०४१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ तू᳓ न इन्द्र मद्रि᳓अग्
घुवानः᳓ सो᳓मपीतये
ह᳓रिभ्यां याहि अद्रिवः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

madryàk ← madryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tú ← tú (invariable)

huvānáḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । तु । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । म॒द्र्य॑क् । हु॒वा॒नः । सोम॑ऽपीतये ।
हरि॑ऽभ्याम् । या॒हि॒ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madryagghuvānaḥ ← madryak ← madryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• madryagghuvānaḥ ← huvānaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• haribhyāṃ ← haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

अद्रिवः वज्रिन् हे इन्द्र हुवानः होतृभिराहूयमानस्त्वं मद्र्यक् मदभिमुखः सन् नः अस्मदीये यज्ञे सोमपीतये सोमपानार्थं हरिभ्याम् अश्वाभ्यां सह तु क्षिप्रम् आ याहि ॥ तु । ‘ऋचि तुनुघ° ’ इत्यादिना संहितायां दीर्घः । मद्र्यक् । मामञ्चतीति ‘ऋत्विग्दधृक्’ इत्यादिना क्विन् । ’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च’ इत्यस्मच्छब्दस्यैकवचने मपर्यन्तस्य मादेशः । ‘विष्वग्देवयोश्च टेरद्र्यञ्चतावप्रत्यये ’ इति टेः अद्रि इत्यादेशः । ‘अद्रिसध्र्योरन्तोदात्तत्वनिपातनं कृत्स्वरनिवृत्यर्थम्’ इति वचनात् अद्र्यादेशः अन्तोदात्तः । यणादेशे कृते ’ उदात्तस्वरितयोर्यणः’ ’ इति यणः स्वरितत्वम् । ’ क्विन्प्रत्ययस्य कुः ’ इति कुत्वम् । सोमपीतये । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अद्रिवः । ’ मतुवसोः ० ’ इति रुत्वम् । आमन्त्रितत्वान्निघातः । ।

English translation:

“Indra, wielder of the thunderbolt, come to me with your horses, when invoked to drink the Soma at our (sacrifice).”

You, Indra, when you are called to drink our soma,
drive here toward me with your pair of fallow bays, o possessor of the (pressing) stone.

The 1st persons naḥ and madryàk are somewhat awkwardly doubled. With Geldner I take naḥ, found in (modified) Wackernagel’s Position in pāda a, with sómapītaye in b, and madryàk ‘in my direction’ with the verb of motion in c.

INVOKED to drink the Soma juice, come with thy Bay Steeds, Thunder-armed
Come, Indra, hitherward to me.

Komm doch, Indra, gerufen zu mir her, um unseren Soma zu trinken, mit den Falben, du Herr der Preßsteine!

O komm doch, Indra, her zu mir, gerufen zu dem Somatrunk, Mit deinen Füchsen, Schleuderer.

Приезжай к нам, о Индра, ко мне,
Когда тебя зовут на питье сомы,
На паре буланых коней, о повелитель давильных камней!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• यवमध्या गायत्री
• षड्जः

अब नव ऋचावाले एकतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) मेघों से युक्त सूर्य्य के तुल्य वर्त्तमान (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के करनेवाले ! आप (सोमपीतये) सोमलतारूप औषध का रस पीया जाय जिस कर्म में उसके लिये (मद्र्यक्) मेरी पूजा अर्थात् उपासना करनेवाला (हुवानः) पुकारा गया जन (हरिभ्याम्) घोड़ों से (नः) हम लोगों को (आ) सब प्रकार (याहि) प्राप्त हो और हम लोग (तु) शीघ्र आपको प्राप्त होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि शुभ कार्य्य आदि के उत्सवों में परस्पर एक दूसरे का आह्वान करके अन्न और जल आदिकों से सत्कार करें ॥१॥

अन्वय: हे अद्रिव इन्द्र ! त्वं सोमपीतये मद्र्यग्घुवानो हरिभ्यां नोऽस्मानायाहि वयन्तु भवन्तमायाम ॥१॥

अथाग्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (तु)। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (नः) अस्मान् (इन्द्र) ऐश्वर्य्यकारक (मद्र्यक्) मामञ्चतीति मद्र्यक् (हुवानः) आहूतः (सोमपीतये) सोमः पीतो यस्मिंस्तस्मै (हरिभ्याम्) अश्वाभ्याम् (याहि) (अद्रिवः) मेघवान् सूर्य्य इव वर्त्तमान ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरुत्सवेषु परस्परेषामाह्वानं कृत्वाऽन्नपानादिभिः सत्कारः कर्त्तव्यः ॥१॥

या सूक्तात विद्वान माणसांचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - माणसांनी उत्सव इत्यादीमध्ये परस्परांना आमंत्रित करून अन्न व जल इत्यादींनी सत्कार करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सत्तो᳓ हो᳓ता न ऋत्वि᳓यस्
तिस्तिरे᳓ बर्हि᳓र् आनुष᳓क्
अ᳓युज्रन् प्रात᳓र् अ᳓द्रयः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥tvíyaḥ ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sattáḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tistiré ← √str̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ádrayaḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áyujran ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

prātár ← prātár (invariable)

स॒त्तः । होता॑ । नः॒ । ऋ॒त्वियः॑ । ति॒स्ति॒रे । ब॒र्हिः । आ॒नु॒षक् ।
अयु॑ज्रन् । प्रा॒तः । अद्र॑यः ॥

• satto ← sattaḥ ← sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ṛtviyas ← ṛtviyaḥ ← ṛtviya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “regular; punctual; timely.”

