०३९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रम् मति᳓र् हृद᳓ आ᳓ वच्य᳓माना
अ᳓छा प᳓तिं स्तो᳓मतष्टा जिगाति
या᳓ जा᳓गृविर् विद᳓थे शस्य᳓माना
इ᳓न्द्र य᳓त् ते जा᳓यते विद्धि᳓ त᳓स्य

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hr̥dáḥ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vacyámānā ← √vañc- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

ácha ← ácha (invariable)

jigāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stómataṣṭā ← stómataṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jā́gr̥viḥ ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śasyámānā ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jā́yate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viddhí ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इन्द्र॑म् । म॒तिः । हृ॒दः । आ । व॒च्यमा॑ना । अच्छ॑ । पति॑म् । स्तोम॑ऽतष्टा । जि॒गा॒ति॒ ।
या । जागृ॑विः । वि॒दथे॑ । श॒स्यमा॑ना । इन्द्र॑ । यत् । ते॒ । जाय॑ते । वि॒द्धि । तस्य॑ ॥

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• matir ← matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• hṛda ← hṛdaḥ ← hṛd
• [noun], ablative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vacyamānācchā ← vacyamānā ← vañc
• [verb noun], nominative, singular

• vacyamānācchā ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• stomataṣṭā ← stoma
• [noun], masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• stomataṣṭā ← taṣṭā ← takṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• jigāti ← gā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); arrive.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jāgṛvir ← jāgṛviḥ ← jāgṛvi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• śasyamānendra ← śasyamānā ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• śasyamānendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• viddhi ← vid
• [verb], singular, Present imperative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे इन्द्र हृदः हृदयात् वच्यमाना उच्यमाना स्तोमतष्टा स्तोमकारिभिः कृता मतिः स्तुतिः पतिं सर्वस्य जगतः स्वामिनं अच्छ अभिलक्ष्य आ जिगाति समन्तात् गच्छतु । या मदीया स्तुतिः जागृविः स्तुत्यस्य सर्वं जागरणं कुर्वाणा विदथे यज्ञे शस्यमाना भवति । हे इन्द्र ते त्वदर्थं यत् स्तोत्रं मत्तः जायते तत् विद्धि जानीहि । तस्य इति द्वितीयार्थे षष्ठी ॥ मतिः । ‘ मन्त्रे वृष ’ इत्यादिना क्तिन्नुदात्त: । हृदः । हृदयशब्दस्य ‘ पद्दन्नोमास’ ( पा. सू. ६, १. ६३ ) इत्यादिना हृदादेशः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वच्यमाना । ‘ वच परिभाषणे ’ इत्यस्य कर्मणि यक् । संप्रसारणवश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः ॥ स्तोमतष्टा । ‘ तक्षू त्वक्षू तनूकरणे’ इत्यस्य कर्मणि निष्ठा । ‘ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जिगाति । ‘ गा स्तुतौ छन्दसि’ इति जुहोत्यादिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इत्यभ्यासस्य इत्वम् । निघातः । जायते । ‘ जनी प्रादुर्भावे’ इत्यस्य लटि रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । विद्धि । ‘ विद ज्ञाने’ इत्यस्य लोटि हेः “ हुझल्भ्यो हेर्धिः’ इति ध्यादेशः । वाक्यभेदादनिघातः ॥

English translation:

“The praise that is prompted by the heart, and is uttered by the reciters of sacred hymns, proceeds to the presence of the lord, and is his awakener when repeated at the sacrifice; be cognizant Indra, of this praise, which is born for you.”

Thought goes toward Indra as her husband, curling herself out of my heart, crafted as praise,
she who is wakeful when recited at the rite. Indra—what is born for you, know that.

√vañc means ‘move crookedly, meander’, but encompasses a number of different types of such motion, including circular or wave-like motion. Here I think it refers, rather charmingly, to a bending, curling movement made in order to come out of a small opening. (English ‘scrunch’ might be accurate, but is also inelegant.) The poet’s heart is thus configured as a smallish container from which his thought must gracefully exit – a characteristically female gesture perhaps. I very much doubt that she is galloping, à la Witzel Gotō.

The published translation should be altered to “when being recited” to reflect the present participle and to match the identical phrase in 2b.

To Indra from the heart the hymn proceedeth, to him the Lord, recited, built with praises;
The wakening song sung forth in holy synod: that which is born for thee, O Indra, notice.

Zu Indra als ihrem Gatten kommt aus dem Herzen sich aufschwingend, zum Loblied geformt, die Dichtung, die frühwache, beim Opfer vorgetragen. Indra, nimm das Lied war, das für dich geboren wird!

Zu Indra eilt das Lied zum Lob gedichtet, zu ihm, dem Herren, von Herzen ausgesprochen; Das früh erweckt beim Opferfest gesagt wird; für dich entspriesst es, wisse das, o Indra.

К Индре как к (своему) мужу устремляется
Молитва, вырывающаяся из сердца, вытесанная в виде восхваления,
(Та,) что бодрствует, произносимая при обряде.
О Индра, знай то, что рождается для тебя!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब नव ऋचावाले तीसरे मण्डल में उनतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त विद्वान् पुरुष ! (या) जो (वच्यमाना) कही गई (विदथे) विज्ञान में (जागृविः) जागनेवाली और विज्ञान में (शस्यमाना) स्तुति से युक्त हुई (स्तोमतष्टा) स्तुतियों से विस्तारयुक्त (मतिः) बुद्धि (हृदः) हृदय से (इन्द्रम्) अत्यन्त सुख देने (पतिम्) और पालनेवाले स्वामी की (अच्छ) उत्तम प्रकार (आ) सब ओर से (जिगाति) स्तुति करती हैं (यत्) जो बुद्धि (ते) आपकी (जायते) उत्पन्न होती है उस बुद्धि से (तस्य) उस पालनेवाले के उत्तम गुण कर्म और स्वभावों को (विद्धि) जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिनके हृदय में यथार्थ ज्ञान उत्पन्न होता है, वे सब लोगों के गुण और दोषों को जान गुणों को ग्रहण दोषों का त्याग गुणों की प्रशंसा और दोषों की निन्दा करके उत्तम कर्मों को करें, ऐसा होने से वे इस संसार में प्रशंसायुक्त होवें ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र विद्वन् ! या वच्यमाना विदथे जागृविः शस्यमाना स्तोमतष्टा मतिर्हृद इन्द्रं पतिमच्छा जिगाति यद्या प्रज्ञा ते जायते तथा तस्य शुभगुणकर्मस्वभावान् विद्धि ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमसुखप्रदम् (मतिः) प्रज्ञा (हृदः) हृदयात् (आ) समन्तात् (वच्यमाना) उच्यमाना। अत्र वाच्छन्दसीति सम्प्रसारणाऽभावः। (अच्छ) सम्यक्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पतिम्) पालकं स्वामिनम् (स्तोमतष्टा) स्तोमैः स्तुतिभिस्तष्टा विस्तृता (जिगाति) स्तौति (या) (जागृविः) जागरूका (विदथे) विज्ञाने (शस्यमाना) स्तूयमाना (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (यत्) या (ते) तव (जायते) (विद्धि) (तस्य) ॥१॥

भावार्थभाषाः - येषां हृदये प्रमोत्पद्यते ते सर्वेषां गुणदोषान् विज्ञाय गुणान् गृहीत्वा दोषांश्च त्यक्त्वा गुणप्रशंसां दोषनिन्दां कृत्वोत्तमानि कर्माणि कुर्य्युस्सत्येवं तेऽत्र प्रशंसिताः स्युः ॥१॥

या सूक्तात विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन, निन्दित लोकांचे निवारण, मैत्री, अज्ञानाचा त्याग, विद्येच्या प्राप्तीची इच्छा इत्यादी विषयांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - ज्यांच्या हृदयात यथार्थ ज्ञान उत्पन्न होते त्यांनी सर्व लोकांचे गुण व दोष जाणून गुणांना ग्रहण करून दोषांचा त्याग करून गुणांची प्रशंसा व दोषांची निंदा करून उत्तम कर्म करावे. असे करण्याने जगात त्यांची प्रशंसा होते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिव᳓श् चिद् आ᳓ पूर्विया᳓ जा᳓यमाना
वि᳓ जा᳓गृविर् विद᳓थे शस्य᳓माना
भद्रा᳓ व᳓स्त्राणि अ᳓र्जुना व᳓साना
से᳓य᳓म् अस्मे᳓ सनजा᳓ पि᳓त्रिया धीः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cit ← cit (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jā́yamānā ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pūrvyā́ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jā́gr̥viḥ ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śasyámānā ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

ví ← ví (invariable)

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

árjunā ← árjuna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásānā ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vástrāṇi ← vástra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhī́ḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pítryā ← pítrya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sanajā́ ← sanajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

दि॒वः । चि॒त् । आ । पू॒र्व्या । जाय॑माना । वि । जागृ॑विः । वि॒दथे॑ । श॒स्यमा॑ना ।
भ॒द्रा । वस्त्रा॑णि । अर्जु॑ना । वसा॑ना । सा । इ॒यम् । अ॒स्मे इति॑ । स॒न॒ऽजा । पित्र्या॑ । धीः ॥

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pūrvyā ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• jāyamānā ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jāgṛvir ← jāgṛviḥ ← jāgṛvi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• śasyamānā ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• vastrāṇy ← vastrāṇi ← vastra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• arjunā ← arjuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “white; clean; light.”

