०४२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓प नः सुत᳓म् आ᳓ गहि
सो᳓मम् इन्द्र ग᳓वाशिरम्
ह᳓रिभ्यां य᳓स् ते अस्मयुः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)

gávāśiram ← gávāśir- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उप॑ । नः॒ । सु॒तम् । आ । ग॒हि॒ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । गोऽआ॑शिरम् ।
हरि॑ऽभ्याम् । यः । ते॒ । अ॒स्म॒ऽयुः ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gavāśiram ← gavāśir
• [noun], accusative, singular, masculine

• haribhyāṃ ← haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र नः अस्मदीयं सुतम् अभिषुतं गवाशिरं पयसा मिश्रितं सोमं प्रति उप आ गहि समीप आगच्छ । यतः हरिभ्याम् अश्वाभ्यां युक्तः ते तव रथः अस्मयुः अस्मान् कामयमानो वर्तते ॥ गवाशिरम् । आङ्पूर्वस्य श्रीणातेः क्विपि ‘ अपस्पृधेथामानृचुः° ’ ( पा. सू. ६. १, ३६ ) इत्यादिनाशिर इत्यादेशः । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ॥

English translation:

“Come, Indra, to this our effused Soma mixed with milk and curds, with your horses (yoked to your car), which is favourably disposed to us.”

Come up to our pressed soma mixed with milk, Indra,
you who, with your pair of fallow bays, are seeking us.

The relative clause in c is somewhat tricky. The standard tr. (though Geldner hesitates in his n. 1c) take the subject to be soma and take háribhyām with ab, starting the rel. cl. with yáḥ in 2nd position (type “come with your fallow bays to our soma, which is for you and seeking us”). I am reluctant to break the pāda in that way

– though given ukthébhiḥ at the beginning of 4c, which must go with the preceding pāda, with a new clause beginning kuvíd, this is not much of an argument. More importantly, since tvám asmayúḥ in the immediately preceding hymn (III.41.7) has Indra as the referent, I am reluctant to have identical asmayúḥ modify soma here.

(Oldenberg cites some passages in IX where this adj. does modify soma, but those cases describe the preparation of soma and his/its journey towards us, the priests, whereas here the soma is stationary and Indra is journeying towards it and, as its preparers, us.) My interpr. leaves te as the problem – where to construe it and whether it can be coreferential with yáḥ. The 2nd question can be answered affirmatively; nothing forbids yáḥ from 2nd ps. reference here. As for the first, I take it with háribhyāṃ, a solution I find somewhat unsatisfying, since possessive genitives are not usually necessary in these situations. But cf. máma in 3a below, also in a situation where the possessor doesn’t need to be overt.

COME to the juice that we have pressed, to Sorna, Indra, bleat with milk:
Come, favouring us, thy Bay-drawn car!

Komm, Indra, mit dem Falbenpaar zu unserem ausgepreßten Soma, dem milchgemischten, der für dich ist, uns zugetan!

O Indra, komm zu unserm Saft, zum milchgemischten Somatrank Mit deinen Füchsen, uns geneigt.

Приезжай к нам на выжатого
Сому, о Индра, смешанного с молоком,
(Сому,) который для тебя, (приезжай) на двух буланых конях (ты,) преданный нам!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब नव ऋचावाले बयालीसवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त ! आप (हरिभ्याम्) घोड़ों से युक्त रथ से (यः) जो (ते) आपका वाहन (अस्मयुः) अपने को हम लोगों की इच्छा करता हुआ सा वर्त्तमान है, घोड़ों से युक्त उस रथ से (नः) हम लोगों के (सुतम्) उत्तम प्रकार सिद्ध (सोमम्) ओषधिगणों के सदृश ऐश्वर्य्य को (उप, आ, गहि) समीप में सब प्रकार प्राप्त हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - वे लोग ही सब लोगों के मित्र हैं, कि जो लोग अपने ऐश्वर्य्य से सब लोगों को बुला कर सत्कार करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं हरिभ्यां युक्तेन रथेन यस्ते रथोऽस्मयुर्वर्त्तते तेन हरिभ्यां युक्तेन नः सुतं सोममुपागहि ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (नः) अस्माकम् (सुतम्) सुसाधितम् (आ) (गहि) समन्तात् प्राप्नुहि (सोमम्) ओषधिगणमिवैश्वर्य्यम् (इन्द्र) बह्वैश्वर्य्ययुक्त (गवाशिरम्) गावोऽश्नन्ति यं तम् (हरिभ्याम्) अश्वाभ्यां युक्तेन रथेन (यः) (ते) तव (अस्मयुः) आत्मनोऽस्मानिच्छुरिव ॥१॥