• tistire ← stṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• ayujran ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• adrayaḥ ← adri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

हे इन्द्र नः अस्मदीये यज्ञे होता ऋत्विक् तवाह्वानार्थम् ऋत्वियः प्राप्तकालः सन् सत्तः निषण्णो वर्तते । तथा बर्हिरानुषक् अनुषक्तं परस्परसंबद्धं यथा भवति तथा तिस्तिरे हविःष्वासन्नेषु स्तीर्णमभूत् । तथा प्रातः प्रातःसवने सोमाभिषवार्थम् अद्रयः ग्रावाणः अयुज्रन् परस्परं संगता अभूवन् । तस्मात् सोमपानार्थं त्वमागच्छेति भावः ॥ सत्तः । षद्लृ विशरणादिषु इत्यस्मात् ’ गत्यर्थाकर्मकश्लिष० ’ ( पा. सूॄ ३. ४. ७२) इत्यादिना कर्तरि क्तः । सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र निष्ठातकारस्य नत्वाभावः । ऋत्वियः । ऋतुशब्दात् ’ छन्दसि घस् ’ इति घस् प्रत्ययः । घस्येयादेशः । ’ सिति ’ इति पदसंज्ञायाम् ’ ओर्गुणः ’ इति भसंज्ञाधीनो गुणो न भवति । यणादेशः । प्रत्ययस्वरः । तिस्तिरे । ’ स्तॄञ् आच्छादने ’ इत्यस्य कर्मणि लिटि ’ ऋत इद्धातोः ’ इतीत्वम् । द्विर्वचने ’ शर्पूर्वाः खयः ’ इति तकारस्य शेषः । ’ लिटस्तझयोरेशिरेच् ’ इति तप्रत्ययस्य एश् इत्यादेशः । पादादित्वादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । आनुषक् । ’ षञ्ज संगे ’ । क्विप् । ’ अनिदिताम् ’ इति नलोपः । आङन्वोरुपसगर्योः प्राक् प्रयोगः । गतिसमासः । कृदुत्तरपदस्वरः । अयुज्रन् । ’ युजिर् योगे ’ इत्यस्य लुङि च्लेः ’ इरितो वा ’ इत्यङादेशः । ’ बहुलं छन्दसि ’ इति रुडागमः । पादादित्वादनिघातः । अडागमस्वरः

English translation:

“The invoking priest is seated at the proper season; the sacred grass woven together has been spread; the stones are plural ced in contact for the morning (libation).”

Our Hotar was seated at his season; the ritual grass has been strewn in due order.
The pressing stones were yoked in the early morning.

Our priest is seated, true to time; the grass is regularly strewn;
The pressing-stones were set at morn.

Unser Hotri hat sich hingesetzt, die rechte Zeit einhaltend. Das Barhis ist richtig ausgelegt, die Steine sind am Morgen in Tätigkeit gesetzt.

Schon sitzet unser Priester da, gestreut ist nach dem Rang der Sitz; Früh sind die Steine angeschirrt.

Уселся хотар наш, соблюдающий время.
Разложена по порядку жертвенная солома.
Рано утром запряжены давильные камни.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सत्तः) बैठा हुआ (होता) ग्रहण करनेवाला और (ऋत्वियः) जो ऋतु को योग्य होता वा (आनुषक्) अनुकूलता के साथ मिलता ये (नः) हम लोगों के लिये (बर्हिः) उत्तम आसन वा वस्तु को (अद्रयः) मेघों के सदृश (प्रातः) प्रातःकाल में (अयुज्रन्) युक्त करते हैं और (तिस्तिरे) वस्त्रों से आच्छादन करते हैं, वे क्रियारूप यज्ञ करने को योग्य हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रभातकाल से मेघ सूर्य्य के प्रकाश का आच्छादन करके छाया को उत्पन्न करते हैं, वैसे ही क्रियाओं को जाननेवाले लोग वस्त्र आदि पदार्थों से शरीरों को ढाँप के अनुकूलता से सुख को उत्पन्न करते हैं ॥२॥

अन्वय: यः सत्तो होतर्त्विय आनुषक् सन्नोऽस्मान् बर्हिरद्र्यः प्रातरयुज्रन्निव तिस्तिरे ते क्रियायज्ञं कर्त्तुमर्हन्ति॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्तः) निषण्णः (होता) आदाता (नः) अस्मान् (ऋत्वियः) य ऋतुमर्हति सः (तिस्तिरे) स्तृणात्याच्छादयति (बर्हिः) उत्तममासनं वस्तु वा (आनुषक्) य आनुकूल्यं सचति समवैति सः (अयुज्रन्) युञ्जन्ति (प्रातः) (अद्रयः) मेघाः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा प्रभातकालीना मेघाः सूर्य्यप्रकाशमाच्छाद्य छायां जनयन्ति तथैव क्रियाविदो जना वस्त्रादिपदार्थैः शरीराण्याच्छाद्याऽऽनुकूल्येन सुखं जनयन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे प्रातःकालीन मेघ सूर्याच्या प्रकाशाला आच्छादित करून छाया उत्पन्न करतात तसेच शिल्प इ. क्रिया जाणणारे लोक वस्त्र इत्यादी पदार्थांनी शरीराला आच्छादित करून अनुकूलतेने सुख उत्पन्न करतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इमा᳓ ब्र᳓ह्म ब्रह्मवाहः
क्रिय᳓न्त आ᳓ बर्हिः᳓ सीद
वीहि᳓ शूर पुरोळा᳓शम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

brahmavāhaḥ ← bráhmavāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kriyánte ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sīda ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

puroḷā́śam ← puroḷā́ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vīhí ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इ॒मा । ब्रह्म॑ । ब्र॒ह्म॒ऽवा॒हः॒ । क्रि॒यन्ते॑ । आ । ब॒र्हिः । सी॒द॒ ।
वी॒हि । शू॒र॒ । पु॒रो॒ळाश॑म् ॥

• imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmavāhaḥ ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmavāhaḥ ← vāhaḥ ← vāhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “invocation.”