• vasānā ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “stay; dwell; get stale; be situated; exist; continue; bide.”

• seyam ← sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• seyam ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sanajā ← sana
• [noun]
• “age-old; ancient.”

• sanajā ← jā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “born.”

• pitryā ← pitrya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “ancestral; paternal.”

• dhīḥ ← dhī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

हे इन्द्र दिवश्चित् द्योतमानात् सूर्यादपि पूर्व्या पूर्वे भवा उषःकालसंबन्धिनी आ जायमाना या स्तुतिलक्षणा वाक् विभवति सेयं वाक् विदथे यज्ञे शस्यमाना जागृविः स्तुत्यस्य तव जागरणं कुर्वाणा भद्रा कल्याणानि अर्जुना शुक्लवर्णानि वस्त्राणि योग्यतया तेजांसि वसाना अस्मे अस्माकं पित्र्या पितृक्रमागता अत एव सनजा पुरातनी सती धीः तव स्तुतिर्भवति ॥ दिवः । दिवेः क्विप् । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अर्जुना । ‘ अर्जेर्णिलुक्च’ ( उ. सू. ३. ३३८) इति उनन् । नित्स्वरः। सनजा। जनेः “ अन्येभ्योऽपि दृश्यते ’ इति डः। प्रत्ययस्वरः । पित्र्या । पितृशब्दात्तत आगत इत्यर्थे ‘ पितुर्यच्च’ इति यत्प्रत्ययः । ‘ रीङृतः ’ (पा. सू. ७. ४. २७ ) इति रीङादेशः । यस्य” इति लोपः ।’ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“That praise which is begotten before (the dawn) of day is the awakener of Indra, when repeated at the (morning) sacrifice; auspicious and clothed in white raiment is this our ancient and paternal hymn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Auspicious and clothed in white raiment: bhadrā vastrāṇi arjunā vasānā vāk = speech auspicious, wearing white garments, i.e., tejāṃsi, splendours, energies; our ancient and paternal hymn: pitryā dhīḥ pitṛkramāgatā stuti, praise come in the succession of progenitors

Being born of old from heaven itself, wakeful when being recited at the rite, clothing herself in auspicious, silvery garments, this one right here in us is the ancient-born, ancestral hymnic vision.

Geldner (/Witzel Gotō), Scarlatta (142) take diváḥ as temporal (“noch vor Tag geboren”).

This is possible and would fit with the jā́gṛviḥ ‘wakeful’ and, perhaps, with the silvery garments of c (if they refer to dawn). Nonetheless, with Renou (see also Geldner’s n.

2a, where he suggests that the spatial interpr. is better), I take it as spatial “from heaven.” The vs. contrasts the immediate presence of the dhī́(séyám asmé “this one right here in us”) with her origin as a product of age-old divine and ancestral inspiration (sanajā́pítryā), and diváś cid … pūrvyā́seems to me to participate in this balanced contrast.

Born from the heaven e’en in the days aforetime, wakening, sting aloud in holy synod,
Auspicious, clad in white and shining raiment, this is the ancient hymn of our forefathers.

Noch vor Tag geboren, frühwach, beim Opfer abwechselnd vorgetragen, in schöne, helle Gewänder gekleidet, ist dies unsere in alter Zeit entstandene väterliche Dichtung.

Vom Himmel her geboren schon vor Alters, wird früh erweckt beim Feste es gesprochen, In lichte weisse Kleider eingehüllet, dies unser altes Lied aus Väterzeiten.

Рождающаяся еще раньше, чем день,
(Та,) что бодрствует, произносимая при обряде,
Облеченная в прекрасные светлые одежды, –
Такова эта рожденная для нас издревле, идущая от отцов поэтическая мысль.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अस्मे) हम लोगों में (दिवः) विज्ञान के प्रकाश से (जायमाना) उत्पन्न हुई (पूर्व्या) प्राचीन विद्वानों से सिद्ध की गई (विदथे) विज्ञान के बढ़ानेवाले व्यवहार में (जागृविः) जागनेवाली (शस्यमाना) स्तुति की जाती और (भद्रा) धारण करने योग्य और कल्याणकारक (अर्जुना) सुन्दररूपयुक्त (वस्त्राणि) वस्त्रों को (वसाना) ओढ़ती हुई सुन्दर स्त्री के तुल्य (सनजा) विभाग से प्रसिद्ध (पित्र्या) वा पितरों में प्रकट हुई (धीः) उत्तम बुद्धि (वि) विशेषता से उत्पन्न होती (सा, इयम्) सो यह आप लोगों में (चित्, आ) भी सब ओर से उत्पन्न होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही श्रेष्ठ पुरुष हैं, जो कि अपने आत्मा के तुल्य सम्पूर्ण जनों में बुद्धि आदि पदार्थों को उत्पन्न कराने को उद्यत होवें ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या याऽस्मे दिवो जायमाना पूर्व्या विदथे जागृविः शस्यमाना भद्राऽर्जुना वस्त्राणि वसाना सुन्दरी स्त्रीव सनजा पित्र्या धीर्विजायते सेयं युष्मासु चिदा जायताम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) विज्ञानप्रकाशात् (चित्) अपि (आ) (पूर्व्या) पूर्वैर्विद्वद्भिर्निष्पादिता (जायमाना) (वि) (जागृविः) जागरूका (विदथे) विज्ञानवर्द्धके व्यवहारे (शस्यमाना) स्तूयमाना (भद्रा) सेवनीयानि कल्याणकराणि (वस्त्राणि) (अर्जुना) सुरूपाणि। अर्जुनमिति रूपना०। निघं० ३। १७। (वसाना) धारयन्ती (सा) (इयम्) (अस्मे) अस्मासु (सनजा) सनेन विभागेन जाता (पित्र्या) पितृषु भवा (धीः) प्रज्ञा ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एवाप्ताः पुरुषा येष्वात्मवत्सर्वेषु बुद्ध्यादिपदार्थान् जनयितुमुद्यताः स्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे स्वतःच्या आत्म्याप्रमाणे सर्वांमध्ये बुद्धी इत्यादी निर्माण करण्यास तत्पर असतात तेच आप्त पुरुष असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यमा᳓ चिद् अ᳓त्र यमसू᳓र् असूत
जिह्वा᳓या अ᳓ग्रम् प᳓तद् आ᳓ हि᳓ अ᳓स्थात्
व᳓पूंषि जाता᳓ मिथुना᳓ सचेते
तमोह᳓ना त᳓पुषो बुध्न᳓ ए᳓ता

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asūta ← √sū- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

átra ← átra (invariable)

cit ← cit (invariable)

yamā́ ← yamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yamasū́ḥ ← yamasū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

jihvā́yāḥ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátat ← √pat- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jātā́ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

mithunā́ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sacete ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vápūṁṣi ← vápus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

budhné ← budhná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

étā ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

tamohánā ← tamohán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tápuṣaḥ ← tápus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

य॒मा । चि॒त् । अत्र॑ । य॒म॒ऽसूः । अ॒सू॒त॒ । जि॒ह्वायाः॑ । अग्र॑म् । पत॑त् । आ । हि । अस्था॑त् ।
वपूं॑षि । जा॒ता । मि॒थु॒ना । स॒चे॒ते॒ इति॑ । त॒मः॒ऽहना॑ । तपु॑षः । बु॒ध्ने । आऽइ॑ता ॥

• yamā ← yama
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• yamasūr ← yama
• [noun], masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• yamasūr ← sūḥ ← sū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sū; mother.”

• asūta ← sū
• [verb], singular, Imperfect
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• jihvāyā ← jihvāyāḥ ← jihvā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• patad ← patat ← pat
• [verb noun], nominative, singular
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• ā ← āḥ ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• vapūṃṣi ← vapus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• jātā ← jan
• [verb noun], nominative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mithunā ← mithuna
• [noun], nominative, dual, masculine
• “twin; couple; couple; coupling; sexual intercourse; Gemini.”

• sacete ← sac
• [verb], dual, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• tamohanā ← tamaḥ ← tamas
• [noun], neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• tamohanā ← hanā ← han
• [noun], nominative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• tapuṣo ← tapuṣaḥ ← tapus
• [noun], genitive, singular, neuter
• “heat.”

• budhna ← budhne ← budhna
• [noun], locative, singular, neuter
• “bottom; bottom; base.”

• etā ← e ← √i
• [verb noun], nominative, dual
• “come; travel.”