भावार्थभाषाः - त एव सर्वेषां सुहृदः सन्ति ये स्वैश्वर्येण सर्वानामन्त्र्य सत्कुर्वन्ति ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान व सोम यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - भावार्थ -तेच लोक सर्व लोकांचे मित्र असतात जे लोक आपल्या धन-ऐश्वर्याने सर्व लोकांना आमंत्रित करून त्यांचा सत्कार करतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् इन्द्र म᳓दम् आ᳓ गहि
बर्हिष्ठां᳓ ग्रा᳓वभिः सुत᳓म्
कुवि᳓न् नु᳓ अस्य तृप्ण᳓वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

barhiṣṭhā́m ← barhiṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

grā́vabhiḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

nú ← nú (invariable)

tr̥pṇávaḥ ← √tr̥p- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । इ॒न्द्र॒ । मद॑म् । आ । ग॒हि॒ । ब॒र्हिः॒ऽस्थाम् । ग्राव॑ऽभिः । सु॒तम् ।
कु॒वित् । नु । अ॒स्य॒ । तृ॒प्णवः॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• barhiṣṭhāṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• grāvabhiḥ ← grāvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• kuvin ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tṛpṇavaḥ ← tṛp
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “satiate; enjoy; delight.”

हे इन्द्र ग्रावभिः सुतम् अभिषुतं बर्हिःष्ठां बर्हिषि स्थितं मदम् । माद्यते अनेनेति मदः सोमः। तम् इमं सोमम् आ गहि आगच्छ । कुवित् प्रभूतं यथा भवति तथा अस्य सोमस्य पानेन नु क्षिप्रं तृप्णवः तृप्तो भव ॥ मदम् । ‘मदी हर्षे ’ । ‘ मदोऽनुपसर्गे ’ इत्यप्प्रत्ययः । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । बर्हिः ष्ठाम् । ष्ठा गतिनिवृत्तौ ’ । क्विप् । संहितायां पूर्वपद सकारस्य ‘ आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । ष्टुत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः । तृप्णवः । ‘ तृप प्रीणने । इत्यस्य लेट्यडागमः । कुविद्योगादनिघातः । क्षुभ्नादिषु ‘नृनमन तृप्नोति’ इति पठितम् । तथापि सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र णत्वप्रतिषेधो न भवति । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Come, Indra, to the exhilarating (Soma) expressed by the stones, poured upon the sacred grass; drink of it to satiety, for there is plural nty.”

Come, Indra, to the exhilarating drink, stationed on the ritual grass, pressed by stones.
Will you now indeed sate yourself on it?

Come, Indra, to this gladdening drink, placed on the grass, pressed out with stones:
Wilt thou not drink thy fill thereof?

Komm, Indra, zu diesem Rauschtrank, der auf dem Barhis steht mit den Steinen ausgepreßt! Gewiß wirst du dich daran erlaben.

Zum Rauschtrank komm, o Indra! her, dem steingepressten auf der Streu, Wirst du an ihm dich nun erfreun?

Приезжай, о Индра, на этот пьянящий напиток,
Стоящий на жертвенной соломе, выжатый давильными камнями!
Конечно, ты им насытишься!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य की इच्छा करनेवाले ! जो (अस्य) इस सोमलता की (तृप्णवः) तृप्ति करनेवाले हैं उनसे (कुवित्) श्रेष्ठ होकर (तम्) उस पूर्वोक्त को (ग्रावभिः) मेघों से (सुतम्) उत्पन्न (मदम्) आनन्दकारक (बर्हिष्ठाम्) अन्तरिक्ष में वर्त्तमान होनेवाले ओषधिगणों के सदृश वर्त्तमान ऐश्वर्य को (नु) शीघ्र (आ, गहि) सब प्रकार प्राप्त हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो सोमलता आदि ओषधियाँ वृष्टियों से उत्पन्न होतीं रोगविनाशक होने से तृप्तिकारक होतीं और सूक्ष्म अवयवों के द्वारा अन्तरिक्ष को प्राप्त हो के सब स्थानों में फैलती हैं, उनका युक्ति से सेवन करके सदा आनन्द का भोग करना चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! येऽस्य तृप्णवः सन्ति तैः कुवित्सन् तं ग्रावभिः सुतं मदं बर्हिष्ठां सोमं न्वागहि ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तम् (इन्द्र) ऐश्वर्य्यमिच्छो (मदम्) आनन्दकरम् (आ) (गहि) सर्वतः प्राप्नुहि (बर्हिष्ठाम्) यो बर्हिष्यन्तरिक्षे तिष्ठति तम् (ग्रावभिः) मेघैः (सुतम्) निष्पन्नम् (कुवित्) महान् सन् (नु) सद्यः (अस्य) सोमस्य (तृप्णवः) ये तृप्णन्ति ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये सोमलतादयो वर्षाभिरुत्पद्यन्ते रोगविनाशकत्वेन तृप्तिकरा भवन्ति सूक्ष्मांशैरन्तरिक्षं प्राप्य सर्वत्र प्रसरन्ति तान् युक्त्या संसेव्य सदाऽऽनन्दो भोक्तव्यः ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी सोमलता इत्यादी औषधी वृष्टीने उत्पन्न होतात, रोगविनाशक असल्यामुळे तृप्तिकारक असतात व सूक्ष्म अवयवाद्वारे अंतरिक्षात जाऊन सर्व स्थानी पसरतात. त्यांचे युक्तीने सेवन करून सदैव आनंदाचा भोग केला पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रम् इत्था᳓ गि᳓रो म᳓म
अ᳓छागुर् इषिता᳓ इतः᳓
आवृ᳓ते सो᳓मपीतये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

aguḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iṣitā́ḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

itás ← itás (invariable)

āvŕ̥te ← āvŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

इन्द्र॑म् । इ॒त्था । गिरः॑ । मम॑ । अच्छ॑ । अ॒गुः॒ । इ॒षि॒ताः । इ॒तः ।
आ॒ऽवृते॑ । सोम॑ऽपीतये ॥

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• mamācchāgur ← mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• mamācchāgur ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• mamācchāgur ← aguḥ ← gā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• iṣitā ← iṣitāḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, plural

• itaḥ ← itas
• [adverb]
• “from here; therefore.”

• āvṛte ← āvṛt ← √vṛt
• [verb noun]
• “melt; return; melt; to be reborn; turn; turn; revolve; roll.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे इन्द्र इषिताः त्वदर्थं प्रेरिताः इत्था इत्थमनेन प्रकारेण उच्यमानाः मम गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः इन्द्रं त्वाम् इतः अस्माद्देवयजनदेशात् अच्छागुः आभिमुख्येन गच्छन्तु । किमर्थम् । सोमपीतये सोमपानार्थम् आवृते त्वामावर्तयितुम् ॥ इत्था । इदंशब्दात् “ था हेतौ च छन्दसि ’ इति व्यत्ययेन थाप्रत्ययः । इदमः ‘एतेतौ रथोः’ इति इदित्यादेशः । प्रत्ययस्वरः । अच्छ। ‘अच्छ गत्यर्थवदेषु ’ इति गतिसंज्ञा । अगुः । ‘ इण् गतौ ’ इत्यस्य लुङि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“May my praises, addressed from hence and in thi smanner, attain Indra, to bring him hither to drink the Soma.”

To Indra have my songs gone just so, sent from here,
to turn him hither for soma-drinking.

Note the alliteration framing the first two pādas: #índram itthā́… iṣitā́itáḥ#.

To Indra have my songs of praise gone forth, thus rapidly sent hence,
To turn him to the Soma-draught.

Zu Indra sind meine Reden ergangen, darum von hier entsandt, daß er zum Somatrunk einkehre.

Zu ihm, dem Indra, eilen hin von hier entsandt die Lieder mein, Zu lenken ihn zum Somatrunk.

Так направились к Индре мои
Хвалебные песни, посланные отсюда,
Чтобы он завернул на питье сомы.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब विद्वानों के सत्कार विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (आवृते) सब ओर से ढाँपे हुए स्थान विशेष में (सोमपीतये) सोमलता के रस के पान करने के लिये (मम) मेरी (इषिताः) प्रेरणा की गईं (गिरः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणियाँ (इतः) इससे (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले को (अच्छ, अगुः) अच्छे प्रकार प्राप्त हों (इत्था) इस प्रकार से आप लोगों की भी वाणियाँ इसको प्राप्त हों ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वान् लोग अन्य जनों के प्रति इस प्रकार से उपदेश देवें कि हम लोग जिनका बुला कर सत्कार करें, आप लोग भी उन्हीं का सत्कार करें ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽऽवृते सोमपीतये ममेषिता गिर इत इन्द्रमच्छागुरित्था युष्माकमप्येनं प्राप्नुवन्तु ॥३॥

अथ विद्वत्सत्कारविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यवन्तम् (इत्था) अनेन प्रकारेण (गिरः) सुशिक्षिता वाचः (मम) (अच्छ) (अगुः) प्राप्नुवन्तु (इषिताः) प्रेरिताः (इतः) अस्मात् (आवृते) सर्वत आच्छादिते स्थानविशेषे (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वांसोऽन्यान् प्रत्येवमुपदिशेयुर्वयं यानाहूय सत्कुर्य्याम यूयमपि तानेव सत्कुरुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वान लोकांनी इतर लोकांना या प्रकारे उपदेश करावा, की आम्ही ज्यांना आमंत्रित करून त्यांचा सत्कार करतो तसा तुम्हीही करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रं सो᳓मस्य पीत᳓ये
स्तो᳓मैर् इह᳓ हवामहे
उक्थे᳓भिः कुवि᳓द् आग᳓मत्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

