०४६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युध्म᳓स्य ते वृषभ᳓स्य स्वरा᳓ज
उग्र᳓स्य यू᳓न स्थ᳓विरस्य घृ᳓ष्वेः
अ᳓जूर्यतो वज्रि᳓णो वीरि᳓याणि
इ᳓न्द्र श्रुत᳓स्य महतो᳓ महा᳓नि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
svarā́jaḥ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vr̥ṣabhásya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yudhmásya ← yudhmá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ghŕ̥ṣveḥ ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sthávirasya ← sthávira- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ugrásya ← ugrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yū́naḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ájūryataḥ ← ájūryant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vajríṇaḥ ← vajrín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́ni ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

mahatáḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śrutásya ← √śru- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यु॒ध्मस्य॑ । ते॒ । वृ॒ष॒भस्य॑ । स्व॒ऽराजः॑ । उ॒ग्रस्य॑ । यूनः॑ । स्थवि॑रस्य । घृष्वेः॑ ।
अजू॑र्यतः । व॒ज्रिणः॑ । वी॒र्या॑णि । इन्द्र॑ । श्रु॒तस्य॑ । म॒ह॒तः । म॒हानि॑ ॥

• yudhmasya ← yudhma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “warrior.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛṣabhasya ← vṛṣabha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• svarāja ← svarājaḥ ← svarāj
• [noun], genitive, singular, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

• ugrasya ← ugra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• yūna ← yuvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• sthavirasya ← sthavira
• [noun], genitive, singular, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• ghṛṣveḥ ← ghṛṣvi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “anticipated; electrifying.”

• ajūryato ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ajūryato ← jūryataḥ ← jṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• vajriṇo ← vajriṇaḥ ← vajrin
• [noun], genitive, singular, masculine

• vīryāṇīndra ← vīryāṇi ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vīryāṇīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śrutasya ← śru
• [verb noun], genitive, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• mahato ← mahataḥ ← mahat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahāni ← maha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “great; abundant.”

हे इन्द्र युध्मस्य योधनशीलस्य वृषभस्य अभिमतफलसेचकस्य स्वराजः धनाधिपतेः उग्रस्य समर्थस्य यूनः नित्यतरुणस्य स्थविरस्य चिरंतनस्य घृष्वेः शत्रूणां संघर्षकस्य अजूर्यतः जरारहितस्य वज्रिणः श्रुतस्य त्रिषु लोकेषु प्रसिद्धस्य अत एव महतः ते तव वीर्याणि महानि महान्ति खलु ॥ युध्मस्य ।’ युध संप्रहारे । इषियुधीन्धिदसि° ’ इत्यादिना मक्प्रत्ययः । यूनः । यौतेः ‘ कनिन्युवृषि° ’ इत्यादिना कनिन् । ‘ श्वयुवमघोनामतद्धिते ’ इति संप्रसारणम् । नित्स्वरः । स्थविरस्य । ’ अजिरशिशिरशिथिल ’ इत्यादिना किरन्प्रत्ययान्तो निपातितः । घृष्वेः । ‘घृषु संघर्षे ’ ।’ कृविघृष्विच्छवि ’ इत्यादिना क्विन्प्रत्ययान्तो निपात्यते । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Vast are the energies of you, Indra, the warrior, (the showerer of benefits), the lord of wealth, the fierce; who is (both) young and old; the overcomer of foes, the undecaying, the wielder of the thunderbolt, and who is mighty and renowned.”

Of you, the fighter, the bull, the sovereign king, the strong youth, stalwart, ardent,
of the unaging bearer of the mace—great are the manly deeds of you, o Indra, famous and great.

This vs. is cunningly constructed, in that until the very last word of the third pāda it consists entirely of genitives with nothing to depend on; neut. pl. vīryā̀ṇi at the end of c breaks this string and provides the necessary grammatical support – joined by the matching adj. mahā́ni at the very end of the vs. _________ 03
All four pādas begin with prá; the verb of a, ririce, should be supplied with the other three pādas.

Note the phonological plays in a: prá (mā)trā(bhī) and ririce roca(mānaḥ).

OF thee, the Bull, the Warrior, Sovran Ruler, joyous and fierce, ancient and ever youthful,
The undecaying One who wields the thunder, renowned and great, great are the exploits, Indra.

Groß sind die Kräfte von dir, Indra, dem streitbaren Bullen, dem Selbstherrn, dem gewaltigen, jugendlichen, ausgewachsenen, kampflustigen, nicht alternden Keulenträger, dem berühmten, großen.

