०४८

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सद्यो꣡ ह जातो꣡ वृषभः꣡ कनी꣡नः
प्र꣡भर्तुम् आवद् अ꣡न्धसः सुत꣡स्य
साधोः꣡ पिब प्रतिकामं꣡ य꣡था ते
र꣡साशिरः प्रथमं꣡ सोमिय꣡स्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)
{}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kanī́naḥ ← kanī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

āvat ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prábhartum ← √bhr̥- (root)
{case:ACC, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pratikāmám ← pratikāmám (invariable)
{}

sādhóḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rásāśiraḥ ← rásāśir- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

somyásya ← somyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

स॒द्यः । ह॒ । जा॒तः । वृ॒ष॒भः । क॒नीनः॑ । प्रऽभ॑र्तुम् । आ॒व॒त् । अन्ध॑सः । सु॒तस्य॑ ।
सा॒धोः । पि॒ब॒ । प्र॒ति॒ऽका॒मम् । यथा॑ । ते॒ । रस॑ऽआशिरः । प्र॒थ॒मम् । सो॒म्यस्य॑ ॥

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• kanīnaḥ ← kanīna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; kanīna [word].”

• prabhartum ← prabhṛ ← √bhṛ
• [verb noun]

• āvad ← āvat ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• sādhoḥ ← sādhu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pratikāmaṃ ← pratikāmam ← pratikāma
• [noun], accusative, singular, masculine

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rasāśiraḥ ← rasa
• [noun], masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• rasāśiraḥ ← āśiraḥ ← āśir
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mixture.”

• prathamaṃ ← prathamam
• [adverb]
• “first.”

• somyasya ← somya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “saumya.”

वृषभः वृष्टिद्वारा अपां वर्षिता सद्यः तदानीमेव जातः उत्पन्नः कनीनः कमनीयः इन्द्रः सुतस्य अभिषुतस्य अन्धसः हविर्लक्षणस्य अन्नस्य सोमस्य प्रभर्तुं प्रकर्षेण भर्तारं संग्रहीतारं यजमानम् आवत् रक्षतु । ह प्रसिद्धौ । किंच तादृशस्त्वं प्रतिकामं कामे कामे सोमपानेच्छायां सत्यां ते तव यथा कामस्य पूर्तिर्भवति तथा साधोः रसात्मना संसिद्धं रसाशिरः गोपयोमिश्रणोपेतं सोम्यस्य सोममयं रसं प्रथमं सर्वेभ्यो देवेभ्यः पुरस्तात् पिब ॥ प्रतिकामम् । कामं कामं प्रति । वीप्सायामव्ययीभावः । समासस्वरः । यथा । अपादान्तत्वादेव लित्स्वरः । रसाशिरः । आङ्पूर्वात् श्रीणातेः क्विपि ‘अपस्पृधेथाम्’ इत्यादिना आशिर” इत्यादेशः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । सोम्यस्य । सोमशब्दात् मयडर्थे ’ मये च ’ इति यप्रत्ययः ॥

English translation:

“May the showerer (of rain), who, as soon as born, is the object of affection, protect the offerer of the effused libation; drink at will, Indra, before (the other gods), of the pure Soma mixed with milk.”

Immediately on his birth the young bull showed favor to the ritual offering of the pressed stalk.
Drink—at pleasure, however your (pleasure) is—the first of the somian sap-mixture that brings success.

Though Grassmann classifies prábhartum as an infinitive, and Oldenberg’s and Witzel Gotō’s tr.

seem (indirectly) to reflect this analysis (“dass man ihm darbrachte …”), the form seems to be simply a -tu-abstract (somewhat concretized)(so tr. Geldner and Renou). As is well known, the -tum form that serves as the only infinitive in Classical Sanskrit is hardly found in early Vedic. Macdonell (VG §586b) registers only five in the RV (not including this one) and an equal number in the AV. prábhartu- here seems more or less equivalent to prábhṛti- or prábharman-, though the -u-stem datives bhártave (IX.97.50) and ápabhartavaí (X.14.2) are infinitival.

Notice the near rhyming openings to the two half-verses, a: #sadyó h(a), c: #sādhóḥ.

SOON as the young Bull sprang into existence he longed to taste the pressed-out Soma’s liquor.
Drink thou thy fill, according to thy longing, first, of the goodly mixture blent with Soma.

Sobald als er geboren war, zog der junge Bulle die Darbringung des ausgepreßten Soma vor. Trink zuerst nach Wunsch, wie dein Wunsch ist, von dem vortrefflichen, milchgewürzten somischen Trank!

