०५०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रः स्वा᳓हा पिबतु य᳓स्य सो᳓म
आग᳓त्या तु᳓म्रो वृषभो᳓ मरु᳓त्वान्
ओ᳓रुव्य᳓चाः पृणताम् एभि᳓र् अ᳓न्नैर्
आ᳓स्य हवि᳓स् तनु᳓वः का᳓मम् ऋध्याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pibatu ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āgátya ← √gam- (root)
{non-finite:CVB}

marútvān ← marútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túmraḥ ← túmra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánnaiḥ ← ánna- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ebhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pr̥ṇatām ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

uruvyácāḥ ← uruvyácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥dhyāḥ ← √r̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

इन्द्रः॑ । स्वाहा॑ । पि॒ब॒तु॒ । यस्य॑ । सोमः॑ । आ॒ऽगत्य॑ । तुम्रः॑ । वृ॒ष॒भः । म॒रुत्वा॑न् ।
आ । उ॒रु॒ऽव्यचाः॑ । पृ॒ण॒ता॒म् । ए॒भिः । अन्नैः॑ । आ । अ॒स्य॒ । ह॒विः । त॒न्वः॑ । काम॑म् । ऋ॒ध्याः॒ ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• pibatu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• āgatyā ← āgam ← √gam
• [verb noun]
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• tumro ← tumraḥ ← tumra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strong.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• marutvān ← marutvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• oruvyacāḥ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• oruvyacāḥ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• oruvyacāḥ ← vyacāḥ ← vyacas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “area; capacity.”

• pṛṇatām ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• ebhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• annair ← annaiḥ ← anna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• āsya ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havis ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• tanvaḥ ← tanū
• [noun], genitive, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• ṛdhyāḥ ← ṛdh
• [verb], singular, Aorist optative
• “boom; stick to.”

अयम् इन्द्रः स्वाहा स्वाहाकृतमिमं सोमं पिबतु । यस्य इन्द्रस्यायं सोमः स इन्द्रो यज्ञं प्रति आगत्य तुम्रः कर्मविघ्नकारिणां हिंसकः वृषभः यष्टॄणामभिमतफलवर्षकः मरुत्वान् मरुद्भिस्तद्वान् उरुव्यचाः प्रभूतव्याप्तिः सन् एभिः अस्माभिर्दत्तैः अन्नैः सोमादिलक्षणैर्हविर्भिः आ पृणतां समन्तात् पूरयतु । ततः अस्य इन्द्रस्य संबन्धिनः तन्वः शरीरस्य कामं पुष्ट्यादि लक्षणविषयमभिलाषं हविः अस्माभिर्दत्तम् आ ऋध्याः सर्वतः पूरयतु ॥ तुम्रः । तुमिराहननार्थः । उरुव्यचाः । व्यचेरसुन् । ‘ व्यचेः कुटादित्वमनसीति वक्तव्यम्’ इत्यत्र ‘ अनसि’ इति पर्युदासात् ङित्त्वाभावः । कृदुत्तरस्वरः । ऋध्याः । ऋध्नोतेः आशीर्लिंङि रूपम् ॥

English translation:

“May Indra drink the libation; he of whom is the Soma, having come to the sacrifice; he who is the repeller (of adversaries), the showerer (of benefits), the lord of the Maruts; may he, the wide-pervading, be plural ased with these (sacrificial) viands; may the oblation be adequate to the wants of his body.”

At “Svāhā!” let Indra drink, to whom the soma belongs. On coming here, bulging, bullish, accompanied by the Maruts,
let him, though (already) of broad extent, become filled with these foods. Might the oblation bring to fulfillment the desire of his body.

LET Indra drink, All-hail! for his is Soma,-the mighty Bull come, girt by Maruts, hither.
Far-reaching, let him fill him with these viands, and let our offering sate his body’s longing.

Unter Svaharuf soll Indra trinken, dem der Soma gehört, wenn der starke Bulle von den Marut begleitet gekommen ist. Da er reichlich Raum hat, soll er sich mit diesen Speisen füllen. Die Opferspende möge dem Verlangen seines Leibes genügen.

Es trinke Indra, Herr des Soma’s, Heil ihm! der feiste Stier, der herkam mit den Maruts; Der umfangreiche fülle sich mit Speisen; giess ein den Trank und still die Lust des Leibes.