• kriyanta ← kriyante ← kṛ
• [verb], plural, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sīda ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• vīhi ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• puroﾱāśam ← puroḍāś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “puroḍāśa.”

ब्रह्मवाहः। ब्रह्माणि स्तोत्राणि स्तुत्यतया वहतीति ब्रह्मवाहा ब्रह्मणा स्तोत्रेण प्राप्यते इति वा । हे स्तुत्य इन्द्र तुभ्यम् इमा इमानि ब्रह्म ब्रह्माणि स्तोत्राणि अस्माभिः क्रियन्ते । अतः बर्हिः आ सीद स्तुत्यतया बर्हिषि यज्ञे उपविश । हे शूर समर्थेन्द्र अस्माभिर्दीयमानमिमं पुरोडाशं पुरोडाशाख्यं हविः वीहि भक्षय ॥ ब्रह्मवाहः । ’ वह प्रापणे ’ इत्यस्मात् ’ वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि ’ इत्यसुन् । ’ णित् ’ इत्यनुवृत्तेरुपधावृद्धिः । आमन्त्रितत्वान्निघातः । क्रियन्ते । करोतेः कर्मणि यक् । रिङ् शयग्लिङ्क्षु ’ इति रिङादेशः । प्रत्ययस्वरः । पादादित्वादनिघातः । बर्हिः । कालाध्वनोरत्यन्त- संयोगे द्वितीया । वीहि । वी कान्त्यादिषु । लोटि रूपम् । हेर्ङित्त्वादुदात्तः । पुरोळाशम् । दाशृ दाने ’ इत्यस्मात् पुरस्पूर्वात् ’ मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाशो ण्विन् ’ ( पा. सू ३.२. ७१) । पुरो दाशन्त एनमिति । निपातनाद्दकारस्य लकारः । कृदुत्तरपदस्वरः । ।

English translation:

“Bearer of prayers, these prayers are offered (by us); sit down on the sacred grass; partake, hero, of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bearer of prayers: brahmavāhaḥ, stotrāṇi vahati, who bears or receives praise; or it may mean brahmaṇā stotreṇa prāpyate, who is attained by praise or prayer

Here are the sacred formulations being made, o you whose vehicle is the formulation. Sit on the ritual grass;
seek after the offering cake, o champion.

These prayers, O thou who hearest prayer are offered: seat thee on the grass.
Hero, enjoy the offered cake.

Hier werden dir Erbauungen bereitet, der du die Erbauungen zu deinem Gefährt machst. Setz dich auf das Barhis, habe Lust zu dem Reiskuchen, o Held!

Gebete sind, Erflehter, dir gebracht hier, setz dich auf die Streu; Den Opferkuchen iss, o Held.

Совершаются эти заклинания,
О тот, кто ездит на заклинаниях. Садись на солому!
Прими с охотой жертвенную лепешку!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) दुष्टों के नाश करनेवाले ! जो (इमाः) ये (ब्रह्मवाहः) धनों को प्राप्त करानेवाली क्रियायें (क्रियन्ते) की जाती हैं उनसे (ब्रह्म) धन को (वीहि) प्राप्त (बर्हिः) अन्तरिक्ष में (आ, सीद) वर्त्तमान और (पुरोडाशम्) उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्न को प्राप्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि निष्फल क्रियाओं को कभी न करें। जिस-जिस क्रिया से धर्म, अर्थ काम और मोक्ष की सिद्धि हो। उस-उस को प्रयत्न से करो ॥३॥

अन्वय: हे शूर ! या इमा ब्रह्मवाहः क्रियाः क्रियन्ते ताभिर्ब्रह्म वीहि बर्हिरासीद पुरोडाशं वीहि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) (ब्रह्म) धनम् (ब्रह्मवाहः) धनप्रापिकाः (क्रियन्ते) (आ) (बर्हिः) अन्तरिक्षम् (सीद) (वीहि) प्राप्नुहि (शूर) दुष्टानां हिंसक (पुरोडाशम्) विशेषसंस्कृतमन्नम् ॥३

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्निष्फलाः क्रियाः कदाचिन्नैव कर्त्तव्याः। यया यया धर्मार्थकाममोक्षसिद्धिः स्यात्तां तां प्रयत्नेनानुतिष्ठन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी निष्फल क्रिया कधी करू नये. ज्या ज्या क्रियेने धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाची सिद्धी होते, ती प्रयत्नपूर्वक करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

रारन्धि᳓ स᳓वनेषु ण
एषु᳓ स्तो᳓मेषु वृत्रहन्
उक्थे᳓षु इन्द्र गिर्वणः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rārandhí ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

sávaneṣu ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

eṣú ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

stómeṣu ← stóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

girvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ukthéṣu ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

र॒र॒न्धि । सव॑नेषु । नः॒ । ए॒षु । स्तोमे॑षु । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
उ॒क्थेषु॑ । इ॒न्द्र॒ । गि॒र्व॒णः॒ ॥

• rārandhi ← ran
• [verb], singular, Perfect imperative
• “rejoice.”

