०३७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वा᳓र्त्रहत्याय श᳓वसे
पृतनाषा᳓हियाय च
इ᳓न्द्र त्वा᳓ वर्तयामसि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vā́rtrahatyāya ← vā́rtrahatya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

pr̥tanāṣā́hyāya ← pr̥tanāṣā́hya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vartayāmasi ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

वार्त्र॑ऽहत्याय । शव॑से । पृ॒त॒ना॒ऽसह्या॑य । च॒ ।
इन्द्र॑ । त्वा॒ । आ । व॒र्त॒या॒म॒सि॒ ॥

• vārtrahatyāya ← vārtrahatya
• [noun], dative, singular, neuter

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• pṛtanāṣāhyāya ← pṛtanāṣāhya
• [noun], dative, singular, neuter

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vartayāmasi ← vartay ← √vṛt
• [verb], plural, Present indikative
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे इन्द्र वार्त्रहत्याय वृत्रहनननिमित्ताय शवसे बलाय अपि च पृतनाषाह्याय’ परकीयसेनाभिभवाय त्वाम् आ सर्वतः वर्तयामसि प्रवर्तयामः ॥ वार्त्रहत्याय । वृत्रघ्नः कर्म इत्यर्थे ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् । ‘हनस्तोऽचिण्णलोः ’ ( पा. सू. ७. ३. ३२ ) इति तकारः । ञित्वादाद्युदात्तः । पृतनाषाह्याय । ‘षह मर्षणे ’ इत्यस्माद्भावे ‘शकिसहोश्च ’ इति यत् । संहितायां ‘सहेः पृतनर्ताभ्यां च ’ (पा. सू. ८. ३. १०९ ) इति षत्वम् । दीर्घश्छान्दसः । वर्तयामसि । ‘वृतु वर्तने’ इत्यस्य ण्यन्तस्य मसः ‘इदन्तो मसिः’ इति मसि इत्यादेशः । निघातः ॥

English translation:

“We excite you, Indra, to exert the strength that destroys Vṛtra, and overpowers hostile armies.”

For Vr̥tra-smashing capacity and for victory in battle—
Indra—we turn you hither.

On the retroflex in pṛtanāṣā́hya- see comm. ad IX.88.7.

O INDRA, for the strength that slays Vrtra and conquers in the fight,
We turn thee hitherward to us.

Indra! Wir bringen dich her zur Übermacht, die die Feinde erschlägt, und zum Sieg im Kampf.

Wir wenden, Indra dich herbei zur Stärke, die den Vritra schlägt, Und zu der Feindbewältigung.

Для силы, способной к убийству врагов,
И для победы в сражениях,
О Индра, мы привлекаем тебя (сюда).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब ग्यारह ऋचावाले सैंतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजा के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेना के अधीश ! जैसे हम लोग (वार्त्रहत्याय) मेघ के नाश करने के लिये जो बल उसके लिये सूर्य के समान (पृतनाषाह्याय) संग्राम के सहनेवाले (शवसे) बल के लिये (त्वा) आपका (वर्त्तयामसि) आश्रय करते हैं वैसे आप (च) भी हम लोगों को इस बल के लिये वर्त्तो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। युद्ध करने की विद्या के शिक्षकों को चाहिये कि सेनाओं के अध्यक्ष और नोकरों को उत्तम प्रकार शिक्षा देवैं, जिससे निश्चित विजय होवै ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा वयं वार्त्रहत्याय सूर्यमिव पृतनाषाह्याय शवसे त्वा वर्त्तयामसि तथा त्वं चास्मानेतस्मै वर्त्तय ॥१॥

अथ राजगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वार्त्रहत्याय) वृत्रहत्याया इदं तस्मै (शवसे) बलाय (पृतनाषाह्याय) पृतना सह्या येन तस्मै (च) (इन्द्र) सेनाधीश (त्वा) त्वाम् (आ) (वर्त्तयामसि) वर्त्तयामः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। युद्धविद्याशिक्षकैः सेनाध्यक्षा भृत्याश्च सम्यक् शिक्षणीया यतो ध्रुवो विजयः स्यात् ॥१॥

या प्रकारे राजा व प्रजेच्या कामाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. युद्धविद्या शिक्षकांनी सेनाध्यक्ष व नोकरांना उत्तम प्रकारे शिक्षण द्यावे, ज्यामुळे निश्चित विजय मिळेल. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अर्वाची᳓नं सु᳓ ते म᳓न
उत᳓ च᳓क्षुः शतक्रतो
इ᳓न्द्र कृण्व᳓न्तु वाघ᳓तः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
arvācī́nam ← arvācī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sú ← sú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvántu ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vāghátaḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒र्वा॒चीन॑म् । सु । ते॒ । मनः॑ । उ॒त । चक्षुः॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
इन्द्र॑ । कृ॒ण्वन्तु॑ । वा॒घतः॑ ॥

• arvācīnaṃ ← arvācīnam ← arvācīna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favorable; backward; inclined(p).”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mana ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṛṇvantu ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vāghataḥ ← vāghant
• [noun], nominative, plural, masculine

हे शतक्रतो । शतं क्रतवो यस्यासौ शतक्रतुः । हे इन्द्र वाघतः । वहन्ति यज्ञियां धुरमिति वाघतः स्तोतारः । ते तव सु अस्मदभिमतफलसंपादनेन शोभनं मनः अर्वाचीनम् अस्मदभिमुखं कृण्वन्तु कुर्वन्तु । उत अपि च चक्षुः त्वदीयं दर्शनम् अस्मास्वनुग्रहदृष्टिं कुर्वन्तु ॥ अर्वाचीनम् । ‘विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम्’ इति खप्रत्ययः । खस्येनादेशः । चक्षुः । चक्षेः शिच्च ’ इत्युसिप्रत्ययः । शिद्वद्भावात् ख्याञादेशाभावः । नित्’ इत्यनुवृत्तेः आद्युदात्तश्च । कृण्वन्तु ।’ कृवि हिंसाकरणयोः’ इत्यस्य लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वेन पादादित्वादनिघातः। प्रत्ययस्वरः । वाघतः । ‘वह प्रापणे । ‘संश्चद्वेहत्’ इत्यादिना अतिप्रत्ययान्तत्वेन निपातनादुपधावृद्धिः । हकारस्य घत्वम् । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“May your praisers, Indra, who is worshipped in a hundred rites, direct your mind and your eyes towards us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Worshipped in a hundred rites: śatakratu = Indra; or, an epithet, he to whom a hundred (i.e. many) sacrifices are offered, or by whom many great acts are performed.