Пусть пьет Индра: Свага!, тот, кому принадлежит сома,
Придя с Марутами, (он,) мощный бык!
(Бог,) способный много вместить, пусть наполнит он себя этими кушаньями!
Пусть возлияние удовлетворит желание его тела!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले पचासवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जो (सोमः) ऐश्वर्य्यों का समूह (तुम्रः) विघ्नकारियों का हिंसक (वृषभः) बलिष्ठ (मरुत्वान्) उत्तम पुरुषों से युक्त (उरुव्यचाः) बहुत श्रेष्ठ गुणों से व्याप्त (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यों का कर्त्ता (स्वाहा) सत्य क्रिया से (यस्य) जिसका (सोमः) ऐश्वर्य्यों का समूह उस (अस्य) इसके (एभिः) इन वर्त्तमान (अन्नैः) यव आदि अन्नों से (आगत्य) प्राप्त होकर (हविः) ग्रहण करने योग्य वस्तु का (पिबतु) पान कीजिये और (तन्वः) शरीर के (कामम्) मनोरथ को (आ) (पृणताम्) सब प्रकार पूर्ण करके सुख दीजिये और उसको आप (आ, ऋध्याः) सिद्ध कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सत्य न्याय से अपने अंश का भोग करके प्रजा के सुख बढ़ाने के लिये अन्याय और दुष्ट पुरुषों का नाश करता है, वह पुरुष समृद्धियुक्त होता है ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्तुम्रो वृषभो मरुत्वानुरुव्यचा इन्द्रः स्वाहा यस्य सोमस्तस्यास्यैभिरन्नैरागत्य हविः पिबतु तन्वः काममापृणतां तं त्वमार्ध्याः ॥१॥

अथ राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यकर्त्ता (स्वाहा) सत्यया क्रियया (पिबतु) (यस्य) (सोमः) ऐश्वर्य्यसमूहः (आगत्य) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (तुम्रः) आहन्ता (वृषभः) बलिष्ठः (मरुत्वान्) प्रशस्तपुरुषयुक्तः (आ) (उरुव्यचाः) बहुशुभगुणव्याप्तः (पृणताम्) सुखयतु (एभिः) वर्त्तमानैः (अन्नैः) यवादिभिः (आ) (अस्य) (हविः) आदातव्यम् (तन्वः) शरीरस्य (कामम्) (ऋध्याः) साध्नुयाः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सत्यन्यायेन स्वांऽशं भुक्त्वा प्रजायाः सुखवर्द्धनायाऽन्यायं दुष्टांश्च हन्ति स समृद्धो भवति ॥१॥

या सूक्तात परस्पर प्रीतीचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सत्य न्यायाने आपले भोग भोगून प्रजेचे सुख वाढविण्यासाठी अन्यायाचा व दुष्ट पुरुषांचा नाश करतो तो पुरुष समृद्धियुक्त होतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ते सपर्यू᳓ जव᳓से युनज्मि
य᳓योर् अ᳓नु प्रदि᳓वः श्रुष्टि᳓म् आ᳓वः
इह᳓ त्वा धेयुर् ह᳓रयः सुशिप्र
पि᳓बा तु᳓ अस्य᳓ सु᳓षुतस्य चा᳓रोः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

javáse ← javás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

saparyū́ ← saparyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yunajmi ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

dheyuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

hárayaḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cā́roḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

súṣutasya ← súṣuta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tú ← tú (invariable)

आ । ते॒ । स॒प॒र्यू इति॑ । ज॒वसे॑ । यु॒न॒ज्मि॒ । ययोः॑ । अनु॑ । प्र॒ऽदिवः॑ । श्रु॒ष्टिम् । आवः॑ ।
इ॒ह । त्वा॒ । धे॒युः॒ । हर॑यः । सु॒ऽशि॒प्र॒ । पिब॑ । तु । अ॒स्य । सुऽसु॑तस्य । चारोः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• saparyū ← saparyu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “deferent.”

• javase ← javas
• [noun], dative, singular, neuter
• “speed.”