Sobald der Stier, der junge, war geboren, begehrt’ den Trunk er des gepressten Krautes; So trinke denn, so wie es dein Begehr ist, zuerst vom schönen Saftgebräu des Soma.

Едва лишь родившись, (совсем) молодой бык
Стал покровительствовать принесению выжатого сока сомы.
Пей первым по желанию, чтобы тебе (насытиться),
Превосходный смешанный с соком (напиток) из сомы!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले अड़तालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यथा) जैसे (सद्यः) शीघ्र (जातः) उत्पन्न हुआ (वृषभः) वृष्टि करनेवाला (कनीनः) प्रकाशवान् (रसाशिरः) रसों का भोजन करनेवाला सूर्य्य (अन्धसः) अन्न के (सुतस्य) उत्तम प्रकार संस्कार युक्त (सोम्यस्य) ऐश्वर्य्य में उत्पन्न का (प्रथमम्) प्रथम (आवत्) रक्षा करे उस प्रकार के आप (प्रतिकामम्) कामना-कामना के प्रति ओषधियों के रस को (पिब) पान करो और इस प्रकार के (साधोः) उत्तम मार्गों में वर्त्तमान (ते) आपका (ह) निश्चय से प्रजाओं को (प्रभर्त्तुम्) प्रकर्षता से धारण करने को सामर्थ्य होवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे राजा आदि मनुष्यों ! जैसे सूर्य्य आदि पदार्थ अपने प्रतापों और ईश्वर के नियोग से सब पदार्थों की रक्षा करके दोषों का नाश करते हैं, वैसे ही साधु पुरुषों की रक्षा करके दुष्ट पुरुषों का नाश करें ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा सद्यो जातो वृषभः कनीनो रसाशिरः सूर्योऽन्धसः सुतस्य सोम्यस्य प्रथममावत्तथाभूतस्त्वं प्रतिकामं सोमं पिबैवं भूतस्य साधोस्ते ह प्रजाः प्रभर्त्तुं शक्तिर्जायेत ॥१॥

अथ राज्ञो विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सद्यः) (ह) खलु (जातः) उत्पन्नः (वृषभः) वर्षकः (कनीनः) दीप्तिमान् (प्रभर्त्तुम्) प्रकर्षेण धर्त्तुम् (आवत्) रक्षेत् (अन्धसः) अन्नस्य (सुतस्य) सुसंस्कृतस्य (साधोः) सन्मार्गे स्थितस्य (पिब) (प्रतिकामम्) कामं कामं प्रति (यथा) (ते) तव (रसाशिरः) यो रसानश्नाति सः (प्रथमम्) (सोम्यस्य) सोम ऐश्वर्ये भवस्य ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे राजादयो मनुष्या ! यथा सूर्यादयः पदार्थाः स्वप्रभावैरीश्वरनियोगेन सर्वान् पदार्थान् रक्षित्वा दोषान् घ्नन्ति तथैव साधून्रक्षित्वा दुष्टान् हन्युः ॥१॥

या सूक्तात राजधर्म संतानोत्पत्ती व राज्यपालन इत्यादी गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे राजा इत्यादींनो! जसे सूर्य इत्यादी पदार्थ आपल्या पुरुषार्थाने व ईश्वराच्या आश्रयाने सर्व पदार्थांचे रक्षण करून दोषांचा नाश करतात तसेच साधूंचे रक्षण करून दुष्टांचा नाश करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡ज् जा꣡यथास् त꣡द् अ꣡हर् अस्य का꣡मे
अंशोः꣡ पीयू꣡षम् अपिबो गिरिष्ठा꣡म्
तं꣡ ते माता꣡ प꣡रि यो꣡षा ज꣡नित्री
महः꣡ पितु꣡र् द꣡म आ꣡सिञ्चद् अ꣡ग्रे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhar ~ áhaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jā́yathāḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

kā́me ← kā́ma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aṁśóḥ ← aṁśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

apibaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

giriṣṭhā́m ← giriṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pīyū́ṣam ← pīyū́ṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asiñcat ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

यत् । जाय॑थाः । तत् । अहः॑ । अ॒स्य॒ । कामे॑ । अं॒शोः । पी॒यूष॑म् । अ॒पि॒बः॒ । गि॒रि॒ऽस्थाम् ।
तम् । ते॒ । मा॒ता । परि॑ । योषा॑ । जनि॑त्री । म॒हः । पि॒तुः । दमे॑ । आ । अ॒सि॒ञ्च॒त् । अग्रे॑ ॥

• yaj ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• jāyathās ← jāyathāḥ ← jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kāme ← kāma
• [noun], locative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• ‘ṃśoḥ ← aṃśoḥ ← aṃśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• pīyūṣam ← pīyūṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; pīyūṣa; ambrosia.”