Dem Kämpfer dir, dem Stier, dem Selbstgebieter, dem jungen starken, dem gewalt’gen, wilden, Dem blitzenden, berühmten, der nicht altert, sind Heldenkräfte, gross dem grossen Indra.

Велики силы мужества, о Индра, у тебя,
Воинственного быка, самодержца,
Грозного, юного, крепкого, пылкого,
Нестареющего, с ваджрой (в руке), знаменитого, великого.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले छियालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा कैसा हो, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के दाता ! जिस (युध्मस्य) युद्ध करने और (स्वराजः) अपने से प्रकाशित (वृषभस्य) बलवाले (उग्रस्य) तेजस्वी स्वभाव और (यूनः) यौवन अवस्था को प्राप्त पुरुष तथा (स्थविरस्य) वृद्धावस्थायुक्त पुरुष के और (घृष्वेः) शत्रुओं को घसीटनेवाले (अजूर्य्यतः) शरीर की शिथिलता से रहित और (वज्रिणः) बहुत प्रकार के शस्त्रों से युक्त (महतः) सेवा करने योग्य (श्रुतस्य) प्रसिद्ध (ते) आपके जो (महानि) श्रेष्ठ (वीर्य्याणि) वीर पुरुषों के कर्म हैं, उनसे युक्त आप हम लोगों से सत्कार पाने योग्य हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो संपूर्ण लक्षणों से युक्त युवा वा वृद्ध भी राजा हो, वैसे ही अपने प्रयत्न से अपने सामर्थ्य का बढ़ानेवाला होवे ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्य युध्मस्य स्वराजो वृषभस्योग्रस्य यूनः स्थविरस्य घृष्वेरजूर्यतो वज्रिणो महतः श्रुतस्य ते तव यानि महानि वीर्य्याणि सन्ति तैर्युक्तस्त्वमस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥१॥

अथ राजा कीदृशो भवेदित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (युध्मस्य) योद्धुं शीलस्य (ते) तव (वृषभस्य) बलिष्ठस्य (स्वराजः) यः स्वेन राजते तस्य (उग्रस्य) तेजस्विस्वभावस्य (यूनः) यौवनावस्थां प्राप्तस्य (स्थविरस्य) वृद्धस्य (घृष्वेः) शत्रूणां घर्षकस्य (अजूर्यतः) अजीर्णस्य (वज्रिणः) वज्रं बहुविधं शस्त्रं विद्यते यस्य तस्य (वीर्य्याणि) वीरस्य कर्माणि (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययोजक (श्रुतस्य) प्रसिद्धस्य (महतः) पूज्यस्य (महानि) ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि सर्वलक्षणसम्पन्नो युवा वा वृद्धोऽपि राजा स्यात्तथैव प्रयत्नेन स्वसामर्थ्यवर्द्धको भवेत् ॥१॥

या सूक्तात राजा, विद्युत व पृथ्वी इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जर संपूर्ण लक्षणांनी युक्त राजा वृद्ध किंवा तरुण असेल तर प्रयत्नपूर्वक त्याने सामर्थ्य वाढवावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महाँ᳓ असि महिष वृ᳓ष्णियेभिर्
धनस्पृ᳓द् उग्र स᳓हमानो अन्या᳓न्
ए᳓को वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य रा᳓जा
स᳓ योध᳓या च क्षय᳓या च ज᳓नान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahiṣa ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇyebhiḥ ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

anyā́n ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhanaspŕ̥t ← dhanaspŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhamānaḥ ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kṣayáya ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yodháya ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

म॒हान् । अ॒सि॒ । म॒हि॒ष॒ । वृष्ण्ये॑भिः । ध॒न॒ऽस्पृत् । उ॒ग्र॒ । सह॑मानः । अ॒न्यान् ।
एकः॑ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ । सः । यो॒धया॑ । च॒ । क्ष॒यय॑ । च॒ । जना॑न् ॥

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahiṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• vṛṣṇyebhir ← vṛṣṇyebhiḥ ← vṛṣṇya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• dhanaspṛd ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanaspṛd ← spṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; protecting.”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• sahamāno ← sahamānaḥ ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• anyān ← anya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yodhayā ← yodhay ← √yudh
• [verb], singular, Present imperative
• “fight; equal.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kṣayayā ← kṣayay ← √kṣi
• [verb], singular, Present imperative

