०४५

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

आ᳓ मन्द्रइ᳓र् इन्द्र ह᳓रिभिर्
याहि᳓ मयू᳓ररोमभिः
मा᳓ त्वा के᳓ चिन् नि᳓ यमन् विं᳓ ना᳓ पाशि᳓नो
अ᳓ति ध᳓न्वेव ताँ᳓ इहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

háribhiḥ ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mandraíḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mayū́raromabhiḥ ← mayū́raroman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāhí ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

ní ← ní (invariable)

pāśínaḥ ← pāśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vím ← ví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yaman ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

áti ← áti (invariable)

dhánva ← dhánvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

आ । म॒न्द्रैः । इ॒न्द्र॒ । हरि॑ऽभिः । या॒हि । म॒यूर॑रोमऽभिः ।
मा । त्वा॒ । के । चि॒त् । नि । य॒म॒न् । विम् । न । पा॒शिनः॑ । अति॑ । धन्व॑ऽइव । तान् । इ॒हि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• mandrair ← mandraiḥ ← mandra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• haribhir ← haribhiḥ ← hari
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• mayūraromabhiḥ ← mayūra
• [noun], masculine
• “peacock; Achyranthes aspera Linn.; mayūra; Mayūra.”

• mayūraromabhiḥ ← romabhiḥ ← roman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hair; bristle; mane.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kecin ← kecid ← kaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yaman ← yam
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• viṃ ← vim ← vi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pāśino ← pāśinaḥ ← pāśin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Varuna; trapper.”

• ’ti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dhanveva ← dhanvā ← dhanvan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• dhanveva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ihi ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे इन्द्र मन्द्रैः मादयितृभिः मयूररोमभिः मयूररोमसदृशरोमयुक्तैः हरिभिः अश्वैरुपेतस्त्वम् आ याहि यज्ञं प्रत्यागच्छ । के चित् अपि जनाः त्वा त्वां मा नि यमन् मा नियच्छन्तु । गमनप्रतिबन्धं मा कुर्वन्तु इत्यभिप्रायः । प्रतिबन्धे दृष्टान्तः । विं न । यथा पाशिनः पाशहस्ता व्याधाः विं गच्छन्तं पक्षिणं नियच्छन्ति तद्वत् मा नियच्छन्तु । किंच धन्वेव । यथा पान्था धन्व मरुदेशं शीघ्रम् अति गच्छन्ति तद्वद्गमनप्रतिबन्धकानतीत्य शीघ्रम् इहि आगच्छ॥ मन्द्रैः । मदि स्तुत्यादिषु इत्यस्य ‘स्फायितञ्चि° ’ इत्यादिना रक्प्रत्ययः । इदित्त्वान्नुम् । प्रत्ययस्वरः । मयूररोमभिः । मयूररोमवद्रोमाणि येषामिति ‘ सप्तम्युपमानपूर्वपदस्य बहुव्रीहिरुत्तरपदलोपश्च’ (पा.सू. २. २. २४. १२) इति समासः उत्तरपदलोपश्च । मयूरशब्दः ‘मीनातेरूरन्’ (उ. सू. १. ६७) इत्यूरन्प्रत्ययान्तः । मीनाति सर्पानिति मयूरो बर्ही । नित्त्वादाद्युदात्तत्वे प्राप्ते ‘ मादीनाम् । (फि. सू. ५३ ) इति सूत्रेण मध्योदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । यमन् । ‘यम उपरमे इत्यस्य लेट्यडागमे रूपम् । इहि । इण् गतौ ’ इत्यस्य लोटि रूपम् ॥

English translation:

“Come,Indra, with your exulting peacock-haired steeds; let no person ns detain you, as (fowlers) throwing snares catch a bird;pass them by (quickly) as (travellers cross) a desert.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 20.53; peacock-haired: mayūra romabhiḥ, withhair like the feathers of the peacock

Drive here, Indra, with your gladdening fallow bays, whose hair is (like) peacocks’.
Let no one hold you down, as men using snares do a bird. Go across them, as if across wasteland.

Although I use the Engl. word ‘gladdening’ here as in the last hymn, the repetition is misleading. The Skt. word here tr. is mandrá-, whereas in the last hymn it was haryatá-.

The simile concerning the bird and the snare is reminiscent of the much more obscure image in I.125.2, in which an animal of some kind seems to be bound up and captured.

COME hither, Indra, with Bay Steeds, joyous, with tails like peacocks’ plumes.
Let no men cheek thy course as fowlers stay the bird: pass o’er them as o’er desert lands.

Komm, Indra, mit den erfreulichen Falben, den pfauenschweifhaarigen! Nicht sollen dich irgendwelche Leute festhalten wie die Schlingensteller den Vogel. Geh an ihnen vorbei wie an einem wüsten Land.

Komm Indra mit den Füchsen her, den muntern, mit dem Pfauenschweif; Nicht fang dich jemand wie den Vogel in dem Netz, geh wie durch flaches Land hindurch.