• apibo ← apibaḥ ← pā
• [verb], singular, Imperfect
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• giriṣṭhām ← giriṣṭhā
• [noun], accusative, singular, neuter

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yoṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• āsiñcad ← āsiñcat ← āsic ← √sic
• [verb], singular, Imperfect
• “pour; immerse.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

हे इन्द्र त्वं यत् यस्मिन्नहनि जायथाः अजायथाः तदहः तस्मिन्नेवाहनि अस्य सोमरस्य कामे पिपासायां सत्यां गिरिष्ठां गिरिस्थां पर्वतस्य उच्चस्थाने वर्तमानम् अंशोः सोमलताखण्डविशिष्टस्य ऋजीषस्य पीयूषम् अभिनवं रसम् अपिबः पीतवानसि । उत्पत्तिक्षणे एव सोमपाने कारणं दर्शयति । ते तव जनित्री माता योषा युवतिरदितिः महः महतः पितुः जनकस्य कश्यपस्य दमे सूतिकागृहे अग्रे स्तन्यदानात् प्राक् तं तादृशं सोमं परि आसिञ्चत् तवास्ये परितोऽक्षारयत् ॥ जायथाः । ‘जनी प्रादुर्भावे ’ इत्यस्य लडि बहुलं छन्दसि ’ इत्यडभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । जनित्री । ‘जनिता मन्त्रे’ इति निपातनात् णेर्लोपः ॥ ।

English translation:

“On the day on which you were born, you did drink at will the mountain-abiding nectar of this Soma, for your youthful parent mother (Aditi), in the dwelling of your great sire (Kaśyapa), gave it to you before she gave the breast.”

When you were born, on that day in desire for it [=soma] you drank the mountain-abiding beestings of the plant.
Your mother, the young woman who gave you birth, poured it around for you in the house of your great father for the first time.

It is appropriate that the “beestings” (pīyū́ṣa-), that is, the colostrum or first milk, should be given to the new-born Indra.

The preverb pári in pāda a is presumably to be construed with ā́siñcat in b, a verb with which it is frequently found. I do not understand the position of this pári, in the middle of the pāda, right after the caesura but breaking up the NP mātā́… yóṣā jánitrī.

That day when thou wast born thou, fain to taste it, drankest the plant’s milk which the mountains nourish.
That milk thy Mother first, the Dame who bare thee, poured for thee in thy mighty Father’s dwelling.

An dem Tage, da du geboren warst, trankst du im Verlangen darnach den auf dem Berge gewachsenen Rahm des Stengels. Ihn schenkte dir die Mutter, die junge Frau, die deine Erzieherin, zum ersten Mal im Hause des großen Vaters ein.

Am Tage schon, da du geboren, trankst du voll Gier des Krautes bergentsprungne Biestmilch, Die goss zuerst die Mutter, die dich zeugte, dir ein, die Frau im Haus’ des grossen Vaters.

Когда ты родился, в тот день, желая его,
Ты пил молозиво стебля, находящегося на горе.
Твоя мать, юная женщина, родительница, налила
Тебе его в доме великого отца в (самом) начале.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सन्तान की उत्पत्ति के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप (यत्) जिस (अहः) दिन (जायथाः) उत्पन्न हुए (तत्) उस दिन की (कामे) कामना में (अस्य) इस (अंशोः) प्राप्त हुए भाग के (गिरिष्ठाम्) मेघ में विद्यमान (पीयूषम्) अमृतरूप रस को (ते) आपके पिता (अपिबः) पान करें (तम्) उसको आपके (पितुः) पालक और उत्पादक पिता की (योषा) स्त्री आपकी (जनित्री) उत्पन्न करनेवाली (माता) माता (अग्रे) पहिले (दमे) घर में (महः) बड़े को (परि, आ, असिञ्चत्) चारों ओर से सींचता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - जब स्त्री और पुरुष गर्भ को धारण करें तब दुष्ट अन्न पान आदि का सेवन त्याग श्रेष्ठ अन्न पान गर्भधारण और सन्तान उत्पन्न करके फिर उसका भी इसी प्रकार पालन और वृद्धि करे, जो कि राजा होने को योग्य हो ॥२॥

अन्वय: हे राजँस्त्वं यदहर्जायथास्तदहः कामेऽस्यांऽशोर्गिरिष्ठां पीयूषं ते तव पिताऽपिबस्तं तव पितुर्योषा तव जनित्री माताऽग्रे दमे महः पर्य्यासिञ्चत् ॥२॥