• savaneṣu ← savana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stomeṣu ← stoma
• [noun], locative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• uktheṣv ← uktheṣu ← uktha
• [noun], locative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• girvaṇaḥ ← girvaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

हे गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीय वृत्रहन् वृत्रस्य हन्तर्हे इन्द्र नः अस्माकं संबन्धिषु त्रिषु सवनेषु एषु क्रियमाणेषु स्तोमेषु स्तोत्रेषु उक्थेषु शस्त्रेषु च रारन्धि रमस्व ॥ रारन्धि । रमतेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘छन्दस्युभयथा’ इति हेरार्धधातुकत्वेनाडित्त्वात् ‘अङितश्च’ इति हेर्धिः । सवनेषु । सूयते सोमो येष्विति अधिकरणे सुनोतेर्ल्युट् । लित्स्वरः । णः । नसो नकारस्य ‘नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः’ इति संहितायां णत्वम् ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, Indra, who is gratified by praise, be plural ased with these our praises and prayers at our (daily) sacrifices.”

Take pleasure in our pressings, in these praises, o Vr̥tra-smasher,
in hymns, o Indra who longs for songs.

O Vrtra-slayer, be thou pleased with these libations, with these hymns,
Song-loving Indra, with our lauds.

Ergötze dich an unseren Trankopfern, an diesen Lobgesängen, du Vritratöter, an den Liedern, du lobbegehrender Indra!

An unsern Säften labe dich, an diesen Liedern, Vritrafeind, An Sprüchen, Indra, liederfreut.

Радуйся нашим выжиманиям,
Этим восхвалениям, о убийца Вритры,
Гимнам, о Индра, жаждущий хвалебных песен!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गिर्वणः) वाणियों से जिससे याचना करें वह (वृत्रहन्) धनों से युक्त (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! आप (स्तोमेषु) प्रशंसा करने और (उक्थेषु) कहने को योग्य (सवनेषु) ऐश्वर्य्यों में (नः) हम लोगों को (रारन्धि) रमाओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - दरिद्र लोगों को चाहिये कि धनयुक्त पुरुषों से सदा याचना करें, जिससे कि वे दरिद्र लोग सुख को प्राप्त होवें ॥४॥

अन्वय: हे गिर्वणो वृत्रहन्निन्द्र त्वं स्तोमेषूक्थेषु सवनेषु नोऽस्मान् रारन्धि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (रारन्धि) रमस्व रमय वा (सवनेषु) ऐश्वर्येषु (नः) अस्मान् (एषु) (स्तोमेषु) प्रशंसनीयेषु (वृत्रहन्) प्राप्तधन (उक्थेषु) वक्तुमर्हेषु (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (गिर्वणः) यो गीर्भिर्वन्यते याच्यते तत्सम्बुद्धौ ॥४॥

भावार्थभाषाः - दरिद्रैर्धनाढ्याः सदैव याचनीया यतस्ते सुखमाप्नुयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - दरिद्री लोकांनी धनयुक्त पुरुषाची सदैव याचना करावी, ज्यामुळे दरिद्री लोकांना सुख मिळेल. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

मत᳓यः सोमपा᳓म् उरुं᳓
रिह᳓न्ति श᳓वसस् प᳓तिम्
इ᳓न्द्रं वत्सं᳓ न᳓ मात᳓रः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
matáyaḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

somapā́m ← somapā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rihánti ← √rih- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātáraḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

म॒तयः॑ । सो॒म॒ऽपाम् । उ॒रुम् । रि॒हन्ति॑ । शव॑सः । पति॑म् ।
इन्द्र॑म् । व॒त्सम् । न । मा॒तरः॑ ॥

• matayaḥ ← mati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• somapām ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapām ← pām ← pā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drinking.”

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• rihanti ← rih
• [verb], plural, Present indikative
• “lick.”

• śavasas ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vatsaṃ ← vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

हे इन्द्र मतयः अस्माभिः क्रियमाणाः स्तुतयः उरुं महान्तं सोमपां सोमस्य पातारं शवसः बलस्य पतिम् इन्द्रं त्वां रिहन्ति लिहन्ति । तत्र दृष्टान्तः । वत्सं न । यथा वत्सं मातरः धेनवो लिहन्ति तद्वत्॥ मतयः । ‘मन ज्ञाने’ इत्यस्मात् कर्मणि “ मन्त्रे वृष°’ इत्यादिना क्तिन्नुदात्तः । उरुम् । ‘ऊर्णुञ् आच्छादने’ इत्यस्मात् महत्यर्थे गम्यमाने ‘महति ह्रस्वश्च ’ ( उ. सू. १. ३२) इति कुप्रत्ययो धातोर्ह्रस्वश्च । प्रत्ययस्वरः । रिहन्ति । ‘लिह आस्वादने’ इत्यस्य लटि रूपम् । रलयोरभेदः । प्रत्ययस्वरः । शवसस्पतिमिति संहितायां • षष्ठ्याः पतिपुत्रपृष्ठ°’ इत्यादिना ‘विसर्जनीयस्य सत्वम् । वत्सम् ।’ वद व्यक्तायां -वाचि’। अस्मात् ’ वृतॄवदिहनि ’ इत्यादिना सप्रत्ययः । वदत्यभीक्ष्णं मातरमिति वत्सो गोबालः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Our praises caress the mighty Indra, the drinker of the Soma, as cows lick their calves.”