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• janān ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे महिष महनीय उग्र इन्द्र त्वं महानसि । धनस्पृत् धनानि दानभोगत्यागैः पारं नयंस्त्वं वृष्ण्येभिः वीर्यैः अन्यान् शत्रून् सहमानः अभिभवन् वर्तसे । तथा विश्वस्य सर्वस्य “भुवनस्य एकः असहायः राजा सः त्वं योधय च सपत्नान् प्रहर । जनान् क्षयय च निवासय । बाधकान् हत्वा साधुजनान् स्वस्थाने स्थापयेत्यभिप्रायः ॥ महिष ।’ मह पूजायाम् । ‘ अविमह्योष्टिषच् ’ ( उ. सू. १. ४५ ) इति टिषच्प्रत्ययः । आमन्त्रितत्वान्निघातः । वृष्ण्येभिः । वृष्णि भवानि । ‘ भवे छन्दसि ’ इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तः । योधय । “ युध संप्रहारे ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लोटि रूपम् । ‘ चादिषु च ’ इति न निघातः । णित्स्वरः । क्षयय । ‘ क्षि निवासगत्योः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लोटि रूपम् । अत्रापि पूर्ववदनिघातः ॥

English translation:

“Adorable and powerful Indra, you are great and magnificent, overcoming adversaries by your prowess; you alone are lord of all the world; do you war (upon our enemies), and give safe dwellings to men.”

You are great, you buffalo, with your bullish powers—winning the spoils, you strong one, overwhelming the others.
As sole king of all creation, cause the peoples to fight and to dwell in peace.

Great art thou, Mighty Lord, through manly vigour, O fierce One, gathering spoil, subduing others,
Thyself alone the universe’s Sovran: so send forth men to combat and to rest them.

Groß bist du Büffel an Stierkräften, ein Schätzegewinner, du Gewaltiger, der die anderen bezwingt. Als der alleinige König der ganzen Welt führe du die Völker zum Kampf und laß sie in Frieden wohnen!

Ein grosser Stier bist du an Stiereskräften, erbeutend Gut, o Held, besiegend alle, Allein’ger König du des ganzen Weltalls, darum zu Kampf und Frieden führ die Menschen.

Ты велик, о буйвол, (своими) бычьими силами,
Захватывающий награды, о грозный, осиливающий других.
Единственный царь всего света,
Веди народы на битву и рассели их в мире!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (महिष) अत्यन्त आदर करने योग्य ! (उग्र) बल आदिकों से युक्त और (राजन्) प्रकाशित जिससे आप (वृष्ण्येभिः) बलवान् पुरुषों में उत्पन्न गुणों के साथ (महान्) श्रेष्ठ गुणों से युक्त और (धनस्पृत्) धन के सेवक (एकः) सहायरहित (अन्यान्) शत्रुओं को (सहमानः) सहते हुए (विश्वस्य) सम्पूर्ण (भुवनस्य) प्राणियों के निवास के स्थान के श्रेष्ठगुणों से युक्त (राजा) (असि) हैं (सः) वह आप (जनान्) प्रसिद्ध वीरों को (योधय) लड़ाइये शत्रुओं को (क्षयय) पराजय को पहुँचाइये (च) और सज्जनों को अपने देश में बसाइये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग शरीर और आत्मा का पूर्ण बल करके शत्रुओं को निवारण करते और सज्जनों का सत्कार करके आनन्द देते हैं, वे श्रेष्ठ होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे महिषोग्र राजन् ! यतस्त्वं वृष्ण्येभिः सह महान् धनस्पृदेकोऽन्यान् सहमानो विश्वस्य भुवनस्य महान् राजासि स त्वं जनान् योधय च क्षयय शत्रून् पराजयं प्रापय सज्जनान् निवासय ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्) महागुणविशिष्टः (असि) (महिष) पूजनीयतम (वृष्ण्येभिः) वृषेषु बलिष्ठेषु भवैर्गुणैः (धनस्पृत्) यो धनं स्पृणोति सेवते सः (उग्र) बलादियुक्त (सहमानः) (अन्यान्) शत्रून् (एकः) असहायः (विश्वस्य) समग्रस्य (भुवनस्य) भूताधिकरणस्य (राजा) प्रकाशमानः (सः) (योधय)। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (च) (क्षयय) क्षायय निवासय पराजयं प्रापय वा। अत्रापि संहितायामिति दीर्घः। (च) (जनान्) प्रसिद्धान् वीरान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये शरीरात्मनोः पूर्णं बलं कृत्वा शत्रून् निवारयन्ति सज्जनान् सत्कृत्याऽऽनन्दन्ति ते महान्तो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे लोक शरीर व आत्म्याचे बल पूर्ण करून शत्रूंचे निवारण करतात व सज्जनांचा सत्कार करून आनंद मिळवितात ते श्रेष्ठ असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ मा᳓त्राभी रिरिचे रो᳓चमानः
प्र᳓ देवे᳓भिर् विश्व᳓तो अ᳓प्रतीतः
प्र᳓ मज्म᳓ना दिव᳓ इ᳓न्द्रः पृथिव्याः᳓
प्रो᳓रो᳓र् महो᳓ अन्त᳓रिक्षाद् ऋजीषी᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mā́trābhiḥ ← mā́trā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