āgámat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

kuvít ← kuvít (invariable)

ukthébhiḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

इन्द्र॑म् । सोम॑स्य । पी॒तये॑ । स्तोमैः॑ । इ॒ह । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
उ॒क्थेभिः॑ । कु॒वित् । आ॒ऽगम॑त् ॥

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ukthebhiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• āgamat ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

स्तोमैः त्रिवृत्पञ्चदशादिस्तोमसाध्यैः स्तोत्रैः उक्थेभिः उक्थैः शस्त्रैश्च इह कर्मणि सोमस्य पीतये सोमपानार्थम् इन्द्रं हवामहे वयमाह्वयामः । कुवित् बहु बारमाहूतः स इन्द्रः आगमत् यज्ञं प्रत्यागच्छतु । आगमत् । गमेर्लेट्यडागमः । ‘ आगमा अनुदात्ताः’ इत्यटोऽनुदात्तत्वात् धातुस्वरः । ‘ तिङि चोदात्तवति’ इति गतेर्निघातः । कुविद्योगादनिघातः ॥

English translation:

“We invoke Indra to this rite with prayers to drink the Soma; may he, repeatedly invoked, come hither.”

Indra we call here for soma-drinking with praises,
with hymns. Will he indeed come hither?

Hither with songs of praise we call Indra to drink the Soma juice:
Will he not come to us by lauds?

Den Indra rufen wir hierher zum Somatrunk mit Preisliedern, mit Lobgedichten. Gewiß wird er kommen.

Zum Trunk des Soma rufen wir mit Lobgesang den Indra her, Mit Sprüchen; wird er kommen wol?

Индру на питье сомы
Мы призываем здесь восхвалениями,
Гимнами. Ну, конечно, он придет!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वज्जन ! हम लोग (स्तोमैः) प्रशंसा के वचन जो (उक्थेभिः) कहने के योग्य उनसे (सोमस्य) उत्तम प्रकार निकाले हुए बड़ी ओषधि के रस के (पीतये) पान करने के लिये जिस (इन्द्रम्) अत्यन्त विद्या और ऐश्वर्य्यवाले को (इह) इस संसार में (हवामहे) पुकारैं वह हम लोगों के समीप (कुवित्) बहुत बार (आगमत्) आवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो अविद्वान् लोग प्रीति से विद्वान् लोगों को बुलावें, तो वे उनके समीप बहुत वार जावें ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् ! वयं स्तोमैरुक्थेभिः सोमस्य पीतये यमिन्द्रमिह हवामहे सोऽस्माकं समीपं कुविदागमत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमविद्यैश्वर्य्यम् (सोमस्य) सुसाधितमहौषधिरसस्य (पीतये) पानाय (स्तोमैः) प्रशंसावचनैः (इह) अस्मिन् संसारे (हवामहे) आह्वयामहे (उक्थेभिः) वक्तुमर्हैः (कुवित्) बहुवारम्। कुविदिति बहुना०। निघं०३। १। (आगमत्) आगच्छतु ॥४॥

भावार्थभाषाः - यद्यविद्वांसः प्रीत्या विदुष आह्वयेयुस्तदा ते तत्सन्निधिं बहुवारं गच्छन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - अविद्वान लोकांनी विद्वान लोकांना प्रेमाने बोलविल्यास त्यांनी त्यांच्याजवळ अनेक वेळा जावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र सो᳓माः सुता᳓ इमे᳓
ता᳓न् दधिष्व शतक्रतो
जठ᳓रे वाजिनीवसो

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

dadhiṣva ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jaṭháre ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vājinīvaso ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । सोमाः॑ । सु॒ताः । इ॒मे । तान् । द॒धि॒ष्व॒ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
ज॒ठरे॑ । वा॒जि॒नी॒व॒सो॒ इति॑ वाजिनीऽवसो ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sutā ← sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dadhiṣva ← dhā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• jaṭhare ← jaṭhara
• [noun], locative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• vājinīvaso ← vājinīvasu
• [noun], vocative, singular, masculine

हे शतक्रतो इन्द्र इमे सोमा: सुता: ग्रावभिस्त्वदर्थमभिषुताः। हे वाजिनीवसो अन्नधन। यद्वा । वाजोऽन्नमासु फलत्वेनास्तीति वाजिन्यः क्रिया: । तासां वासक हे इन्द्र तान् सोमरसान् जठरे दधिष्व धारय ॥ वाजिनीवसो । वाजशब्दात् मत्वर्थे ’ अत इनिठनौ’ इति इनिप्रत्ययः । ‘ ऋन्नेभ्यो ङीप्’ इति ङीप् । तासां वसो । ’ संबुद्धौ च ’ इति गुणः । आमन्त्रितत्वादाष्टमिकमनुदात्तत्वम् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Indra, these Soma are poured out; take them, Śatakratu, into your stomach; you who is rich in (abundant) food.”

