०४०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र त्वा वृषभं᳓ वयं᳓
सुते᳓ सो᳓मे हवामहे
स᳓ पाहि म᳓ध्वो अ᳓न्धसः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sóme ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । त्वा॒ । वृ॒ष॒भम् । व॒यम् । सु॒ते । सोमे॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
सः । पा॒हि॒ । मध्वः॑ । अन्ध॑सः ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sute ← su
• [verb noun], locative, singular
• “press out; su.”

• some ← soma
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sweet; deft.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

इन्दौ स्रवति सोमरसे रमते क्रीडतीति इन्द्रः । यद्वा इदं सर्वं जगत् साक्षाद्दर्शयतीतीन्द्रः । तस्य संबुद्धिः । हे इन्द्र वृषभं कामानां वर्षकं त्वा त्वां सुते ग्रावभिरभिषुते सोमे वयं हवामहे सोमपानार्थमाह्वयामः । सः त्वं मध्वः मदकरम् अन्धसः अन्नलक्षणं सोमं पाहि पिब । इन्द्रशब्दं यास्को बहुधा निर्विवेच-’ इन्द्र इरां दृणातीति वेरां ददातीति वेरां दधातीति वेरां दारयतीति वेरां धारयतीति वेन्दवे द्रवतीति वेन्दौ रमत इति वेन्द्धे भूतानीति वा । तद्यदेनं प्राणैः समैन्धंस्तदिन्द्रस्येन्द्रत्वम् ’ ( निरु. १०. ८ ) इति । यत्र यत्र योऽर्थोऽनुगुणस्तत्र सोऽर्थः स्वीकार्यः । ‘ इदंदर्शनादित्यौपमन्यवः’ (निरु. १०. ८ )। इदं ब्रह्म साक्षात्पश्यतीतीन्द्रः । तथा चारण्यके श्रूयते– स एतमेव पुरुषं ब्रह्मततममपश्यदिदमदर्शमितीँ३ । तस्मादिदन्द्रो नामेदन्द्रो ह वै नाम तमिदन्द्रं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण परोक्षप्रिया इव हि देवा:’ ( ऐ. आ. २. ४. ३ ) इति ॥ इन्द्र । ’ इदि परमैश्वर्ये’ इति धातुः । स्वमायया जगद्रूपत्वं परमैश्वर्यम् । अनेनाभिप्रायेण श्रूयते– ‘ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते’ ( ऋ. सं. ६. ४७. १८) इति । इन्दुशब्दे उपपदे रमतेः ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यते ’ इति डः । पूर्वपदस्योकारलोपः । ‘ इदि परमैश्वर्ये ‘इत्यस्मात् “ ऋज्रेन्द्राग्र° इत्यादिना रन्प्रत्ययान्तत्वेन निपातितः । एवमेतानि निर्वचनानि द्रष्टव्यानि । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। हवामहे । ह्वयतेः “ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणे लटि रूपम् । मध्वः । मधुशब्दः ‘फलिपाटि°! इत्यादिना उन्प्रत्ययान्तः। आगमानुशासनस्यानित्यवान्नुमभावः । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् गुणाभावः । यणादेशः । अन्धसः । ‘ अदेर्नुम् धश्च ’ इत्यसुन् । नित्स्वरः ॥

English translation:

“We invoke you, Indra, showerer (of benefits), to the effused libation; you drink of the exhilarating Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indra: a number of etymologies: from Nirukta and Taittirīya Āraṇyaka: he who sports (ramate), in the Soma (indu); or, he who shows this (idam) universe; or, he who divides (dṛṇāti), or gives (dadāti), or takes (dadhātī), or causes to worship (dārayati), or possesses (dhārayati) spiritous liquor (iram), or who runs or passes (dravadi), the Soma (indau); or kindles or animates (inddhe) living beings; or he who beholds the pure spirit, or Brahmā, which is this (idam) universe; the grammarians derive it from idi, to rule with the affix -ran

Indra! We invoke you as bull when the soma is pressed.
Drink of the honey, of the stalk. ᳓

THEE, Indra, we invoke, the Bull, what time the Soma is expressed.
So drink thou of the savoury juice.

Indra! Dich, den Bullen, rufen wir zum ausgepreßten Soma, trink du vom süßen Trank!

Dich Indra rufen wir herbei, den Stier, wenn Soma wir gebraut; So trinke von dem süssen Kraut.

О Индра, тебя, быка, мы
Зовем, (когда) выжат сома.
Испей сладкого напитка!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब तृतीयाष्टक के तृतीयाध्याय का आरम्भ तथा तृतीय मण्डल में नव ऋचावाले चालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राज प्रजा के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! (वयम्) हम लोग (मध्वः) मधुर आदि गुणों से युक्त (अन्धसः) अन्न आदि के (सुते) उत्पन्न (सोमे) ऐश्वर्य्य वा ओषधियों के समूह में जिस (वृषभम्) बलिष्ठ (त्वा) आपको (हवामहे) पुकारैं (सः) वह आप हम लोगों की (पाहि) रक्षा कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजाजन राजा का हृदय से सत्कार करके इस राजा के लिये ऐश्वर्य्य देवें, उनकी राजा अपने आत्मा के सदृश वा जैसे वैद्यजन ओषधियों से रोगी की रक्षा करता है, वैसे रक्षा करे ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! वयं मध्वोऽन्धसः सुते सोमे यं वृषभं त्वा हवामहे स त्वमस्मान् पाहि ॥१॥