Приезжай, о Индра, на резвых
Буланых конях, чей волос, как павлиний (хвост)!
Пусть никакие (люди) не удержат тебя, словно ловчие - птицу!
Пройди сквозь них, как через пустыню!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

अब पाँच ऋचावाले पैतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त ! आप (मयूररोमभिः) मयूरों के रोमों के सदृश रोम हैं जिनके, उन (मन्द्रैः) आनन्द को देनेवाले (हरिभिः) प्रयत्नवान् मनुष्यों के सदृश घोड़ों वा किरणों से (आ, याहि) आओ जिससे (के, चित्) कोई लोग (त्वा) आपको (पाशिनः) बन्धन के लिये प्रवृत्त हुए (विम्) पक्षी को (न) तुल्य (मा) नहीं (नि) अत्यन्त (यमन्) निग्रह क्लेश देवें किन्तु (धन्वेव) शस्त्र विशेष धनुष् के तुल्य (तान्) उनको (अति, इहि) अतिक्रमण कर प्राप्त हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। राज पुरुषों को चाहिये कि ऐसी सेना ऐसे रथ आदि कि जिनसे युद्धादि व्यवहारसिद्धि के लिये जाने को अति चतुराई के साथ संग्राम करके विजय पावें और जिससे और जन उनको ग्रहण न करें, ऐसा उपाय करें ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं मयूररोमभिर्मन्द्रैर्हरिभिरायाहि यतः केचित्त्वा पाशिनो विं न मा नियमन् धन्वेव तानतीहि ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (मन्द्रैः) आनन्दप्रदैः (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (हरिभिः) प्रयत्नवद्भिर्मनुष्यैरिवाऽश्वैः किरणैर्वा (याहि) आगच्छ (मयूररोमभिः) मयूराणां लोमानीव लोमानि येषान्तैः (मा) निषेधे (त्वा) त्वाम् (के) (चित्) अपि (नि) नितराम् (यमन्) यच्छन्तु (विम्) पक्षिणम् (न) इव (पाशिनः) पाशवन्तो बन्धनाय प्रवृत्ताः (अति) (धन्वेव) यथा शस्त्रविशेषः (तान्) (इहि) गच्छ ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। राजपुरुषैस्तादृश्या सेनया तादृशैर्यानैर्युद्धादिव्यवहारसिद्धये गन्तुमतिचातुर्य्येण सङ्ग्रामं कृत्वा विजयो लब्धव्यो येन केचित्तान्न निगृह्णीयुस्तथाऽनुष्ठातव्यम् ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, विद्वान व राजाच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. राजपुरुषांनी युद्ध इत्यादी व्यवहार सिद्धीसाठी अशी सेना व रथ तयार करावेत की ज्यामुळे अत्यंत चतुराईने संग्राम करून विजय प्राप्त व्हावा. इतर लोकांनाही त्यांचे ग्रहण करता येऊ नये असा उपाय शोधावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

वृत्रखादो᳓ वलंरुजः᳓
पुरां᳓ दर्मो᳓ अपा᳓म् अजः᳓
स्था᳓ता र᳓थस्य ह᳓रियोर् अभिस्वर᳓
इ᳓न्द्रो दॄळ्हा᳓+ चिद् आरुजः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
valaṁrujáḥ ← valaṁrujá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trakhādáḥ ← vr̥trakhādá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajáḥ ← ajá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

darmáḥ ← darmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purā́m ← púr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

abhisvaré ← abhisvaré (invariable)

háryoḥ ← hári- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sthā́tā ← sthā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ārujáḥ ← ārujá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वृ॒त्र॒ऽखा॒दः । व॒ल॒म्ऽरु॒जः । पु॒राम् । द॒र्मः । अ॒पाम् । अ॒जः ।
स्थाता॑ । रथ॑स्य । हर्योः॑ । अ॒भि॒ऽस्व॒रे । इन्द्रः॑ । दृ॒ळ्हा । चि॒त् । आ॒ऽरु॒जः ॥

• vṛtrakhādo ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrakhādo ← khādaḥ ← khāda
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eating.”

• valaṃrujaḥ ← valaṃruja
• [noun], nominative, singular, masculine

• purāṃ ← purām ← pur
• [noun], genitive, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• darmo ← darmaḥ ← darma
• [noun], nominative, singular, masculine

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• sthātā ← sthātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• haryor ← haryoḥ ← hari
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• abhisvara ← abhisvaraḥ ← abhisvara
• [noun], nominative, singular, masculine

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ārujaḥ ← āruja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “breaking.”