प्रसंगादुषःकालं प्रशंसति । यमसूः । यमौ यमलौ सूत इति यमसूरुषोभिमानिनी देवता । सा यमा यमलावश्विनौ अत्र उषःकाले असूत । अश्विनोस्तत्र शस्यमानत्वात्तावश्विनौ स्तोतुं मम जिह्वायाः अग्रं पतत् चञ्चलम् आ अस्थात् हि तिष्ठति खलु । तमोहना तमसो हन्तारौ तपुषः । तपस्यस्मिन् सूर्य इति तपुः दिवसः। तस्य बुध्ने मूले एता एतावागतौ मिथुना परस्परं संगतौ तावश्विनौ जाता उत्पन्नानि वपूंषि । उप्यन्ते निधीयन्ते इति वपूंषि उषःकाले क्रियमाणानि शस्त्रादीनि कर्माणि । सचेते संगच्छतः ॥ यमसूः। ‘षूङ् प्राणिगर्भविमोचने’ इत्यस्य क्विप्। कृदुत्तरपदस्वरः। असूत । तस्यैव धातोर्लङि अदादित्वाच्छपो लुक् । निघातः । पतत् ।’ पत्लृ गतौ ’ । शतुर्लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । अस्थात् । ष्ठा गतिनिवृत्तौ’ । लुङि रूपम् । हियोगादनिघातः । वपूंषि । ‘ डुवप् बीजसंताने’ । ‘अर्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्’ इति उसिप्रत्ययः । ‘ निच्च ’ इत्युक्तत्वादाद्युदात्तः । सचेते । षच समवाये’ इत्यस्य लटि रूपम् । तपुषः । तप संतापे ’ । ‘ अर्तिपॄवपि °’ इत्यादिना उसिः । बुध्ने । बन्ध बन्धने’ । ‘बन्धेर्ब्रधिबुधी च ’ ( उ. सू. ३. २८५ ) इति नक्प्रत्ययः । ब्रधिबुधी एतावादेशौ धातोः । प्रत्ययस्वरः । एता । ‘ इण् गतौ’ इत्यस्य कर्मणि निष्ठा । ’ गतिरनन्तरः’ इति गतेः स्वरः ॥

English translation:

“The parent of twins (the dawn), has brought forth the twin (Aśvins) on this occasion, (in the praise of whom) the tip of my tongue remains tremulous; they two, the dispersers of darkness, combine, assuming bodies as a pair (of twins) at the origin of the day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At the origin of the day: the aśvins are worshipped at the morning ceremony

She, as bearer of twins, bore her twins [=R̥c and Sāman?] just here. In soaring, (she) has mounted the tip of the tongue.
The pair, once born, accompany the wondrous forms (of Agni)—the two, smashing the darkness, have come here to the base of scorching (Agni).

The first pāda of this vs. is a definitional truism: the cmpd. serving as subject, yama-sū́ḥ ‘twin-bearing’, is split into its component parts in the VP, yamā́… asūta ‘bore twins’. The question is who are the twins. Given the context, I find Oldenberg’s suggestion (fld. by Renou) that this is a metaphor for speech production and that the twins are, perhaps, the verse (ṛ́c-) and sāman more plausible than Geldner’s interpr. (flg.

Sāyaṇa.) that the twins are the Aśvins and the birth-giver is Uṣas. I take the mother to be the dhī́- who was the subject of the previous vs.; note that dhī́ḥ is the last word of vs. 2.

Since I take the same noun to be subject of b, pátat emerges as a problem, since it is presumably a neut. nom./acc. act. participle but qualifies the action of the proposed fem. subj. Given the tendency for neut. NA forms to be used adverbially, I so interpr. it here (as Renou also seems to: “en volant”), rather than (with Geldner [/Witzel Gotō]) introducing neut. mánaḥ ‘mind’ here for it to modify. This hemistich echoes some of the vocabulary and themes found in the previous hymn. asūta in pāda a matches ásūta in III.38.5a, and note that the apparent product of this birth is also a dual in III.38.5c. As noted ad III.38.9c, both the tongue and the mounting in that pāda are found in our 3b. I do not think the same events and entities are referred to in these passages, but they do seem to have a similar view of the relation between poetic speech and creation.

The standard tr. interpr. c as meaning that the pair just born associate with some kind of generic beauty (Geldner “Schönheit,” Renou “les formes-de-la-beauté”), but vápūṃṣi are esp. associated with Agni in Maṇḍala III, where he assumes or bears these wondrous forms (cf., e.g., III.1.8, 18.5, 55.9, 57.3; though admittedly he is not the only entity that has such forms). I think the vápūṃṣi of Agni are at issue here, and the pair – verse and sāman – accompany them as the ritual speech being recited when the ritual fire is blazing.

Unfortunately the verse-and-sāman interpr. does not fit as well in pāda d, where we might wish the dual “smashers of darkness” to be endowed with light one way or another. The only other occurrence of this stem modifies Agni, and Agni is several times subj. of the phrase támaḥ √han (V.14.4, VIII.43.34). This phrase once has a dual subj. (VI.72.1 víśvā támāṃsy ahatam), but the subj. there is Indra and Soma, whom we surely do not want to introduce here. It is worth noting that the Aśvins, the subjects here acdg. to Geldner et al., are not found as subj. of this expression.

Since I think there is good support for the verse-and-sāman interpr. in the rest of the vs., I would argue that these forms of ritual speech are called smashers of darkness because of their role in the dawn sacrifice.

The Mother of the Twins hath borne Twin Children: my tongue’s tip raised itself and rested silent.
Killing the darkness at the light’s foundation, the Couple newly born attain their beauty.

Auch Zwillinge hat da die Zwillingsmutter geboren - der fliegende Gedanke ist jetzt auf die Spitze der Zunge getreten. Als ein Paar geboren sind sie der Schönheit gesellt. Die beiden Dunkelvertreiber haben sich nach der Glut des Feuers eingestellt.

Die Dämmerung gebar die Zwillingsbrüder; da stieg das Lied rasch auf der Zunge Spitze; Zu Glanz gelangten da die Zwillingssöhne, das Dunkel schlagend hin zum Grund der Lichtglut.

Родительница близнецов близнецов тут и произвела на свет:
Ведь летя она взобралась на кончик языка.
(Едва) родившись, (эта) пара оказалась связанной с прекрасными образами.
Прогоняя мрак, она на дне огня.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (यमसूः) सूर्य्य को उत्पन्न करनेवाली बिजुली (चित्) अथवा (अत्र) इस संसार में (यमा) सहचारी (मिथुना) परस्पर मिले हुए (तमोहना) अन्धकार का नाश करनेवाले (तपुषः) जिस में सूर्य्य तपता है उस दिन के बीच वा (बुध्ने) बंधते अर्थात् इकट्ठे होते जल जिसमें उस अन्तरिक्ष में (एता) वर्त्तमान इन सूर्य्य और चन्द्रमा को (असूत) उत्पन्न करती है (जिह्वायाः) तथा जिह्वा के (अग्रम्) अग्रभाग को (हि) जिस कारण (पतत्) जाती वा प्राप्त होती है और (जाता) उत्पन्न हुए (वपूंषि) रूपों को प्राप्त हो (आ, अस्थात्) स्थिर होती है जो अन्धकार के नाश करनेवाले परस्पर मिले हुए सूर्य्य और चन्द्रमा सूर्य्यमण्डल जिसमें तपता है उस दिन के बीच और जल जिसमें इकट्ठे हों उस अन्तरिक्ष में (सचेते) सम्बन्ध करते हैं, उनको (विद्धि) जानिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप जैसे बिजुली सूर्य का और सूर्य चन्द्रादिक का प्रकाश और अन्धकार का नाश करता है, वैसे ही परस्पर अनुकूल होकर उत्तम व्यवहार में तत्पर होओ ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या यो यमसूश्चिदत्र यमा मिथुना तमोहना तपुषो बुध्न एता सूर्य्यचन्द्रमसावसूत जिह्वाया अग्रं हि पतज्जाता वपूंष्यास्थाद्यौ तमोहना मिथुनैता सूर्य्याचन्द्रमसौ तपुषो बुध्ने सचेते ताँस्तौ विद्धि विजानीत ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यमा) यमावुपरतौ (चित्) अपि (अत्र) (यमसूः) या यमं सूर्य्यं सूते सा विद्युत् (असूत) सूते जनयति (जिह्वायाः) (अग्रम्) (पतत्) पतति गच्छति प्राप्नोति वा (आ) समन्तात् (हि) यतः (अस्थात्) तिष्ठति (वपूंषि) रूपाणि (जाता) उत्पन्नानि (मिथुना) मिथुनौ परस्परसङ्गतौ (सचेते) सम्बध्नीतः (तमोहना) यौ तमोहतस्तौ (तपुषः) तपत्यस्मिन् सूर्य्यस्तस्य दिनस्य मध्ये (बुध्ने) बध्नन्त्यापो यस्मिँस्तस्मिन्नन्तरिक्षे (एता) एतौ वर्त्तमानौ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा विद्युत्सूर्यं सूर्यश्चन्द्रादिकं प्रकाशयति तमो हन्ति तथैव परस्परस्यानुकूला भूत्वा सद्व्यवहारे सचन्ताम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसा विद्युत सूर्य, सूर्य-चंद्र इत्यादींना प्रकाशित करतो व अंधकाराचा नाश करतो. तसेच परस्पर अनुकूल बनून व्यवहारात तत्पर व्हा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓किर् एषां निन्दिता᳓ म᳓र्तियेषु
ये᳓ अस्मा᳓कम् पित᳓रो गो᳓षु योधाः᳓
इ᳓न्द्र एषां दृंहिता᳓ मा᳓हिनावान्
उ᳓द् गोत्रा᳓णि ससृजे दंस᳓नावान्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

ninditā́ ← ninditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yodhā́ḥ ← yodhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dr̥ṁhitā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́hināvān ← mā́hināvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

daṁsánāvān ← daṁsánāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gotrā́ṇi ← gotrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sasr̥je ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

út ← út (invariable)

नकिः॑ । ए॒षा॒म् । नि॒न्दि॒ता । मर्त्ये॑षु । ये । अ॒स्माक॑म् । पि॒तरः॑ । गोषु॑ । यो॒धाः ।
इन्द्रः॑ । ए॒षा॒म् । दृं॒हि॒ता । माहि॑नऽवान् । उत् । गो॒त्राणि॑ । स॒सृ॒जे॒ । दं॒सना॑ऽवान् ॥

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ninditā ← nind
• [verb], singular, periphrast. future
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yodhāḥ ← yodha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “soldier.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dṛṃhitā ← dṛṃhitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• māhināvān ← māhināvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• gotrāṇi ← gotra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Gotra; patronymic; gotra [word]; name; family; family; kin; Gotra; mountain; herd; cow pen; cowbarn.”