rócamānaḥ ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ápratītaḥ ← ápratīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

viśvátas ← viśvátas (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

r̥jīṣī́ ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uróḥ ← urú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

प्र । मात्रा॑भिः । रि॒रि॒चे॒ । रोच॑मानः । प्र । दे॒वेभिः॑ । वि॒श्वतः॑ । अप्र॑तिऽइतः ।
प्र । म॒ज्मना॑ । दि॒वः । इन्द्रः॑ । पृ॒थि॒व्याः । प्र । उ॒रोः । म॒हः । अ॒न्तरि॑क्षात् । ऋ॒जी॒षी ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mātrābhī ← mātrābhiḥ ← mātrā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “measure; weight; quantity; syllable; mātrā; property; part; particle; mātrā [word]; household effects; morsel; mirror; substance.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• rocamānaḥ ← ruc
• [verb noun], nominative, singular
• “please; shine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• viśvato ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• apratītaḥ ← apratīta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “irresistible.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• proror ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• proror ← uroḥ ← uru
• [noun], ablative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• antarikṣād ← antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• ṛjīṣī ← ṛjīṣin
• [noun], nominative, singular, masculine

रोचमानः दीप्यमानः विश्वतः सर्वैः अप्रतीतः एतावदस्य सामर्थ्यमित्यपरिच्छिद्यमानः ऋजीषी सोमवान् इन्द्रः मात्राभिः। मीयन्ते परिच्छिद्यन्ते इति मात्राः शिलोच्चयाः। तेभ्योऽपि प्र रिरिचे प्रकर्षेण महत्तयातिरिक्तोऽभूत् । तथा देवेभिः देवेभ्योऽपि मज्मना । मज्जयति शत्रून् दुःखसागरे इति मज्म बलम् । तेन बलेन प्र रिरिचे । तथा दिवः पृथिव्याः द्यावापृथिवीभ्यां च प्र रिरिचे। तथा उरोः विस्तीर्णात् महः महतः अन्तरिक्षात् अपि प्र रिरिचे ॥ मात्राभिः। ‘ माङ माने शब्दे च ’ इत्यस्मात् ‘हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन’ इति त्रन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः’ इति संहितायां दीर्घः । रोचमानः। ‘ रुच दीप्तौ ’ इत्यस्मात् शानचि रूपम् । तस्य लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । अप्रतीतः । ‘ इण् गतौ ’ । कर्मणि क्तः । प्रादिसमासः । नञा समासे तस्य स्वरः । मज्मना । ‘ टुमस्जो शुद्धौ ’ । औणादिको मनिच्प्रत्ययः । ‘ झलां जश् झशि इति जश्त्वम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । पृथिव्याः । उदात्तयणो हत्पूर्वात् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The resplendent and every way unlimited Indra, drinking the spiritless Soma, far surpasses the elements, (far exceeds) the gods in power; he is more vast than heaven and earth, or the widespread spacious firmament.”

He projects in his dimensions, while shining; he projects on all sides, unopposable by the gods;
Indra projects with his greatness beyond heaven, beyond earth;
projects beyond the great broad atmosphere—he who possesses the
silvery drink.

He hath surpassed all measure in his brightness, yea, and the Gods, for none may be his equal.
Impetuous Indra in his might cxccedcth wide vast mid-air and heaven and earth together.

Mit seinen Maßen ragt der Glänzende über die Götter insgesamt hinaus, der Unwiderstehliche, Indra an Größe über Himmel und Erde hinaus, über den weiten Luftraum hinaus, der Trestersomatrinker.

Er ragte vor der glänzende an Umfang, er überall von Göttern unerreichbar, Hervor an Grösse über Erd’ und Himmel und grosse weite Luft der mächt’ge Indra.