Let the cantors make your mind inclined our way—
Indra of a hundred resolves—and your eye as well.

O Indra, Lord of Hundred Powers, may those who praise thee hitherward.
Direct thy spirit and thine eye.

Sinn und Auge von dir sollen die Priester fein herwärts richten, du ratreicher Indra.

Die Beter mögen deinen Sinn, dein Auge schaffen nah herbei, O Indra, hundertwirkender.

О Индра, пусть жрецы сделают
Обращенными только сюда мысль твою,
А также взор, о стоумный!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) असंख्य बुद्धियुक्त (इन्द्र) दुष्ट पुरुषों के नाश करनेवाले ! जैसे (वाघतः) वाणी से दोषों के नाश करनेवाले बुद्धिमान् लोग (ते) आपके (अर्वाचीनम्) इस समय उत्तम शिक्षायुक्त (मनः) अन्तःकरण (उत) और (चक्षुः) नेत्र आदि इन्द्रिय को उत्तम गुणों से युक्त (सु, कृण्वन्तु) सिद्ध करैं वैसे ही आप आचरण करैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजा आदि जन सदा यथार्थवक्ता पुरुष की शिक्षा में वर्त्तमान होके धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्ध करैं ॥२॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! यथा वाघतस्तेऽर्वाचीनं मन उत चक्षुश्च शुभगुणान्वितं सुकृण्वन्तु तथैव भवानाचरतु ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्वाचीनम्) इदानीं सुशिक्षितम् (सु) (ते) तव (मनः) अन्तःकरणम् (उत) (चक्षुः) चक्षुरादीन्द्रियम् (शतक्रतो) शतमसङ्ख्यः क्रतुः प्रज्ञा यस्य तत्सम्बुद्धौ (इन्द्र) दुष्टानां विदारक (कृण्वन्तु) निष्पादयन्तु (वाघतः) ये वाचा दोषान् घ्नन्ति ते मेधाविनः। वाघत इति मेधाविना०। निघं० ३। १५। ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजादयो जनाः सदाऽऽप्तशिक्षायां वर्त्तित्वा धर्मार्थकाममोक्षान् साध्नुवन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजा वगैरेनी सदैव यथार्थवक्ता पुरुषाकडून शिक्षण घ्यावे व धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करावा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ना᳓मानि ते शतक्रतो
वि᳓श्वाभिर् गीर्भि᳓र् ईमहे
इ᳓न्द्राभिमातिषा᳓हिये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
nā́māni ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

abhimātiṣā́hye ← abhimātiṣā́hya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

नामा॑नि । ते॒ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । विश्वा॑भिः । गीः॒ऽभिः । ई॒म॒हे॒ ।
इन्द्र॑ । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽसह्ये॑ ॥

• nāmāni ← nāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• indrābhimātiṣāhye ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrābhimātiṣāhye ← abhimātiṣāhye ← abhimātiṣāhya
• [noun], locative, singular, neuter

शतक्रतो हे इन्द्र अभिमातिषाह्ये । मातिर्मानो गर्वः । अभितो मानो येषां तेऽभिमातयः शत्रवः । तेषां सहनमेव सह्यम् । तस्मिन् युद्धे अस्माकमुपस्थिते सति ते तव नामानि शक्रवज्रहस्तादीनि नामधेयानि यद्वा तदुपलक्षितानि बलानि विश्वाभिर्गीभिः सर्वाभिः स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिः ईमहे वयं याचामहे ॥ ईमहे । ई कान्त्यादिषु । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । अदादित्वाच्छपो लुक् । निघातः ॥

English translation:

“We recite, Indra, who is worshipped in a hundred rites, (your many) names in all our hymns for strength to resist our foes.”

We implore your names with all our songs—
Indra of a hundred resolves—in vanquishing hostility. ᳓

O Indra, Lord of Hundred Powers, with all our songs we invocate
Thy names for triumph over foes.

Wir beschwören mit allen Lobesworten deine Namen, du ratreicher Indra, wenn es gilt, der Anschläge Meister zu werden.

Wir rufen deine Namen an durch jedes Lied, viel wirkender, Zur Feindbesiegung Indra dich.

Имена твои, о стоумный,
Мы произносим с мольбою во всех песнях,
О Индра, чтобы одолеть преследователей.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) बहुत बुद्धिमान् (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के कारण से राजन् ! जैसे हम लोग (विश्वाभिः) संपूर्ण (गीर्भिः) विद्या उत्तम शिक्षा और धर्म से युक्त वाणियों से जिन (ते) आपके (नामानि) संज्ञाओं को अर्थयुक्त होने की (ईमहे) याचना करते हैं वह आप हम लोगों के लिये (अभिमातिषाह्ये) अभिमान युक्त शत्रु लोग सहने योग्य हैं जिसमें ऐसे संग्राम में सहायता दीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजमान, विद्या और विनयों से प्रकाशमान, वह राजा, मनुष्यों की पालना करता वह नृप, और भूमि का पालन करता है, वह भूमिप इत्यादि सब राजा के नाम सार्थक हों और जब शत्रुओं के साथ संग्राम होवै तो सब प्रकार से रक्षा करनेवाला राजा होवै, ऐसा होने से निश्चित विजय होता, नहीं तो नहीं होता है ॥३॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! यथा वयं विश्वाभिर्गीर्भिर्यस्य ते नामानि सार्थकानीमहे स त्वमस्मभ्यमभिमातिषाह्ये साहाय्यं देहि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नामानि) संज्ञाः (ते) तव (शतक्रतो) बहुप्रज्ञान (विश्वाभिः) सर्वाभिः (गीर्भिः) विद्यासुशिक्षाधर्मयुक्ताभिर्वाग्भिः (ईमहे) याचामहे (इन्द्र) परमैश्वर्य्यहेतो राजन् (अभिमातिषाह्ये) अभिमातयोऽभिमानयुक्ताः शत्रवस्सह्या यस्मिन् सङ्ग्रामे तस्मिन् ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजते विद्याविनयाभ्यां प्रकाशते स राजा यो नॄन्पाति स नृपो यो भुवं पाति स भूमिप इत्यादीनि सर्वाणि राज्ञो नामानि सार्थकानि सन्तु। यदा शत्रुभिः सह सङ्ग्रामो भवेत्तदा सर्वप्रकारेण रक्षको राजा भवेत्। एवं सति ध्रुवो विजयोऽन्यथा विपर्य्ययः ॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्या व विनयाने प्रकाशित होतो तो राजा असतो. माणसांचे पालन करतो तो नृप असतो व भूमीचे पालन करतो तो भूमिप असतो. ही सर्व राजाची नावे असून ती सार्थक असावीत. जेव्हा शत्रूंबरोबर युद्ध होते तेव्हा सर्व प्रकारे रक्षणही राजाच करतो. असे असेल तर विजय निश्चित असतो, अन्यथा विजय मिळत नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