Thoughts lick the broad, soma-drinking lord of strength,
Indra—like mothers a calf.

Our hymns caress the Lord of Strength, vast, drinker of the Soma’s juice,
Indra, as mother-cows their calf.

Die Gedichte liebkosen den breiten Somatrinker, den Herrn der Stärke, den Indra, wie die Kutterkühe ihr Kalb.

Den grossen Indra kosen hold Gebete, wie die Küh’ ihr Kalb, Den Herrn der Kraft, der Soma trinkt.

Молитвы лижут пьющего сому
Широкого повелителя силы,
Индру, словно (коровы-) матери – теленка.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मतयः) उत्तम बुद्धि से युक्त मनुष्य लोग (शवसः) बल के (पतिम्) पालन करनेवाले (उरुम्) बहुत ऐश्वर्य्य से पूर्ण (सोमपाम्) ऐश्वर्य्य के रक्षक (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्य से युक्त पुरुष (मातरः) गौवें (वत्सम्) बछड़े को (न) जैसे (रिहन्ति) चाटती वैसे मिलते हैं, वे सुख को प्राप्त होते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे गौवें प्रेमभाव का आश्रयण करके बछड़ों में प्रेम धारण करती हैं, वैसे ही राजा आदि अध्यक्ष पुरुष सेनाओं की प्रजाओं के प्रेमभाव से रक्षा करें ॥५॥

अन्वय: ये मतयः शवसस्पतिमुरुं सोमपामिन्द्रं मातरो वत्सं न रिहन्ति ते सुखं लभन्ते ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मतयः) प्रज्ञायुक्ता मनुष्याः (सोमपाम्) ऐश्वर्य्यरक्षकम् (उरुम्) बह्वैश्वर्य्यम् (रिहन्ति) लिहन्ति (शवसः) बलस्य (पतिम्) पालकम् (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्ययुक्तम् (वत्सम्) (न) इव (मातरः) गावः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथा गावो वात्सल्यभावमाश्रित्य वत्सेषूत्तमं प्रेम दधाति तथैव राजादयोऽध्यक्षाः सेनाः वात्सल्यभावेन रक्षन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - जसे गायींना वासराबद्दल वात्सल्य व प्रेमभाव असतो तसेच राजा इत्यादी अध्यक्ष पुरुषांनी सेना व प्रजा यांचे प्रेमभावाने रक्षण करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ मन्दस्वा हि᳓ अ᳓न्धसो
रा᳓धसे तनु᳓वा महे᳓
न᳓ स्तोता᳓रं निदे᳓ करः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

mandasva ← √mand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

karaḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nidé ← níd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

stotā́ram ← stotár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सः । म॒न्द॒स्व॒ । हि । अन्ध॑सः । राध॑से । त॒न्वा॑ । म॒हे ।
न । स्तो॒तार॑म् । नि॒दे । क॒रः॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandasvā ← mand
• [verb], singular, Present imperative
• “rejoice; exhilarate.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• andhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• tanvā ← tanū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• stotāraṃ ← stotāram ← stotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• nide ← nid
• [noun], dative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• karaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र सः तथाविधस्त्वं महे महते राधसे धनाय अन्धसः अस्माभिर्दीयमानस्य सोमस्य पानेन तन्वा शरीरेण सह मन्दस्व हृष्टो भव । हिः अत्र समुच्चयार्थः । किंच त्वं स्तोतारं मां निदे निन्दायै विषयभूतं न करः मा कार्षीः ॥ मन्दस्व । मदि स्तुत्यादिषु इत्यस्य लोटि रूपम् । ’ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधेन भवितव्यमिति चेन्न । तत्र ‘अप्रातिलोम्ये’ इति वर्तते । अत्र हेः समुच्चयार्थवान्निघातः । तन्वा । ‘उदात्तस्वरितयोः’ इति स्वरितत्वम् । महे । तकारलोपश्छन्दसः । ‘बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । निदे। ‘णिदि कुत्सायाम्’ इत्यस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । आगमानुशासनस्यानित्यत्वान्नुमभावः । ‘सावेकाचः । इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । करः । करोतेर्लुङि च्लेः ’ कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि ’ इत्यङादेशः । निघातः ॥

English translation:

“Be exhilarated bodily (by drinking) of the libation which we offer for the sake of ample wealth; expose not your adorer to reproach.”

Find exhilaration from the stalk, then, to show great generosity with your own person.
You will not put your praiser to scorn.

It is curious that the impv. mandasvā is not accented in this clause, despite the hí, nor is it in the identical vs. VI.45.27 or in VI.23.8 also with sá mandasvā hí …

I have no explantation; Oldenberg notes the lack of accent and gives a ref. to his treatment in ZDMG 60, but in fact there he does nothing more there than note the passages.

Delight thee with the juice we pour for thine own great munificence:
Yield not thy singer to reproach.

So berausche dich denn in eigner Person am Tranke zu großer Freigebigkeit! Setz den Sänger nicht dem Tadel aus!

Erfreu dich denn am Somakraut zu grosser Gab’ aus eigner Lust; Nicht gib den Sänger bin dem Hass.