सोयमिन्द्रो वृत्रखादः । वृत्रं खादति हिनस्तीति वृत्रखादः ।
वलंरुजः । वृणोत्याकाशमिति वलो मेघः । तस्य भञ्जकः । तथा च मन्त्रवर्णः । बिभेद वलम् । ऋग्वे. ३-३४-१० । इति ।
ततो ऽपामजो मेघभेदन-द्वारा ऽपां प्रेरकः
पुरां शत्रुसम्बन्धिनां पुराणां दर्मो दारकः ।
तथा हर्योर् अश्वयोर् अभिस्वरे ऽस्मद्-आभिमुख्येन प्रेरणे निमित्तभूते सति रथस्य स्थाता रथम् अधिष्ठाता ।
तथा दृळ्हा चित् दृढानामति बलवतां शत्रूणामप्य् आरजः समन्ताद् भञ्जको भवति ।

वृत्रखादः । खादृ भक्षण इत्यस्मात्कर्मण्यण् । कृदुत्तरपदस्वरः ।
वलंरुजः । रुजो भङ्गे । कर्मण्य्पुपदे मूलविभुजादित्वात्कप्रत्ययः । तत्पुरुषे कृति बहुलमिति द्वितीयायां अलुक् । थाथादिस्वरः ।
आरुजः । रुजो भङ्ग इत्यास्मादिगुणफदलक्षण कः । समासे थाथादिस्वरः ॥ २ ॥

English translation:

“The evourer of Vṛtra, the fracturer of the cloud, the sender of the waters, the demolisher of cities, Indra, the destroyer of powerful enemies, has mounted his chariot to urge his horses to our presence.”

Gnawer of Vr̥tra, breaker of Vala, splitter of strongholds, driver of waters,
mounter of the chariot, caller of the two fallow bays—Indra is the one who breaks apart even the fastnesses.

In the string of agentive phrases that entirely make up this vs. the poet manages a certain variety of syntactic patterns: standard tatpuruṣa with 1st member obj. (vṛtrakhā́dá-), tatpuruṣa with accusative 1st member (valaṃrujá- [note that without the acc. marker it would be a metrically unfavorable four light syllables]), agent noun with genitive (pāda bc, 4x with 3 separate agent noun types: purā́ṃ darmá-, apā́m ajá-, sthā́tar- ráthasya, háryor abhisvará-), agent noun with acc. (dṛḷhā́… ārujá-). The relentless repetition of nom. sg. agent phrases makes it quite certain that the Pp. loc. sg. reading abhisvaré should instead be taken as nom. sg. -aḥ, with Oldenberg All standard tr. agree. The only argument against this that I can see is that háryor abhisvaráḥ would be the second GEN + simple -á-stem agent phrase (after apā́m ajáḥ in b), and if the poet was serious about producing the phraseological variety I have just catalogued he might have avoided a repetition by couching this phrase in the loc. (“at the calling of the two fallow bays”). The only other occurrence of abhisvará- is in the loc. (-e in sandhi, also pāda-final) and means ‘call’, not ‘caller’ (X.117.8). Still, I do not think this arg. is strong enough to counter-balance the pressure of the nom. sg. sequence.

He who slew Vrtra, burst the cloud, brake the strongholds and drave the floods,
Indra who mounts his chariot at his Bay Steeds’ cry, shatters e’en things that stand most firm.

Indra ist der Vritrafresser, der Valabrecher, Burgenzerstörer, Treiber der Gewässer, Lenker des Wagens, Zurufer der Falben, der Erbrecher auch der Festen.

Der Vritra schlägt, den Vala tilgt, der Burgen bricht, die Wasser treibt, Den Wagen lenkt dicht hinter seinem Füchsepaar zerbrechend Indra, was da fest.

Пожиратель Вритры, проламыватель Валы,
Взрыватель крепостей, побудитель вод,
Возница колесницы, погонщик пары буланых коней –
Индра проломил даже твердыни.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (वृत्रखादः) मेघों को भक्षण करनेवाला किरण वा वायु (वलंरुजः) मेघ को नाश करने और (अपाम्) जलों को (अजः) प्रेरणा करने तथा (आरुजः) चारों ओर से तोड़नेवाला (इन्द्रः) सूर्य्य (दृढा) दृढ भङ्ग करता है वैसे हम लोग (चित्) भी (पुराम्) शत्रुओं के नगरों के मध्य में वर्त्तमान वीरों को (दर्मः) नाश करें और जैसे (हर्योः) दो घोड़ों के (अभिस्वरे) चारों ओर शब्द करनेवाले में वर्त्तमान (रथस्य) रथ के मध्य में (स्थाता) वर्त्तमान होनेवाला पुरुष वीर पुरुषों को जीतता है, वैसे ही हम लोग भी जीतैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली सूर्य और पवन मेघों के अवयवों को काटते हैं, वैसे ही धार्मिक राजा आदि लोग शत्रुओं को काटें ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वृत्रखादो वलंरुजोऽपामज आरुज इन्द्रो दृढा दृणाति तथैव वयं चिच्छत्रूणां पुरां मध्ये स्थितान् वीरान्दर्मः। यथा हर्योरभिस्वरे स्थितस्य रथस्य मध्ये स्थाता वीरान् जयति तथैव वयं जयेम ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रखादः) यो वृत्रं मेघं खादति किरणो वायुर्वा (वलंरुजः) यो वलं मेघं रुजति (पुराम्) शत्रूणां नगराणाम् (दर्मः) दृणुयास्म (अपाम्) जलानाम् (अजः) प्रेरकः (स्थाता) (रथस्य) मध्ये (हर्य्योः) अश्वयोः (अभिस्वरे) योऽभितः स्वरति शब्दयति तस्मिन् (इन्द्रः) सूर्यः (दृढा) दृढानि (चित्) अपि (आरुजः) यः समन्ताद्रुजति भनक्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युत्सूर्यवायवो मेघाऽवयवाञ्छिन्दन्ति तथैव धार्मिका राजादयश्शत्रून् विच्छिन्द्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्युत व पवन मेघांचा नाश करतात तसे धार्मिक राजाने शत्रूचा नाश करावा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