अथ सन्तानोत्पत्तिविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (जायथाः) (तत्) (अहः) दिने (अस्य) (कामे) (अंशोः) प्राप्तस्य (पीयूषम्) अमृतात्मकं रसम् (अपिबः) पिब (गिरिष्ठाम्) यो गिरौ मेघे तिष्ठति (तम्) (ते) तव (माता) (परि) सर्वतः (योषा) (जनित्री) (महः) महत् (पितुः) पालकस्य जनकस्य (दमे) गृहे। दम इति गृहना०। निघं०३। ४। (आ) (असिञ्चत्) समन्तात् सिञ्चति (अग्रे) प्रथमतः ॥२॥

भावार्थभाषाः - यदा स्त्रीपुरुषौ गर्भमादधेयातां तदा दुष्टान्नपानादिसेवनं विहाय श्रेष्ठान्नपानं कृत्वा गर्भमाधाय सन्तानमुत्पाद्य पुनस्तस्याप्येवमेव पालनं वर्धनं कुर्य्याद्यो राजा भवितुमर्हेत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जेव्हा स्त्री-पुरुष गर्भ धारण करतात तेव्हा निकृष्ट अन्नपान इत्यादींचा त्याग करून व उत्कृष्ट अन्नपान करून गर्भ धारण करावा व संतान उत्पन्न करून त्याचेही त्याचप्रकारे पालन करून वृद्धी करावी. ते संतानही राजा बनण्यायोग्य असावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उपस्था꣡य मात꣡रम् अ꣡न्नम् ऐट्ट
तिग्म꣡म् अपश्यद् अभि꣡ सो꣡मम् ऊ꣡धः
प्रयाव꣡यन्न् अचरद् गृ꣡त्सो अन्या꣡न्
महा꣡नि चक्रे पुरुध꣡प्रतीकः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aiṭṭa ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

upasthā́ya ← √sthā- (root)
{non-finite:CVB}

abhí ← abhí (invariable)
{}

apaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tigmám ← tigmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

acarat ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

anyā́n ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gŕ̥tsaḥ ← gŕ̥tsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prayāváyan ← √yu- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mahā́ni ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

purudhápratīkaḥ ← purudhápratīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒प॒ऽस्थाय॑ । मा॒तर॑म् । अन्न॑म् । ऐ॒ट्ट॒ । ति॒ग्मम् । अ॒प॒श्य॒त् । अ॒भि । सोम॑म् । ऊधः॑ ।
प्र॒ऽय॒वय॑न् । अ॒च॒र॒त् । गृत्सः॑ । अ॒न्यान् । म॒हानि॑ । च॒क्रे॒ । पु॒रु॒धऽप्र॑तीकः ॥

• upasthāya ← upasthā ← √sthā
• [verb noun]
• “approach; approach; worship; serve; originate; enter (a state); entertain; arise; stand; happen; become.”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• annam ← anna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• aiṭṭa ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• tigmam ← tigma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sharp; pointed; fiery.”

• apaśyad ← apaśyat ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ūdhaḥ ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• prayāvayann ← prayāvayan ← prayāvay ← √yu
• [verb noun], nominative, singular

• acarad ← acarat ← car
• [verb], singular, Imperfect
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• gṛtso ← gṛtsaḥ ← gṛtsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “apt; deft.”

• anyān ← anya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• mahāni ← maha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “great; abundant.”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• purudhapratīkaḥ ← purudha ← purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• purudhapratīkaḥ ← pratīkaḥ ← pratīka
• [noun], nominative, singular, masculine