अथ राजप्रजाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (त्वा) त्वाम् (वृषभम्) बलिष्ठम् (वयम्) (सुते) निष्पन्ने (सोमे) ऐश्वर्य्य ओषधिगणे वा (हवामहे) (सः) (पाहि) रक्ष (मध्वः) मधुरादिगुणयुक्तस्य (अन्धसः) अन्नादेः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये प्रजाजना राजानं हृदयेन सत्कृत्याऽस्मा ऐश्वर्य्यं प्रयच्छेयुस्तान् राजा स्वात्मवद्वैद्य ओषधै रोगिणमिव रक्षेत् ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजेच्या गुणवर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाचा पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - जी प्रजा राजाचा हृदयाने सत्कार करते व राजाला ऐश्वर्य प्राप्त करून देते व जसे वैद्य लोक औषधींनी रोग्याचे रक्षण करतात तसे राजाने आपल्या आत्म्याप्रमाणे प्रजेचे रक्षण करावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र क्रतुवि᳓दं सुतं᳓
सो᳓मं हर्य पुरुष्टुत
पि᳓बा᳓ वृषस्व ता᳓तृपिम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kratuvídam ← kratuvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tā́tr̥pim ← tā́tr̥pi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣasva ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

इन्द्र॑ । क्र॒तु॒ऽविद॑म् । सु॒तम् । सोम॑म् । ह॒र्य॒ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ ।
पिब॑ । आ । वृ॒ष॒स्व॒ । ततृ॑पिम् ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kratuvidaṃ ← kratu
• [noun], masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• kratuvidaṃ ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vṛṣasva ← vṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• tātṛpim ← tātṛpi
• [noun], accusative, singular, masculine

हे इन्द्र क्रतुविदं क्रतोः प्रज्ञाया लम्भकं सुतम् अभिषुतमिमं सोमं हर्य पातुं कामयस्व । हे पुरुष्टुत पुरुभिर्बहुभिः स्तुतेन्द्र तातृपिं तर्पकमाप्यायनकारिणमिमं सोमं पिब । पीतमिमं सोमम् आ वृषस्व जठरे सिञ्च । यथा नाभेरधो न पतति तथा धारयेति भावः ॥ हर्य । ‘ हर्य गतिकान्त्योः ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । निघातः । पुरुष्टुत । ’ स्तुतस्तोमयोश्छन्दसि ’ इति संहितायां षत्वम् । वृषस्व । वृष सेचने ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । आङ उत्तरत्वात् निघातः । तातृपिम् ।’ तृप प्रीणने’ इत्यस्मात् ‘छन्दसि सदादिभ्यो दर्शनात् ’ (पा. सू. ३. २. १७१. २) इति किन् । तस्य लिड्वद्भावात् द्विर्वचनादि । संहितायाम् ‘ अन्येषामपि ’ इत्यभ्यासस्य दीर्घः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Indra, the praised of many, accept the effused Soma, the conferrer of knowledge; drink, imbibe the satisfactory draught.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Imbibe: vṛṣasva, sprinkle, shower, that is, into the stomach, so that it may not descend below the stomach

Indra! Enjoy the pressed soma that finds the will, you much-praised one. Drink it, drench yourself in it—the ever satisfying (soma). ᳓

Indra, whom many laud, accept the strength-conferring Soma juice:
Quaff, pour down drink that satisfies.

Indra! Nimm den ausgepreßten Soma, der guten Rat schafft, gern an, du Vielgepriesener! Trinke, gieß den Labenden in dich!

Nimm Indra an den Somasaft, der Kraft gibt, viel gepriesener; Trink, schlucke den ergötzenden.

О Индра, прими благосклонно выжатого
Сому, создающего силу духа, о многовосхваленный!
Пей, вливай в себя насыщающего!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसित (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य की इच्छा करनेवाले ! आप (तातृपिम्) अत्यन्त तृप्ति करने और (क्रतुविदम्) यज्ञ के सिद्ध करनेवाले और (सुतम्) उत्तम संस्कारों से उत्पन्न (सोमम्) ओषधियों के समूह की (हर्य्य) कामना और (पिब) पान करो उससे (आ, वृषस्व) बल के सदृश बलिष्ठ होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप बुद्धि के बढ़ानेवाले खाने तथा पीने योग्य वस्तु का भोजन और पान कर तृप्त होकर बल आरोग्य बुद्धि और नम्रता को बढ़ाइये ॥२॥

अन्वय: हे पुरुष्टुतेन्द्र ! त्वं तातृपिं क्रतुविदं सुतं सोमं हर्य्य पिब तेनाऽऽवृषस्व ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्यमिच्छुक (क्रतुविदम्) क्रतुः प्रज्ञा तां विन्दति येन तम् (सुतम्) सुसंस्कारैर्निष्पादितम् (सोमम्) ओषधिगणम् (हर्य्य) कामयस्व (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (पिब) (आ) (वृषस्व) वृष इव बलिष्ठो भव (तातृपिम्) अतिशयेन तृप्तिकरम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! भवान् प्रज्ञावर्द्धकं भोजनं पानं च कृत्वा तृप्तो भूत्वा बलारोग्यबुद्धिविनयान् वर्द्धय ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू बुद्धी वाढविणारे खानपान करून तृप्त होऊन बल, आरोग्य, बुद्धी, नम्रता वाढव. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र प्र᳓ णो धिता᳓वानं
यज्ञं᳓ वि᳓श्वेभिर् देवे᳓भिः
तिर᳓ स्तवान विश्पते

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
dhitā́vānam ← dhitā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stavāna ← √stu- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tirá ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

viśpate ← viśpáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । प्र । नः॒ । धि॒तऽवा॑नम् । य॒ज्ञम् । विश्वे॑भिः । दे॒वेभिः॑ ।
ति॒रः । स्त॒वा॒न॒ । वि॒श्प॒ते॒ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇo ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dhitāvānaṃ ← dhitāvānam ← dhitāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lucrative.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tira ← tṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• stavāna ← stu
• [verb noun], vocative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• viśpate ← viśpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord; head.”