पुरुष्टुत᳓स्य धा᳓मभिः
शते᳓न महयामसि
इ᳓न्द्रस्य चर्षणीधृ᳓तः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

puruṣṭutásya ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahayāmasi ← √mahay- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śaténa ← śatá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

carṣaṇīdhŕ̥taḥ ← carṣaṇīdhŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पु॒रु॒ऽस्तु॒तस्य॑ । धाम॑ऽभिः । श॒तेन॑ । म॒ह॒या॒म॒सि॒ ।
इन्द्र॑स्य । च॒र्ष॒णि॒ऽधृतः॑ ॥

• puruṣṭutasya ← puruṣṭuta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• śatena ← śata
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• mahayāmasi ← mahay ← √mah
• [verb], plural, Present indikative
• “glorify.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• carṣaṇīdhṛtaḥ ← carṣaṇī
• [noun], feminine

• carṣaṇīdhṛtaḥ ← dhṛtaḥ ← dhṛt
• [noun], genitive, singular, masculine
• “maintaining.”

हे इन्द्र पुरुष्टुतस्य पुरुभिः बहुभिः स्तोतृभिः स्तुतस्य शतेन अपरिमितसंख्याकैः धामभिः तेजोभिः युक्तस्य चर्षणीधृतः चर्षणीनां मनुष्याणां कर्मानुष्ठातॄणामभिमतफलसंपादनेन धारकस्य इन्द्रस्य। यद्वा । आकृषन्ति सर्वमनेन इति चर्षणि बलम् । तद्धारकस्य तव महयामसि महयामः स्तोत्रं कुर्मः ॥ पुरुष्टुतस्य । ‘ष्टुञ् स्तुतौ ’ । कर्मणि क्तः । थाथादिस्वरः । संहितायां ’ स्तुतस्तोमयोश्छन्दसि’ इति षत्वम् । महयामसि । ‘मह पूजायाम् ’ इत्यस्य लटि इदन्तो मसिः । निघातः । चर्षणीधृतः । ‘कृष आकर्षणे ‘। ‘कृषेरादेश्च चः’ (उ. सू. २. २६१ ) इत्यनिप्रत्ययः । ककारस्य चकारादेशः । यद्वा ‘कृष विलेखने ’ । कर्षन्तीति चर्षणयो मनुष्याः । ‘धृ धारणे’ । क्विप् । कृदुत्तरपदस्वरः ॥

English translation:

“We repeat the praise of the many-lauded Indra the supporter of man, invested with a hundred glories.”

We magnify (him) through the hundred embodiments of the
much-praised one,
of Indra, the supporter of the settled domains. ᳓

We strive for glory through the powers immense of him whom many praise,
Of Indra who supports mankind.

Mit den hundert Eigenschaften des vielgepriesenen, völkererhaltenden Indra verherrlichen wir ihn.

Mit hundert Liedern rühmen wir, wie das der vielgepriesene, Der Volkbeschützer Indra will.

За сотню проявлений
Многопрославленного Индры,
Поддерживающего народы, мы возвеличиваем (его).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब प्रजा के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (पुरुष्टुतस्य) बहुतों से प्रशंसा पाये हुए और (चर्षणीधृतः) मनुष्यों को धारण करनेवाले (इन्द्रस्य) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त राजा का (शतेन) असङ्ख्य (धामभिः) जन्म स्थान और नामों से (महयामसि) पूजन करैं वैसे उस प्रशंसित का सत्कार आप लोग भी करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि राजा आदि न्यायकारी जनों का सब प्रकार सत्कार करैं और राजा आदि भी प्रजाजनों का सदा सत्कार करैं, ऐसा करने पर राजा और प्रजा इन दोनों के मङ्गल की उन्नति होती है ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वयं पुरुष्टुतस्य चर्षणीधृत इन्द्रस्य शतेन धामभिर्महयामसि। तथैतस्य सत्कारं यूयमपि कुरुत ॥४॥

अथ प्रजागुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुष्टुतस्य) बहुभिः प्रशंसितस्य (धामभिः) जन्मस्थाननामभिः (शतेन) असङ्ख्येन (महयामसि) पूजयाम (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य्ययुक्तस्य राज्ञः (चर्षणीधृतः) यश्चर्षणीन् मनुष्यान्धरति तस्य ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यै राजादिन्यायकारिणां सर्वथा सत्कारः कर्त्तव्यो राजादयोऽपि प्रजास्थान् सदा सत्कुर्युरेवंकृते सत्युभयेषां मङ्गलोन्नतिर्भवति ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी राजा इत्यादी न्यायकारी लोकांचा सर्व प्रकारे सत्कार करावा. राजा इत्यादींनीही प्रजाजनांचा सत्कार करावा, असे करण्याने राजा व प्रजा या दोघांचेही कल्याण होते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रं वृत्रा᳓य ह᳓न्तवे
पुरुहूत᳓म् उ᳓प ब्रुवे
भ᳓रेषु वा᳓जसातये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hántave ← √han- (root)
{case:DAT, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

puruhūtám ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

bháreṣu ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

इन्द्र॑म् । वृ॒त्राय॑ । हन्त॑वे । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।
भरे॑षु । वाज॑ऽसातये ॥