(Своими) размерами он превосходит богов,
Сверкающий, неодолимый во всем,
Индра пре (восходит) величием небо (и) землю,
Пре (восходит) широкое, великое воздушное пространство, (он,) пьющий выжимки (сомы).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बिजुली के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (रोचमानः) प्रीति करता हुआ (विश्वतः) सर्वत्र (अप्रतीतः) प्रसिद्धि को नहीं प्राप्त (ऋजीषी) सीधे स्वभाववाला (इन्द्रः) और पराक्रम से युक्त सूर्य्य के सदृश तेजस्वी बिजुलीरूप अग्नि (मात्राभिः) शब्द आदि वा सूक्ष्म व्यवहारों के अवयवों से (प्र, रिरिचे) अधिक होता है और (देवेभिः) विद्वानों के साथ (प्र) वृद्धि को प्राप्त होता है (मज्मना) बल से (दिवः) प्रकाश से (पृथिव्याः) भूमि (उरोः) अनेक प्रकार गुणों के समूह से युक्त (महः) बड़े (अन्तरिक्षात्) आकाश से (प्र) अधिक होता है, वैसे आचरण करते हुए आप लोग प्रतिष्ठा को (प्र) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे विकार को नहीं प्राप्त हुई बिजुली गन्धक आदिकों में वर्त्तमान हुई भी कुछ हानि नहीं करती, वैसे ही सब लोगों के साथ मित्रता करके विरोध का त्याग करो ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा रोचमानो विश्वतोऽप्रतीत ऋजीषी इन्द्रो विद्युद्रूपोऽग्निर्मात्राभिः प्र रिरिचे देवेभिः सह प्र रिरिचे मज्मना दिवः पृथिव्या उरोर्महोऽन्तरिक्षात्प्ररिरिचे तथाऽऽचरन्तो यूयं प्रतिष्ठां प्रलभध्वम्॥३॥

अथ विद्युद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (मात्राभिः) शब्दादिभिः सूक्ष्मैर्व्यवहाराऽवयवैर्वा (रिरिचे) अतिरिच्यते (रोचमानः) रुचिं कुर्वन् (प्र) (देवेभिः) विद्वद्भिः सह (विश्वतः) सर्वतः (अप्रतीतः) प्रसिद्धिमप्राप्तः (प्र) (मज्मना) बलेन (दिवः) प्रकाशात् (इन्द्रः) पराक्रमवान् सूर्य्य इव तेजस्वी (पृथिव्याः) भूमेः (प्र) (उरोः) बहुविधगुणयुक्तात् (महः) महतः (अन्तरिक्षात्) आकाशात् (ऋजीषी) सरलस्वभावः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथाऽविकृता विद्युद्गन्धकादिष्वपि स्थिता न विरुणद्धि तथैव सर्वैः सह मैत्रीं कृत्वा विरोधं विजहत ॥३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ-या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी विकृत (रूपांतरित) झालेली विद्युत गंधक इत्यादींमध्ये राहून हानी करीत नाही. तसेच सर्व लोकांबरोबर मैत्री करून विरोधाचा त्याग करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उरुं᳓ गभीरं᳓ जनु᳓षाभि᳓ उग्रं᳓
विश्व᳓व्यचसम् अवत᳓म् मतीना᳓म्
इ᳓न्द्रं सो᳓मासः प्रदि᳓वि सुता᳓सः
समुद्रं᳓ न᳓ स्रव᳓त आ᳓ विशन्ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janúṣā ← janúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avatám ← avatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

viśvávyacasam ← viśvávyacas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pradívi ← pradív- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sravátaḥ ← sravát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

viśanti ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒रुम् । ग॒भी॒रम् । ज॒नुषा॑ । अ॒भि । उ॒ग्रम् । वि॒श्वऽव्य॑चसम् । अ॒व॒तम् । म॒ती॒नाम् ।
इन्द्र॑म् । सोमा॑सः । प्र॒ऽदिवि॑ । सु॒तासः॑ । स॒मु॒द्रम् । न । स्र॒वतः॑ । आ । वि॒श॒न्ति॒ ॥

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• gabhīraṃ ← gabhīram ← gabhīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• januṣābhy ← januṣā ← janus
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “birth.”

• januṣābhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• viśvavyacasam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavyacasam ← vyacasam ← vyacas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “area; capacity.”

• avatam ← avata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “well.”

• matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pradivi ← pradiv
• [noun], locative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• sutāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sravata ← sravataḥ ← sravat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśanti ← viś
• [verb], plural, Present indikative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

उरुं महान्तम् अत एव गभीरं महावकाशं जनुषा जन्मना स्वभावत एव उग्रं शत्रूणां भयंकरम् । गभीरत्वमेवोच्यते । विश्वव्यचसं विश्वव्याप्तं मतीनां स्तुतीनां स्तोतॄणां वा अवतं रक्षकं तादृशम् इन्द्रं प्रदिवि पूर्वेष्वहःसु सुतासः ग्रावभिरभिषुताः सोमासः सोमाः अभि आभिमुख्येन आ विशन्ति । तत्र दृष्टान्तः समुद्रं न । यथा स्रवतः स्रवन्त्यो नद्यः समुद्रम् आविशन्ति तद्वत् ॥ जनुषा ‘जनी प्रादुर्भावे’ इत्यस्मात् ‘जनेरुसिः’ इत्युसिप्रत्ययः । विश्वव्यचसम् । ‘ व्यच व्याजीकरणे ’ इत्यस्मादसुन् । ‘व्यचेः कुटादित्वमनसीति वक्तव्यम्’ इत्यत्र ‘अनसि’ इति पर्युदासात् ङित्त्वाभावः । विश्वव्यचा इतीन्द्रस्य नाम । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदस्यान्तोदात्तत्वम् । अवतम् । अव रक्षणादिषु । औणादिकोऽतच्प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥

English translation:

“The Soma daily poured out enter into the vast and profund Indra, fierce from his birth, all-pervading, the protector of the pious (worshipper), as rivers flow into the sea.”

Him—broad, deep, over(whelmingly) strong (even) at birth,
encompassing all, a well of thoughts—
Indra—do the pressed soma drinks enter early in the day, like streams the sea.

The string of untethered accusatives in the first 3 pādas reminds us of the string of genitives in vs. 1. Here the syntactic tension is resolved only by the verb ā́ viśanti that ends the verse and allows the accusatives to serve as its goal.

I do not entirely understand the function of abhí in pāda a. It matches nearby III.48.4c … janúṣābhibhū́ya#, where abhí is part of gerund. It may also recall abhíbhūtim ugrám (I.118.9, IV.38.1, sim. VI.19.6), which in turn is a variant of abhibhūty-ójas- (cf. nearby III.48.4a, the vs. just cited for the gerund). In any case the abhí seems pretty functionless in this passage; my “over(whelmingly)” is an attempt to give it some function.

To Indra, even as rivers to the ocean, flow forth from days of old the Soma juices;
To him wide deep and mighty from his birth-time, the well of holy thoughts, aIl-comprehending.

In den breiten, tiefen, von Geburt gewaltigen, den allfassenden Brunnen der Gedanken, in den Indra gingen schon vorzeiten die ausgepreßten Somatränke ein wie die Flüsse ins Meer.

In Indra gehen, wie ins Meer die Ströme, den breiten, tiefen, von Geburt gewalt’gen, Den allumfahnden Brunnen der Gebete, von je her ein gepresste Somatränke.

В (этот) широкий, глубокий, от рождения грозный,
Всеобъемлющий источник поэтических мыслей –
В Индру от века входят выжатые
Соки сомы, словно реки – в океан.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो लोग (प्रदिवि) उत्तम प्रकाश में (सुतासः) विद्या और विनय से प्रसिद्ध (सोमासः) ऐश्वर्य्यवाले विद्वान् लोग (जनुषा) जन्म से (उरुम्) अनेक प्रकार के गुणों से युक्त (गभीरम्) गूढ़ अभिप्रायवाले (उग्रम्) सबके साथ मिले हुए (विश्वव्यचसम्) सर्वत्र व्यापक (मतीनाम्) मनुष्यों के (अवतम्) रक्षा करनेवाले (इन्द्रम्) बिजुली रूप अग्नि को (स्रवतः) बहती हुई नदियाँ (समुद्रम्) समुद्र को (न) जैसे (अभि, आ, विशन्ति) सब ओर से प्रविष्ट होती हैं, वैसे जो सब ओर से प्रवेश करते अर्थात् उसमें चित्त देते हैं, वे उस ऐश्वर्य्यवाले होते हैं, जो ऐश्वर्य कभी नष्ट नहीं होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो लोग बिजुली सम्बन्धी विद्या को जानकर उसके द्वारा उपकार ग्रहण कर सकते हैं, वे अनेक प्रकार की लक्ष्मियों को प्राप्त होते हैं ॥४॥