गम्भीराँ᳓ उदधीँ᳓र् इव
क्र᳓तुम् पुष्यसि गा᳓ इव
प्र᳓ सुगोपा᳓ य᳓वसं धेन᳓वो यथा
ह्रदं᳓ कुल्या᳓ इवाशत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gambhīrā́n ← gambhīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

udadhī́n ← udadhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puṣyasi ← √puṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sugopā́ḥ ← sugopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yathā ← yathā (invariable)

yávasam ← yávasa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āśata ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

hradám ← hradá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kulyā́ḥ ← kulyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ग॒म्भी॒रान् । उ॒द॒धीन्ऽइ॑व । क्रतु॑म् । पु॒ष्य॒सि॒ । गाःऽइ॑व ।
प्र । सु॒ऽगो॒पाः । यव॑सम् । धे॒नवः॑ । य॒था॒ । ह्र॒दम् । कु॒ल्याःऽइ॑व । आ॒श॒त॒ ॥

• gambhīrāṃ ← gambhīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “deep; bass; complex; profound; complicated; intense; gambhīra [word]; hidden.”

• udadhīṃr ← udadhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “ocean.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• puṣyasi ← puṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “boom; grow; promote; foster.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sugopā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herder; defender.”

• yavasaṃ ← yavasam ← yavasa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eatage; pasture; fodder.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• hradaṃ ← hradam ← hrada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “lake; pool; hrada [word]; body of water; pool.”

• kulyā ← kulyāḥ ← kulyā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rivulet; canal.”

• ivāśata ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāśata ← āśata ← aś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “get; reach; enter (a state).”

हे इन्द्र त्वं गम्भीरान् महावकाशान् उदधीन् समुद्रान्” उदकैर्यथा पोषयसि तद्वत् क्रतुं यज्ञस्य कर्तारमिमं यजमानमभिमतफलप्रदानेन पुष्यसि पोषयसि । अत्र दृष्टान्तः। यथा सुगोपाः समीचीनो गोपालः यवसेन गाः पोषयति तद्वत् । यथा धेनवः यवसं तृणादिकं प्राप्नुवन्ति तद्वत् त्वं सोमान् प्राप्नोषि । ते च सोमाः कुल्याइव कृत्रिमसरितः ह्रदं महाजलाशयं यथा प्राप्नुवन्ति तद्वत् त्वाम् प्र आशत व्याप्नुवन्ति ॥ गम्भीरान् । ‘गाधृ प्रतिष्ठालिप्सयोर्ग्रन्थे च इत्यस्मात् ’ गभीरगम्भीरौ ’ (उ. सू. ४. ४७५ ) इत्यनेन सूत्रेण इरच्प्रत्ययः । नुमागमोपधाह्रस्वभकाराः सर्वे निपात्यन्ते । चित्त्वादन्तोदात्तः । उदधीनिव। उदकशब्दे उपपदे दधातेरधिकरणेऽर्थे ‘ कर्मण्यधिकरणे च ’ इति किप्रत्ययः । उदकशब्दस्य ‘ पेषंवासवाहनधिषु च ’ (पा. सू. ६.३.५८) इत्युदभावः । कृत्स्वरः । इवेन विभक्त्यलोपः । पुष्यसि ।’ पुष पुष्टी ’ इत्यस्यान्तर्णीतण्यर्थस्य लटि रूपम् । निघातः । सुगोपाः । गोपायतेः क्विपि रूपम् । यथा । ‘ यथेति पादान्ते’ (फि. सू. ८५ ) इति निघातः । आशत । अशू व्याप्तौ ’ इत्यस्माल्लङि • बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । निघातः

English translation:

“You cherish the celebrator of the pious rite as you fill the deep seas (with water); or as a careful herdsman (cherishes) the cows; (you imbibe the Soma) as cows (obtain) fodder, (and the Soma juices) flow into you as rivulets flow into a lake.”

Your resolve, deep like pools—you foster it, like cows.
As milk-cows with a good herdsman reach pasturage, as brooks reach a lake, (so your resolves) have reached fulfillment.