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtrāya ← vṛtra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• hantave ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• puruhūtam ← puruhūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• bhareṣu ← bhara
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

हे इन्द्र वृत्राय हन्तवे वृत्रनामकमसुरं हन्तुं भरेषु युद्धेषु वाजसातये अन्नोपलक्षितधनलाभाय च पुरुहूतं पुरुभिराहूतम् इन्द्रं बलवन्तं त्वाम् उप ब्रुवे सोमपानार्थं विश्वामित्रोऽहमाह्वयामि । वृत्राय । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानम् । हन्तवे । हन्तेस्तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः । नित्स्वरः ॥ ब्रुवे । ‘ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि’ इत्यस्य लट्युत्तम इटि रूपम् । निघातः । वाजसातये । सननं सातिः । वाजस्य सातिर्वाजसातिः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“I invoke you, Indra, who is invoked of many for the slaying of Vṛtra, and the granting of food (as the spoil) of battle.”

Indra, much invoked, I call toward me to slay Vr̥tra,
to win spoils in raids.

Given vā́jeṣu beginning vs. 6, vā́jasātaye would have better been tr. “to win prizes.”

For Vrtra’s slaughter I address Indra whom many invocate,
To win us booty in the wars.

Dem vielgerufenen Indra rede ich zu, daß er den Vritra erschlage, daß er in den Kämpfen den Preis gewinne.

Den vielgerufnen sprech ich an, dass Indra tödte unsern Feind, Und Beute schaffe in der Schlacht.

К Индре, много (раз) призванному, я обращаюсь,
Чтобы он убил Вритру,
Чтобы он добыл награду в битвах.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेना में वर्त्तमान वीर पुरुषो ! जिस प्रकार सेना का अधीश मैं (वृत्राय) न्याय के आवरण करनेवाले शत्रु के (हन्तवे) नाश के लिये तथा (भरेषु) संग्रामों में (वाजसातये) धन आदि को बाँटने के लिये (पुरुहूतम्) बहुतों से पुकारे वा प्रशंसा किये गये (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले राजा को (उप) समीप में (ब्रुवे) कहता हूँ वैसे आप लोग भी इसके समीप कहो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब संग्राम प्रवृत्त होवै तो योधाओं के प्रति अध्यक्ष पुरुषों को चाहिये कि जिस प्रकार विजय हो वैसा उपदेश दें और योद्धा लोग अधिष्ठाता पुरुषों की आज्ञा में सब प्रकार वर्त्तमान होवैं, ऐसा करने से कैसे पराजय हो ? ॥५॥

अन्वय: हे सेनास्थवीरा यथा सेनाधीशोऽहं वृत्राय हन्तवे भरेषु वाजसातये पुरुहूतमिन्द्रमुपब्रुवे तथा यूयमप्येतमुपब्रुवन्तु ॥५॥

पुना राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यप्रदम् (वृत्राय) मेघ इव न्यायावरकाय शत्रवे (हन्तवे) हन्तुम् (पुरुहूतम्) बहुभिराहूतं प्रशंसितं वा (उप) समीपे (ब्रुवे) कथयामि (भरेषु) सङ्ग्रामेषु (वाजसातये) धनादिसंविभागाय ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदा सङ्ग्रामः प्रवर्त्तेत तदा योधॄन्प्रत्यध्यक्षैर्यथा विजयः स्यात्तथोपदेष्टव्यम्। योद्धारश्चाधिष्ठातॄणामाज्ञायां सर्वथा वर्त्तेरन्नेवं सति कुतः पराजयः ?॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजाने युद्धात योद्ध्यांना विजय प्राप्त होईल असा उपदेश करावा व योद्ध्यांनी राजाची आज्ञा पालन करावी. असे केल्यामुळे पराभव कसा होईल? ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वा᳓जेषु सासहि᳓र् भव
त्वा᳓म् ईमहे शतक्रतो
इ᳓न्द्र वृत्रा᳓य ह᳓न्तवे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sāsahíḥ ← sāsahí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

hántave ← √han- (root)
{case:DAT, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

वाजे॑षु । स॒स॒हिः । भ॒व॒ । त्वाम् । ई॒म॒हे॒ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
इन्द्र॑ । वृ॒त्राय॑ । हन्त॑वे ॥

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sāsahir ← sāsahiḥ ← sāsahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtrāya ← vṛtra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• hantave ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

शतक्रतो हे इन्द्र वाजेषु संग्रामेषु सासहिः शत्रूणामभिभविता भव । वृत्राय ‘हन्तवे वृत्रं हन्तुं त्वामीमहे प्रार्थयामहे ॥ सासहिः । ‘सहिवहिचलिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः किकिनौ वक्तव्यौ’ इति किप्रत्ययः । तस्य स्वरः । वृत्राय । कर्मणः संप्रदानम् । हन्तवे । तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Be victorious, Indra, in battles; we solicit you, object of many rites, to destroy Vṛtra.”

Be victorious when the prize (is set). We implore you,
Indra of a hundred resolves, to slay Vr̥tra.

And here a plural “when the prizes (are set)” would be more accurate.

In battles be victorious. We seek thee, Lord of Hundred Powers,
Indra, that Vrtra may be slain.

Sei siegreich in den Preiskämpfen; wir beschwören dich, ratreicher Indra, den Vritra zu erschlagen.