Indra! Here are the pressed soma-drinks. Put them
into your belly, o you of a hundred resolves, you rich in prizewinners.

Indra, these Somas are expressed. Take them within thy belly, Lord
Of Hundred Powers, thou Prince of Wealth.

Indra! Diese Somatränke sind ausgepreßt; nimm sie, du Ratreicher, in deinem Bauche auf, du Gewinnreicher!

Gebraut sind, Indra, Tränke dir, die nimm, o hundertwirkender, O gabenreicher, in den Bauch.

О Индра, выжаты эти соки сомы.
Прими их к себе в утробу,
О стоумный, о богатый наградами!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वाजिनीवसो) रात्रि को वसानेवाले (शतक्रतो) बहुत कर्मों में कुशल (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के भोक्ता ! जो (इमे) ये (जठरे) प्रसिद्ध हुए इस संसार में (सोमाः) पदार्थ (सुताः) उत्पन्न हुए हैं उनको (दधिष्व) धारण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - तभी मनुष्य पूर्ण विद्या और ऐश्वर्य्यवाले होवें कि जब सृष्टि में वर्त्तमान पदार्थों की विद्या को जानें ॥५॥

अन्वय: हे वाजिनीवसो शतक्रतो इन्द्र ! य इमे जठरे सोमाः सुतास्तान् दधिष्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्यभोक्तः (सोमाः) पदार्थाः (सुताः) निष्पन्नाः (इमे) (तान्) (दधिष्व) (शतक्रतो) बहुकर्मप्रज्ञ (जठरे) जातेऽस्मिन् जगति (वाजिनीवसो) यो वाजिनीमुषसं वासयति तत्सम्बुद्धौ। वाजिनीत्युषसो ना०। निघं०१। ८ ॥५॥

भावार्थभाषाः - तदैव मनुष्याः पूर्णविद्यैश्वर्य्याः स्युर्यदा सृष्टिस्थपदार्थविद्यां विजानन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणूस सृष्टीतील विद्या जाणतो तेव्हाच तो पूर्ण विद्या व ऐश्वर्य प्राप्त करतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

विद्मा᳓ हि᳓ त्वा धनंजयं᳓
वा᳓जेषु दधृषं᳓ कवे
अ᳓धा ते सुम्न᳓म् ईमहे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhanaṁjayám ← dhanaṁjayá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dadhr̥ṣám ← dadhr̥ṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

वि॒द्म । हि । त्वा॒ । ध॒न॒म्ऽज॒यम् । वाजे॑षु । द॒धृ॒षम् । क॒वे॒ ।
अध॑ । ते॒ । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• vidmā ← vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dhanañjayaṃ ← dhanañjayam ← dhanaṃjaya
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• dadhṛṣaṃ ← dadhṛṣam ← dadhṛṣ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “audacious; dadhṛṣ [word].”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

हे कवे क्रान्तदर्शिन्निन्द्र वाजेषु युद्धेषु दधृषं शत्रूणामभिभवितारम् अत एव धनंजयम् । धनं जयतीति धनंजयः । तादृशं त्वा त्वां विद्म हि जानीमः खलु । अध अनन्तरं ते तव सुम्नं धनम् ईमहे याचामहे ॥ विद्म । विदेर्लटि ‘ विदो लटो वा ’ इति मसो मादेशः । पादादित्वात् अनिघातः । धनंजयम् । ‘ जि जये’ इत्यस्मात् धने उपपदे संज्ञायां भृतॄवृजिधारिसहितपिदमः । इति खच्प्रत्ययः । ‘ अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्’ इति पूर्वपदस्य मुमागमः । चित्त्वादन्तोदात्तः । दधृषम् । ‘ ञिधृषा प्रागल्भ्ये’ इत्यस्य यङ्लुकि अभ्यासस्य रीगभावश्छान्दसः । तदन्तात् पचाद्यचि ‘यङोऽचि च’ इति यङो लुक् । लघूपधगुणे प्राप्ते ‘न धातुलोपे° ’ इति तस्य प्रतिषेधः । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥

English translation:

“Far-seeing Indra, we know you to be victorious and winner of wealth in battles; therefore we ask of you riches.”