As noted in the published introduction, this is the middle vs. of the hymn, and it contains four similes, which are interlocked in interesting ways. In the first halfverse both similes target krátum ‘resolve, will’. In the first the term held in common (gambhirā́n ‘deep’) has been attracted in number to the upamāna (udadhī́n ‘pools’), though the position of the iva probably shows that ‘deep’ lies outside the simile proper (gambhirā́m̐udadhī́m̐iva, krátum …). This simile is not dependent on the verb, while the second one (krátum puṣyasi gā́iva “you foster it like cows”) requires the fosterage of the verb puṣyasi for the comparison to make sense. That is, Indra’s will is like cows only in that he cultivates it and helps it prosper, whereas it is “deep” regardless of any verb that might govern it.

The second hemistich contains two parallel similes, both bipartite, with a nom. pl. referring to entities that reach an acc. goal: cows / pasturage, brooks / lake. The first, the bovine one, seems generated from the cow simile of pāda b, esp. as the adj.

sugopá- (c) contains the same gó- as gā́ḥ in b. The interesting thing about this halfverse is that the frame, the upameya, is not expressed at all. There is neither an overt nom. of the entity(/-ies) in motion nor an acc. goal – simply the simile marker iva.

The comparison is wide open. Sāyaṇa. suggests that soma drinks are the subj. to be supplied, and he is followed by the standard tr. (and Oldenberg). Oldenberg suggests that the goal is either “you” (=Indra) or his krátu-; Renou shares his uncertainty, while Geldner (/Witzel Gotō) supply “dich.” Although it is true that āśata takes soma drinks as subject in other passages (see Geldner’s n. 3cd), this hymn does not otherwise mention soma, and I am wary of supplying it out of nowhere. I prefer to take krátu- as subj., either in the pl.

(‘resolves’ as in the published translation) or, as Geldner suggests in n. 3cd, as a sg., with the verb attracted to the number of the subjects of the two similes. And I take āśata in a different sense in the frame than in the similes – without expressed goal as “reach fulfillment, achieved (their goal),” although I recognize that the overwhelming number of occurrences of this verb do have expressed goal.

Like pools of water deep and full, like kine thou cherishest thy might;
Like the milch-cows that go well-guarded to the mead, like water-brooks that reach the lake.

Du hegest Weisheit, tief wie die Meere, viel wie die Kühe. Wie die Milchkühe, die einen guten Hirten haben, zur Weide, wie Kanäle in den See sind sie zu dir gekommen.

Wie tiefe Seen nimmst du auf den Krafttrunk wie der Rinder Schar; Wie gutbewachte Kühe zu der Weide hin, wie Bäche eilen in den Teich.

Словно глубокие колодцы,
Ты лелеешь силу духа, словно коров.
Как дойные коровы с хорошим пастухом (идут) на пастбище,
Как ручьи (впадают) в озеро, (так) достигли (тебя соки сомы).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् पुरुष ! जिससे आप (गम्भीरान्) अथाह (उदधीनिव) जल जिनमें रहैं उन समुद्रों के सदृश और (गाइव) पृथिवियों के सदृश (क्रतुम्) बुद्धि को (पुष्यसि) पूर्ण करते हो (सुगोपाः) उत्तम प्रकार रक्षा करनेवाले होकर (यथा) जैसे (धेनवः) गौएँ (यवसम्) धान्य तृण आदि (ह्रदम्) और जल के स्थान को (कुल्या इव) वाटिका आदि में जल चलाने के मार्गों के तुल्य जो (प्र, आशत) प्राप्त हों इससे और वैसे आप और ये लोग संपूर्ण सुखों को प्राप्त होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिन लोगों की समुद्र के सदृश अचल गम्भीर बुद्धि पृथिवी के सदृश क्षमा और पालने का सामर्थ्य गौ के सदृश दान और नदी के सदृश वृद्धि है, वे ही संपूर्ण सुखों से युक्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन्यतस्त्वं गम्भीरानुदधीनिव गा इव क्रतुं सुगोपाः सन् पुष्यसि यथा धेनवो यवसं ह्रदं कुल्याइव ये प्राशत तस्मात्तथा च त्वमेते सर्वाणि सुखानि लभन्ते॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (गम्भीरान्) अगाधान् (उदधीनिव) उदकानि धीयन्ते येषु तानिव (क्रतुम्) प्रज्ञाम् (पुष्यसि) (गाइव) पृथिव्य इव (प्र) (सुगोपाः) यः सुष्ठु रक्षति सः (यवसम्) धान्यपलादिकम् (धेनवः) गावः (यथा) (ह्रदम्) जलाशयम् (कुल्या इव ) वाटिकादिषु जलचालनमार्गा इव (आशत) व्याप्नुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येषां समुद्रवदक्षोभ्या प्रज्ञा पृथिवीवत् क्षमा पालनशक्तिर्धेनुवद्दानं कुल्यावद्वर्धनं वर्त्तते त एव सर्वसुखा जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्यांची समुद्राप्रमाणे अचल गंभीर बुद्धी, पृथ्वीप्रमाणे क्षमा व पालन करण्याचे सामर्थ्य, गायीसारखे दान व नदीप्रमाणे प्रवाहित राहण्याची वृत्ती आहे, तेच संपूर्ण सुखांनी युक्त असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