Sei Sieger in den Kämpfen du, den Feind zu tödten flehn wir dich, O Indra, hundertwirkender,

Будь победителем в битвах за награду!
Мы взываем к тебе, о стоумный
Индра, чтобы ты убил Вритру.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) अति सूक्ष्म बुद्धियुक्त (इन्द्र) दुष्ट पुरुषों के दल के नाश करनेवाले ! हम लोग जिन (त्वाम्) आपको (वृत्राय) मेघ के सदृश शत्रु के (हन्तवे) नाश करने को (ईमहे) युद्ध के उपकारक वस्तुओं के साथ याचना करते हैं वह आप (वाजेषु) जिनमें बहुत अन्न और विज्ञान आदि सामग्री अपेक्षित हैं ऐसे संग्रामों में (सासहिः) अत्यन्त सहनेवाले (भव) हूजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - जिस कर्म में जिसका स्थापन सभा करै, वह पुरुष उस अधिकार की यथायोग्य उन्नति करै और जिस अधिकार में जिसका नियोग होवै, वहाँ जो आज्ञा उसका वह कदाचित् उल्लङ्घन न करै ॥६॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! वयं यं त्वा वृत्राय हन्तव ईमहे स त्वं वाजेषु सासहिर्भव ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजेषु) बह्वन्नविज्ञानादिसामग्र्यपेक्षेषु सङ्ग्रामेषु (सासहिः) भृशं सोढा (भव) (त्वाम्) (ईमहे) युद्धोपकरणैर्याचामहे (शतक्रतो) अमितप्रज्ञ (इन्द्र) दुष्टदलविदारक (वृत्राय) मेघमिव शत्रुम् (हन्तवे) हन्तुम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - यस्मिन् कर्मणि यस्य स्थापनं सभा कुर्यात्स तमधिकारं यथावदुन्नयेत् यस्याऽधिकारे यस्य नियोजनं स्यात्तदाज्ञां स कदाचिन्नोल्लङ्घयेत् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ज्या कामात ज्याची नेमणूक सभा करते त्या पुरुषाने त्या अधिकाराचा यथायोग्य वापर करावा. ज्या अधिकाऱ्याची ज्या पदावर नेमणूक होते त्याने राजाच्या आज्ञेचे उल्लंघन करू नये. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

द्युम्ने᳓षु पृतना᳓जिये
पृत्सुतू᳓र्षु श्र᳓वस्सु च
इ᳓न्द्र सा᳓क्ष्वाभि᳓मातिषु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dyumnéṣu ← dyumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

pr̥tanā́jye ← pr̥tanā́jya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

pr̥tsutū́rṣu ← pr̥tsutúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

śrávassu ← śrávas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

abhímātiṣu ← abhímāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sā́kṣva ← √sah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

द्यु॒म्नेषु॑ । पृ॒त॒नाज्ये॑ । पृ॒त्सु॒तूर्षु॑ । श्रवः॑ऽसु । च॒ ।
इन्द्र॑ । साक्ष्व॑ । अ॒भिऽमा॑तिषु ॥

• dyumneṣu ← dyumna
• [noun], locative, plural, neuter
• “magnificence.”

• pṛtanājye ← pṛtanājya
• [noun], locative, singular, neuter
• “fight; combat.”

• pṛtsutūrṣu ← pṛtsutur
• [noun], locative, plural, neuter

• śravassu ← śravas
• [noun], locative, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sākṣvābhimātiṣu ← sākṣva ← sah
• [verb], singular, Aorist imperative
• “endure; overcome; habituate.”

• sākṣvābhimātiṣu ← abhimātiṣu ← abhimāti
• [noun], locative, plural, feminine
• “aggression; hostility.”

द्युम्नेषु द्योतमानेषु धनेषु प्राप्तव्येष्वभिमानिनो ये सपत्नाः पृतनाज्ये । पृतनानामजनं गमनं यस्मिन्निति पृतनाज्यं संग्रामः । तस्मिन् संग्रामे च पृत्सुतूर्षु पृतनासु तरणशीलेषु शूरेषु श्रवःसु बलेषु च येऽभिमानिनः सपत्नाः सन्ति तान् हे इन्द्र साक्ष्व अभिभव । तथा अभिमातिषु सर्वतो गर्वयुक्तेषु शत्रुषु पुरुषेषु ये सपत्नाः तांश्चाभिभव ॥ पृतनाज्ये । अज गतिक्षेपणयोः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य ‘अचो यत्’ । पृतनानामाज्यं पृतनाज्यम् । एकादेशस्वरः। पृत्सुतूर्षु । पृतनाशब्दस्य सौ परतः ‘मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् ’ इति पृदादेशः ।’ ञित्वरा संभ्रमे ’ । ताच्छीलिकः क्विप् । ज्वरत्वर’ इत्यादिना ऊठ्। तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति पूर्वपदस्य सप्तम्या अलुक् । कृदुत्तरपदस्वरः । साक्ष्व । ‘षह मर्षणे ’ इत्यस्य लोटि ’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ढत्वकत्वे । दीर्घश्छान्दसः ॥

English translation:

“Overcome, Indra, those who are adverse to us in riches, in battle, in hostile hosts, in strength.”

Amid brilliant outbursts on the battle-drive, amid claims to fame that bring success in battles,
Indra, be victorious at the hostilities.

The vs. contains 5 locatives, 4 of them plural, and so the issue – though not a particularly pressing one – is to sort out what goes with what. I have taken them pāda by pāda. Different tr. distribute them slightly differently.

In splendid combats of the hosts, in glories where the fight is won.
Indra, be victor over foes.

Bei den Glanztaten in der Schlacht und bei den in den Schlachten siegreichen Ruhmestaten sei du, Indra, siegreich über die Anschläge!

Um Beute in der Heeresschlacht, um Gut in Kämpfen mit dem Feind; Besieg die Gegner Indra du.

В блистательных делах, в состязании с врагами,
И в делах славы, связанных с победами в битвах,
О Индра, одерживай верх над преследователями!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) तेजस्वी पुरुष ! आप (पृत्सुतूर्षु) सेनाओं में शीघ्रता से नाश करनेवाले जनों वा (श्रवःसु) श्रवण वा अन्न आदि पदार्थों (द्युम्नेषु) वा यशस्वी वा धन की प्राप्ति करानेवाले विषयों में वा (पृतनाज्ये) सेना संबन्धी संग्राम में (साक्ष्व) सहन करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो विद्यमान धन आदि पदार्थ वीर सेना व्याख्यान देनेवाले और युद्ध के अभिमानी अपने प्रिय आनन्दित और पुष्ट पुरुषों के होने पर शत्रुओं के साथ संग्राम करते हैं, वे ही पुरुष निश्चित विजय को प्राप्त होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं पृत्सुतूर्षु श्रवःसु द्युम्नेष्वभिमातिषु च सत्सु पृतनाज्ये साक्ष्व ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्युम्नेषु) यशस्विषु धनप्रापकेषु वा (पृतनाज्ये) पृतनायाः सेनायाः सङ्ग्रामे (पृत्सुतूर्षु) पृत्नासु सेनासु त्वरमाणेषु हिंसकेषु (श्रवःसु) श्रवणेष्वन्नादिषु वा (च) (इन्द्र) (साक्ष्व) सहस्व (अभिमातिषु) अभिमानयुक्तेषु योद्धृषु ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये विद्यमानेषु धनादिषु वीरसेनासु व्याख्यातृषु युद्धाऽभिमानिषु स्वप्रियेषु हृष्टपुष्टेषु सत्सु च शत्रुभिः सह सङ्ग्रामं कुर्वन्ति त एवं ध्रुवं विजयं लभन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा धन इत्यादी पदार्थ, वीरसेना, व्याख्याते, युद्धाभिमानी स्वतःला प्रिय वाटणारे सुदृढ पुरुष शत्रूंबरोबर संग्राम करतात तेव्हा तेच पुरुष निश्चित विजय प्राप्त करतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