Because we know you as one winning the stakes, as one daring in prize-contests, you sage,
therefore we beg for your favor.

We know thee winner of the spoil, and resolute in battles, Sage!
Therefore thy blessing we implore.

Denn wir kennen dich als Schätzeerbeuter, mutig in den Kämpfen, o Seher. Darum bitten wir um deine Huld.

Wir wissen, dass du Beute machst, und, Weiser, kühn in Schlachten bist; Drum wünschen wir uns deine Gunst.

Ведь мы знаем тебя как завоевателя наград,
Отважного в битвах за награду, о поэт.
Вот мы просим о твоей милости.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवे) विद्वान् पुरुष ! हम लोग (वाजेषु) सङ्ग्रामों में (दधृषम्) प्रचण्ड (धनञ्जयम्) धनों के जीतनेवाले (त्वा) आपको (विद्म) जानें (अध) इसके अनन्तर (हि) जिससे (ते) आपके समीप से (सुम्नम्) सुख की (ईमहे) याचना करते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जिसको सुखों के प्रदानों में योग्य शूरवीर न्यायाधीश जानें, उसी से सुखों की पूर्त्ति करनी चाहिये ॥६॥

अन्वय: हे कवे ! वयं वाजेषु दधृषं धनञ्जयं त्वा विद्म। अध हि ते सुम्नमीमहे ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विद्म) विजानीयाम। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हि) यतः (त्वा) त्वाम् (धनञ्जयम्) यो धनं जयति तम् (वाजेषु) सङ्ग्रामेषु (दधृषम्) प्रगल्भम् (कवे) विद्वन् (अध) अथ। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव सकाशात् (सुम्नम्) सुखम् (ईमहे) याच्ञामहे ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यं सुखप्रदानेषु योग्यं शूरवीरं न्यायाधीशं विजानीयुस्तस्मादेव सुखाऽलङ्कृतिः कार्य्या ॥६॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सुख देणाऱ्या योग्य शूरवीर न्यायाधीशाला जाणावे. त्याच्याकडूनच सुखाची पूर्ती करून घ्यावी. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इम᳓म् इन्द्र ग᳓वाशिरं
य᳓वाशिरं च नः पिब
आग᳓त्या वृ᳓षभिः सुत᳓म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gávāśiram ← gávāśir- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yávāśiram ← yávāśir- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āgátya ← √gam- (root)
{non-finite:CVB}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vŕ̥ṣabhiḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

इ॒मम् । इ॒न्द्र॒ । गोऽआ॑शिरम् । यव॑ऽआशिरम् । च॒ । नः॒ । पि॒ब॒ ।
आ॒ऽगत्य॑ । वृष॑ऽभिः । सु॒तम् ॥

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gavāśiraṃ ← gavāśiram ← gavāśir
• [noun], accusative, singular, masculine

• yavāśiraṃ ← yava
• [noun], vocative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• yavāśiraṃ ← āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mixture.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• āgatyā ← āgam ← √gam
• [verb noun]
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• vṛṣabhiḥ ← vṛṣan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; child.”

हे इन्द्र गवाशिरं गव्यमिश्रणोपेतं तथा यवाशिरं यवमिश्रणोपेतं वृषभिः ग्रावभिः सुतम् अभिषुतं नः अस्मदीयम् इमं सोमं देवयजनम् आगत्य पिब ॥ गवाशिरं यवाशिरमित्यत्र आङ्पूर्वस्य श्रीणातेः क्विपि ‘ अपस्पृधेथामानृचुः’ इत्यादिनाशिर इत्यादेशः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“Having come (to our rite) drink, Indra, this our (libation), effused by the stones, and mixed with milk and curds, and with barley.”

Drink this (soma) of ours mixed with milk and mixed with grain, Indra, having come here to the (soma) pressed by the bullish (stones).

Borne hither by thy Stallions, drink, Indra, this juice which we have pressed,
Mingled with barley and with milk.

Komm, Indra, trink diesen milchgemischten und gerstegemischten von uns, der von den Bullenstarken ausgepreßt ist!

O Indra trinke diesen Trank, den wir mit Milch und Korn vermischt, Mit Hengsten komme her zum Saft.