अन्वय: ये प्रदिवि सुतासः सोमासो विद्वांसो जनुषोरुं गभीरमुग्रं विश्वव्यचसं मतीनामवतमिन्द्रं स्रवतः समुद्रं नाभ्याविशन्ति तथैव ये सर्वत्र प्रविशन्ति तेऽक्षयैश्वर्या भवन्ति ॥४॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उरुम्) बहुविधगुणम् (गभीरम्) गूढाशयम् (जनुषा) जन्मना (अभि) आभिमुख्ये (उग्रम्) सर्वैः सह समवेतम् (विश्वव्यचसम्) विश्वव्यापकम् (अवतम्) रक्षकम् (मतीनाम्) मनुष्याणाम् (इन्द्रम्) विद्युतम् (सोमासः) ऐश्वर्य्यवन्तः (प्रदिवि) प्रकृष्टप्रकाशे (सुतासः) विद्याविनयाभ्यां निष्पन्नाः (समुद्रम्) (न) इव (स्रवतः) चलन्त्यः सरितः। अत्र वा च्छन्दसीति वर्णलोपो वेतीकाराऽभावे नुमोऽप्यभावः। (आ) (विशन्ति) प्रविशन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्युद्विद्यां विज्ञायोपकारं ग्रहीतुं शक्नुवन्ति ते समग्राः श्रिय उपलभन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे लोक विद्युतसंबंधी विद्या जाणून त्याद्वारे उपकार ग्रहण करू शकतात त्यांना अनेक प्रकारची लक्ष्मी प्राप्त होते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं᳓ सो᳓मम् इन्द्र पृथिवी᳓दिया᳓वा
ग᳓र्भं न᳓ माता᳓ बिभृत᳓स् तुवाया᳓
तं᳓ ते हिन्वन्ति त᳓म् उ ते मृजन्ति
अध्वर्य᳓वो वृषभ पा᳓तवा᳓ उ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́dyā́vā ← pr̥thivī́dyā́vā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bibhr̥táḥ ← √bhr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mr̥janti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

adhvaryávaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pā́tavaí ← √pā- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

यम् । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । पृ॒थि॒वीद्यावा॑ । गर्भ॑म् । न । मा॒ता । बि॒भृ॒तः । त्वा॒ऽया ।
तम् । ते॒ । हि॒न्व॒न्ति॒ । तम् । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । मृ॒ज॒न्ति॒ । अ॒ध्व॒र्यवः॑ । वृ॒ष॒भ॒ । पात॒वै । ऊँ॒ इति॑ ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛthivīdyāvā ← pṛthivī
• [noun], feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pṛthivīdyāvā ← dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• bibhṛtas ← bibhṛtaḥ ← bhṛ
• [verb], dual, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tvāyā
• [adverb]

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mṛjanty ← mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• pātavā ← pātavai ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

हे इन्द्र पृथिवीद्यावा द्यावापृथिव्यौ त्वाया त्वत्कामनया यं सोमं बिभृतः अन्तर्धारयतः । अत्र दृष्टान्तः गर्भं न । यथा माता गर्भं बिभर्ति तद्वत् । हे वृषभ कामानां वर्षक हे इन्द्र अध्वर्यवः अध्वरं यजमानायेच्छन्तः ते त्वदर्थं तं सोमं हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । किंच ते तव पातवै पानाय तं सोमं मृजन्ति शोधयन्ति । उ प्रसिद्धौ ॥ पृथिवीद्यावा । ‘ दिवो छावा’ इति द्यावादेशः । आद्युदात्तः । ‘ नोत्तरपदेऽनुदात्तादावपृथिवीरुद्रपूषमन्थिषु ’ इत्यत्र पर्युदासात् “ देवताद्वन्द्वे च ’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरः । कृतसमासस्य विपर्यासश्छान्दसः । बिभृतः । ‘ डुभृञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्माल्लटि ( भृञामित्’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अजादिप्रत्ययपरत्वाभावादत्र ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इति स्वरो न भवति । प्रत्ययस्वरः । त्वाया । त्वामिच्छतीत्यर्थे ’ सुप आत्मनः क्यच् । पूर्वपदकारस्याकारश्छान्दसः । ‘ अ प्रत्ययात्’ इति भावेऽप्रत्ययः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयायाः सवर्णदीर्घः । एकादेशस्वरः । अध्वर्यवः । अध्वरमिच्छन्तः । सुपः क्यच् । ‘कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः’ इत्यकारलोपः। ‘ क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । पातवै । ‘ पा पाने ‘। तुमर्थे तवैप्रत्ययः । ‘ अन्तश्च तवै युगपत्’ इति धात्वन्तस्य प्रत्ययस्य चोदात्तत्वम् ।’ उञः’ इति प्रगृह्यसंज्ञा ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Which Soma, Indra, the heaven and earth, containing for you, as a mother contains the embryo; showerer (of benefits), the priests pour it out for you they purify it for your drinking.”