Так опьяняйся же телом
От напитка – для великого дарения!
Не выдай хуле восхвалителя!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! (हि) जिससे आप (स्तोतारम्) विद्वान् पुरुष की (निदे) निन्दा करने के लिये (न) नहीं (करः) करें इससे (सः) वह आप (तन्वा) शरीर से (अन्धसः) अन्न आदि की (महे) बड़ी (राधसे) सिद्धि करनेवाले धन के लिये (मन्दस्व) आनन्द करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य स्तुति करने योग्य पुरुषों की निन्दा नहीं करते, वे बड़े ऐश्वर्य को प्राप्त होकर शरीर और आत्मा से सदा ही सुखी होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वन् ! हि यतस्त्वं स्तोतारं निदे न करस्तस्मात्स त्वं तन्वाऽन्धसो महे राधसे मन्दस्व ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (मन्दस्व) आनन्द। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (हि) यतः (अन्धसः) अन्नादेः (राधसे) संसिद्धिकराय धनाय (तन्वा) शरीरेण (महे) महते (न) निषेधे (स्तोतारम्) विद्वांसम् (निदे) निन्दनाय (करः) कुर्यात् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या स्तुत्यर्हान् निन्दितान् न कुर्वन्ति ते महदैश्वर्य्यं प्राप्य शरीरेणात्मना च सदैव सुखयन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे स्तुती करण्यायोग्य पुरुषाची निंदा करीत नाहीत ती ऐश्वर्य प्राप्त करून शरीर व आत्मा यांनी सदैव सुखी होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वय᳓म् इन्द्र तुवाय᳓वो
हवि᳓ष्मन्तो जरामहे
उत᳓ त्व᳓म् अस्मयु᳓र् वसो

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvāyávaḥ ← tvāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jarāmahe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

व॒यम् । इ॒न्द्र॒ । त्वा॒ऽयवः॑ । ह॒विष्म॑न्तः । ज॒रा॒म॒हे॒ ।
उ॒त । त्वम् । अ॒स्म॒ऽयुः । व॒सो॒ इति॑ ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvāyavo ← tvāyavaḥ ← tvāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• jarāmahe ← jṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmayur ← asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

हे इन्द्र त्वायवः यज्ञार्थं त्वामात्मन इच्छन्तस्त्वत्कामाः सन्तः हविष्मन्तः संभृतहविष्काः वयं जरामहे त्वां स्तुमः । हे वसो सर्वस्य वासक इन्द्र उत त्वम् अपि अस्मयुः हविःस्वीकरणर्थम् अस्मानात्मन इच्छन् भव ॥ त्वायवः । त्वामिच्छन्तीत्यर्थे सुप आत्मनः क्यच् ‘। ’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘क्याच्छन्दसि इत्युप्रत्ययः । त्वद्यव इति प्राप्तौ ’ युष्मदस्मदोरनादेशे’ इत्यविभक्तावपि हलादौ व्यत्ययेनात्वम् । प्रत्ययस्वरः । हविष्मन्तः । ‘तसौ मत्वर्थे ’ इति भसंज्ञायां सकारस्य रुत्वाभावः । ‘स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवत्’ इति परिभाषानाश्रयणात् मतुप उदात्तताभावः । इसिप्रत्ययस्वरः । जरामहे । ‘जरतिः स्तुतिकर्मा ’ इति यारकः । अस्मयुः । अरमानिच्छतीत्यर्थे सुपः क्यच् । तस्मादु प्रत्ययः । पूर्वपदान्तलोपश्छन्दसः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Devoted, Indra, to you and offering oblations, we glorify you giver of dwellings; do you be favourably disposed to us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Devoted to you: tvāyavaḥ = from tvam, you with kyac (supa ātmanaḥ kyac), converting it to tvāyu; so, presently, asmayuḥ, devoted or inclined to us

Offering our oblations, we sing, seeking you, o Indra,
and you are seeking us, you good one.

The 1st pl. them. jarāmahe is perfectly ambiguous between ‘(be) awake’ and ‘sing’, and all other tr. assign it to ‘awake’ – incl. Witzel Gotō, though Gotō (1st class, 154) assigns it with certainty to ‘sing’. I have also tr. as ‘sing’, though nothing is at stake between the two renderings.

We, Indra, dearly loving thee, bearing oblation, sing thee hymns
Thou, Vasu, dearly lovest us.

Wir sind wach, o Indra, mit Opferspenden dir zugetan und du bist uns zugetan, o Guter.

Wir, die dich lieben, nahen dir, o Indra, jetzt mit Opferguss; Auch du, o Guter, liebst ja uns.