• sasṛje ← sṛj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• daṃsanāvān ← daṃsanāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र सत्रे प्रवृत्तानाम् अस्माकं ये पितरः अङ्गिरसः गोषु पणिभिरपहृतेषु तन्निमित्तं योधाः योद्धारो वर्तन्ते तेषाम् एषां मर्त्येषु निन्दिता दूषकः नकिः न कश्चिदस्ति । कुत इत्यत आह । माहिनावान् महिमोपेतः दंसनावान् वृत्रहननादिकर्मवान् इन्द्रः एषाम् अङ्गिरसां दृंहिता दृंहितानि समृद्धानि गोत्राणि गवां वृन्दानि उत् ससृजे तेभ्योऽङ्गिरोभ्यो ददौ॥ निन्दिता ।’ निदि कुत्सायाम्’ इत्यस्य तृचि रूपम् । मर्त्येषु । वस्वादित्वात् स्वार्थिको यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदातत्वम् । योधाः । ‘युध संप्रहारे’ इत्यस्य पचाद्यचि रूपम् । दृंहिता । ‘ दृह दृहि वृद्धौ’ इत्यस्य निष्ठायां रूपम् । महिनावान् ।’ महेरिनण्च’ (उ. सू. २.२१४ ) इति इनण्प्रत्ययः। तदस्यास्ति’ इति मतुप् । माहिनावानिति तस्य संज्ञा ।’ मतौ बह्वचोऽनजिरादीनाम् ’ ( पा. सू. ६. ३. ११९ ) इति संहितायां दीर्घः । गोत्राणि । गवां समूह इत्यर्थे ’ खलगोरथात् ’ इत्यनुवृत्तौ ’ इनित्रकठ्यचश्च’ ( पा. सू. ४. २. ५१ ) इति गोशब्दात् त्रप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । ससृजे । “ सृज विसर्गे ’ इत्यस्य लिटि रूपम् ॥

English translation:

“There are no revilers among men of those who were our progenitors and combatants for (the recovery of) the cattle; for the mighty Indra, the achiever of great deeds, liberated for them the numerous herds.”

There is no one among mortals who scorns them: our fathers, who were battlers for cows.
Indra with his great force (emptied out) the fastnesses for them, he with his wondrous power emptied out the cowpens.

The next part of the hymn seems driven by the rhetoric of morphology, both parallelisms and contrasts. In this vs. note the heavy -i/anā-vant- forms mā́hināvān and daṃsánāvān stationed at the end of successive pādas (c, d), which are followed by dákṣiṇāvān at the end of 6d and the neut. barháṇāvat at the end of 8d.

Pādas a and c contain what appear to be matching sequences that conceal morphological differences: #(nákir) eṣāṃ ninditā́… #(índra) eṣāṃ dr̥ṃhitā́… The two -itā́forms are respectively an agent noun (ninditā́) and a neut. pl. ppl.

(dṛṃhitā́), though the two eṣām have the same grammatical identity and referent and the first word in each pāda is the subject.

Not one is found among them, none of mortals, to blame our sires who fought to win the cattle.
Their strengthener was Indra the Majestic he spread their stalls of kine the Wonder-Worker.

Unter den Sterblichen ist keiner, der sie tadelt, unsere Väter, die um die Rinder zu Kämpfern wurden. Der großmächtige Indra hat ihre eingeschlossenen Kuhherden herausgelassen, der Meisterkünstler.

Der Menschen keiner schmähet unsre Väter, sie, welche kämpften um Besitz der Kühe; Der ihnen Kraft gab, war der hohe Indra; der wunderthät’ge dehnte aus die Hürden.

Никто среди смертных не осудит этих
Отцов наших, что сражались за коров.
Индра великолепный выпустил их
Крепко замкнутые стада, (он,) совершающий чудеса.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्रः) सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान (ये) वा जो (अस्माकम्) हम लोगों के (गोषु) पृथिवियों और (मर्त्येषु) मनुष्यों में (योधाः) योद्धा लोग और (पितरः) पालन करनेवाले हैं (एषाम्) इन लोगों का (दृंहिता) बढ़ानेवाला (माहिनावान्) प्रशंसित पूजन हैं जिसके वह और (दंशनावान्) जो उत्तम कर्मों से युक्त है वह (गोत्राणि) वंशों को (उत्, ससृजे) उत्पन्न करता है उसकी सेवा करो। जिससे (एषाम्) इन लोगों का (निन्दिता) गुणों में दोषों का आरोपक और दोषों में गुणों का आरोपक (नकिः) नहीं होवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि ऐसा प्रयत्न करें कि जिससे निन्दित न हों और आप दूसरों की स्तुति करनेवाले हों और जैसे सूर्य्य संपूर्ण जगत् का पालन करता है, वैसे रक्षा करनेवाले पितरों की सेवा करनी चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या य इन्द्रो येऽस्माकं गोषु मर्त्येषु च योधाः पितरः सन्त्येषां दृंहिता माहिनावान् दंसनावान् गोत्राण्युत्ससृजे तं भजत यत एषां निन्दिता नकिर्भवेत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नकिः) (एषाम्) (निन्दिता) गुणेषु दोषारोपको दोषेषु गुणारोपकश्च (मर्त्येषु) मनुष्येषु (ये) (अस्माकम्) (पितरः) पालकाः (गोषु) पृथिवीषु (बोधाः) योद्धारः (इन्द्रः) सूर्य इव वर्त्तमानः (एषाम्) (दृंहिता) वर्द्धकः (माहिनावान्) प्रशस्तानि माहिनानि पूजनानि विद्यन्ते यस्य (उत्) (गोत्राणि) वंशान् (ससृजे) (दंसनावान्) प्रशस्तकर्मयुक्तः ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैस्तथा प्रयतितव्यं यथा मनुष्येषु निन्दितारो न स्युः प्रशंसका भवेयुर्यथा सूर्य्यः सर्वं जगत् पाति तथा रक्षकाः पितरः संसेवनीयाः ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी असा प्रयत्न करावा की ज्यामुळे ते निंदित होता कामा नये व दुसऱ्यांचे प्रशंसक बनावेत. सूर्य जसा जगाचे पालन करणारा असतो तसे रक्षण करणाऱ्या पितरांची सेवा करावी. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓खा ह य᳓त्र स᳓खिभिर् न᳓वग्वैर्
अभिज्ञु᳓ आ᳓ स᳓त्वभिर् गा᳓ अनुग्म᳓न्
सत्यं᳓ त᳓द् इ᳓न्द्रो दश᳓भिर् द᳓शग्वैः
सू᳓र्यं विवेद त᳓मसि क्षिय᳓न्तम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

návagvaiḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhibhiḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

abhijñú ← abhijñú (invariable)

anugmán ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sátvabhiḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

daśábhiḥ ← dáśa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dáśagvaiḥ ← dáśagva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

támasi ← támas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

viveda ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

सखा॑ । ह॒ । यत्र॑ । सखि॑ऽभिः । नव॑ऽग्वैः । अ॒भि॒ऽज्ञु । आ । सत्व॑ऽभिः । गाः । अ॒नु॒ऽग्मन् ।
स॒त्यम् । तत् । इन्द्रः॑ । द॒शऽभिः॑ । दश॑ऽग्वैः । सूर्य॑म् । वि॒वे॒द॒ । तम॑सि । क्षि॒यन्त॑म् ॥

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• sakhibhir ← sakhibhiḥ ← sakhi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• navagvair ← navagvaiḥ ← navagva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Navagva.”

• abhijñv ← abhijñu
• [adverb]

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• satvabhir ← satvabhiḥ ← satvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “warrior.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• anugman ← anugam ← √gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “follow; enter; approach; affect; imitate; blend; observe.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• daśabhir ← daśabhiḥ ← daśan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ten; tenth; daśan [word].”