आ᳓ नस् तु᳓जं रयि᳓म् भर
अं᳓शं न᳓ प्रतिजानते᳓
वृक्ष᳓म् पक्व᳓म् फ᳓लम् अङ्की᳓व धूनुहि
इ᳓न्द्र सम्पा᳓रणं व᳓सु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tújam ← túj- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áṁśam ← áṁśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pratijānaté ← √jñā- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

aṅkī́ ← aṅkín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhūnuhi ← √dhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

phálam ← phála- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sampā́raṇam ← sampā́raṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

आ । नः॒ । तुज॑म् । र॒यिम् । भ॒र॒ । अंश॑म् । न । प्र॒ति॒ऽजा॒न॒ते ।
वृ॒क्षम् । प॒क्वम् । फल॑म् । अ॒ङ्कीऽइ॑व । धू॒नु॒हि॒ । इन्द्र॑ । स॒म्ऽपार॑णम् । वसु॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tujaṃ ← tujam ← tuj
• [noun], accusative, singular, masculine

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• bharāṃśaṃ ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bharāṃśaṃ ← aṃśam ← aṃśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; share; part; volume; parcel; part; Aṃśa; aṃśa [word]; fraction.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pratijānate ← pratijñā ← √jñā
• [verb noun], dative, singular
• “promise; answer; acknowledge; promise.”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• phalam ← phala
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fruit; fruit; result; consequence; consequence; benefit; recompense; testis; enjoyment; fetus; success; seed; nutmeg; phala [word]; phalaka; phal; scrotum; blade; reward.”

• aṅkīva ← aṅkī ← aṅkin
• [noun], nominative, singular, masculine

• aṅkīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhūnuhīndra ← dhūnuhi ← dhū
• [verb], singular, Present imperative
• “shake; remove; chase away.”

• dhūnuhīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sampāraṇaṃ ← sampāraṇam ← sampāraṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “helpful.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे इन्द्र नः अस्माकं तुजं शत्रूणां बाधकं रयिं धनेनोपलक्षितं पुत्रम् आ भर संपादय । तत्र दृष्टान्तः। अंशं न । यथा पिता प्रतिजानते व्यवहारज्ञाय पुत्राय स्वकीयस्य धनस्य भागं ददाति तद्वत् । किंच पक्वं फलं प्रति वृक्षम् अङ्कीव अङ्कुशी यथा धूनोति तथा त्वं संपारणम् अस्मदिच्छायाः सम्यक् पूरकं वसु धनं धूनुहि चालय । प्रयच्छेत्यर्थः ॥ प्रतिजानते । ‘ज्ञा अवबोधने ’ इत्यस्य शतरि रूपम् । प्रादिसमासः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । धूनुहि । ‘धूञ् कम्पने’ इत्यस्य लोटि रूपम्। संपारणम् ।’ पॄ पालनपूरणयोः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य करणे ल्युट् । समासे कृत्स्वरः ॥

English translation:

“Grant us riches, securing (us against foes), (as a father bestows) his portion on (a son) arrived at maturity; send down upon us, Indra, wealth adequate (to our desires), as a crookbringd down the ripe fruit from a tree.”

Bring here to us thrusting wealth, like a share to the one who
acknowledges it.
As a man with a crook shakes a tree for ripe fruit, o Indra, shake (us) goods that will get (us) across.
530 III.46–47

The simile in b is not clear, in great part because práti √jñā appears to be employed in some technical sense that we have no handle on. The lexeme is not common in Vedic and seems to mean ‘greet, welcome’ (or perhaps just ‘recognize, acknowledge’) in the Vāstoṣpati hymn, VII.54.1, and in other texts ‘acknowledge, respond’ vel sim. In post-Vedic Skt. it means ‘promise’ or the like. Since áṃśa- ‘portion’ may also have a technical or legal sense, this phrase may belong to a stratum of language that we have no access to at this period. My feeling is that it has to do with the acceptance or rejection of something offered, as prati √grah signals acceptance of a properly given gift (see Sac. Wife 199-201). But I cannot get further than that.

Bring thou us wealth with power to strike, our share, ‘gainst him who calls it his.
Shake, Indra, as with hooks, the tree for ripened fruit, for wealth to satisfy our wish.

Bring uns schleunigen Reichtum wie dem, der seine Einwilligung gibt, seinen Anteil! Schüttle, Indra, aus der Not helfendes Gut herab wie einer mit dem Haken die reife Frucht vom Baum schüttelt!