• yunajmi ← yuj
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• yayor ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pradivaḥ ← pradiv
• [noun], ablative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dheyur ← dheyuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• harayaḥ ← hari
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• suśipra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipra ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• tv ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• suṣutasya ← suṣuta
• [noun], genitive, singular, masculine

• cāroḥ ← cāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

हे इन्द्र ते तव जवसे यज्ञं प्रत्यागमनाय सपर्यू परिचारकौ हरी आ युनज्मि रथे योजयामि । प्रदिवः पुरातनस्त्वं ययोः अश्वयोः श्रुष्टिं वेगम् । श्रुष्टीति क्षिप्रनाम इति यास्कः । तम् अनु आवः अनुगच्छसि । हे सुशिप्र शोभनहनो इन्द्र हरयः रथे योजितास्तेऽश्वाः इह कर्मणि त्वा त्वां धेयुः यज्ञं प्रति धारयन्तु । तत आगतस्त्वं सुषुतस्य सुष्ठ्वभिषुतं चारोः कमनीयम् अस्य इमं सोमं तु क्षिप्रं पिब । सपर्यू। सपरशब्दः कण्ड्वादिः। तदन्तात् औणादिकः कुप्रत्ययः । आवः । अव रक्षणादिषु । छान्दसे लङि रूपम् । यद्वृत्तयोगात् अनिघातः। धेयुः । दधातेराशीर्लिङि किदाशिषि’ इति यासुट् । ‘ एर्लिङि’ ( पा. सू. ६. ४. ६७ ) इत्येकादेशः । निघातः । पिब । पादादित्वादनिघातः । सुषुतस्य । “ षुञ् अभिषवे’ कर्मणि क्तः। ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतिस्वरः ।’ उपसर्गात्सुनोति’ इत्यादिना संहितायां षत्वम् ॥

English translation:

“I yoke (to your car), to bring you quickly, your two docile horses, whose speed you have of old employed; may your horses, handsome Indra, bring you hither, and drink promptly of this well-effused agreeable libation.”

I yoke for you these two obliging (horses) for speed, whose obedience you favored from olden days.
Here should the fallow bays deposit you, you of good lips. Drink of this pleasing well-pressed (soma).

On dheyuḥ and related forms, see my “… dheyām revisited” (Ged. Schindler, 1999).

I yoke thy pair of trusty Steeds for swiftness, whose faithful service from of old thou lovest.
Here, fair of cheek! let thy Bay Coursers place thee: drink of this lovely welleffused libation.

Ich schirre dir die beiden willfährigen Rosse zu raschem Laufe an, deren Folgsamkeit du von jeher liebtest. Hierher mögen dich die Falben bringen, du Schönlippiger. Trink doch von diesem gutgepreßten angenehmen Soma!

Ich schirr dir an zu schneller Fahrt die treuen, an deren Dienst du Lust gehabt von jeher, Dich Schlürfer mögen her die Füchse fahren, so trinke denn von diesem schöngepressten.

Я запрягаю тебе двоих преданных (коней) для быстрого бега,
В которых от века ты поддерживал послушание.
Сюда пусть доставят тебя кони, о прекрасногубый!
Пей же этого прекрасно выжатого, милого (тебе сому)!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रीति के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुशिप्र) सुन्दर मुखवाले ! आप (ययोः) जिनके (अनु, प्रदिवः) उत्तम प्रकाशों को (श्रुष्टिम्) शीघ्र (आवः) रक्षा करैं वे (इह) इस संसार में (सपर्य्यू) सेवा करनेवाले (ते) आपके (जवसे) वेग के लिये (आ, युनज्मि) संयुक्त करता हूँ। और जो (हरयः) पुरुषार्थी मनुष्य (त्वा) आपको (धेयुः) धारण करें उनके साथ (तु) शीघ्र (अस्य) इस (सुषुतस्य) उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त (चारोः) अतिश्रेष्ठ इस सोमलतारूप ओषधियों के अंश का (पिब) पान कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस संसार में जो लोग जिनके सेवक उन स्वामियों को चाहिये कि उन सेवकों का पोषण करें और सब लोग परस्पर प्रीति से सुख की उन्नति करें ॥२॥

अन्वय: हे सुशिप्र ! त्वं ययोरनु प्रदिवः श्रुष्टिमावस्ताविह सपर्य्यू ते जवस आ युनज्मि। ये हरयस्त्वा धेयुस्तैः सह त्वस्य सुषुतस्य चारोः सोमस्यांशं पिब ॥२॥