The soma that Heaven and Earth bear, like a mother an embryo, with longing for you, Indra,
that do the Adhvaryus impel to you, that do they groom, o bull, for you to drink.

The Soma, Indra, which the earth and heaven bear for thee as a mother bears her infant,
This they send forth to thee, this, vigorous Hero! Adhvaryus purify for thee to drink of.

Den Soma, den dir zulieb, Indra, Himmel und Erde tragen wie die Mutter die Leibesfrucht, den lassen sie für dich laufen, den machen die Adhvaryu´s sauber für dich zum Trinken, du Bulle.

Dem Soma, den, o Indra, Erd’ und Himmel, dich liebend, tragen, wie das Kind die Mutter, Den senden dir, den schmücken dir zum Trunke, o starker Held des Opferdiensts Gehülfen.

Сому, которого, о Индра, земля и небо,
Любя тебя, вынашивают, словно мать – зародыша,
Его поторапливают и очищают для тебя
Адхварью, о бык, чтобы ты пил.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) बलिष्ठ (इन्द्र) ऐश्वर्य से युक्त करनेवाले ! जो (त्वाया) आपको प्राप्त हुई (पृथिवीद्यावा) भूमि और बिजुली (माता) माता (गर्भम्) गर्भ को (न) जैसे वैसे (यम्) जिस (सोमम्) ऐश्वर्य को (बिभृतः) धारण करते हैं (तम्) उसको (ते) तुम्हारे लिये जो (हिन्वन्ति) वृद्धि करते हैं (तम्, उ) उसीको (ते) आपके लिये जो (अध्वर्यवः) अपनी हिंसा नहीं चाहते हुए बढ़ाते हैं वा तुम्हारे लिये उसीको जो लोग (मृजन्ति) शुद्ध करते हैं उनकी (उ) ही (पातवै) रक्षा के लिये आप उद्युक्त होइये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो विद्वान् लोग पृथिवी और सूर्य्य के सदृश सबको विद्या और बल से बढ़ाते और उत्तम शिक्षा से पवित्र करते वे माता के सदृश पालन करनेवाले हैं, ऐसा जानकर वे सब लोगों से सत्कार करने योग्य हैं ॥५॥ इस सूक्त में राजा बिजुली और पृथिवी आदिकों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह छयालीसवाँ सूक्त और दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वृषभेन्द्र ! ये त्वाया पृथिवीद्यावा माता गर्भं न यं सोमं बिभृतस्तं ते ये हिन्वन्ति तमु ते येऽध्वर्यवो हिन्वन्त्यु ते ये मृजन्ति तानु पातवै त्वमुद्युक्तो भव ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (इन्द्र) ऐश्वर्ययोजक (पृथिवीद्यावा) भूमिविद्युतौ (गर्भम्) (न) इव (माता) (बिभृतः) धरतः (त्वाया) त्वां प्राप्ते (तम्) (ते) तुभ्यम् (हिन्वन्ति) वर्द्धयन्ति (तम्) (उ) (ते) तुभ्यम् (मृजन्ति) शुन्धन्ति (अध्वर्यवः) आत्मनोऽध्वरमहिंसां कामयमानाः (वृषभ) बलिष्ठ (पातवै) पातुं रक्षितुम् (उ) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये विद्वांसो पृथिवीवत्सूर्यवत् सर्वान् विद्याबलाभ्यां वर्धयन्ति सुशिक्षया शुन्धन्ति ते मातृवत्पालकाः सन्तीति मत्वा सर्वैः सत्कर्त्तव्या इति ॥५॥ अत्र राजविद्युत्पृथिव्यादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्चत्वारिंशत्तमं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे विद्वान लोक पृथ्वी व सूर्याप्रमाणे सर्वांना विद्या व बलाने वाढवितात व उत्तम शिक्षणाने पवित्र करतात ते मातेप्रमाणे पालन करणारे असतात असे जाणून सर्व लोकांनी त्यांचा सत्कार करावा. ॥ ५ ॥