• daśagvaiḥ ← daśagva
• [noun], instrumental, plural, masculine

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• viveda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• tamasi ← tamas
• [noun], locative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• kṣiyantam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

सखिभिः समानख्यानैः सत्वभिः इन्द्रमभितः सीदद्भिः नवग्वैः । मेधातिथिप्रभृतयोऽङ्गिरसः केचिन्नव मासान् सत्रमनुष्ठाय फलं लेभिरे केचिद्दश मासाननुष्ठायेति । तत्र ये नव मासान् सत्रमनुष्ठाय लब्धफला उदतिष्ठन् ते नवग्वाः । तैः सत्वभिः अङ्गिरोभिः सखा समानख्यानः इन्द्रः यत्र यस्मिन् बिले पणिभिर्निरुद्धाः गाः अभिलक्ष्य अभिज्ञु अभिगतजानुकं यथा भवति तथा “अनुग्मन् अनुगच्छन् इन्द्रः तत् तत्र बिले दशग्वैः। ये दश मासान् सत्रमनुष्ठाय लब्धफला उदतिष्ठन् ते दशग्वाः । दशभिः दशसंख्याकैरङ्गिरोभिः सहितः सन् तमसि बिलवर्तिन्यन्धकारे क्षियन्तं निवसन्तं सत्यं यथार्थप्रकाशं सूर्यं विवेद लेभे । ततो लब्धप्रकाशः स इन्द्रस्ता गा आनीयाङ्गिरोभ्यः प्रादादिति भावः । आहौ पूरणौ ॥ सखा । ’ ख्या प्रकथने ’ । ‘ समाने ख्यश्चोदात्तः’ इति इण्प्रत्ययः । डिच्च । ‘समानस्य छन्दसि’ इति समानस्य सभावः । ‘उदात्त: इत्युक्तत्वेन सामर्थ्यादुपपदस्य इति गम्यते । आद्युदात्तः । नवग्वैः । गमेरौणादिको ड्वप्रत्ययः । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । अभिज्ञु । ’ प्रसंभ्यां जानुनोर्ज्ञुः ’ इति विधीयमानो ज्ञुः अभेरुत्तरस्य व्यत्ययेन भवति । सत्वभिः । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु ’ इत्यस्मात् ‘प्र ईरसद्योस्तुट् च ’ इति क्वनिष्प्रत्ययः । तुडागमः । नित्त्वादाद्युदात्तः । अनुग्मन् । गमेः शतरि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुकि कृते • गमहन ’ इत्यादिना’ उपधालोपः । प्रादिसमासः । शतृस्वरः । विवेद । ‘ विद ज्ञाने’ इत्यस्मात् लिटि णलि रूपम् । क्षियन्तम् । ‘क्षि निवासगत्योः’ इत्यस्य शतरि रूपम् ॥ ॥२५॥

English translation:

“A friend, accompanied by the faithful friends who had celebrated the nine months rite, and tracking the cows upon their knees, and in like manner accompanied by those ten who had accomplished the ten months’ rite, Indra made manifest the true (light of the sun) (theretofore) dweling in (the) darkness (of the cave).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The faithful friends: the aṅgirasas; ten months’ rite: navagvaḥ and daśagvaḥ

When the comrade with his comrades the Navagvas, the warriors, from their crouch followed after the cows—
this is the real truth—Indra with the ten Daśagvas found the sun, which was dwelling in darkness.

The interweaving of lexicon and morphology continues in this vs. Pāda a contains two forms of the same stem: sákhā … sákhibhiḥ, and the instr. pl. is found four more times in the vs. (adjacent návagvaiḥ, b sátvabhiḥ, c daśábhir dáśagvaiḥ the last pair with their own etymological play). Pāda-final dáśagvaiḥ also parallels návagvaiḥ ending pāda a, and sátvabhiḥ of b is more subtly connected with satyám beginning c.

On abhijñú- see Scarlatta (344-45).

Where as a Friend with friendly men, Navagvas, with heroes, on his knees he sought the cattle.
There, verily with ten Dasagvas Indra found the Sun lying hidden in the darkness.

Während der Freund mit den Freunden, den Navagva´s, als seinen Streitern, in die Kniee sich legend den Rindern nachging, fand Indra - das ist wahr - mit den zehn Dasgva´s die Sonne, die im Dunkel weilte.

Wo dort als Freund er mit den neun Genossen, den tapfern kniend nach den Kühen suchte, Mit den zehn Zehnern fand da Indra wahrlich die Sonne auf, die in dem Dunkel ruhte.

А когда друг с друзьями Навагва,
С воинами, выбрасывая вперед колени, устремились в поисках коров,
Тогда, поистине, Индра с десятью Дашагва
Нашел солнце, пребывавшее во мраке.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्र) जिस स्थल में (नवग्वैः) नवीन गतियों और (सखिभिः) मित्रों के साथ (अभिज्ञु) सन्मुख जांघों से युक्त (सखा) मित्र (सत्त्वभिः) पदार्थों के साथ (ह) निश्चय (गाः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी वा भूमियों के (आ, अनुग्मन्) अनुकूल प्राप्त होता हुआ जो (सत्यम्) श्रेष्ठ व्यवहारों में उत्तम अर्थात् सच्चापन जैसे हो वैसे (दशग्वैः) दश प्रकार की गतियों से युक्त (दशभिः) दश प्रकार के पवनों के साथ (इन्द्रः) बिजुली (तमसि) रात्रि में (क्षियन्तम्) निवास करते अर्थात् अपना काम प्रकाश न करते हुए (सूर्यम्) सूर्य को (विवेद) प्राप्त होती है (तत्) उस को जो जानता है उसका अनुकरण सब लोग करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मित्र के तुल्य वर्त्तमान वायु से बिजुली नामक अग्नि अन्धकार में सूर्य के परिणाम को प्राप्त हो और सबको प्रकाशित कर आनन्द देती है, वैसे ही धार्मिक मित्रों के सहित मित्र विद्वान् शुद्धान्तःकरणता तथा विद्या से प्रकट होकर सबके आत्माओं का प्रकाश करके आनन्द देता है ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यत्र नवग्वैः सखिभिः सहाऽभिज्ञु सखा सत्त्वभिर्ह गा आनुग्मन् यत्सत्यं दशग्वैर्दशभिः सहेन्द्रो तमसि क्षियन्तं सूर्य्यं विवेद तद्विवेद तदनुकरणं सर्वे कुर्वन्तु ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखा) (ह) खलु (यत्र) (सखिभिः) (नवग्वैः) नवीनगतिभिः (अभिज्ञु) आभिमुख्ये जानुनी यस्य सः (आ) समन्तात् (सत्त्वभिः) पदार्थैः सह (गाः) सुशिक्षिता वाचो भूमिर्वा (अनुग्मन्) अनुकूलं गच्छन् (सत्यम्) सत्सु साधु (तत्) तम् (इन्द्रः) विद्युत् (दशभिः) दशविधैर्वायुभिः (दशग्वैः) दशविधा गतयो येषान्तैः (सूर्य्यम्) (विवेद) विन्दति (तमसि) अन्धकारे रात्रौ (क्षियन्तम्) निवसन्तम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सखिवद्वर्त्तमानेन वायुना विद्युदाख्योऽग्निरन्धकारे सूर्य्यपरिणामं प्राप्य सर्वान् प्रकाश्याऽऽनन्दति तथैव धार्मिकैर्मित्रैः सहितो सुहृद्विद्वान् शुद्धान्तःकरणतया विद्यया च प्रकटीभूत्वा सर्वेषामात्मनः प्रकाश्याऽऽनन्दति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा मित्राप्रमाणे वायूपासून विद्युत नामक अग्नी अंधकारात सूर्याला प्राप्त होऊन सर्वांना प्रकाशित करून आनंद देतो. तसेच धार्मिक मित्रांसह विद्वान मित्र शुद्ध अंतःकरणाने व विद्येने सर्वांच्या आत्म्यांना प्रकाशित करून आनंद देतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रो म᳓धु स᳓म्भृतम् उस्रि᳓यायाम्
पद्व᳓द् विवेद शफ᳓वन् न᳓मे गोः᳓
गु᳓हा हितं᳓ गु᳓हियं गूळ्ह᳓म् अप्सु᳓
ह᳓स्ते दधे द᳓क्षिणे द᳓क्षिणावान्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sámbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

usríyāyām ← usríya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

náme ← náma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

padvát ← padvánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śaphávat ← śaphávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

viveda ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

gúhā ← gúhā (invariable)

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gūḷhám ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dákṣiṇāvān ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dákṣiṇe ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

háste ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । मधु॑ । सम्ऽभृ॑तम् । उ॒स्रिया॑याम् । प॒त्ऽवत् । वि॒वे॒द॒ । श॒फऽव॑त् । नमे॑ । गोः ।
गुहा॑ । हि॒तम् । गुह्य॑म् । गू॒ळ्हम् । अ॒प्ऽसु । हस्ते॑ । द॒धे॒ । दक्षि॑णे । दक्षि॑णऽवान् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• saṃbhṛtam ← sambhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “gather; collect; fill; mix; fill into; produce.”

• usriyāyām ← usriyā
• [noun], locative, singular, feminine
• “cow; dairy product.”

• padvad ← padvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “footed.”

• viveda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• śaphavan ← śaphavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ungulate.”