शुष्मि᳓न्तमं न ऊत᳓ये
द्युम्नि᳓नम् पाहि जा᳓गृविम्
इ᳓न्द्र सो᳓मं शतक्रतो

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śuṣmíntamam ← śuṣmíntama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dyumnínam ← dyumnín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jā́gr̥vim ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

शु॒ष्मिन्ऽत॑मम् । न । ऊ॒तये॑ । द्यु॒म्निन॑म् । पा॒हि॒ । जागृ॑विम् ।
इन्द्र॑ । सोम॑म् । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ॥

• śuṣmintamaṃ ← śuṣmintamam ← śuṣmintama
• [noun], accusative, singular, masculine

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• dyumninam ← dyumnin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; imperial.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• jāgṛvim ← jāgṛvi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

शतक्रतो हे इन्द्र शुष्मिन्तमं बलवतां मध्येऽतिशयेन बलवन्तं द्युम्निनं दीप्तिमन्तम् । यद्वा शुष्मिन्तमं शत्रूणां शोषकतमं द्युम्निनं यशस्विनम्। जागृविं जागरणशीलम् । पीतः सोमो जागृविः स्वप्ननिवारक इति । तादृशं नः अस्माकं संबन्धिनं सोमम् ऊतये अस्माकं रक्षणाय पाहि अत्रागत्य पिब ॥ शुष्मिन्तमम् । तमपः पित्वादनुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः । पाहि । पातेर्लोटि • बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । निघातः । जागृविः । क्विन्प्रत्ययान्तः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Drink, Indra, object of many rites, for our preservation, the most invigorating, fame-conferring, sleep-dispelling, Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pītaḥ somaḥ svapnanivāraka = drinking the soma is preventive of sleep

Drink the most unbridled, brilliant, wakeful soma—
Indra of a hundred resolves—to aid us.

Drink thou the Soma for our help, bright, vigilant, exceeding strong,
O Indra, Lord of Hundred Powers.

Trink unseren feurigsten, glänzenden, wachhaltenden Soma zum Beistand, du ratreicher Indra!

Den Soma trink zur Hülfe uns, den stärksten, muntern, glänzenden, O Indra, hundertwirkender.

Чтобы поддержать (нас), пей нашего
Самого буйного, блистательного,
Бодрящего сому, о Индра стоумный!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) बहुत बुद्धि वा बहुत कर्मयुक्त (इन्द्र) सबके रक्षक राजन् ! आप (नः) हम लोगों की (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (शुष्मिन्तमम्) प्रशंसित वा बहुत प्रकार का बल जिसके उस अतीव (द्युम्निनम्) यशस्वी लक्ष्मीवान् और (जागृविम्) जागनेवाले जन और (सोमम्) ऐश्वर्य्य की (पाहि) रक्षा करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - सब प्रजा और राजजनों को चाहिये कि सबके अधीश राजा और अन्य अध्यक्षों के प्रति ऐसा कहैं कि आप लोग हम लोगों के रक्षक पुरुषों की और ऐश्वर्य्य की रक्षा में निरालस और उद्यत होवैं ॥८॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! त्वं न ऊतये शुष्मिन्तमं द्युम्निनं जागृविं सोमं च पाहि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुष्मिन्तमम्) प्रशंसितं बहुविधं वा बलं विद्यते यस्य तमतिशयितम् (नः) अस्माकम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (द्युम्निनम्) यशस्विनं श्रीमन्तम् (पाहि) (जागृविम्) जागरूकम् (इन्द्र) सर्वाभिरक्षक राजन् (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् (शतक्रतो) बहुप्रज्ञ बहुकर्मन् वा ॥८॥

भावार्थभाषाः - सर्वैः प्रजाराजजनैः सर्वाधीशं राजानमन्यानध्यक्षान्प्रति चैवं वाच्यं भवन्तोऽस्माकं रक्षकाणामैश्वर्य्यस्य च रक्षायामनलसा उद्यता भवन्तु ॥८॥

भावार्थभाषाः - सर्व प्रजा व राजजनांनी सर्वाधीश राजा व इतर अध्यक्षांना असे म्हणावे की तुम्ही आमच्या रक्षकांचे व ऐश्वर्याचे रक्षण करण्यास सदैव तत्पर असावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इन्द्रिया᳓णि शतक्रतो
या᳓ ते ज᳓नेषु पञ्च᳓सु
इ᳓न्द्र ता᳓नि त आ᳓ वृणे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indriyā́ṇi ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jáneṣu ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pañcásu ← páñca- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vr̥ṇe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

इ॒न्द्रि॒याणि॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । या । ते॒ । जने॑षु । प॒ञ्चऽसु॑ ।
इन्द्र॑ । तानि॑ । ते॒ । आ । वृ॒णे॒ ॥

इ॒न्द्रि॒याणि॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शत-क्र॒तो॒ । या । ते॒ । जने॑षु । प॒ञ्चस्विति॑ प॒ञ्च-सु॒ ॥ इन्द्र॑ । तानि॑ । ते॒ । एति॑ । वृ॒णे॒ ॥

• indriyāṇi ← indriya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• janeṣu ← jana
• [noun], locative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• pañcasu ← pañcan
• [noun], locative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇe ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “choose; ask.”