अथ प्रीतिविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (सपर्य्यू) सेवकौ (जवसे) वेगाय (युनज्मि) (ययोः) (अनु) (प्रदिवः) प्रकृष्टप्रकाशान् (श्रुष्टिम्) शीघ्रम् (आवः) रक्षेः (इह) (त्वा) त्वाम् (धेयुः) दध्युः। अत्र छन्दस्युभयथेति सार्वधातुकमाश्रित्य सलोपः। (हरयः) पुरुषार्थिनो मनुष्याः (सुशिप्र) सुवदन (पिब)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (तु) (अस्य) (सुषुतस्य) सुष्ठु संस्कृतस्य (चारोः) अत्युत्तमस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - अस्मिन् संसारे ये येषां सेवकास्तैस्ते पोषणीयाः सर्वैः परस्परं प्रीत्या सुखोन्नतिः कार्य्या ॥२॥

भावार्थभाषाः - या संसारात जे ज्यांचे सेवक असतील त्यांचे पोषण त्यांच्या स्वामीने करावे व सर्वांनी परस्पर प्रीतीने सुखाची वाढ करावी. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गो᳓भिर् मिमिक्षुं᳓ दधिरे सुपार᳓म्
इ᳓न्द्रं ज्यइ᳓ष्ठ्याय धा᳓यसे गृणानाः᳓
मन्दानः᳓ सो᳓मम् पपिवाँ᳓ ऋजीषिन्
स᳓म् अस्म᳓भ्यम् पुरुधा᳓ गा᳓ इषण्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mimikṣúm ← mimikṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

supārám ← supārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́yase ← dhā́yas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gr̥ṇānā́ḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jyaíṣṭhyāya ← jyaíṣṭhya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mandānáḥ ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

papivā́n ← √pā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

r̥jīṣin ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iṣaṇya ← √iṣaṇ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)

sám ← sám (invariable)

गोभिः॑ । मि॒मि॒क्षुम् । द॒धि॒रे॒ । सु॒ऽपा॒रम् । इन्द्र॑म् । ज्यैष्ठ्या॑य । धाय॑से । गृ॒णा॒नाः ।
म॒न्दा॒नः । सोम॑म् । प॒पि॒ऽवान् । ऋ॒जी॒षि॒न् । सम् । अ॒स्मभ्य॑म् । पु॒रु॒धा । गाः । इ॒ष॒ण्य॒ ॥

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• mimikṣuṃ ← mimikṣum ← mimikṣu
• [noun], accusative, singular, masculine

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• supāram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supāram ← pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• jyaiṣṭhyāya ← jyaiṣṭhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “domination; primogeniture.”

• dhāyase ← dhāyas
• [noun], dative, singular, neuter

• gṛṇānāḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• mandānaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• papivāṃ ← pā
• [verb noun], nominative, singular
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• ṛjīṣin
• [noun], vocative, singular, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iṣaṇya ← iṣaṇy
• [verb], singular, Present imperative

गृणानाः स्तोत्रं कुर्वाणा ऋत्विजः मिमिक्षुं स्तोतॄणामभिमतफलं वर्षितुमिच्छन्तं सुपारं शोभनपारम् । स्तुतिभिरभिमुखीकर्तुं शक्यमित्यर्थः । तादृशम् इन्द्रं ज्यैठ्याय धनादिसंपत्त्या श्रेष्ठत्वाय धायसे चिरकालमायुर्धारणाय च गोभिः गोमिश्रितैः सोमैः दधिरे धारयन्ति । शेषः प्रत्यक्षः । हे ऋजीषिन् सोमवन्निन्द् स त्वं मन्दानः मोदमानः सोमं पपिवान् सोमस्य पाता सन् स्तोतृभ्यः अस्मभ्यं पुरुधा बहुधा गाः अग्निहोत्रादिकर्मसिद्ध्यर्थं धेनूः सम् इषण्य सम्यक् प्रेरय ॥ गोभिः । ‘ सावेकाचः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते नः गोश्वन्साववर्ण° ’ इति प्रतिषेधः । मिमिक्षुम् । मिह सेचने ’ इत्यस्य सनि ’ एकाचः° ’ ( पा. सू. ७. २. १० ) इतीट्प्रतिषेधे ‘ हलन्ताच्च ’ इति किद्वद्भावः । ‘ सनाशंसभिक्ष उः । प्रत्ययस्वरः । ज्यैष्ठ्याय । ज्येष्ठस्य भाव इत्यर्थे ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तः । गृणानाः । ‘ गॄ शब्दे’ । क्र्यादित्वात् श्ना । चित्त्वादन्तोदात्तः । मन्दानः । मदि स्तुत्यादिषु इत्यस्य शानचि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । पुरुधा । पुरुशब्दः इह संख्यावाची । ‘ संख्याया विधार्थे धा’ इति धाप्रत्ययः । इषण्य । ‘ इष गतौ । इषणमिच्छतीति छन्दसि परेच्छायां क्यच् । तदन्तादन्तर्भावितण्यर्थाल्लोटि रूपम् ॥