स इन्द्रः मातरम् उपस्थाय प्रार्थयित्वा अन्नमैट्ट तामन्नमयाचत । ‘ईळिरध्येषणाकर्मा: ( निरु. ७. १५) इति यास्कः । ततस्तस्याः ऊधः ऊधसि क्षीररूपेण स्थितं तिग्मं दीप्तं सोमम् अभि अपश्यत् सर्वतोऽदर्शत्। गृत्सः । अभिकाङ्क्ष्यते सर्वैर्देवैः शत्रुहननार्थमिति गृत्स इन्द्रः। अन्यान् सपत्नान् प्रयवयन” स्वस्वस्थानात् प्रकर्षेणोच्चालयन् अचरत् सर्वत्र चरति । किंच पुरुधप्रतीकः तेजोयोगात् बहुधा विक्षिप्ताङ्ग सन् महानि महान्ति वृत्रहननादीनि कर्माणि चक्रे ॥ उपस्थाय । तिष्ठतेर्ल्यपि ’ घुमास्था" ’ इतीत्वे प्राप्ते न ल्यपि ’ इति प्रतिषेधः । लित्स्वरः । ऐट्ट । ईळिर्याञ्चार्थः । तस्माल्लङि रूपम् । ‘आडजादीनाम् ’ इत्याडागमः । ष्टुत्वम् । निघातः । तिग्मम् । तिज निशाने ’ अस्मात् ‘युजिरुचितिजां कुश्च ’ इति मक्प्रत्ययः कवर्गादेशश्च । प्रयवयन्।’ यु मिश्रणामिश्रणयोः ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य शतरि रूपम् । लित्स्वरः । गृत्सः । ‘गृधु अभिकाङ्क्षायाम्’। ‘गृधिपण्योर्दकौ च ’ इति सप्रत्ययो दकारश्चान्तादेशः । वृषादित्वात् आद्युदात्तः । पुरुधप्रतीकः । पुरुशब्दः’ इह संख्यावाची । ‘संख्याया विधार्थे धा’ इति धाप्रत्ययः । ह्रस्वछान्दसः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“Approaching his mother he asked for food, and beheld the acrid Soma upon her bosom; eager he proceeds, dislodging the adversaries (of the gods); and, putting forth manifold (energy), he performed great (deeds).”

On approaching his mother, he called for food; he looked upon the sharp soma as his udder.
Clever, he took care to keep away the others; of manifold countenances, he performed great things himself.

It is not clear who the “others” (anyā́n) are whom he keeps away, but the medial pf. in the next pāda (cakre) implicitly claims that he did the great things (mahā́ni; cf. vīryā̀ṇi … mahā́ni in III.36.1cd) by himself, that is, without the help of others.

Desiring food he came unto his Mother, and on her breast beheld the pungent Soma.
Wise, he moved on, keeping aloof the others, and wrought great exploits in his varied aspects.

Vor seine Mutter tretend rief er nach Speise; er schaute nach dem scharfen Soma als dem Euter. Die anderen pflegte der Kluge fernzuhalten. Große Taten vollbrachte er, der vielerlei Gesichter trägt.

Hineilend bat die Mutter er um Speise, den scharfen Soma sah er da, das Euter; Verscheuchend andre, eilte er begierig, und grosse Werke that der vielgestalt’ge.

Держась возле матери, он попросил еды.
Он смотрел на острого сому как на (материнскую) грудь.
Ловкий, он бродил, отгоняя других.
Великие (дела) совершил многоликий.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (गृत्सः) बुद्धिमान् (पुरुधप्रतीकः) बहुतों को धारण करनेवालों के प्रति प्राप्त होनेवाला सूर्य्य (ऊधः) प्रातःकाल की रात्रि को जैसे वैसे (मातरम्) पुत्र की माता को (उपस्थाय) समीप प्राप्त होकर (अन्नम्) खाने योग्य पदार्थ की (ऐट्ट) प्रशंसा करे और (प्रयावयन्) संयोग वा विभाग करता हुआ (सोमम्) ऐश्वर्य्य को (अभि) चारों ओर से (अपश्यत्) देखे और (अन्यान्) औरों को (अचरत्) आचरण करे (महानि) बड़े सन्तानों को (चक्रे) उत्पन्न करे, वही राजा होने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य प्रातःकाल की रात्रि को प्राप्त होकर दिन को उत्पन्न करता है, वैसे ही सन्तान की माता को सन्तान का पिता प्राप्त होकर गर्भस्थिति करे और वैसे ही संस्कारों को माता और पिता करें कि जैसे सन्तान उत्तम गुण, कर्म, लक्षण,स्वभावों से युक्त राजकर्मों को करने योग्य होवें ॥३॥