Этого смешанного с молоком, о Индра,
И смешанного с ячменем пей у нас,
Как приедешь, (этого) выжатого быками!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! आप (आगत्य) आय के (नः) हम लोगों के (वृषभिः) वृष्टिकर्त्ता मेघों से (सुतम्) उत्पन्न किये गये (गवाशिरम्) किरणें जिसको पीती हैं उस और (यवाशिरम्) यव अन्न का भोजन किया जाय जिसमें उस (च) और (इमम्) इस पदार्थ को (पिब) पान करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको सूर्य की किरणें और पवनें पीती हैं, उसी रस का आप लोग पान करके बलिष्ठ होइये ॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमागत्य नो वृषभिः सुतं गवाशिरं यवाशिरं चेमं सोमं पिब ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (इन्द्र) ऐश्वर्य्यप्रद (गवाशिरम्) गावः किरणा अश्रन्ति यं तम् (यवाशिरम्) यवा अस्यन्ते यस्मिँस्तम् (च) (नः) अस्माकम् (पिब) (आगत्य)। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वृषभिः) वर्षकैर्मेघैः (सुतम्) उत्पादितम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये किरणा वायवश्च पिबन्ति तमेव रसं यूयं पीत्वा बलिष्ठा भवत ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! सूर्याची किरणे व वायू ज्या रसाचे पान करतात त्याच रसाचे पान करून तुम्हीही बलवान व्हा. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तु᳓भ्ये᳓द् इन्द्र स्व᳓ ओकि᳓ये
सो᳓मं चोदामि पीत᳓ये
एष᳓ रारन्तु ते हृदि᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

okyè ← okyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

codāmi ← √cud- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rārantu ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

तुभ्य॑ । इत् । इ॒न्द्र॒ । स्वे । ओ॒क्ये॑ । सोम॑म् । चो॒दा॒मि॒ । पी॒तये॑ ।
ए॒षः । र॒र॒न्तु॒ । ते॒ । हृ॒दि ॥

• tubhyed ← tubhya ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• tubhyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sva ← sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• okye ← okya
• [noun], locative, singular, neuter

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• codāmi ← cud
• [verb], singular, Present indikative
• “urge; rush.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• rārantu ← ran
• [verb], singular, Perfect imperative
• “rejoice.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

हे इन्द्र तुभ्येत् तुभ्यमेव पीतये पानार्थं स्वे स्वकीये ओक्ये स्थाने जठरेऽभिषुतमिमं सोमं चोदामि प्रेरयामि । एषः पीतः सोमः ते तव हृदि हृदये ररन्तु अत्यर्थं रमताम् ॥ तुभ्य । युष्मच्छब्दस्य चतुर्थ्येकवचने ’ तुभ्यमह्यौ ’ इति तुभ्यादेशः । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति सुपो लुक्। ’ ङयि च ’ इत्याद्युदात्तः । ओक्ये । वस्वादित्वात् स्वार्थको यत्प्रत्ययः । तित्स्वरितः । चोदामि ।’ चुद प्रेरणे । ण्यन्तस्य लटि रूपम् । ‘ बहुलमन्यत्रापि ’ इति णेर्लुक् । निघातः । ररन्तु। रमु क्रीडायाम्’ इत्यस्य यङ्लुकि लोटि सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वात् अत्राभ्यासस्य नुमभावः । संहितायाम् ’ अन्येषामपि ’ इत्यभ्यासस्य दीर्घः । निघातः । हृदि । हृदयशब्दस्य पद्दन्नोमास्हृत् ’ इत्यादिना हृदादेशः । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“I offer to you, Indra, this Soma for your drinking, to be taken into its proper receptacle;may it delight your heart.”

Just to you, Indra, in my own house, do I impel the soma for drinking. Let it find pleasure in your heart.

Indra, for thee, in thine own place, I urge the Soma for thy draught:
Deep in thy heart let it remain,

Dir, Indra, rede ich zu, in der eigenen Häuslichkeit den Soma zu trinken. Er soll gern in deinem Herzen weilen.

Dir Indra, schaff’ im eignen Haus den Soma ich zum Trunk herbei, Er mög’ ergötzen dir das Herz.

Это тебя я поощряю, о Индра,
Чтобы ты пил сому в своем доме.
Этот (сома) да возрадуется в твоем сердце!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त जन ! जो (एषः) यह (ते) आपके (हृदि) हृदय में (रारन्तु) अत्यन्त रमैं उस (सोमम्) रस को (स्वे) अपने (ओक्ये) गृह में (पीतये) पीने को (तुभ्य) आपके लिये (इत्) ही (चोदामि) प्रेरणा करता हूँ ॥८॥

भावार्थभाषाः - प्राणी लोग जो खाते और पीते हैं, वह सब पदार्थ रुधिर आदि हो और हृदय में फैलकर मस्तक के द्वारा सर्वत्र फैलता है ॥८॥

अन्वय: हे इन्द्र ! य एष ते हृदि रारन्तु तं सोमं स्व ओक्ये पीतये तुभ्येच्चोदामि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्य) तुभ्यम्। अत्र सुपां सुलुगिति विभक्तेर्लुक्। (इत्) एव (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त (स्वे) स्वकीये (ओक्ये) गृहे (सोमम्) रसम् (चोदामि) प्रेरयामि (पीतये) (एषः) (रारन्तु) भृशं रमताम् (ते) तव (हृदि) हृदये ॥८॥