English translation:

“His adorers support with cattle, Indra, who is willing to bestow upon them their desires, and ready to come to the sacrifice, for the sake of obtaining eminent prosperity and prolonged life; acceptor of the spiritless Soma, who are the drinker of the Soma, and are exhilarated (by the draught), grant to us freely cattle in abundance.”

While being hymned, (the horses? priests?) have established (the soma) desirous of mixture with cows [=milk], to nourish Indra, the deliverer, for preeminence.
Becoming invigorated once having drunk the soma, you of the silvery drink, drive together cows in quantity for us.

The first hemistich poses some difficulties: the subject is not expressed, and it is not clear what it should be; there is an abundance of acc. sg. masculines, not all of which are coreferential; the root affiliation of dhā́yase is disputed; the value of gṛṇānā́ḥ is unclear.

To begin with the last, which has implication for some of the other questions: the standard tr. take gṛṇānā́ḥ as transitive, with Indra as object. But of the over 50 examples of this middle participle, only one other occurrence is transitive, I.181.9, where this value was induced by contextual pressure (see comm. ad loc.). I therefore take it as passive here as well.

If it is passive, then the missing subject must be something capable of being praised. Grassmann takes the subject to be the horses of vs. 2; since they were the overt subject of a form of √dhā in 2c (dheyuḥ) and would be the subj. of another one here (dadhire), this makes implicit sense. And it is possible that they might be praised or sung. However, the question is whether the horses can be thought to establish or deposit soma, as 2a requires. Priests would make more sense for this action (so Renou), but priests would not ordinarily be praised – hence the anomalous transitive interpr.

of gṛṇānā́ḥ by most tr. In the end I would opt for the horses, but not very happily – the contextual arguments pull in opposite directions.

Now, as for the accusatives: mimikṣúm … supārám, índram, I agree with the standard tr. that the first refers to soma, seeking to be mixed with milk, and of course that the last, índram, is separate from it. The question is where supārám belongs. The standard tr., in different ways, take it with soma. Since in all its singular occurrences the word refers to Indra, I take it with índram here as well.

The final question is the root affiliation and value of dhā́yase. The standard tr.

all take it to √dhā ‘place’, construed with jyaíṣṭhyāya and with Indra as implicit subj.

(e.g., Geldner “dass er [=Indra] die Oberhoheit ausübe”). However, all clear cases of dhā́yas-, which mostly appears in the dat., belong to √dhā ‘suckle, nourish’ (incl. at nearby III.38.3 [though see the minority opinion discussed in comm. ad loc.]). I take it as such here, with índram as its object (thereby avoiding the necessity to construe this acc. with either dadhire or gṛṇānā́ḥ). The procuring of soma to nourish Indra is a logical progression – though I’m still concerned that the horses might be the agents.

With milk they made Indra their good Preserver, lauding for help and rule the bounteous rainer.
Impetuous God, when thou hast drunk the Soma, enraptured send us cattle in abundance.

Sie haben den Soma, der der Mischung mit Milch bedarf, wohlbekömmlich gemacht, den Indra preisend, daß er die Oberhoheit ausübe. Wenn du Soma getrunken hast und berauscht bist, du Trestersomatrinker, so erstrebe für uns Kühe in Menge!

Der reichlich Kühe schenkt und hilft, den Indra, ersahn die Sänger sich zum Schutz der Herrschaft; Den Soma trink erfreut, o eifervoller, dann treib herbei uns Kühe stets aufs neue.