अन्वय: यो गृत्सः पुरुधप्रतीकः सूर्य्य ऊधइव मातरमुपस्थायान्नमैट्ट प्रयावयन् सन् तिग्मं सोममभ्यपश्यदन्यानचरन्महानि चक्रे स एव राजा भवितुमर्हेत् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उपस्थाय) सामीप्यं प्राप्य (मातरम्) जननीम् (अन्नम्) अत्तुं योग्यम् (ऐट्ट) प्रशंसेत (तिग्मम्) तीव्रम् (अपश्यत्) पश्येत् (अभि) आभिमुख्ये (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (ऊधः) यथोषाः (प्रयावयन्) संयोजयन् विभाजयन् वा (अचरत्) आचरेत् (गृत्सः) मेधावी (अन्यान्) (महानि) महान्त्यपत्यानि (चक्रे) कुर्य्यात् (पुरुधप्रतीकः) पुरुन् बहून् दधाति ते पुरुधा यः पुरुधान् प्रत्यायेति सः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्य उषसं प्राप्य दिनं जनयति तथैवाऽपत्यमातरं सन्तानपितोपस्थाय गर्भमादधेत तथैव संस्कारान्मातापितरौ विदधेयातां यथाऽपत्यानि शुभगुणकर्मलक्षणस्वभावानि राजकर्माणि कर्त्तुमर्हेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य उषेनंतर दिवस उत्पन्न करतो. तसेच माता व पिता यांनी संतानाला जन्म द्यावा. माता व पिता यांनी संस्कार करावेत. ज्यामुळे संतान उत्तम गुण, कर्म, लक्षण स्वभावाने युक्त राजकार्य करण्यायोग्य बनेल. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उग्र꣡स् तुराषा꣡ळ् अभि꣡भूतिओजा
यथावशं꣡ तनु꣡वं चक्र एषः꣡
त्व꣡ष्टारम् इ꣡न्द्रो जनु꣡षाभिभू꣡य
आमु꣡ष्या सो꣡मम् अपिबच् चमू꣡षु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhíbhūtyojāḥ ← abhíbhūtyojas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

turāṣā́ṭ ← turāṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yathāvaśám ← yathāvaśám (invariable)
{}

abhibhū́ya ← √bhū- (root)
{non-finite:CVB}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janúṣā ← janúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tváṣṭāram ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āmúṣya ← √muṣⁱ- (root)
{non-finite:CVB}

apibat ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

camū́ṣu ← camū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒ग्रः । तु॒रा॒षाट् । अ॒भिभू॑तिऽओजाः । य॒था॒ऽव॒शम् । त॒न्व॑म् । च॒क्रे॒ । ए॒षः ।
त्वष्टा॑रम् । इन्द्रः॑ । ज॒नुषा॑ । अ॒भि॒ऽभूय॑ । आ॒ऽमुष्य॑ । सोम॑म् । अ॒पि॒ब॒त् । च॒मूषु॑ ॥

• ugras ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• turāṣāﾱ ← turāṣāh
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• abhibhūtyojā ← abhibhūti
• [noun], feminine

• abhibhūtyojā ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yathāvaśaṃ ← yathāvaśam
• [adverb]

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular
• “body; self; own(a); person; form.”

• cakra ← cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• tvaṣṭāram ← tvaṣṭṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• januṣābhibhūyāmuṣyā ← januṣā ← janus
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “birth.”

• januṣābhibhūyāmuṣyā ← abhibhūya ← abhibhū ← √bhū
• [verb noun]
• “overcome; overwhelm; contract; possess.”

• januṣābhibhūyāmuṣyā ← amuṣya ← adas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• januṣābhibhūyāmuṣyā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• apibac ← apibat ← pā
• [verb], singular, Imperfect
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• camūṣu ← camū
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; camū; Camū.”

यः एषः इन्द्रः उग्रः शत्रूणां भयंकरः तुराषाट् त्वरया शत्रूणामभिभविता अत एव अभिभूत्योजाः शत्रूणामभिभवनपराक्रमोपेतः सन् तन्वम् आत्मीयं शरीरं यथावशं यथाकामं नानाविधरूपोपेतं चक्रे । तथा च मन्त्रवर्णः- रूपंरूपं मघवा बोभवति’ ( ऋ. सं. ३. ५३, ८) इति । सः इन्द्रः जनुषा जन्मना सामर्थ्येन त्वष्टारं त्वष्टृनामकमसुरम् अभिभूय चमूषु चमसेषु स्थितम् आमुष्य चोरयित्वा सोममपिबत् ।’ त्वष्टा हतपुत्रो वीन्द्रम्’ इत्यादि ‘प्रासहा सोममपिबत् ’ ( तै. सं. २. ४. १२. १ ) इति तैत्तिरीयकम् ॥ तुराषाट् । ‘ञित्वरा संभ्रमे ’ । क्विप् । ‘ज्वरत्वर’ ’ इत्यादिना ऊठ् । सहेः “ छन्दसि सहः’ इति ण्विः । ‘कर्तृकरणे कृता बहुलम्’ इति समासः । तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति तृतीयायाः अलुक् । ‘सहेः साडः सः ’ इति षत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः। यथावशम् । वशं काममनतिक्रम्य इत्यव्ययीभावसमासः । समासस्वरः । आमुष्य । ‘मुष स्तेये ’ । ल्यप् । चमूषु ।’ चमु अदने ‘। ‘कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊः’ इत्यूप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Fierce, rapid in assault, of overpowering strength he made his form obedient to his will; having overcome Tvaṣṭā by his innate (vigour), and carried off the Soma, he draink it (deposited) in the ladles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Made his form obedient to his will: According to sūkta 3.8, rūpam rūpam maghavan bobhavīti, Maghavan is repeatedy of various forms; he can take what form he wills

Strong, overcoming the powerful, of overwhelming strength—he made his body as he wished.
Having overwhelmed Tvaṣṭar at his birth, Indra, having stolen the soma, drank it in the cups. ꣡

Fierce, quickly conquering, of surpassing vigour, he framed his body even as he listed.
E’en from his birth-time Indra conquered Tvastar, bore off the Soma and in beakers drank it.