हे स्तवान स्तोतृभिः स्तूयमान विश्पते विशां मरुतां पते हे इन्द्र विश्वेभिर्देवेभिः सर्वैः यजनीयैर्देवैः सहितस्त्वं धितावानम् । वन्यते संभज्यते इति वानं हविः । धितं निहितं हविर्यस्य तम् । संभृतहविष्कमित्यर्थः । अस्मदीयमिमं यज्ञं प्र तिर प्रकर्षेण वर्धय । हविःस्वीकरणेन संपूर्णं कुरु इति भावः ॥ नः । ’ उपसर्गाद्बहुलम्’ इति संहितायां णत्वम् । धितावानम् । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्मान्निष्ठा । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । तिर । तरतेर्व्यत्ययेन शः । प्रत्ययस्वरः । स्तवान ।’ ष्टुञ् स्तुतौ ‘। ‘सम्यानच् स्तुवः’ इत्युपपदाभावेऽपि कर्मण्यानच्प्रत्ययः । आमन्त्रितत्वात् निघातः ॥

English translation:

“Indra, lord of men, who is praised (by the devout) and aided by the gods, perfect this our sacrifice in which the oblation is offered (to you).”

Indra! Further our sacrifice, with its emplaced (fires?), along with all the gods,
o you who are praised as clanlord.

The adj. dhitā́van- is not entirely clear. It is a possessive -van-stem to the ppl.

dhitá- (√dhā); as Debrunner points out (AiG II.2.560), it unusually preserves the dh- that is found in this ppl. only as 2nd member of a cmpd or under certain sandhi conditions. The final has been lengthened as is normal in these stems: in the RV only maghávan- has a short final vowel before the -van-suffix. Cf. also the numerous -āvant-formations in the previous hymn (III.39.4, 6, 8). But what does it mean? The form occurs only here and in III.27.2, modifying Agni. Grassmann (flg. BR) glosses it as ‘gabenreich’, Geldner “der das Erwartete (?) bringt,” whose connection to √dhā I don’t understand. Both Renou’s “pourvu (d’offrandes) présentées” and Witzel Gotō’s “das Vorrat habend” may be closer to the mark. But what is most characteristically hitá- at the sacrifice is the ritual fire, ā́√dhā being the technical term of establishing that fire, and I therefore suggest that the sacrifice with its fires established is at issue here.

Some support for this interpr. may come from the last phrase stavāna viśpate “o you who are praised as clan-lord.” The epithet viśpáti- is ordinarily used of Agni, so Indra is here being praised as Agni, and it is Agni who both is and oversees the ritual fires.

Indra, with all the Gods promote our wealth-bestowing sacrifice,
Thou highly-lauded Lord of men.

Indra! Fördere mit allen Göttern unser Opfer, das das Erwartete bringt, du gepriesener Stammesfürst!

Mit allen Göttern fördere das gabenreiche Opfer uns, Gelobter Hausherr, Indra du.

О Индра, содействуй нашей жертве,
Той, в которую вложено (возлияние),
Вместе со всеми богами, о прославленный!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्पते) प्रजा का पालन (स्तवान) सत्य की स्तुति और (इन्द्र) दुष्टों का नाश करनेवाले ! आप (विश्वेभिः) संपूर्ण (देवेभिः) धार्मिक श्रेष्ठ विद्वानों के साथ (नः) हम लोगों के (धितावानम्) धारण किया है विभाग जिससे उस (यज्ञम्) विद्या और विनय से सङ्गत पालन करने रूप कर्म को (प्र, तिरः) पार हो समाप्त करो अर्थात् उस कर्म से दुःख से पार पहुँचो ॥३॥

भावार्थभाषाः - प्रजाजनों को चाहिये कि राजा को इस प्रकार का उपदेश देवें कि आप हम लोगों के रक्षक हूजिये और ऐसी आज्ञा दीजिये कि आपके सब श्रेष्ठ मध्यम कनिष्ठ कर्मचारी लोग धर्मपूर्वक हम लोगों की निरन्तर रक्षा करें ॥३॥

अन्वय: हे विश्पते स्तवानेन्द्र ! त्वं विश्वेभिर्देवेभिः सह नो धितावानं यज्ञं प्र तिरः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) दुष्टानां विदारक (प्र) (नः) अस्माकम् (धितावानम्) धितो धृतो वानः संविभागो येन तम् (यज्ञम्) विद्याविनयाभ्यां सङ्गतं पालनाख्यम् (विश्वेभिः) सर्वैः (देवेभिः) धार्मिकैः सभ्यैर्विद्वद्भिः सह (तिरः) प्लवदुःखात्पारं गच्छ (स्तवान) यः सत्यं स्तौति तत्सम्बुद्धौ (विश्पते) प्रजापालक ॥३॥