• name ← nama
• [noun], locative, singular, masculine
• “nam.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• hitaṃ ← hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• guhyaṃ ← guhyam ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• gūḍham ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• haste ← hasta
• [noun], locative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dakṣiṇe ← dakṣiṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• dakṣiṇāvān ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

इन्द्रः उस्रियायां क्षीरदध्यादिक्रमेणोत्स्राविण्यां भोगवत्यां गवि संभृतं संपादितं मधु क्षीरादि विवेद अज्ञासीत् । ततस्तदर्थं पद्वत् पादयुक्तं शफवत् खुरोपेतं गोधनं विवेद लेभे । कथं लब्धवानिति तदुच्यते । नमे गोः । गोरिति द्वितीयार्थे षष्ठी । पणिनामकैरसुरैरपहृतां गां नमे आनीतामकरोत् । तथा दक्षिणावान् औदार्यवान् समर्थः स इन्द्रः गुहा गुहायां हितं गुह्यं प्रच्छन्नम् अत एव अप्सु अन्तरिक्षे ‘गूळ्हं गूढचारिणं मायिनमसुरं दक्षिणे हस्ते दधे दधार अग्रहीत् इत्यर्थः । द्वितीयाष्टके ‘श्रुधी हवम् ’ इस्यस्मिन् वर्गे गुहा हितम्’ इत्येतत् सम्यगभ्यधायि (ऋ. सं. २. ११. ५ ) ॥ उस्रियायाम् । प्रक्रिया सम्यक् पूर्वमेवावादि । विवेद । • विद ज्ञाने’ ‘ विद्लृ लाभे’ । एतयोर्लिटि रूपम् । शफवत् । शफोऽस्यास्तीति मतुप् । ‘ ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । नमे । ’ णमु प्रह्वत्वे ’ इत्यस्य लिटि रूपम् । द्विर्वचनस्य छन्दसि विकल्पितत्वादत्र द्विर्वचनाभावः । वाक्यभेदादनिघातः । गुह्यम् । ‘गुहू संवरणे’ इत्यस्मात् ‘ शंसिगुहिदुहिभ्यो वेति वक्तव्यम्’ इति क्यप् । कित्त्वादगुणः। प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। दधे । दधातेर्लिटि रूपम् । दक्षिणावान् । ’ दक्ष वृद्धौ ‘। ‘द्रुदक्षिभ्यामिनन्’ इति इनन्प्रत्ययः । तदस्यास्तीति मतुप् । संहितायाम् अन्येषामपि दृश्यते’ इति पूर्वपदस्य दीर्घः । नित्स्वरः ॥

English translation:

“Indra discovered the sweet milk secreted in the cow, and thereupon, brought forth (from their concealment) the herd (of cattle) having feet and having hoofs; munificent (in gifts), he held in his right hand that which had been hidden in the cavern, which was concealed in the waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He held in his right hand: i.e. he delivered the rains from their imprisonments in the clouds of the firmament

Indra found the concentrated honey in the ruddy one, found the footed and the hooved in the “bend of the cow.”
What was placed in hiding, fit to be hidden, hidden in the waters he took in his right hand—he of right generous gifts.

The 2nd hemistich has intensely alliterative (partially) etymological figures: gúhā hitáṃ gúhyaṃ gūḷhám apsú, háste dadhe dákṣiṇe dákṣiṇāvān. The first half is more restrained but note the morphological pair padvát … śaphávat and the repetition of viveda from 5d.

The phrase náme goḥ is puzzling; Geldner refuses to tr. náme. Oldenberg suggests ‘Sichneigen’, which is essentially literal and not very helpful; Renou ‘domaine’, which makes sense but is not clearly related to its supposed etymon; Witzel Gotō “beim Zuteilen der Kuh,” also without accounting for the semantic development (or assuming a derivation from the separate PIE root *nem, as in Greek νέμω ‘distribute’?). Like Oldenberg I also take it literally, as the loc. sg. of a thematic noun to √nam ‘bend, bow’, but suggest that “the bend of the cow” is some sort of homely spatial metaphor drawn from knowledge of cow anatomy indicating a hidden or protected place. English ‘oxbow’ for a U-shaped configuration of a river is a similar application of pasturage terminology to physical space. Cf. also ukṣṇó rándhram (VIII.7.26) “the loins of the ox,” which I also think is a way of referring to the Vala cave. See comm. ad loc.

Indra found meath collected in the milch-cow, by foot and hoof, in the cow’s place of pasture.
That which lay secret, hidden in the waters, he held in his right hand, the rich rewarder.

Indra hat den in der Kuh aufgespeicherten Honig, alles was Füße und Klauen hat, in … der Kuh gefunden. Den im Versteck Befindlichen, Versteckten, im Wasser Verborgenen nahm er in die rechte Hand, er der recht Belohnende.

Das in der Kuh gehäufte Süss fand Indra, mit Fuss und Huf begabte Heerd’ auf Triften; Was heimlich, was verhüllt in Flut geborgen, das nahm er in die rechte Hand, der starke.

Индра нашел мед, сосредоточенный в корове – утренней заре,
По четверти, по восьмой – во владении (?) коровы.
Что было спрятано, что должно быть спрятано, упрятано в водах,
Он взял в правую руку, (этот бог) со щедрой правой (рукой).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) बिजुली के समान मनुष्य (उस्रियायाम्) भूमि में (पद्वत्) पैरों के और (शफवत्) खुरों के सदृश (मधु) मधुर आदि रस (सम्भृतम्) जो कि उत्तम धारण किया गया उसे (नमे) नमें स्वीकार करे (विवेद) जाने (गोः) वाणी और (गुहा) बुद्धि में (हितम्) स्थित (अप्सु) प्राणों वा जलों में (गुह्यम्) गुप्त और (गूढ़म्) ढपे हुए व्यवहार को (दक्षिणावान् दक्षिणा को धारण किये हुए के समान (दक्षिणे) दाहिने (हस्ते) हाथ में (दधे) धारण करे उसको सब लोग जानो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे मनुष्य पैरों और पशुखुरों में गमन करके दूसरे स्थान को प्रत्यक्ष करते हैं, वैसे ही बाहर भीतर वर्त्तमान बिजुली को विद्वान् पुरुष हस्तप्राप्त दक्षिणा के सदृश जानकर और हृदय में वर्त्तमान अपने आत्मा और परमात्मा तथा बाह्य सूर्य आदि को जानता है, इसके सहाय से धर्म अर्थ काम और मोक्षों को सब सिद्ध करें ॥६॥

अन्वय: य इन्द्रो उस्रियायां पद्वच्छफवन्न मधु सम्भृतं नमे विवेद गोर्गुहा हितमप्सु गुह्यं गूढं दक्षिणावानिव दक्षिणे हस्ते दधे तं सर्वे जानन्तु ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) विद्युदिव नरः (मधु) मधुरादिकं रसम् (सम्भृतम्) सम्यग्धृतम् (उस्रियायाम्) भूमौ (पद्वत्) पद्भ्यां तुल्यम् (विवेद) (शफवत्) शफा विद्यन्ते यस्मिन् पदे तत् (नमे) नमेत् (गोः) वाचः (गुहा) गुहायां बुद्धौ (हितम्) स्थितम् (गुह्यम्) गुप्तम् (गूढम्) (अप्सु) प्राणेषु जलेषु वा (हस्ते) (दधे) दध्यात् (दक्षिणावान्) दक्षिणा विद्यते यस्य स इव ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा मनुष्याः पद्भ्यां पशवः शफैर्गमनं कृत्वा देशान्तरं साक्षात्कुर्वन्ति तथैव बाह्याभ्यन्तरस्थां विद्युतं विद्वानेव हस्तगतदक्षिणावद्विदित्वाऽऽभ्यन्तरं स्वात्मानं परमात्मानं च बाह्यं सूर्यादिकं विजानात्येतत्सहायेन धर्मार्थकाममोक्षान् सर्वे साध्नुवन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशी माणसे पायांनी व पशू खुरांनी गमन करतात व दुसऱ्या स्थानी जातात तसे सर्वत्र असलेल्या विद्युतला विद्वान पुरुष प्राप्त झालेल्या दक्षिणेप्रमाणे जाणून हृदयातील आत्मा, परमात्मा व सूर्य इत्यादींना जाणतो. याच्या साहाय्याने सर्वांनी धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज्यो᳓तिर् वृणीत त᳓मसो विजान᳓न्न्
आरे᳓ सियाम दुरिता᳓द् अभी᳓के
इमा᳓ गि᳓रः सोमपाः सोमवृद्ध
जुष᳓स्वेन्द्र पुरुत᳓मस्य कारोः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

vijānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āré ← āré (invariable)

duritā́t ← duritá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

somapāḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

somavr̥ddha ← sómavr̥ddha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

kāróḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

purutámasya ← purutáma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ज्योतिः॑ । वृ॒णी॒त॒ । तम॑सः । वि॒ऽजा॒नन् । आ॒रे । स्या॒म॒ । दुः॒ऽइ॒तात् । अ॒भीके॑ ।
इ॒माः । गिरः॑ । सो॒म॒ऽपाः॒ । सो॒म॒ऽवृ॒द्ध॒ । जु॒षस्व॑ । इ॒न्द्र॒ । पु॒रु॒ऽतम॑स्य । का॒रोः ॥

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• vṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Present optative
• “choose; ask.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• vijānann ← vijānan ← vijñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• duritād ← duritāt ← durita
• [noun], ablative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• somapāḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “drinking.”

• somavṛddha ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somavṛddha ← vṛddha ← vṛdh
• [verb noun], vocative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• juṣasvendra ← juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣasvendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• purutamasya ← purutama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “most(a).”

• kāroḥ ← kāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; singer.”