Gewaltig, die Mächtigen bezwingend, von überlegener Stärke, hat er nach Belieben seinen Leib gewandelt. Von Natur dem Tvastri überlegen raubte Indra den Soma und trank ihn aus den Gefäßen.

Schnellsiegend, mächtig, übergross an Stärke gestaltete den Leib er ganz nach Wunsch sich, Den Tvaschtar schon als Kind besiegend, trank er, den Soma raubend, Indra aus den Bechern.

Грозный, одолевающий (даже) могучих, с силой превосходства,
Он создавал себе тело, как хотел.
По природе (своей) подчинив (себе) Тваштара,
Похитив сому, Индра пил (его) из чаш.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजा के पालन का विषय अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (एषः) यह (चमूषु) भक्षण करनेवाली सेनाओं में (सोमम्) ओषधियों के रस की (आमुष्य) चोरी करके (अपिबत्) पीवे उस (त्वष्टारम्) तेजस्वी और शत्रुओं का (अभिभूय) तिरस्कार करके (जनुषा) जन्म से (उग्रः) तेजस्वी (तुराषाट्) शीघ्रकारियों को सहनेवाला (अभिभूत्योजाः) शत्रुओं के तिरस्कार करनेवाले पराक्रम से युक्त (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्यवाला पुरुष (यथावशम्) यथासामर्थ्य (तन्वम्) शरीर को (चक्रे) करता है, वह राज्य करने के योग्य होवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् धार्मिक राजा जन हैं, वे चोर आदि दुष्ट जनों का तिरस्कार और मादक द्रव्य अर्थात् उन्मत्तता करनेवाले द्रव्यों के सेवनकर्त्ताओं का दण्ड करके और अपने आप अव्यसनी होकर प्रजाओं के पालन करने को समर्थ होवें, वे ही राज्य की वृद्धि करने के योग्य होवें ॥४॥

अन्वय: य एषश्चमूषु सोममामुष्याऽपिबत्तं त्वष्टारमभिभूय जनुषोग्रस्तुराषाडभिभूत्योजा इन्द्रो यथावशं तन्वं चक्रे स राज्यं कर्त्तुमर्हेत् ॥४॥