Они получили (сому), смешанного с молоком, прекрасно перевозящего (через опасности),
Воспевая Индру, чтобы он применил высшую власть.
Опьянившись, выпив сому, о пьющий выжимки (сомы),
Сгони для нас коров во многих местах!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋजीषिन्) नम्रस्वभाव और (गृणानाः) स्तुति करते हुए ! (गोभिः) किरणों से (धायसे) धारण करने को (ज्यैष्ठ्याय) वृद्ध होने के लिये (मिमिक्षुम्) सेचन करने की इच्छा करनेवाले को (सुपारम्) सुख से पार जाने के योग्य (इन्द्रम्) विद्या और ऐश्वर्य्यवान् आपको (दधिरे) धारण करो और जिसने (सोमम्) सोमलता के रस को (पपिवान्) पीया (मन्दानः) आनन्द करते हुए (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (इषण्य) प्रेरणा करिये (सोमम्) सोम ओषधि के रस को और (पुरुधा) अनेक प्रकारों से (गाः) पृथिवी आदि को धारण करता है उनका आप और वे आपका सत्कार करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपने किरणों से वृष्टि करके सबकी पुष्टि करता है, वैसे ही विद्वान् लोग पढ़ाने और उपदेश से विद्या और सत्य की वृष्टि करके सब मनुष्यों की पुष्टि करें ॥३॥

अन्वय: हे ऋजीषिन् ये गृणाना गोभिर्धायसे ज्यैष्ठ्याय मिमिक्षुं सुपारमिन्द्रं त्वा दधिरे यश्च सोमं पपिवान्मन्दानः सन्नस्मभ्यमिषण्य प्रेरय सोमं पुरुधा गाश्च संदधति ताँस्त्वं ते त्वां च सत्कुर्वन्तु ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (गोभिः) किरणैः (मिमिक्षुम्) सेक्तुमिच्छुम् (दधिरे) धरन्तु (सुपारम्) सुखेन पारं गन्तुं योग्यम् (इन्द्रम्) विद्यैश्वर्य्यवन्तम् (ज्यैष्ठ्याय) वृद्धस्य भावाय (धायसे) धातुम् (गृणानाः) स्तुवन्तः (मन्दानः) आनन्दन् (सोमम्) (पपिवान्) पीतवान् (ऋजीषिन्) सरलस्वभावः (सम्) (अस्मभ्यम्) (पुरुधा) बहुभिः प्रकारैः (गाः) पृथिव्याद्याः (इषण्य) प्रेरय ॥३॥

भावार्थभाषाः - यथा सूर्य्यः किरणैर्वृष्टिं कृत्वा सर्वान् पुष्णाति तथैव विद्वांसोऽध्यापनोपदेशाभ्यां विद्यासत्ये वर्षित्वा सर्वान् मनुष्यान् पुष्णन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य आपल्या किरणांनी वृष्टी करून सर्वांची पुष्टी करतो तसेच विद्वान लोकांनी शिकविण्याने व उपदेशाने विद्या व सत्याची वृष्टी करून सर्व माणसांची पुष्टी करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ का᳓मम् मन्दया गो᳓भिर् अ᳓श्वैश्
चन्द्र᳓वता रा᳓धसा पप्र᳓थश् च
सुवर्य᳓वो मति᳓भिस् तु᳓भ्य° वि᳓प्रा
इ᳓न्द्राय वा᳓हः कुशिका᳓सो अक्रन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandaya ← √mand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

candrávatā ← candrávant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

papráthaḥ ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

svaryávaḥ ← svaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kuśikā́saḥ ← kuśiká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́haḥ ← vā́has- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒मम् । काम॑म् । म॒न्द॒य॒ । गोभिः॑ । अश्वैः॑ । च॒न्द्रऽव॑ता । राध॑सा । प॒प्रथः॑ । च॒ ।
स्वः॒ऽयवः॑ । म॒तिऽभिः॑ । तुभ्य॑म् । विप्राः॑ । इन्द्रा॑य । वाहः॑ । कु॒शि॒कासः॑ । अ॒क्र॒न् ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• mandayā ← manday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aśvaiś ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• candravatā ← candravat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aglitter(p).”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• paprathaś ← paprathaḥ ← prath
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• svaryavo ← svaryavaḥ ← svaryu
• [noun], nominative, plural, masculine

• matibhis ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāhaḥ ← vāhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “invocation.”

• kuśikāso ← kuśikāsaḥ ← kuśika
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kuśika; Vatica robusta.”

• akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र इमं धनादिविषयं काममस्मदीयमभिलाषं गोभिरग्निहोत्रादिकर्मसाधनभुतैर्गवादिभिर्वाहनसाधनभूतैरश्वैश्च चन्द्रवता दीप्तियुक्तेन राधसा धनेन च मन्दय । एतानि दत्त्वेममभिलाषं पूरय । किञ्च । एतैरस्मान्पप्रथः । प्रथितांश्च कुरु । पश्चात्स्वर्यवः स्वर्गाअदिसुखमात्मन इच्छन्तो विप्राः कर्मकुशलाः कुशिकासः कुशिका मतिभिर्मननीयैर्मन्त्रैर्वाहः स्तोत्रमिन्द्राय तुभ्यमक्रन् । अकार्षुः । मन्दय । मदि स्तुत्यादिष्वित्यस्य लोटि रूपम् । गोभिः । सावेकाच इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते न गोश्वन्साववर्णेत्यादिना प्रतिषेधः । प्रकृतिस्वरः । पप्रथः । प्रथप्रख्याने । क्विप् । डन्दस्युभयथेति तस्य सार्वधातुकत्वात् शप् । तस्य बहुलं छन्दसिति श्लुः । धातुस्वरः । अक्रन् । करोतेर्लुङि मन्त्रे घसह्वरेत्यादिना लुक् । निघातः ॥ ४ ॥

English translation:

“Gratify this our desire (of wealth) with cows, with horses, with shining treasure, and make us renowned; the wise Kuśikas, desirous of heaven, offer praise of you, Indra, with pious (prayers).”

Invigorate this desire with cows, with horses, with recompense in gold, and you will (further) spread it out.
Seeking the sun, the inspired poets, the Kuśikas, have made with their thoughts a (ritual) conveyance for you, for Indra. ᳓

With kine and horses satisfy this longing with very splendid bounty still extend it.
Seeking the light, with hymns to thee, O Indra, the Kusikas have brought their gift, the singers.

Dieses Verlangen stille mit Rindern, mit Rossen, mit blinkender Ehrengabe und dehn es noch aus! Nach dem Sonnenlicht verlangend haben die beredten Kusika´s mit Gedichten dir, dem Indra, ein Fahrzeug bereitet.

Befried’ge diesen Wunsch durch Ross und Rinder, und mach ihn weit durch glänzende Geschenke; Nach Glück verlangend brachten mit Gebeten dem Indra Gaben Kuçiker, die Sänger.

Порадуй это желание коровами, конями,
Подношением, состоящим из золота, и (еще) распространи (его)!
Стремясь к солнечному свету, вдохновенные люди из рода Кушики
(Своими) молитвами тебе, Индре, создали средство для езды.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (स्वर्यवः) सुख को प्राप्त कराने (कुशिकासः) संपूर्ण शास्त्रों के सिद्धान्त जानने और (वाहः) प्राप्त करानेवाले (विप्राः) पूर्ण विद्या से युक्त बुद्धिमान् लोग (मतिभिः) मनुष्यों से (इन्द्राय) अत्यन्त धन से युक्त (तुभ्यम्) आपके लिये (इमम्) प्रत्यक्ष (कामम्) मनोरथ को (अक्रन्) करें उन लोगों के इस मनोरथ को (गोभिः) गौ आदि और (अश्वैः) घोड़े आदि और (चन्द्रवता) प्रसिद्ध बहुत सुवर्ण विद्यमान है जिसमें उस (राधसा) धन से आप (पप्रथः) प्रसिद्ध होइये (च) और इनको (मन्दय) पहुँचाइये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो श्रेष्ठ पुरुषों के साथ अनुकूलता से वर्त्तमान होकर परस्पर ऐश्वर्य्य से और पशु आदि धन आदिकों से इच्छा को पूर्ण करें, वे सदा सुखी होवें ॥४॥