Uns bringe raschen Reichthum her, wie Erbtheil dem, der sein ihn nennt, Und schüttle, Indra, kräft’ges Gut uns, wie vom Baum der Haken reife Frucht, herab.

Принеси нам потомство, богатство,
Как (дают) долю соглашающемуся.
Стряхни, как спелый плод крюком с дерева,
О Индра, спасительное богатство!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) धन के दाता ! आप (अंशम्) भाग के (न) तुल्य (नः) हमलोगों के लिये (प्रतिजानते) प्रतिज्ञा से व्यवहार के सिद्ध करनेवाले के लिये और (तुजम्) ग्रहण करने के योग्य (रयिम्) धन को (आ) सब ओर से (भर) दीजिये (वृक्षम्) वृक्ष को और (पक्वम्) पाकयुक्त (फलम्) फल को (अङ्कीव) अंकुश धारण किये हुए के सदृश (सम्पारणम्) उत्तम प्रकार दुःख के पार जाता है जिससे ऐसे (वसु) धन को (धूनुहि) कम्पाइये अर्थात् भेजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। वे ही धार्मिक पुरुष हैं, जो अन्य लोगों के सुख के लिये लक्ष्मी धारण करके औरों के दुःख नाश करनेवाले होवें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमंशं न नोऽस्मभ्यं प्रतिजानते च तुजं रयिमाभर। वृक्षं पक्वं फलमङ्कीव सम्पारणं वसु धूनुहि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मभ्यम् (तुजम्) आदातव्यम् (रयिम्) धनम् (भर) धेहि (अंशम्) भागम् (न) इव (प्रतिजानते) प्रतिज्ञया व्यवहारस्य साधकाय (वृक्षम्) (पक्वम्) (फलम्) (अङ्कीव) यथाङ्कुशी तथा (धूनुहि) कम्पय (इन्द्र) धनप्रद (सम्पारणम्) सम्यग् दुःखस्य पारं गच्छति येन तत् (वसु) धनम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। त एव धार्मिका ये परमसुखाय श्रियं धृत्वा परदुःखभञ्जनाः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अन्य लोकांच्या सुखासाठी लक्ष्मीला धारण करतात व इतरांच्या दुःखाचा नाश करतात तेच धार्मिक पुरुष असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

स्वयु᳓र् इन्द्र स्वरा᳓ळ् असि
स्म᳓द्दिष्टिः स्व᳓यशस्तरः
स᳓ वावृधान᳓ ओ᳓जसा पुरुष्टुत
भ᳓वा नः सुश्र᳓वस्तमः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svarā́ṭ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svayúḥ ← svayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

smáddiṣṭiḥ ← smáddiṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváyaśastaraḥ ← sváyaśastara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suśrávastamaḥ ← suśrávastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स्व॒ऽयुः । इ॒न्द्र॒ । स्व॒ऽराट् । अ॒सि॒ । स्मत्ऽदि॑ष्टिः । स्वय॑शःऽतरः ।
सः । व॒वृ॒धा॒नः । ओज॑सा । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । भव॑ । नः॒ । सु॒श्रवः॑ऽतमः ॥

• svayur ← svayuḥ ← svayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svarāﾱ ← svarāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• smaddiṣṭiḥ ← smaddiṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine

• svayaśastaraḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayaśastaraḥ ← yaśastaraḥ ← yaśastara
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāvṛdhāna ← vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• bhavā ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• suśravastamaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśravastamaḥ ← śravastamaḥ ← śravastama
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र स्वयुः धनवानसि । तथा स्वराट् स्वर्गस्य राजा असि । स्मद्दिष्टिः भद्रवाक्यः स्वयशस्तरः अतिशयेन प्रभूतकीर्तिरसि । हे पुरुष्टुत बहुभिराहूतेन्द्र सः त्वम् ओजसा बलेन वावृधानः वर्धमानः सन् नः अस्मदर्थं सुश्रवस्तमः अतिशयेन शोभनान्नोपेतः भव ॥ स्वयुः । स्वशब्दात् मत्वर्थीयो युः । स्वराट् ।’ राजृ दीप्तौ ’ । क्विप् । व्रश्चादिना षत्वम् । स्मद्दिष्टिः । स्मत् सुमदित्यर्थे। उकालोपश्छान्दसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । पुरुष्टुत । संहितायां स्तुतस्तोमयोश्छन्दसि इति षत्वम् । भव । भवतेर्लोटि रूपम् । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति संहितायां दीर्घः । सुश्रवस्तमः । श्रवःशब्दोऽसुन्नन्तः । बहुव्रीहौ ’ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तदन्तादतिशायने तमप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे बहुव्रीहिस्वरः ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“You are possessed of opulence, Indra; you are the lord of heaven, auspicious and renowned; may you who is adored of many, increasing in vigour, be to us a most (bountiful bestower) of food.”

Self-seeking, you are self-ruling, and, along with (the gifts you) allot, exceptionally self-glorious, o Indra.
Having increased in strength, much-praised one, become the one who most receives our praises.