भावार्थभाषाः - प्रजाजनै राजैवमुपदेष्टव्यो भवान् नोऽस्माकं रक्षको भवैवमाज्ञापय भवतः सर्वे श्रेष्ठमध्यमकनिष्ठा भृत्याधर्मेणाऽस्मान् सततं रक्षन्त्विति ॥३॥

भावार्थभाषाः - प्रजेने राजाला असा उपदेश करावा की तुम्ही आमचे रक्षक व्हा व अशी आज्ञा द्या, की तुमच्या श्रेष्ठ, मध्यम, कनिष्ठ कर्मचाऱ्यांनी धर्मपूर्वक निरंतर आमचे रक्षण करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र सो᳓माः सुता᳓ इमे᳓
त᳓व प्र᳓ यन्ति सत्पते
क्ष᳓यं चन्द्रा᳓स इ᳓न्दवः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

prá ← prá (invariable)

satpate ← sátpati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

candrā́saḥ ← candrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । सोमाः॑ । सु॒ताः । इ॒मे । तव॑ । प्र । य॒न्ति॒ । स॒त्ऽप॒ते॒ ।
क्षय॑म् । च॒न्द्रासः॑ । इन्द॑वः ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sutā ← sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• satpate ← satpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• kṣayaṃ ← kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• candrāsa ← candrāsaḥ ← candra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

हे सत्पते इन्द्र चन्द्रासः आह्लादयितारः इन्दवः दीप्ताः सुताः अभिषुताः इमे अस्माभिर्दत्ताः सोमाः तव क्षयम् । क्षियन्ति निवसन्त्यन्नादीनि अत्रेति क्षयो जठरम्। प्र यन्ति प्रकर्षेण गच्छन्ति । तान् धारयेति भावः ॥ क्षयम् । ‘ क्षि निवासगत्योः’ इत्यस्मादधिकरणे घप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेण अन्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘ क्षयो निवासे’ इत्याद्युदात्तत्वम् । चन्द्रासः । ‘ चदि आह्लादने दीप्तौ च । अस्मात् ‘स्फायितञ्चि°’ इत्यादिना रक्प्रत्ययः । ‘ आज्जसेरसक्’ इत्यसुक् । प्रत्ययस्वरः । इन्दवः । ‘ उन्देरिच्चादेः’ ( उ. सू. १. १२ ) इति उप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तः ॥

English translation:

“Indra, lord of the virtuous, these effused Soma juices, exhilarating and brilliant, proceed to your abode.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your abode: kṣayam tava: kṣaya = abode; here, it refers to Indra’s belly, jaṭhara

Indra! These pressed soma drinks of yours go forth, o master of settlements,
to your dwelling place—the glimmering drops.

Lord of the brave, to thee proceed these drops of Soma juice expressed,
The bright drops to thy dwelling-place.

Indra! Diese ausgepreßten Somatränke begeben sich in deine Wohnung, die schimmernden Säfte, du rechtmäßiger Herr.

Gebraut sind diese Säfte dir, es schreiten, Indra, starker Herr, Die Tropfen hell zu deinem Sitz.

О Индра, эти выжатые соки сомы
Движутся вперед к твоему жилищу,
О господин сущего, сверкающие капли.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सत्पते) सत्पुरुषों के रक्षा करने और (इन्द्र) सम्पूर्ण ओषधियों की विद्या के जाननेवाले राजन् ! जो (इमे) ये (चन्द्रासः) आनन्दकारक (इन्दवः) गीले (सुताः) उत्तमप्रकार से पाक आदि संस्कार से युक्त (सोमाः) ओषधी आदि पदार्थ (तव) आपके (क्षयम्) रहने के स्थान को (प्र, यन्ति) प्राप्त होते हैं, उनका आप सेवन करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जितना आपको राज्य का भाग लेना चाहिये, उतना ही ग्रहण कर भोग करिये, न अधिक न न्यून, ऐसा करने से कभी नहीं आपकी हानि होगी ॥४॥

अन्वय: हे सत्पते इन्द्र राजन् ! य इमे चन्द्रास इन्दवः सुताः सोमास्तव क्षयं प्रयन्ति ताँस्त्वं सेवस्व ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) सकलौषधिविद्यावित् (सोमाः) ओषध्यादयः पदार्थाः (सुताः) सुविचारेणाऽभिसंस्कृताः (इमे) (तव) (प्र) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति सत्पते (सतां) रक्षक (क्षयम्) निवासस्थानम् (चन्द्रासः) आह्लादकराः (इन्दवः) सार्द्राः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यावान् राज्यादंशो भवता ग्रहीतव्यस्तावन्तं गृहीत्वा भुङ्क्ष्व नाऽधिकं न न्यूनमेवं कृतेन न कदाचिद्भवतः क्षतिर्भविष्यति ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जितका तुझा राज्याचा भाग घ्यावयाचा आहे तितकाच ग्रहण करून भोग. अधिक किंवा न्यून नको. असे करण्याने तुझी कधीही हानी होणार नाही. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

दधिष्वा᳓ जठ᳓रे सुतं᳓
सो᳓मम् इन्द्र व᳓रेणियम्
त᳓व द्युक्षा᳓स इ᳓न्दवः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhiṣvá ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

jaṭháre ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyukṣā́saḥ ← dyukṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

