṣi; cavity; bay; side; fetus.”
- prendra ← pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- prendra ← indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- brahmaṇā ← brahman
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”
- śiraḥ ← śiras
- [noun], accusative, singular, neuter
- “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- bāhū ← bāhu
- [noun], accusative, dual, feminine
- “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”
- śūra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”
- rādhase ← rādhas
- [noun], dative, singular, neuter
- “gift; munificence; liberality; bounty.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र स सोमः ते तव कुक्ष्योः कुक्षेरुभयोः पार्श्वयोः उभौ पार्श्वौ प्र अश्नोतु प्रकर्षेण व्याप्नोतु । तथा ब्रह्मणा स्तोत्रेण सहितः स सोमः शिरः शरीरम् । अवयवादिनावयवी लक्ष्यते । त्वच्छरीरं प्र अश्नोतु । है शूर इन्द्र राधसे धनाय तव बाहू अपि प्र अश्नोतु ॥ अश्नोतु । अशू व्याप्तौ ’ इस्यस्य लोटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । निघातः । कुक्ष्योः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ १६ ॥
Wilson
English translation:
“May this libation, Indra, penetrate to your flanks; may it, (aided) by prayer, reach your head; may it spread, hero, through your arms, (that they may distribute) wealth.”
Jamison Brereton
Let it reach to your two cheeks, to your head, Indra, (accompanied) by a sacred formulation—
to your two arms, o champion, for (you) to give.
Griffith
Brave Indra, let it work through both thy flanks, and through thy head by prayer,
And through thine arms, to prosper us.
Geldner
Er soll in deine Seiten dringen, in dein Haupt mit Erbauung, o Indra, in deine Arme zum Schenken, o Held!
Grassmann
Er dringe ein in deinen Bauch und durch Gebete in dein Haupt, Zum Schenken, Held, in deinen Arm.
Elizarenkova
Пусть достигнет он твоих боков,
До(стигнет), о Индра, вместе с молитвой головы,
Достигнет рук, о герой, чтобы ты дарил!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
- विराड्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजाओं में श्रेष्ठ जो (ते) आपके (कुक्ष्योः) पेट के आस-पास के भागों में (ब्रह्मणा) धन के साथ रस को (प्र) (अश्नोतु) प्राप्त होवै और हे (शूर) वीर पुरुष ! (ते) आपके (शिरः) श्रेष्ठ अङ्ग मस्तक को (बाहू) भुजाओं को (राधसे) धन के लिये प्राप्त होवे, उसका आप पालन करिये ॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! वही वस्तु आपको खाना तथा पीना चाहिये कि जो पेट में प्राप्त हो तथा विकृत हो रोगों को उत्पन्न करके बुद्धि का न नाश करे और जिससे निरन्तर आपमें बुद्धि बढ़ कर राज्य और ऐश्वर्य्य बढ़े ॥१२॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के धर्मवर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह इक्यावनवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे इन्द्र ! यस्ते कुक्ष्योर्ब्रह्मणा सह रसः प्राश्नोतु। हे शूर तव शिरो बाहू राधसे प्राश्नोतु तं त्वं पालय ॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ते) तव (अश्नोतु) प्राप्नोतु। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (कुक्ष्योः) उदरपार्श्वयोः (प्र) (इन्द्र) राजवर (ब्रह्मणा) धनेन (शिरः) उत्तमाङ्गम् (प्र) (बाहू) भुजौ (शूर) (राधसे) धनाय ॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे राजँस्तदेव त्वयाऽऽशितव्यं पातव्यं च यदुदरं प्राप्य विकृतं सद्रोगानुत्पाद्य बुद्धिं न हिंस्याद्येन सततं त्वयि प्रज्ञा वर्द्धित्वा राज्यमैश्वर्यं च वर्धेतेति ॥१२॥ । अत्र राजप्रजाधर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकाऽधिकपञ्चाशत्तमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - भावार्थ -हे राजा! रोग होऊन बुद्धीचा नाश होणार नाही असे खान-पान तू केले पाहिजे ज्यामुळे निरंतर बुद्धी वाढून ऐश्वर्य वाढेल. ॥ १२ ॥