तमसः रात्रेः सकाशात् पविजानन् विशेषेण जानन्” प्रादुर्भवन् सूर्यात्मक इन्द्रः ज्योतिवृणीत । जगद्यवहारनिर्वाहकं प्रकाशं समभक्त । यद्वा तमसस्तमोरूपात् वृत्रादेः विजानन् प्रादुर्भवन् । वृत्रं हत्वा प्रकाशमवृणीत । वयं दुरितात् पापात् आरे दूरे पापवर्जिताः सन्तः अभीके भयरहिते स्थाने स्याम भवेम । सोमपाः सोमस्य पातः अत एव सोमवृद्ध सोमपानेषु वृद्ध हे इन्द्र पुरुतमस्य । पुरून् बहून्’ शत्रून् तामयति ग्लापयतीति पुरुतमः । तादृशस्य तव कारोः स्तोत्रं कुर्वाणस्य ऋत्विजः इमाः स्तुतिलक्षणाः गिरः वाचः जुषस्व सेवस्व ॥ वृणीत । ‘वृङ् संभक्तौ ’ इत्यस्य लङि रूपम् । विजानन् । ‘ज्ञा अवबोधने । विशेषेण ज्ञानं प्रकाशः । प्रत्ययस्वरः । अभीके । न विद्यते भीर्यस्मिन् । ततः शेषाद्विभाषा ’ (पा. सू. ५. ४. १५४) इति कप्प्रत्ययः। ‘नञ्सुभ्याम् ’ इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘कपि पूर्वम् ’ (पा. सू. ६. २. १७३ ) इति पूर्वस्यान्तोदात्तत्वम् । पुरुतमस्य । ‘ तमु ग्लाने ’ इत्यस्मात् ण्यन्तात् पचाद्यचि • परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The discriminating (Indra) has separated the light from the darkness; may we, removed afar from evil, be ever in security; Indra, drinker of the Soma, who is nurished by Soma, be plural ased with these praises of your worshipper who is the discomfiter of his foes.”

He should choose light, distinguishing it from darkness. May we be at a distance from difficulty in a close encounter.
Indra, you drinker of soma, increased by soma, enjoy these hymns of the bard, the latest of many.

The IXth class vṛṇīta in pāda a is ambiguous: it can be either injunctive or optative; the standard tr. take it as the former, expressing straight past time. I instead interpr. it as optative, primarily because of the parallelism with 8a, where the light chosen in 7a, “should suffuse the two world-halves” with opt. ánu ṣyāt (note also syāma in 7b, 8b). However, the ambiguity of vṛṇīta allows it serve as pivot between the past-time narration of vss. 4-6 and the expressed wishes of 7-8.

The rendering of purutámasya in the published translation makes it seem to qualify the hymns, not the bard. The tr. could be slightly emended to “… of the bard, who is the latest of many.”

He took the light, discerning it from darkness: may we be far removed from all misfortune.
These songs, O Soma-drinker, cheered by Soma, Indra, accept from thy most zealous poet.

Das Licht zog er dem Dunkel vor, da er den Unterschied kennt. Möchten wir im entscheidenden Augenblick dem Mißgeschick fern bleiben! Erfreue dich an diesen Lobreden des Dichters, der der erste unter den Vielen ist, du Somatrinker, somagestärkter Indra!

Aus Dunkel schuf er Licht, es sicher scheidend, wir mögen fern von allem Unglück bleiben; Die Lieder hier, o somastarker Trinker, nimm, Indra, an des eifervollsten Dichters.

Он выбрал свет по сравнению с тьмой, зная разницу.
Да будем мы далеко от беды в решающую минуту!
Наслаждайся этими песнями поэта, первого из многих,
О пьющий сому, растущий от сомы Индра!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोमवृद्ध) विद्यारूप ऐश्वर्य्य से वृद्ध और (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त (सोमपाः) ऐश्वर्य्य की रक्षा करनेवाले ! आप (पुरुतमस्य) अत्यन्त बहुत विद्या से युक्त (कारोः) शिल्पीजन की जो (इमाः) उन (गिरः) वाणियों का (जुषस्व) सेवन करो और जैसे (विजानन्) विशेष प्रकार से जानते हुए आप हम लोगों से (आरे) दूरस्थल और (अभीके) समीप स्थल में (दुरितात्) दुष्ट आचरण से पृथक् होकर श्रेष्ठ आचरण और (तमसः) अविद्या से पृथक् होकर विद्या और (ज्योतिः) प्रकाश के समान विद्या को (वृणीत) स्वीकार करैं, वैसे इन आपकी उन वाणियों का सेवन करके हम लोग विद्वान् होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग पाप के आचरण से पृथक् होकर धर्म के आचरण और अविद्या से पृथक् होकर विद्या का ग्रहण करके आत्मसम्बन्धी ज्ञान और शिल्प क्रिया कौशल का सेवन करते हैं, वैसे ही आप लोग भी सेवन करनेवाले हूजिये और हम सब लोग दूर और समीप में वर्त्तमान हुए भी मित्रता का त्याग नहीं करें ॥७॥

अन्वय: हे सोमवृद्धेन्द्र सोमपा त्वं पुरुतमस्य कारो इमाः गिर जुषस्व यथा विजानञ्ज्योतिरस्माकमारेऽभीके दुरितात्पृथग् भूत्वा तमसो ज्योतिर्वृणीत तथैतस्यैताः सेवित्वा वयं विद्वांसः स्याम ॥७॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्योतिः) प्रकाशमिव विद्याम् (वृणीत) स्वीकुर्य्यात् (तमसः) अन्धकारादविद्याया इव (विजानन्) विशेषेण विदन् (आरे) दूरे (स्याम) (दुरितात्) दुष्टाचाराच्छ्रेष्ठाचारात् (अभीके) समीपे (इमाः) (गिरः) वाचः (सोमपाः) सोममैश्वर्यं पाति। अत्र कर्त्तरि क्विप्। (सोमवृद्ध) सोमेन विद्यैश्वर्येण वृद्धस्तत्सम्बुद्धौ (जुषस्व) सेवस्व (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (पुरुतमस्य) अतिशयेन बहुविद्यायुक्तस्य (कारोः) कारकरस्य शिल्पिनः ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा वयं पापाचरणात् पृथग् भूत्वा धर्माचरणमविद्यायाः पृथग् भूत्वा विद्यां वरित्वाऽऽत्मबोधं शिल्पक्रियाकौशलं च जुषामहे तथैव यूयमपि भवत, सर्वे वयं दूरे समीपे च स्थिता अपि मैत्रीं न जह्याम ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे आम्ही पापाच्या आचरणापासून दूर होऊन धर्माचे आचरण करतो व अविद्येपासून पृथक होऊन विद्येचे ग्रहण करून आत्म्यासंबंधीचे ज्ञान प्राप्त करून शिल्प-क्रिया-कौशल्याचे सेवन करतो तसेच तुम्हीही व्हा. आपण सर्वांनी दूर व समीप असलेल्या मैत्रीचा त्याग करता कामा नये. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज्यो᳓तिर् यज्ञा᳓य रो᳓दसी अ᳓नु ष्याद्
आरे᳓ सियाम दुरित᳓स्य भू᳓रेः
भू᳓रि चिद् धि᳓ तुजतो᳓ म᳓र्तियस्य
सुपारा᳓सो वसवो बर्ह᳓णावत्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

syāt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

yajñā́ya ← yajñá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āré ← āré (invariable)

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duritásya ← duritá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tujatáḥ ← √tuj- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

barháṇāvat ← barháṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

supārā́saḥ ← supārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ज्योतिः॑ । य॒ज्ञाय॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । अनु॑ । स्या॒त् । आ॒रे । स्या॒म॒ । दुः॒ऽइ॒तस्य॑ । भूरेः॑ ।
भूरि॑ । चि॒त् । हि । तु॒ज॒तः । मर्त्य॑स्य । सु॒ऽपा॒रासः॑ । व॒स॒वः॒ । ब॒र्हणा॑ऽवत् ॥

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• yajñāya ← yajña
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• ṣyād ← ṣyāt ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• duritasya ← durita
• [noun], genitive, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tujato ← tujataḥ ← tuj
• [verb noun], genitive, singular
• “draw.”

• martyasya ← martya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• supārāso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supārāso ← pārāsaḥ ← pāra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• barhaṇāvat
• [noun], accusative, singular, neuter

हे इन्द्र ज्योतिः जगत्प्रकाशकः सूर्यः यज्ञाय अग्निहोत्रादिकर्मकरणाय रोदसी द्यावापृथिव्यौ अनु ष्यात् अनुभवतु प्रकाशयतु । वयं भूरेः प्रभूतस्य दुरितस्य पापस्य आरे दूरे स्याम भवेम । हे वसवः सर्वस्य वासयितार इन्द्रादयः सुपारासः सुपाराः शोभनपाराः स्तुत्याभिमुखीकर्तुं शक्या यूयं भूरि चित् अतिप्रभूतं बर्हणावत् समृद्धियुक्तं धनं तुजतः भूरिप्रदस्य मर्त्यस्य प्रयच्छथ । अत्र योग्यक्रियाध्याहारः ॥ स्यात् । अस्तेर्लिङि रूपम् । संहितायाम् अनोरुत्तरस्यास्तेः ’ उपसर्गप्रादुर्भ्यामस्तिर्यच्परः ’ ( पा. सू. ८. ३. ८७ ) इति षत्वम् । निघातः । तुजतः ।’ तुजि पिजि लजि हिंसादाननिकेतनेषु’ । ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । बर्हणावत् । ‘ बृहि वृद्धौ ’ इत्यस्य भावे औणादिको युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“May light be spread throughout heaven and earth for (the promotion of the) sacrifice; may we be far removed from exceeding ill; Vasus, who are to be rendered present (by pious praise), bestow increasing affluence upon the men who is liberal of gifts.”