द॒धि॒ष्व । ज॒ठरे॑ । सु॒तम् । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । वरे॑ण्यम् ।
तव॑ । द्यु॒क्षासः॑ । इन्द॑वः ॥

• dadhiṣvā ← dadhiṣva ← dhā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dadhiṣvā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jaṭhare ← jaṭhara
• [noun], locative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dyukṣāsa ← dyukṣāsaḥ ← dyukṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

हे इन्द्र वरेण्यं सर्वैर्वरणीयं सुतम् अभिषुतं सोमं जठरे दधिष्व धारय । इन्दवः दीप्ता इमे सोमाः तव द्युक्षासः । दिवि क्षियन्ति निवसन्तीति द्युक्षासः । अतस्त्वं स्वभूतान् तान् धारयेति भावः ॥ दधिष्व । दधातेर्लोटि रूपम् । ‘ आगमा अनुदात्ताः’ इतीटोऽनुदात्तत्वात् प्रत्ययस्वरः । वरेण्यम् । वृङ् संभक्तौ ‘। ‘वृङ एण्यः ’ इति एण्यप्रत्ययः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । द्युक्षासः । क्षियतेः। ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यते ’ इति डप्रत्ययः । कृदुत्तरपदस्वरः ॥ ॥१॥

English translation:

“Receive, Indra, into your stomach this excellent effused libation, these bright (drops) abide with you in heaven.”

Put into your belly the pressed soma worthy to be chosen, Indra.
Yours are the heaven-ruling drops.

This is the first vs. that doesn’t begin with voc. índra; the voc. surfaces only in the middle of b, an unprominent position. But its place is somewhat taken by phonologically similar índavaḥ at the end of the vs., and initial índra reappears in 6c.

Within thy belly, Indra, take juice, Soma the most excellent: Thine are the drops celestial.

Nimm den ausgepreßten, vorzüglichen Soma in deinem Bauch auf, Indra; dein sind die himmlischen Säfte.

Nimm auf in deinen Bauch den Saft, den lieben Soma, Indra du, Die Himmelstropfen, sie sind dein.

Прими к себе в утробу выжатого
Сому, о Индра, отличного.
Капли (сомы), живущие на небе, – твои!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) पूर्ण अवस्था की कामना करनेवाले ! जो (तव) आपके (द्युक्षासः) प्रकाश में रहने (इन्दवः) और स्नेह करनेवाले होवें उनके समीप से (वरेण्यम्) भोग करने योग्य (सुतम्) उत्तम प्रकार बनाया (सोमम्) श्रेष्ठ औषधियों से युक्त अन्न को (जठरे) उत्पन्न हो सुख जिसमें उस पेट में आप (दधिष्व) धरो ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा आदि मनुष्यों को सम्पूर्ण पदार्थों के मध्य से उन्हीं पदार्थों का खान और पान करना चाहिये कि जो बुद्धि अवस्था और बल को निरन्तर बढ़ावें ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये तव द्युक्षास इन्दवः स्युस्तेषां सकाशाद्वरेण्यं सुतं सोमं जठरे त्वं दधिष्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिष्व) धरस्व। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (जठरे) जायते सुखं यस्मात्तस्मिन्नुदरे (सुतम्) सुसंस्कृतम् (सोमम्) महौषधिविशिष्टमन्नम् (इन्द्र) पूर्णायुःकामुक (वरेण्यम्) स्वीकर्त्तुं भोक्तुमर्हम् (तव) (द्युक्षासः) दिवि प्रकाशे क्षियन्ति निवासयन्ति ते (इन्दवः) सस्नेहाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजादिभिर्मनुष्यैः सर्वेषां पदार्थानां मध्यात्त एव पदार्था भोक्तव्याः पेयाश्च ये प्रज्ञायुर्बलानि वर्धयेयुः ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा इत्यादी माणसांनी सर्व पदार्थांपैकी त्याच पदार्थांचे खान-पान केले पाहिजे ज्यामुळे बुद्धी, आयु व बल निरंतर वाढेल. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

गि᳓र्वणः पाहि᳓ नः सुत᳓म्
म᳓धोर् धा᳓राभिर् अज्यसे
इ᳓न्द्र त्वा᳓दातम् इ᳓द् य᳓शः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gírvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhí ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ajyase ← √añj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

dhā́rābhiḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

tvā́dātam ← tvā́dāta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yáśaḥ ← yáśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

गिर्व॑णः । पा॒हि । नः॒ । सु॒तम् । मधोः॑ । धारा॑भिः । अ॒ज्य॒से॒ ।
इन्द्र॑ । त्वाऽदा॑तम् । इत् । यशः॑ ॥

• girvaṇaḥ ← girvaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• dhārābhir ← dhārābhiḥ ← dhārā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• ajyase ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvādātam ← tvādāta
• [noun], nominative, singular, neuter

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yaśaḥ ← yaśas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