अथ प्रजापालनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रः) तेजस्वी (तुराषाट्) यस्तुरा त्वरिताञ्छीघ्रकारिणः सहते सः (अभिभूत्योजाः) शत्रूणामभिभवकरः पराक्रमो यस्य सः (यथावशम्) वशमनतिक्रम्य वर्त्तते तत् (तन्वम्) शरीरम् (चक्रे) करोति (एष) (त्वष्टारम्) तेजस्विनम् (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (जनुषा) जन्मना (अभिभूय) शत्रून् तिरस्कृत्य (आमुष्य) चोरयित्वा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सोमम्) ओषधिरसम् (अपिबत्) पिबेत् (चमूषु) भक्षयित्रीषु सेनासु ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो धार्मिका राजजनास्ते स्तेनादीन् दुष्टाँस्तिरस्कृत्य मादकद्रव्यसेविनो दण्डयित्वा स्वयमव्यसनिनो भूत्वा प्रजाः पालयितुं क्षमाः स्युस्त एव राज्यमुन्नेतुमर्हेयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जे विद्वान धार्मिक राजे असतात, त्यांनी चोर इत्यादी दुष्ट लोकांचा तिरस्कार करावा व मादक द्रव्याचे सेवन करणाऱ्यास दंड करून स्वतः निर्व्यसनी होऊन प्रजेचे पालन करण्यास समर्थ व्हावे. तेच राज्याची वृद्धी करण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं꣡ हुवेम मघ꣡वानम् इ꣡न्द्रम्
अस्मि꣡न् भ꣡रे नृ꣡तमं वा꣡जसातौ
शृण्व꣡न्तम् उग्र꣡म् ऊत꣡ये सम꣡त्सु
घ्न꣡न्तं वृत्रा꣡णि संजि꣡तं ध꣡नानाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे । बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः सङ्ग्रामः । तस्मिन् सङ्ग्रामे शुनं शूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं षुघवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेशु व्रुत्राणि वृत्रोपलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिम्सन्तं धनानां शत्रुसम्बन्धिनां सञ्जितं सम्यग्देतारं ता मूतये रक्षणाय वयमाह्वयेवा । शुनम् । तुओश्वि गैत्वृद्ध्योरित्यस्य निष्थायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रूपम् । निघातः । भरे । भृञ् भरणे । घः । वृशादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् । जनसनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । अद भक्षणे । सम्पूर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिंसागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञितम् । जि जये । क्विप् ॥ ५ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat, the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in the fight where spoil is gathered;
The Strong, who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute, Den starken, der zur Hülfe hört in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного-для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हमलोग (अस्मिन्) इस (वाजसातौ) सत्य और असत्य व्यवहार के विभाग करनेवाले (भरे) पोषण करने योग्य राज्य में (ऊतये) रक्षण आदि के लिये (मघवानम्) न्याय से इकट्ठे किये गये बहुत धन से सत्कृत (नृतमम्) मनुष्यों में उत्तम मनुष्य (शृण्वन्तम्) सत्य और असत्य का निश्चय करके आज्ञा देते हुए (उग्रम्) दुष्ट जनों में कठिन और श्रेष्ठ पुरुषों में सरल स्वभाववाले (समत्सु) धर्मयुक्त संग्रामों में (घ्नन्तम्) दुष्ट पुरुषों के नाशकर्त्ता (धनानाम्) धनों के (सञ्जितम्) पालन करने वा देनेवाले (वृत्राणि) धनों को प्राप्त (इन्द्रम्) राजा को प्राप्त हो कर (शुनम्) राजाओं के धर्म से उत्पन्न हुए सुख को (हुवेम) ग्रहण करें, वैसे ही ऐसे राजा को प्राप्त होकर आप लोग भी इसका ग्रहण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - संपूर्ण श्रेष्ठ सभासद् विद्वज्जनों को चाहिये कि अवश्य संपूर्ण शास्त्रों में निपुण उत्तम गुण कर्म और स्वभाववाले राजधर्म में चतुर व उत्तम कुलयुक्त अत्यन्त ऐश्वर्य्यवान् पुरुष को सबका अधीश करके और राज्य की निरन्तर रक्षा करके चौरादिकों का नाश करें ॥५॥ इस सूक्त में राजधर्म सन्तानोत्पत्ति और राज्यपालन आदि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह अड़तालीसवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयमस्मिन् वाजसातौ भर ऊतये मघवानं नृतमं शृण्वन्तमुग्रं समत्सु घ्नन्तं धनानां सञ्जितं वृत्राणि प्राप्तमिन्द्रं प्राप्य शुनं हुवेम तथैव तादृशं राजानं प्राप्य यूयमप्येतदाह्वयत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) राजधर्मजं सुखम् (हुवेम) आह्वयेम (मघवानम्) न्यायोपार्जितबहुधनसत्कृतम् (इन्द्रम्) राजानम् (अस्मिन्) (भरे) भर्त्तव्ये राज्ये (नृतमम्) नरोत्तमम् (वाजसातौ) सत्यासत्यव्यवहारविभाजके (शृण्वन्तम्) सत्याऽसत्ये निश्चित्याज्ञापयन्तम् (उग्रम्) दुष्टेषु कठिनस्वभावं श्रेष्ठेषु सरलम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) धर्म्यसङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) दुष्टान् विनाशयन्तम् (वृत्राणि) धनानि (सञ्जितम्) पालकं दातारं वा (धनानाम्) ॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्वैः सभ्यैर्विद्वज्जनैरवश्यं सकलशास्त्रविशारदं शुभगुणकर्मस्वभावं राजधर्मकोविदं कुलीनं परमैश्वर्य्यवन्तं सर्वाधीशं कृत्वा राष्ट्रस्य सततं रक्षाञ्च विधाय दस्यवः परिहन्तव्या इति ॥५॥ अत्र राजधर्मसन्तानोत्पत्तिराज्यपालनादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टचत्वारिंशत्तमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - संपूर्ण श्रेष्ठ सभासद विद्वानांनी सर्व शास्त्रात निपुण, उत्तम गुण, कर्म स्वभावयुक्त, राजधर्मात चतुर, कुलीन, अत्यंत ऐश्वर्ययुक्त पुरुषाला राजा करावे व राज्याचे निरंतर रक्षण करून चोर इ. चा नाश करावा. ॥ ५ ॥