भावार्थभाषाः - प्राणिभिर्यद्भुज्यते पीयते च तत्सर्वं रुधिरादिकं भूत्वा हृदि संसृत्य मस्तकद्वारा सर्वत्र प्रसरति ॥८॥

भावार्थभाषाः - प्राणी जे खातात-पितात ते सर्व पदार्थ रक्त इत्यादी बनून हृदयात पसरून मस्तकाद्वारे सर्वत्र पसरतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तुवां᳓ सुत᳓स्य पीत᳓ये
प्रत्न᳓म् इन्द्र हवामहे
कुशिका᳓सो अवस्य᳓वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kuśikā́saḥ ← kuśiká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

त्वाम् । सु॒तस्य॑ । पी॒तये॑ । प्र॒त्नम् । इ॒न्द्र॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
कु॒शि॒कासः॑ । अ॒व॒स्यवः॑ ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• sutasya ← suta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• kuśikāso ← kuśikāsaḥ ← kuśika
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kuśika; Vatica robusta.”

• avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

हे इन्द्र अवस्यवः त्वत्तो रक्षणमिच्छन्तः कुशिकासः कुशिकगोत्रोत्पन्ना वयं सुतस्य ग्रावभिषुतस्य सोमस्य पीतये पानार्थं प्रत्नं पुरातनं त्वां हवामहे स्तुतिलक्षणाभिर्गीभिः आह्वयामः ॥ पीतये । ‘स्थागापापचो भावे ’ इति क्तिन् । ’ हिष्ठवत्सरतिशत्थान्तानाम् ’ (फि. सू. ७ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् । हवामहे । ह्वयतेर्लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणे रूपम् । अवस्यवः । अव इच्छन्तीत्यर्थे सुपः क्यच् । ‘ क्याच्छन्दसि ’ इत्युप्रत्ययः । कुशिकासो अवस्यवः इत्यत्र संहितायाम् ’ अव्यादवद्यात् ’ (पा. सू. ६. १. ११६) इत्यादिना एङः प्रकृतिभावः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Descendants of Kuśa, desirous of protection, we invoke you, Indra, who is of old, to drink of the libation.”

You, Indra, do we call to drink the pressed drink, as of old—
we, the Kuśikas, seeking your favor.

We call on thee, the Ancient One, Indra, to drink the Soma juice,
We Kusikas who seek thine aid.

Dich, Indra, laden in alter Weise wir Kusika´s, um deine Gunst bittend, zum Trunk des Soma.

Dich Indra, rufen wir herbei, den alten zu des Saftes Trunk, Wir hülfsbegier’gen Kuçiker.

Тебя, древнего, мы призываем,
О Индра, на питье сомы,
(Мы,) люди из рода Кушики, ищущие помощи.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सुख के दाता ! (कुशिकासः) विद्या और विनय आदिकों से श्रेष्ठ हुए (अवस्यवः) आप लोगों के आत्माओं की रक्षा की इच्छा करनेवाले हम लोग (सुतस्य) उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त रस के (पीतये) पान करने के लिये जिस (प्रत्नम्) प्राचीन काल से सिद्ध (त्वाम्) आपको (हवामहे) देवें, वह आप हम लोगों को बुलाइये ॥९॥

भावार्थभाषाः - नवीन विद्वानों से प्राचीन विद्वान् श्रेष्ठ है, ऐसा निश्चय करना चाहिये ॥९॥ इस सूक्त में इन्द्र विद्वान् और सोम के गुण वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह बैयालीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! कुशिकासोऽवस्यवो वयं सोमस्य पीतये यं प्रत्नं त्वां हवामहे स त्वमस्मानाह्वय॥९॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (सुतस्य) सुसंस्कृतस्य रसस्य (पीतये) (प्रत्नम्) प्राक्तनम् (इन्द्र) सुखप्रद (हवामहे) दद्याम (कुशिकासः) विद्याविनयादिभिराप्ता निष्पन्नाः (अवस्यवः) य आत्मनो रक्षणादिकमिच्छवः ॥९॥

भावार्थभाषाः - नूतनेभ्यो विद्वद्भ्यः प्राक्तना विद्वांसः श्रेष्ठाः सन्तीति निश्चेतव्यमिति ॥९॥ अत्रेन्द्रविद्वत्सोमगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विचत्वारिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - नवीन विद्वानांपेक्षा प्राचीन विद्वान श्रेष्ठ आहेत असा निश्चय केला पाहिजे. ॥ ९ ॥