शतक्रतो हे इन्द्र ते तव संबन्धिषु पञ्चसु जनेषु गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसि इत्येषु या यानि इन्द्रियाणि रूपग्रहणादिसामर्थ्यानि स्थितानि ते त्वदीयानि तानि इन्द्रियाण्यहम् आ वृणे संभजे । यद्वा पञ्चजनेषु निषादपञ्चमेषु चतुर्षु जनेषु यानीन्द्रियाणि सामर्थ्यानि तानि त्वदीयान्यहमावृणे ॥ इन्द्रियाणि । इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति वा’ इति धच्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादन्तोदात्तः । वृणे । ‘वृङ् संभक्तौ ’ इत्यस्य लटि रूपम् । निघातः ॥

इन्द्रियाणीति। हे शकक्रतो पञ्चसु जनेषु निषादपञ्चमेषु ब्राह्मणादिवर्णेषु यानि ते तवानुग्रहादिन्द्रियाणि सामर्थ्यानि सन्ति, हे इन्द्र तानि सर्वाणि ते तवानुग्रहादावृणे समन्ताद्गृह्णामि।

हे इन्द्र शतक्रतो या यानि ते तवेन्द्रियाणि वीर्याणि पञ्चसु जनेषु निषादपञ्चमेषु ब्राह्मणादिषु देवमनुष्यपितृरक्षोगन्धर्वेषु वा त्वया दत्तानि तिष्ठन्ति । यद्वा - पञ्चसु जनेषु निमित्तभूतेषु पञ्चजनपरिपालनार्थानि यानि तव वीर्याणि त्वयि तिष्ठन्ति तान्यहमावृणे आभिमुख्येन याचे ते तवैव प्रसादान्मदभिमतान्यपि साधयन्त्विति प्रार्थये । त्वं च तथानुज्ञातुमर्हसि, यथाहं पशुमान्त्स्यामिति । यद्वा - मय्यपि तानि वीर्याणि सन्त्विति याचे, त्वं च तानि देहि । ‘स एवास्मा इन्द्रियं पशून्प्र यच्छति पशुमानेव भवति’ इति ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Indra, object of many rites, I regard the organs of sense, that exist in the five races (of beings dependent) on you as yours.”

Your Indrian powers that are among the five peoples—
Indra of a hundred resolves—those I want for myself.

On the indriyā́ṇi dispersed among the five peoples, see Proferes (2007: 65).

O Satakratu, powers which thou mid the Five Races hast displayed-
These, Indra, do I claim of thee.

O Śatakratu, the strength of thine
That is in the five folks,
That do I choose of thee.

Deine Kraftäußerungen, die unter den fünf Völkern bekannt sind, die erbitte ich mir von dir, ratreicher Indra.

Die Indrakräfte wünsch’ ich her, die, Indra, hundertwirkender, Du bei den fünf Geschlechtern zeigst.

Те доблести Индры, о стоумный,
Которые у тебя среди пяти народов,
О Индра, – я выбираю их себе.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) अपार बुद्धियुक्त (इन्द्र) ऐश्वर्य्य को योग करनेवाले ! पञ्चसु पाँच राज्य, सेना, कोश, दूतत्व, प्राड्विवाकत्व आदि पदवियों से युक्त अधिकारी और (जनेषु) प्रत्यक्ष अध्यक्षों में (या) जो (ते) आपके (इन्द्रियाणि) जीने के चिह्न हैं (तानि) उन (ते) आपके चिह्नों को मैं (आ) (वृणे) उत्तम गुणों से आच्छादन करता हूँ ॥९॥

भावार्थभाषाः - वही पुरुष राज्य करने के योग्य है, जो मन्त्रियों के चरित्रों को नेत्र से रूप के सदृश प्रत्यक्ष करता है, जैसे शरीर के इन्द्रिय के गोलक अर्थात् काले तारेवाले नेत्र के संबन्ध से जीव के सम्पूर्ण कार्य्य सिद्ध होते हैं, वैसे राजा मन्त्री और सेना के योग से राजकार्यों को सिद्ध कर सकता है ॥९॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! पञ्चसु जनेषु या त इन्द्रियाणि सन्ति तानि तेऽहमावृणे ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रियाणि) इन्द्रस्य जीवस्य लिङ्गानि (शतक्रतो) अमितबुद्धे (या) यानि (ते) तव (जनेषु) प्रसिद्धेष्वध्यक्षेषु (पञ्चसु) राज्यसेनाकोशदूतत्वप्राड्विवाकत्वसंपन्नेष्वधिकारिषु (इन्द्र) ऐश्वर्ययोजक (तानि) (ते) तव (आ) (वृणे) शुभगुणैराच्छादयामि ॥९॥

भावार्थभाषाः - स एव राज्यं कर्त्तुमर्हति योऽमात्यानां चरित्राणि चक्षुषा रूपमिव प्रत्यक्षीकरोति यथा शरीरेन्द्रियगोलकसम्बन्धेन जीवस्य सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति तथैव राजाऽमात्यसेनायोगेन राजकार्याणि साद्धुं शक्नोति ॥९॥

भावार्थभाषाः - जसे नेत्रांनी रूप पाहिले जाते तसे जो मंत्र्यांचे चरित्र पाहतो तोच पुरुष राज्य करण्यायोग्य असतो. जसे इंद्रियांद्वारे जीवाचे संपूर्ण कार्य सिद्ध होते तसे राजा मंत्री व सेनेद्वारे राज्य कार्य सिद्ध करू शकतो. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓गन्न् इन्द्र श्र᳓वो बृह᳓द्
द्युम्नं᳓ दधिष्व दुष्ट᳓रम्
उ᳓त् ते शु᳓ष्मं तिरामसि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágan ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhiṣva ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tirāmasi ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

út ← út (invariable)

अग॑न् । इ॒न्द्र॒ । श्रवः॑ । बृ॒हत् । द्यु॒म्नम् । द॒धि॒ष्व॒ । दु॒स्तर॑म् ।
उत् । ते॒ । शुष्म॑म् । ति॒रा॒म॒सि॒ ॥