अन्वय: हे राजन् ! ये स्वर्य्यवः कुशिकासो वाहो विप्रा मतिभिरिन्द्राय तुभ्यमिमं काममक्रँस्तेषामिमं कामं गोभिरश्वैश्चन्द्रवता राधसा त्वं पप्रथश्चैतान् मन्दय ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षम् (कामम्) (मन्दय) प्रापय। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गोभिः) धेन्वादिभिः (अश्वैः) तुरङ्गादिभिः (चन्द्रवता) पुष्कलं चन्द्रं सुवर्णं विद्यते यस्मिँस्तेन। चन्द्र इति हिरण्यना०। निघं०१। २। (राधसा) धनेन (पप्रथः) प्रख्यातो भव (च) अन्यान् प्रख्यापय (स्वर्य्यवः) ये सुखं यावयन्ति मिश्रयन्ति ते (मतिभिः) मनुष्यैः (तुभ्यम्) (विप्राः) पूर्णविद्या मेधाविनः (इन्द्राय) परमैश्वर्य्याय (वाहः) प्रापकाः (कुशिकासः) सर्वशास्त्रसिद्धान्तवेत्तारः (अक्रन्) कुर्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - यदि सत्पुरुषैः सहाऽऽनुकूल्येन वर्त्तित्वा परस्पराऽनुभूत्या पशुधनादिभिरिच्छामलंकुर्य्युस्ते सदा सुखिनः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे श्रेष्ठ पुरुषांशी अनुकूलतेने वागून परस्पर ऐश्वर्य व पशू इत्यादीद्वारा इच्छा पूर्ण करतात ते सदैव सुखी असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसौत । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे । बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः सङ्ग्रामः । तस्मिन् सङ्ग्रामे शुनं सूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनम । सुखकरं मघवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम । कुशिका वयम् । यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृन्वन्तमस्माभिः क्रियमानाम् स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेषु व्रुत्राणि सम्यग्जेतारं त्वामुतये रक्षणाय वयमाह्वयेम । शुनम् । टुओत्वि गतिवृद्ध्योरित्यस्य निष्थायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारनम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसिति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि क्रुते च लिङि रूपम् । निघातः । भरे । भृञ् भरणे । घः । वृणादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् । जनसेनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु अद भक्षने । सम्पुर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिंसागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । जि जये । क्विप् ॥ ५ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat, the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.534 III.51 ᳓

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in the fight where spoil is gathered;
The Strong, who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего нас, грозного – для поддержки в сражениях
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग (अस्मिन्) इस (वाजसातौ) विज्ञान के सेवन करने और (भरे) प्रेम से पालन करने योग्य व्यवहार में (ऊतये) ऐक्यभाव में प्रवेश होने के लिये (मघवानम्) श्रेष्ठ धनवाले और (नृतमम्) अत्यन्त प्रीति के प्राप्त करानेवाले और (वृत्राणि) प्रेम के स्थानभूत वस्तुओं को (शृण्वन्तम्) सुननेवाले (समत्सु) विरोध के व्यवहारों में वर्त्तमान कारणों को (घ्नन्तम्) नाश करते हुए (उग्रम्) द्वेष के विनाशकर्त्ता (धनानाम्) द्रव्यों को (सञ्जितम्) उत्तम प्रकार जीतने और (इन्द्रम्) विरोध के नाश करनेवाले को (शुनम्) परस्पर मेल से उत्पन्न सुख को जैसे वैसे (हुवेम) ग्रहण करें, उसका आप लोग भी सेवन करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही धन्य मनुष्य कि जो विरोध का त्याग करके एक साथ ऐश्वर्य उत्पन्न करते हैं ॥५॥ इस सूक्त में परस्पर की प्रीति वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह पचासवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या वयमस्मिन् वाजसातौ भरे ऊतये मघवानं नृतमं वृत्राणि शृण्वन्तं समत्सु वर्त्तमानानि निमित्तानि घ्नन्तमुग्रं धनानां सञ्जितमिन्द्रं शुनमिव हुवेम तं यूयमपि सेवध्वम् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) परस्परमेलजन्यं सुखम् (हुवेम) (मघवानम्) पूजितधनवन्तम् (इन्द्रम्) विरोधविदारकम् (अस्मिन्) (भरे) प्रेम्णा पालनीये व्यवहारे (नृतमम्) अतिशयेन प्रीतेर्नेतारं प्रापकम् (वाजसातौ) विज्ञानसेवने (शृण्वन्तम्) (उग्रम्) द्वेषविनाशकम् (ऊतये) ऐक्यभावप्रवेशाय (समत्सु) विरोधव्यवहारेषु (घ्नन्तम्) विनाशयन्तम् (वृत्राणि) प्रेमास्पदवस्तूनि (सञ्जितम्) सम्यग् जयशीलम् (धनानाम्) द्रव्याणाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव धन्या मनुष्या ये विरोधं परिहाय सहाऽनुभूतिं जनयन्तीति ॥५॥ अत्र परस्परेषां प्रीतिवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चाशत्तमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. तीच माणसे धन्य आहेत जी विरोध सोडून सहानुभूती व ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