गिर्वणः गीर्भिर्वननीय । तथा च यास्कः-’ गिर्वणा देवो भवति गीर्भिरेनं वनयन्ति’ ( निरु. ६. १४ ) इति । तादृशेन्द्र नः अस्मदीयं सुतम् अभिषुतमिमं सोमं पाहि पिब । यतः मधोः मदकरस्य सोमस्य धाराभिः अज्यसे सिच्यसे हे इन्द्र त्वादातमित् त्वया शोधितं विशदीकृतमेव यशः अन्नमस्मासु भवति ॥ गिर्वणः । वन संभक्तौ’ इत्यस्मादसुन् । गिर उपधाया दीर्घाभावश्छान्दसः। ‘आमन्त्रितस्य’ इति षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । पाहि ।’ पा पाने ’ इत्यस्माल्लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । त्वादातम् । दैप् शोधने’। सत्यपि पकारे ‘नानुबन्धकृतमनेजन्तत्वम् ’ ( परिभा, ७ ) इत्येजन्त एवायम् । ततः ‘ आदेचः° ’ इत्यात्वम् । अस्मात् कर्मणि क्तः।’ दाधा घ्वदाप्’ इत्यत्र अदाप् इति प्रतिषेधेन घुसंज्ञाया अभावात् ‘ दो दद्धोः’ इति ददादेशो न भवति । त्वेति युष्मच्छब्दस्य तृतीया ।’ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ’ इति समासः । तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । यशः । ‘अशू व्याप्तौ ।’ अशेर्युट् च ’ इत्यसुन् । तस्संनियोगेन धातोः युडागमः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Indra, who is glorified with praise, drink this our libation, for you are sprinkled with the drops of the exhilarating (draught); the (sacrificial) food is verily purified by you.”

O you longing for songs, drink our pressed (soma). With streams of honey are you anointed.
Indra! Just by you is glory given.

Drink our libation, Lord of hymns: with streams of meath thou art bedewed
Our glory, Indra, is thy gift.

Trink unseren Saft, du Lobbegehrender! Mit den Strömen des Metes wirst du gesalbt. Von dir, Indra, wird die Auszeichnung verliehen.

Den Liedern hold geniess den Trank, du wirst mit süssem Strom gesalbt; Von dir ist, Indra, Glück geschenkt.

О жаждущий хвалебных песен, пей нашего выжатого (сому)!
Тебя мажут потоками меда.
О Индра, только данное тобою – честь!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गिर्वणः) वाणियों से याचना किये जाते (इन्द्र) तेजस्विन् ! जो (त्वादातम्, इत्) आपसे ग्रहण किया हुआ ही (यशः) रोगनाशक जल अन्न वा धन है उससे और (मधोः) मधुर आदि गुणों से युक्त वस्तु के (धाराभिः) प्रवाहों के साथ (सुतम्) उत्पन्न हुए (सोमम्) ओषधि आदि पदार्थ को पाये हुए हम लोगों से जाने जाते हो, वह आप (नः) हमारी (पाहि) रक्षा कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जितना पीने योग्य वस्तु अन्न और धन हम लोगों का आपने स्वीकार किया है, उससे अपनी और हम लोगों की रक्षा कीजिये ॥६॥

अन्वय: हे गिर्वण इन्द्र ! यत्त्वादातं यशोऽस्ति तेन मधोर्धाराभिश्च सह सुतं सोमं प्राप्तोऽस्माभिरज्यसे स त्वमस्मान् पाहि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (गिर्वणः) यो गीर्भिर्वन्यते याच्यते तत्सम्बुद्धौ (पाहि) (नः) अस्मान् (सुतम्) (मधोः) मधुरादिगुणयुक्तस्य (धाराभिः) प्रवाहैः (अज्यसे) प्राप्यसे (इन्द्र) (त्वादातम्) त्वया गृहीतम् (इत्) एव (यशः) आरोग्यप्रदमुदकमन्नं धनं वा। यश इति उदकना०। निघं० १। १२। अन्ननामसु च। २। ७। धनना०। निघं० २। १०। ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यावत्पेयमन्नं धनं चास्मद्भवता स्वीकृतं तेन स्वस्याऽस्माकं च रक्षा विधेहि ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! आमचे जितके खान-पान, धन स्वीकारलेले आहेस त्याने स्वतःचे व आमचे रक्षण कर. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ द्युम्ना᳓नि वनि᳓न
इ᳓न्द्रं सचन्ते अ᳓क्षिता
पीत्वी᳓ सो᳓मस्य वावृधे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

dyumnā́ni ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vanínaḥ ← vanín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ákṣitā ← ákṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sacante ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pītvī́ ← √pā- 2 (root)
{non-finite:CVB}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

अ॒भि । द्यु॒म्नानि॑ । व॒निनः॑ । इन्द्र॑म् । स॒च॒न्ते॒ । अक्षि॑ता ।
पी॒त्वी । सोम॑स्य । व॒वृ॒धे॒ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dyumnāni ← dyumna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “magnificence.”

• vanina ← vaninaḥ ← vanin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tree.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• akṣitā ← akṣita
• [noun], nominative, plural, neuter
• “undecaying; uninjured.”