Light for the sacrifice should suffuse the two world-halves. May we be at a distance from abundant difficulty,
for also in abundance are those who grant good passage to the mightily thrusting mortal, o good ones.

Pāda b seems to pose an almost deliberate syntactic challenge. The adverbial āré ‘at a distance’ is normally construed with an ablative, as in 7b āré syāma duritā́t, but in 8b we have the same phrase but with the noun in the genitive: āré syāma duritásya bhū́reḥ. Or so it is taken by everyone, including me. But I now wonder if the ambiguous form bhū́reḥ, which could be genitive or ablative, is in fact the latter and is not modifying duritásya but rather governing it: “May we be at a distance from an abundance of difficulty.”

Let there be light through both the worlds for worship: may we be far from most overwhelming evil.
Great woe comes even from the hostile mortal, piled up; but good at rescue are the Vasus.

Licht werde dem Opfer in beiden Welten! Wir möchten dem großen Mißgeschick fern bleiben. Ihr Götter führet ja den Sterblichen zu gutem Ende, wenn er auch vielmals ungeduldig ist in seinem Eifer.

Dem Opfer werde Licht in beiden Welten, wir mögen fern von vielem Unglück bleiben; Denn ihr, o Gute, fahret oft und kräftig den eifervollen Sterblichen hinüber.

Да будет свет жертве в обоих мирах!
Да будем мы далеко от большой беды!
Даже для смертного, совсем не дающего покоя,
Грубого, (будьте) спасителями, о Васу!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सुपारासः) सुन्दर विद्या का पार है जिनका और (वसवः) विद्याओं में स्वयं वसते वा अन्य जनों को वसाते वह हम लोग (यज्ञाय) विद्वानों के सत्कार आदि अनुष्ठान के लिये (रोदसी) भूमि और प्रकाश के सदृश विद्या और नीति को (आरे) दूर वा समीप में (दुरितस्य) दुःख से प्राप्त हुए (भूरेः) बहुत का (भूरि) बहुत (चित्) भी (तुजतः) बलवान् (मर्त्यस्य) मनुष्य का (बर्हणावत्) वृद्धिकारक विज्ञान वा धन जिसमें विद्यमान ऐसा (ज्योतिः) सूर्य के प्रकाश के सदृश विज्ञान का प्रकाश (स्यात्) होवे ऐसी कामना करते हुए (अनु) पीछे (स्याम) होवें वैसे (हि) ही आप हूजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - वे ही श्रेष्ठ पुरुष हैं, जो लोग दूर और समीप में वर्त्तमान पुरुषों में कृपा का अनुसन्धान विद्या और उपदेश का प्रचार करके बड़े कठिन बोध की सरलता को उत्पन्न करें, वे ही सब लोगों को सत्कार करने योग्य होवें ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा सुपारासो वसवो वयं यज्ञाय रोदसी इवारे दुरितस्य भूरेर्भूरि चित्तुजतो मर्त्यस्य बर्हणावज्ज्योतिः स्यादिति कामयमाना अनुष्याम तथाहि भवन्तो भवन्तु ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्योतिः) सूर्य्यप्रकाश इव विज्ञानदीप्तिः (यज्ञाय) विद्वत्सत्काराद्यनुष्ठानाय (रोदसी) भूमिप्रकाशाविव विद्यानयौ (अनु) पश्चात् (स्यात्) भवेत् (आरे) दूरे समीपे वा (स्याम) (दुरितस्य) दुःखेनेतस्य प्राप्तस्य (भूरेः) बहोः (भूरि) बहु (चित्) अपि (हि) यतः (तुजतः) बलवतः (मर्त्यस्य) मनुष्यस्य (सुपारासः) शोभनो विद्यायाः पारो येषान्ते (वसवः) ये विद्यासु वसन्त्यन्यान् वासयन्ति ते (बर्हणावत्) बर्हणं वृद्धिकारकं विज्ञानं धनं वा विद्यते यस्मिंस्तत् ॥८॥

भावार्थभाषाः - त एवाप्ता ये दूरस्थेषु समीपस्थेषु च कृपामनुसंधाय विद्योपदेशौ प्रचार्य्यातिकठिनस्य बोधस्य सुगमतां संपादयेयुस्त एव सर्वैः सत्कर्त्तव्या भवन्तु ॥८॥

भावार्थभाषाः - जे दूर व समीप असलेल्या पुरुषांवर कृपा करून विद्या व उपदेशाचा प्रचार करतात. कठीण बोध असलेल्याला सुलभ करतात. तेच श्रेष्ठ पुरुष असतात. त्यांचाच सर्वांना सत्कार करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hvā
• [verb], plural, Present optative
• “raise; call on; call; summon.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाअजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः सङ्ग्रामः । तस्मिन्सङ्ग्रामे शुनं शूनमुत्साहेन प्रवृद्धं यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मघवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारम् त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमानां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेषु वृत्राणि वृत्रोपलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिंसन्तं धनानां शत्रु सम्बन्धिनां सञ्जितं समग्जेतारं त्वामुतये रक्षणाय वयमाह्वयेम ॥ शुनम् । टुओश्वि गतिवृद्ध्योरित्यस्य निष्थायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेत्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रुपम् । निघातः । भरे । भृञ् भरणे । घः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । वृणु दाने । भावे क्तिन् । जनसनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । आद भक्षणे । सम्पुर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । क्रुदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिम्सागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । जि जये । क्विप् ॥ ९ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat, the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in the fight where spoil is gathered,
The Strong, who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного-для поддержки в сражениях
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको हम लोग (ऊतये) व्यवहारसिद्धि प्रवेश के लिये (अस्मिन्) इस (भरे) पालन करने योग्य संसार में (नृतमम्) अत्यन्त नायक (मघवानम्) बहुत धन के दान करने और (वाजसातौ) पदार्थों की विभाग विद्या में (शृण्वन्तम्) सुननेवाले न्यायाधीश दण्ड देनेवाले के सदृश (उग्रम्) तेजस्वीरूप और (समत्सु) संग्रामों में (घ्नन्तम्) विद्यावान् शूरवीर के सदृश (धनानाम्) लक्ष्मियों को (सञ्जितम्) शीघ्र जीतता है जिससे उस (इन्द्रम्) बिजुली रूप अग्नि को जानकर (वृत्राणि) धनों को और (शुनम्) सुखकारक विज्ञान को (हुवेम) स्वीकार करें वैसे इसको जानकर आप लोग प्राप्त हूजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। यथार्थवक्ता विद्वान् लोग भूगर्भ बिजुली भूगोल खगोल सृष्टिस्थ पदार्थों की विद्या के उपदेश से पदार्थविद्याओं को प्राप्त कराके सबकी निरन्तर वृद्धि करें ॥९॥ इस सूक्त में विद्वानों के गुणों का वर्णन, निन्दित जनों का निवारण, मित्रता करना, अज्ञान का त्याग कर, विद्या की प्राप्ति की इच्छा करना इत्यादि विषय वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह समझना चाहिये ॥ यह ऋग्वेदसंहिता में तृतीय अष्टक में दूसरा अध्याय छब्बीसवाँ वर्ग और तृतीय मण्डल में उन्तालीसवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यं वयमूतयेऽस्मिन् भरे नृतमं मघवानं वाजसातौ शृण्वन्तमिवोग्रं समत्सु घ्नन्तमिव धनानां सञ्जितमिन्द्रं विज्ञाय वृत्राणि शुनं च हुवेम तथैतं विज्ञाय सर्वमेतद्यूयं प्राप्नुत ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) सुखकारकं विज्ञानम् (हुवेम) स्वीकुर्याम (मघवानम्) बहुधनप्रदानकरम् (इन्द्रम्) विद्युतम् (अस्मिन्) (भरे) भरणीये संसारे (नृतमम्) अतिशयेन नायकम् (वाजसातौ) पदार्थानां विभागविद्यायाम् (शृण्वन्तम्) श्रोतारं न्यायाधीशं दण्डप्रदमिव (उग्रम्) तेजस्विभावम् (ऊतये) व्यवहारसिद्धिप्रवेशाय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) विद्यावन्तं शूरवीरमिव (वृत्राणि) धनानि (सञ्जितम्) सम्यक् जयति येन (धनानाम्) श्रियाम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। आप्ता विद्वांसो भूगर्भविद्युद्भूगोलखगोलसृष्टिस्थानां पदार्थानां विद्योपदेशेन पदार्थविद्याः प्रापय्य सर्वान्त्सततमुन्नयेयुरिति ॥९॥ अत्र विद्वद्गुणवर्णनं निन्दितजननिवारणं मैत्रीभावनमज्ञानं विहाय विद्याप्राप्तीच्छाकरणमत एतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यृग्संहितायां तृतीयाष्टके द्वितीयोऽध्यायः षड्विंशो वर्गस्तृतीये मण्डल एकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तञ्च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. यथार्थवक्ता, विद्वान लोक भूगर्भ, विद्युत, भूगोल, खगोल व सृष्टीतील पदार्थ विद्येच्या उपदेशाने पदार्थविद्या प्राप्त करून सर्वांची निरंतर वृद्धी करतात. ॥ ९ ॥