Мы, о Индра, преданные тебе,
Бодрствуем с жертвенными возлияниями.
А ты (будь) предан нам, о Васу!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) निवास के कारण (इन्द्र) ऐश्वर्य्य से और (हविष्मन्तः) बहुत देने योग्य वस्तुओं से युक्त ! (त्वायवः) आपकी कामना करते हुए (वयम्) हम लोग आपकी (जरामहे) प्रशंसा करें (उत) और भी (त्वम्) आप (अस्मयुः) हम लोगों की कामना करते हुए हम लोगों की प्रशंसा करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सब लोगों के गुणों की प्रशंसा और दोषों की निन्दा करें, वे विवेकी अर्थात् विचारशील होके गुणों के ग्रहण करने और दोषों के त्याग करने को समर्थ होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे वसो इन्द्र ! हविष्मन्तो त्वायवो वयं त्वां जरामहे उतापि त्वमस्मयुः सन्नस्मान् स्तुहि ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त (त्वायवः) त्वत्कामयमानाः (हविष्मन्तः) बहूनि हवींषि दातव्यानि वस्तूनि विद्यन्ते येषान्ते (जरामहे) प्रशंसेम (उत) अपि (त्वम्) (अस्मयुः) अस्मान् कामयमानः (वसो) वासहेतो ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वेषां गुणानां प्रशंसां दोषाणां निन्दां कुर्य्युस्ते विवेकिनो भूत्वा गुणान् ग्रहीतुं दोषाँस्त्यक्तुं समर्था भवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व लोकांच्या गुणांची प्रशंसा व दोषांची निंदा करतात ती विवेकी अर्थात् विचारशील बनून गुणांचे ग्रहण करण्यास व दोषांचा त्याग करण्यास समर्थ असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓रे᳓ अस्म᳓द् वि᳓ मुमुचो
ह᳓रिप्रिय अर्वा᳓ङ् याहि
इ᳓न्द्र स्वधावो म᳓त्स्वेह᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
āré ← āré (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

mumucaḥ ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

háripriya ← haripriya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mátsva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

मा । आ॒रे । अ॒स्मत् । वि । मु॒मु॒चः॒ । हरि॑ऽप्रिय । अ॒र्वाङ् । या॒हि॒ ।
इन्द्र॑ । स्व॒धा॒ऽवः॒ । मत्स्व॑ । इ॒ह ॥

• māre ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māre ← āre
• [adverb]
• “far.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mumuco ← mumucaḥ ← muc
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• haripriyārvāṅ ← hari
• [noun], masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• haripriyārvāṅ ← priya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• haripriyārvāṅ ← arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svadhāvo ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• matsveha ← matsva ← mad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• matsveha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

हे हरिप्रिय हरी अश्वौ प्रियौ यस्य तादृश हे इन्द्र अस्मत् अस्मत्तः आरे दूरे रथे योजितावश्वौ मा वि मुमुचः मा विमोचय । ताभ्यामुपेत एव अर्वाङ् अस्मदाभि मुख्येन याहि आगच्छ। हे स्वधावः सोमलक्षणान्नवन’“इन्द्र इह अस्मिन् देवयजने मत्स्व सोमं पीत्वा हृष्टो भव ॥ अस्मत् । अस्मच्छब्दस्य पञ्चमीबहुवचनस्य ‘पञ्चम्या अत् ’ (पा. सू. ७. १. ३१ ) इत्यदादेशः । मुमुचः ।’ मुच्लृ मोक्षणे ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य छान्दसे लुङि चङि रूपम् । अभ्यासस्य दीर्घाभावश्छान्दसः । ‘न माङयोगे’ इत्यडभावः । निघातः । हरिप्रिय । आमन्त्रितस्य पादादित्वात् षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । मत्स्व । मदि स्तुत्यादिषु इत्यस्य लोटि ’ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः ॥

English translation:

“Lover of horses, Indra, loosen not your steeds while far from us, but come (with them) to our presence; enjoyer of the offering, be exhilarated at this sacrifice.”

Do not unharness at a distance from us; drive nearby, you who are dear to your fallow bays.
O autonomous Indra, become exhilarated here.

Most take hári-priya- as ‘loving the hári’ (e.g., Renou “qui aimes les alezans”); I have reversed the direction of affection: “dear to the fallow bays,” primarily because better attested puru-priyá- means ‘dear to many’ not ‘loving many’, though the accent difference between them may signal a difference in meaning. (However, the special accentual behavior of compounded puru- muddies the waters.)

O thou to whom thy Bays are dear, loose not thy Horses far from us:
Here glad thee, Indra, Lord divine.

Spann nicht weit von uns aus, komm herwärts du Falbenfreund! Berausche dich hier, o eigenmächtiger Indra!

Nicht kehre ein von uns entfernt; komm her, der du den Soma liebst; Hier freu dich, Indra, herrlicher.

Далеко от нас не распрягай (коней,)
О (бог,) любящий буланых коней! Сюда приезжай!
О Индра самовластный, опьяняйся здесь!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिप्रिय) हरनेवालों को प्रसन्न करनेवाले (इन्द्र) ऐश्वर्य्य में युक्त (स्वधावः) बहुत अन्नादि वस्तुओं से पूर्ण आप (अस्मत्) हम लोगों से (आरे) समीप वा दूर देश में (मा) मत (वि, मुमुचः) त्याग करिये (अर्वाङ्) नीचे के स्थान को जाते हुए (याहि) जाइये और (इह) इस संसार में (मत्स्व) आनन्द करिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मित्रजनों ! आप लोग हम लोगों से दूर वा समीप स्थान में वर्त्तमान हुए हम लोगों का कल्याण करो और प्रीति का त्याग मत करो और हम लोग भी आप लोगों में ऐसा ही वर्त्ताव करें, इस प्रकार परस्पर वर्त्ताव करके इस संसार में सुखी होवें ॥८॥