• pītvī ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

वनिनः । वनं देवताविषयं संभजनमस्यास्तीति वनी । तस्य देवान् संभजमानस्य यजमानस्य द्युम्नानि द्योतमानानि अक्षिता क्षयरहितानि संपूर्णानि सोमादीनि हवींषि इन्द्रम् अभि अभितः सचन्ते समवयन्ति । तेषु मध्ये सोमस्य पीत्वी सोमं पीत्वा वावृधे स इन्द्रो वर्धते ॥ वनिनः । ‘ अत इनिठनौ ’ इतीनिप्रत्ययः । तस्य स्वरः । सचन्ते । ‘ षच समवाये’ इत्यस्य लटि रूपम् । अक्षिता । ‘ क्षि क्षये’ इत्यस्य निष्ठा । अत्र ण्यदर्थः’ इति दीर्घाभावः । तस्मादेव ‘क्षियो दीर्घात् ’ इति निष्ठानत्वाभावः। नञा समासे तस्य स्वरः । पीत्वी । पा पाने’ इत्यस्मात् क्त्वाप्रत्ययस्य ‘ स्नात्व्यादयश्च’ इति निपातनात् त्वी इत्यादेशः । प्रत्ययस्वरः। ‘घुमास्थागापा’ इत्यादिना ईत्वम्॥

English translation:

“The brilliant and imperishable (Soma), offered by the worshipper, encompasses Indra; having drunk of the libation, he increases (in vigour).”

The imperishable heavenly effusions of the wooden (vessel) attend on Indra.
Having drunk of the soma, he is grown strong.

Contra Oldenberg and Witzel Gotō, I agree with Geldner and Renou that vanínaḥ is the ‘wooden’ word and is not a derivative of √van ‘win’. The focus in this hymn is very narrowly on the ritual situation.

To Indra go the treasures of the worshipper, which never fail:
He drinks the Soma and is strong

Dem Indra kommen die unversieglichen Herrlichkeiten des Holzgefäßes zu. Wenn er Soma getrunken hat, ward er stark.

Zu Indra dringen Gaben hin des Spenders, unvergängliche; Nach Somatränken wirst du stark.

К Индре устремляются непреходящие
Озарения деревянного (сосуда).
Он возрос, выпив сому.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे (वनिनः) माँगनेवाले जन (अक्षिता) नाश से रहित (द्युम्नानि) यशों के (अभि) सन्मुख (इन्द्र) ऐश्वर्य्य करनेवाले का (सचन्ते) सम्बन्ध होते हैं और जैसे मैं (सोमस्य) ओषधिरूप ऐश्वर्य्य के योग से (पीत्वी) पान करके (वावृधे) वृद्धि करूँ, वैसे आप करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सब मनुष्यों को चाहिये कि धर्म्मयुक्त अत्यन्त पुरुषार्थ से नहीं नाश होने योग्य ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर नियमित भोजन औऱ विहार से आरोग्य को उत्पन्न करके संसार में उत्तम कीर्त्ति का विस्तार करैं ॥७॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा वनिनोऽक्षिता द्युम्नान्यभीन्द्रं सचन्ते यथाऽहं सोमस्य पीत्वी वावृधे तथा त्वमाचर ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (द्युम्नानि) यशांसि जलान्यन्नानि धनानि वा (वनिनः) याच्ञावन्तः (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्यकरम् (सचन्ते) सम्बध्नन्ति (अक्षिता) क्षयरहितानि (पीत्वी) (सोमस्य) ओषध्यैश्वर्य्यस्य योगेन (वावृधे) वर्धते ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सर्वैर्मनुष्यैर्धर्मयुक्तेन परमपुरुषार्थेनाऽक्षयमैश्वर्यं प्राप्य युक्ताऽऽहारविहारेणाऽऽरोग्यं सम्पाद्य च जगति सुकीर्त्तिर्विस्तारणीया ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सर्व माणसांनी धर्मयुक्त पुरुषार्थाने शाश्वत ऐश्वर्य प्राप्त करावे. नियमित आहार विहाराने आरोग्य संपादन करावे आणि जगात उत्तम कीर्ती पसरवावी. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अर्वाव᳓तो न आ᳓ गहि
पराव᳓तश् च वृत्रहन्
इमा᳓ जुषस्व नो गि᳓रः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvāvátaḥ ← arvāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

अ॒र्वा॒ऽवतः॑ । नः॒ । आ । ग॒हि॒ । प॒रा॒ऽवतः॑ । च॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
इ॒माः । जु॒ष॒स्व॒ । नः॒ । गिरः॑ ॥

• arvāvato ← arvāvataḥ ← arvāvat
• [noun], ablative, singular, feminine

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• parāvataś ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे वृत्रहन् इन्द्र अर्वावतः अर्वाचीनात् समीपाद्देशात् परावतः अतिदूराद्देशात् वा नः अस्मानभिलक्ष्य आ गहि आगच्छ । आगत्य च नः अस्मदीयाः इमाः स्तुतिलक्षणाः गिरः वाचः जुषस्व सेवस्व ॥ परावतः ।’ उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ’ इति वतिः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, whether from nigh or from afar, come to us, accept these our praises.”

From nearby come here to us, and from afar, Vr̥tra-smasher.
Enjoy these songs of ours.

This is the only vs. in the hymn without a form of índra- (7 of the 8 of those forms being vocatives, the lone exception índram in 7b). Here voc. vṛtrahan is substituted.

From far away, from near at hand, O Vrtra-slayer, come to us:
Accept the songs we sing to thee.

Komm zu uns aus der Nähe und aus der Ferne, du Vritratöter! Erfreue dich an diesen Lobensworten von uns!

Komm aus der Nähe her zu uns und aus der Ferne, Vritrafeind; Nimm diese unsre Lieder an.