The first hemistich contains three forms with sva- ‘self’: svayúḥ … svarā́ṭ … sváyaśastaraḥ, and the second hemistich opens sá v-, with a scrambling of the phonetic elements. Other patterning is seen in the comparative sváyaśastaraḥ ending the first hemistich and the superlative suśrávastamaḥ ending the 2nd, both built to -asstems and compounded with the phonological variants sva- and su-.

smáddiṣṭi- occurs 4x in the RV. It is a cmpd. of smád- ‘altogether, together with’ and the -ti-abstract of √diś ‘direct, assign, allot’, and as Geldner says (n. 5b), it appears to be a technical term in dānastutis. In its other three occurrences (VI.63.9, VII.18.23, X.62.10) it modifies the gift, while here it qualifies the giver, Indra. As Oldenberg points out, medial √diś is used of the allotting of gifts in V.36.6, and such a sense seems to fit here as well. For further see Oldenberg’s detailed disc.

The splv. suśrávastamaḥ is rendered by the standard tr. (Geldner, Renou, Witzel Gotō) as ‘best listener’. Since it is built to the noun śrávas- ‘fame’ rather than directly to the root √śru, I find this meaning unlikely. In some other passages the word simply means ‘most famous, having the best good fame’ (e.g., VIII.13.2). Here because of the involvement of ‘us’ (naḥ), I take it as ‘receiving the best good fame’, i.e., with ‘fame’ being the praises we offer him. In only one passage does ‘best hearer’ seem a likely interpr., and there that meaning is induced by the presence of the verb śṛṇuṣvá: I.131.7 śṛṇuṣvá suśrávastamaḥ “listen (to us) as the one who listens best.”

Indra, self-ruling Lord art thou, good Leader, of most glorious fame.
So, waxen in thy strength, O thou whom many praise, be thou most swift to hear our call.

Indra, du bist dein eigener selbständiger Herr, gleichmäßig zuteilend, gar selbstherrlich. An Stärke gewachsen, du Vielgepriesener, sei uns der beste Erhörer!

Selbsteigner Herr bist Indra, du, gut lenkend und von eigner Pracht; An Kraft gewachsen, o du vielgepriesener, sehr gern erhörend sei du uns.

О Индра, ты самосущий, ты самодержец,
Со (своим) наставлением, со своим самым ярким блеском.
Возрастая силой, о многопрославленный,
Буть тем, кто к нам лучше всех прислушивается!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसित (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्यवाले ! जो आप (स्वयुः) धन को प्राप्त (स्वराट्) स्वतन्त्र राज्यकर्त्ता (स्मद्दिष्टिः) कल्याण कर्म का उपदेश देनेवाले और (स्वयशस्तरः) अपने यश धन और प्रशंसा से गम्भीर (असि) हैं (सः) वह (ओजसा) पराक्रम से (वावृधानः) वृद्धि को प्राप्त (सुश्रवस्तमः) श्रेष्ठ धन से युक्त बातचीत के अत्यन्त सुननेवाले (नः) हमलोगों के लिये (भव) होइये ॥५॥

भावार्थभाषाः - वही चक्रवर्त्ती राजा होने के योग्य होता है कि जो अत्यन्त प्रशंसायुक्त गुण-कर्म और स्वभाववाला है और वही राजा सबका वृद्धिकारक होता है ॥५॥ इस सूक्त में सूर्य विद्वान् और राजा के गुण वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह पैंतालीसवाँ सूक्त और नववाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे पुरुष्टुतेन्द्र ! यस्त्वं स्वयुः स्वराट् स्मद्दिष्टिः स्वयशस्तरोऽसि स त्वमोजसा वावृधानः सुश्रवस्तमो नोऽस्मभ्यं भव ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वयुः) यः स्वं धनं याति सः (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् (स्वराट्) यः स्वेनैव राजते (असि) (स्मद्दिष्टिः) कल्याणोपदेष्टा (स्वयशस्तरः) स्वकीयं यशो धनं प्रशंसनं वा यस्य सोऽतिशयितः (सः) (वावृधानः) वर्द्धमानः (ओजसा) पराक्रमेण (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (भव)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यम् (सुश्रवस्तमः) सुष्ठु धनः श्रवणयुक्तः सोऽतिशयितः ॥५॥

भावार्थभाषाः - स एव सम्राट् भवितुं योग्यो जायते योऽतिशयेन प्रशंसितगुणकर्मस्वभावो भवति स एव सम्राट् सर्वेषां वर्द्धको भवतीति ॥५॥ अत्र सूर्य्यविद्वद्राजगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चचत्वारिंशत्तमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - तोच चक्रवर्ती राजा होण्यायोग्य असतो जो अत्यंत प्रशंसायुक्त गुण, कर्म, स्वभावाचा असतो. तोच सर्वांची उन्नती करणारा असतो. ॥ ५ ॥