अन्वय: हे हरिप्रियेन्द्र ! स्वधावस्त्वमस्मदारे मा वि मुमुचोऽर्वाङ् याहीह मत्स्व ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (आरे) समीपे दूरे वा (अस्मत्) (वि) (मुमुचः) मोचयेः (हरिप्रिय) यो हरीन् हरणशीलान् प्रीणाति तत्सम्बुद्धौ (अर्वाङ्) अर्वाचीनं देशं गच्छन् (याहि) गच्छ (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त (स्वधावः) बह्वन्नादिप्राप्त (मत्स्व) आनन्द (इह) अस्मिञ्जगति ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मित्रजना ! यूयमस्मद्दूरे समीपे वा स्थिताः सन्तोऽस्माकं प्रियमावरत प्रीत मा त्यजत वयमपि युष्मासु तथा वर्त्तेम ह्येवं परस्परं वर्त्तमानं कृत्वेह सुखिनो भवेम ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मित्रांनो! तुम्ही आमच्यापासून दूर किंवा जवळ राहून आमचे कल्याण करा व प्रेमाचा त्याग करू नका. आम्हीही तुमच्याशी अशाच प्रकारचे वर्तन करावे. या प्रकारे परस्पर वागून या जगात सुखी व्हावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अर्वा᳓ञ्चं त्वा सुखे᳓ र᳓थे
व᳓हताम् इन्द्र केशि᳓ना
घृत᳓स्नू बर्हि᳓र् आस᳓दे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
arvā́ñcam ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sukhé ← sukhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

keśínā ← keśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

váhatām ← √vah- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

āsáde ← √sad- (root)
{case:DAT, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghr̥tásnū ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

अ॒र्वाञ्च॑म् । त्वा॒ । सु॒ऽखे । रथे॑ । वह॑ताम् । इ॒न्द्र॒ । के॒शिना॑ ।
घृ॒तस्नू॒ इति॑ घृ॒तऽस्नू॑ । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ॥

• arvāñcaṃ ← arvāñcam ← arvāñc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• sukhe ← sukha
• [noun], locative, singular, masculine
• “pleasant; easy; lukewarm; comfortable; sukha [word]; successful; easy; content(p).”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vahatām ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• keśinā ← keśin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “haired.”

• ghṛtasnū ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtasnū ← snū ← snu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “back.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• āsade ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

हे इन्द्र घृतस्नू श्रमजनितजलप्रस्रवणयुक्तौ केशिना केशिनौ स्कन्धप्रदेशे लम्बमान केशयुक्तौ हरी आसदे आसदनीय बर्हिः अभिलक्ष्य सुखे सुखकरे रथे अर्वाञ्चम् अस्मदभिमुखं त्वा त्वां वहताम् ॥ अर्वाञ्चम् । अञ्चतेः क्विनि उगिदचाम् ’ इति नुम् । वहताम् ॥ वहेर्लोटि रूपम् । तसो लसार्वधातुकस्वरे कृते धातुस्वरः। आसदे। सदेः कृत्यार्थे केन्प्रत्ययः। नित्स्वरः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“May your long-maned and sleek-coated steeds bring you down in your easy chariot to sit upon the sacred grass.”

Let the two hairy(-maned horses) convey you nearby in a well-naved chariot, Indra,
the two with ghee on their backs—(for you) to sit on the ritual grass.

May long-maned Coursers, dropping oil, bring thee on swift car hitherward,
Indra, to seat thee on the grass.

Dich sollen auf leichtem Wagen die beiden Mähnigen herwärts fahren, Indra, die Schmalzrückigen, daß du dich auf das Barhis setzest!

Lass, Indra, dich die mähnigen, die fettbedeckten, fahren her, Auf raschem Wagen zu der Streu.

На легкоходной колеснице пусть привезут
Тебя сюда, о Индра, двое гривастых
(Коней) со спинами, (помазанными) жиром, – чтобы ты сел на солому!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य से युक्त ! जो (घृतस्नू) घृत अर्थात् जल को पवित्र करनेवाले (केशिना) बहुत केशों से युक्त (अर्वाञ्चम्) नीचे जानेवाले (त्वा) आपको (सुखे) सुख करानेवाले (रथे) सुन्दर वाहन और (बर्हिः) अन्तरिक्ष में (आसदे) वर्त्तमान होने के लिये (वहताम्) पहुँचावें, उनको आप जानिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! दो अग्नियों से चलाये हुए वाहनों पर स्थित होकर नीचे ऊपर और तिरछे देश में जाकर आइये ॥९॥ इस सूक्त में विद्वान् मनुष्यों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, ऐसा जानना चाहिये ॥ यह इकतालीसवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यौ घृतस्नू केशिनाऽर्वाञ्चं त्वा सुखे रथे बर्हिरासदे वहतां तौ त्वं जानीहि ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्वाञ्चम्) योऽर्वागधोऽञ्चति गच्छति तम् (त्वा) त्वाम् (सुखे) सुखकारके (रथे) रमणीये याने (वहताम्) (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त (केशिना) बहवः केशा विद्यन्ते ययोस्तौ (घृतस्नू) यौ घृतमुदकं स्नातः शोधयतस्तौ (बर्हिः) अन्तरिक्षे (आसदे) आसादनीयाय ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या द्वाभ्यामग्निभ्यां चालितेषु यानेषु स्थित्वाऽध ऊर्ध्वं तिर्य्यग्देशं च गत्वाऽऽगच्छत ॥९॥ अत्र विद्वन्मनुष्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इत्येकाधिकचत्वारिंशत्तमं सूक्तं ४ वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! दोन प्रकारच्या अग्नीने चालविलेल्या वाहनात बसून निरनिराळ्या देशात जाऊन या. ॥ ९ ॥