Изблизи к нам приходи
И издалека, о убийца Вритры!
Наслаждайся этими нашими хвалебными песнями!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) धन को प्राप्त होनेवाले ! आप (अर्वावतः) प्रशंसा करने योग्य घोड़ों से युक्त (नः) हमलोगों को (परावतः) दूर देश से (च) और समीपे से (आ) सब ओर से (गाह) प्राप्त हूजिये और (नः) हम लोगों की (इमाः) इन (गिरः) वाणियों का (जुषस्व) सेवन करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! दूर वा समीप में स्थित सेना के अङ्ग शस्त्र आदि से युक्त वीर हम लोग जब आपको पुकारैं, उसी समय आपको आना चाहिये तथा हम लोगों के वचन सुनना और यथार्थ न्याय करना चाहिये ॥८॥

अन्वय: हे वृत्रहँस्त्वमर्वावतो नोऽस्मान् परावतश्चागहि च इमा गिरो जुषस्व ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्वावतः) प्रशस्ता अश्वा विद्यन्ते येषाम् (नः) अस्मान् (आ) समन्तात् (गहि) प्राप्नुहि (परावतः) दूरदेशात् (च) समीपात् (वृत्रहन्) यो वृत्रं धनं हन्ति प्राप्नोति तत्सम्बुद्धौ (इमाः) (जुषस्व) सेवस्व (नः) अस्माकम् (गिरः) वाचः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! दूरे समीपे वा स्थिता सेनाङ्गयुक्ता वीरा वयं यदा भवन्तमाह्वयेम तदैव श्रीमताऽऽगन्तव्यमस्माकं वचनानि श्रोतव्यानि च यथार्थो न्यायश्च कर्त्तव्यः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! दूर किंवा जवळ असलेली सेना व शस्त्रास्त्रांनी सज्ज असलेल्या आम्ही वीर पुरुषांनी तुला आवाहन करताच तू आले पाहिजेस व आमचे बोलणे ऐकून यथार्थ न्याय केला पाहिजेस. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् अन्तरा᳓ पराव᳓तम्
अर्वाव᳓तं च हूय᳓से
इ᳓न्द्रेह᳓ त᳓त आ᳓ गहि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
antarā́ ← antarā́ (invariable)

parāvátam ← parāvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

arvāvátam ← arvāvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

hūyáse ← √hū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tátas ← tátas (invariable)

यत् । अ॒न्त॒रा । प॒रा॒ऽवत॑म् । अ॒र्वा॒ऽवत॑म् । च॒ । हू॒यसे॑ ।
इन्द्र॑ । इ॒ह । ततः॑ । आ । ग॒हि॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• antarā
• [adverb]
• “inside; meanwhile; occasionally.”

• parāvatam ← parāvat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• arvāvataṃ ← arvāvatam ← arvāvat
• [noun], accusative, singular, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• hūyase ← hvā
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “raise; call on; call; summon.”

• indreha ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indreha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tata ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे इन्द्र यत् यस्मिन् परावतम् अतिविप्रकृष्टस्य देशस्य अर्वावतं अतिसंनिकृष्टस्य देशस्य च अन्तरा तयोर्मध्यदेशे हूयसे सम्यगिज्यसे ततः तस्माद्देशात् इह अस्मिन् यज्ञे आ गहि सोमपानार्थमागच्छ ॥ परावतम् अर्वावतम् । अन्तरान्तरेण युक्ते’ (पा. सू. २. ३. ४ ) इति द्वितीया । ततः । पञ्चम्यास्तसिल्। लित्व््रः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Whether you are called from nigh or from afar, or from mid-space, come hither, Indra, from thence.”

If you are invoked between the far and the nearby,
Indra, come here from there. ᳓

When from the space between the near and far thou art invoked by us,
Thence, Indra. come thou hitherward.

Wenn du unterwegs in die Ferne und Nähe gerufen wirst, so komm von dort her, Indra!

Wenn zwischen Näh’ und Ferne du, o Indra angerufen wirst, So komm von dort hieher zu uns.

Если посередине между далью
И близью зовут (тебя),
О Индра, приходи оттуда сюда!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के दाता ! आप (इह) इस राज्य में (यत्) जो (अन्तरा) व्यवधान अर्थात् मध्य में (परावतम्) दूर देश और (अर्वावतम्) समीप में वर्त्तमान को (च) और पुकारते हैं उन लोगों से (हूयसे) पुकारे जाते हो (ततः) इससे हम लोगों को (आ, गहि) प्राप्त हूजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजा दूर देश में हो और प्रजा सेना और मन्त्री जन अन्यत्र भी वर्त्तमान हों तथापि दूतों के द्वारा सब लोगों के साथ में समीप वर्त्तमान हो सके ॥९॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चालीसवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमिह यद्यमन्तरा परावतमर्वावतं चाह्वयति तैश्च हूयसे ततोऽस्मानागहि ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यः (अन्तरा) व्यवधाने (परावतम्) दूरदेशस्थम् (अर्वावतम्) प्राप्तसामीप्यम् (च) (हूयसे) स्तूयसे (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (इह) अस्मिन् राज्ये (ततः) (आ) (गहि) आगच्छ ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजा दूरदेशे प्रजासेनाऽमात्यजनोऽन्यत्रापि वर्त्तेत तथापि भृत्यद्वारा सर्वैः सह समीपस्थो भवेदिति ॥९॥ अत्र राजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चत्वारिंशत्तमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - राजा परदेशात असेल व प्रजा, सेना, मंत्री इतरत्र असतील तर (दूताद्वारे) सेवकाद्वारे सर्व लोकांशी संपर्क साधता येतो. ॥ ९ ॥