• agann ← agan ← gam
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• dyumnaṃ ← dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• dadhiṣva ← dhā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śuṣmaṃ ← śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tirāmasi ← tṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे इन्द्र वृत्रहन्” बृहत् महत् श्रवः सोमलक्षणमस्माभिर्दीयमानमन्नम् अगन् त्वां गच्छतु । त्वं दुष्टरं दुस्तरं शत्रुभिः तरितुम्’ अशक्यं द्युम्नं धनं दधिष्व अस्मभ्यं प्रयच्छ । वयं तु ते त्वदीयं शुष्मं बलम् उत्कृष्टं तिरामसि सोमाज्यादिभिर्वर्धयामः ॥ अगन् । गमेर्लङि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । हल्ङ्यादिना तिलोपः । ‘मो नो धातोः ‘। अडागमस्वरः । दधिष्व । दधातेर्लोटि ‘छन्दस्युभयथा ’ इति थास आर्धधातुकत्वादिडागमः । निघातः । दुस्तरम् । तरतेः कृच्छ्रार्थे खल् । सुषामादित्वात् संहितायां षत्वम् । लित्स्वरः । तिरामसि । इदन्तो मसिः । निघातः ॥

English translation:

“May the abundant (sacrificial) food (we offer) reach you, Indra; grant us wealth that may not easily be surpassed; we augment your vigour (by our offerings).”

You have come, Indra, to lofty fame. Establish for yourself brilliance difficult to surpass.
We exalt your unbridled power.

Note the alliteration in pāda b: dyumnáṃ dadhiṣva duṣṭáram.

The root √tṝ contributes two forms here: duṣṭáram (b) and úd … tirāmasi. It is difficult to convey their root connection in Engl.

Indra, great glory hast thou gained. Win splendid fame which none may mar
We make thy might perpetual.

Du, Indra, bist zu hohem Ruhme gelangt; erreiche unübertroffenen Glanz! Wir erhöhen deinen Kampfesmut.

Du, Indra kamst zu hohem Ruhm, nimm an die schwer bezwungne Kraft, Wir steigern höher deinen Muth.

Ты на пути к высокой славе, о Индра.
Достигни непреодолимого блеска!
Мы возвышаем твое неистовство.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त ! जिस (बृहत्) बड़े (दुष्टरम्) शत्रुओं से दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य (श्रवः) अन्न वा श्रवण (द्युम्नम्) यश वा धन और (शुष्मम्) बल को विद्वान् लोग (अगन्) प्राप्त होते हैं वा जिस (ते) आपके पूर्वोक्त अन्न श्रवण यश धन और बल को हम लोग (उत्) उत्तम प्रकार (तिरामसि) तरे उल्लंघें अर्थात् उससे अधिक सम्पादन करें उस सबको आप (दधिष्व) धारण करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - उतना ही ऐश्वर्य्य राजा को धारण करना चाहिये कि जितना सेना और प्रजा के पालन के और मन्त्रियों की रक्षा के लिये पूरा होवै, ऐसा करने से बड़ा यश बढ़ै ॥१०॥

अन्वय: हे इन्द्र यद्बृहद्दुष्टरं श्रवो द्युम्नं शुष्मं विद्वांसोऽगन् यत्ते वयमुत्तिरामसि तत्सर्वं त्वं दधिष्व ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अगन्) प्राप्नुवन्ति (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (श्रवः) अन्नं श्रवणं वा (बृहत्) महत् (द्युम्नम्) यशो धनं वा (दधिष्व) धर (दुष्टरम्) शत्रुभिर्दुःखेन तरितुमुल्लङ्घयितुं योग्यम् (उत्) उत्कृष्टे (ते) तव (शुष्मम्) बलम् (तिरामसि) तराम ॥१०॥

भावार्थभाषाः - तावदैश्वर्य्यं राज्ञा धर्त्तव्यं यावत्सेनायै प्रजापालनायाऽमात्यरक्षणायाऽलं स्यादेवं जाते सति महद्यशो वर्धेत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - तितकेच ऐश्वर्य राजाने धारण केले पाहिजे ज्यामुळे सेना व प्रजा यांचे पालन व मंत्र्यांचे रक्षण व्हावे त्यामुळे महद् यश वाढते. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अर्वाव᳓तो न आ᳓ गहि
अ᳓थो शक्र पराव᳓तः
उलोको᳓† य᳓स् ते अद्रिव
इ᳓न्द्रेह᳓ त᳓त आ᳓ गहि

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvāvátaḥ ← arvāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

átha ← átha (invariable)

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

śakra ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ulokáḥ ← uloká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tátas ← tátas (invariable)

अ॒र्वा॒ऽवतः॑ । नः॒ । आ । ग॒हि॒ । अथो॒ इति॑ । श॒क्र॒ । प॒रा॒ऽवतः॑ ।
ऊं॒ इति॑ । लो॒कः । यः । ते॒ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । इन्द्र॑ । इ॒ह । ततः॑ । आ । ग॒हि॒ ॥

• arvāvato ← arvāvataḥ ← arvāvat
• [noun], ablative, singular, feminine

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahy ← gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• śakra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• loko ← lokaḥ ← loka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• adriva ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• indreha ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indreha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tata ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

शक्र बलवन् हे इन्द्र अर्वावतः अर्वाचीनात् समीपाद्देशात् अथो अपि च परावतः अतिदूराद्देशात् नः अस्मानभिलक्ष्य आ गहि आगच्छ । अद्रिवः । अत्ति भक्षयति शत्रूनिति अद्रिर्वज्रः । तद्वन् हे इन्द्र ते तव यः उ लोकः उत्तमो लोकोऽस्ति ततः तस्मादपि लोकात् इह अस्मिन् देवयजने देशे सोमपानार्थम् आ गहि आगच्छ । गहि । गमेर्लोटि रूपम् । परावतः ।’ उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ’ इति वतिः । प्रत्ययस्वरः । अद्रिवः । ‘मतुवसो रुः० । इति रुः । ततः । पञ्चम्यास्तसिल्’ इति तसिल् । लित्स्वरः ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“COme to us Śakra, whether from afar or nigh; whatever, Indra, wielder of the thunderbolt, be your region, come from thence hither.”

From nearby come here to us—also, able one, from afar.
The broad space that is yours—Indra possessor of the stone—from that come here.

Come to us either from anear, Or, Sakra, come from far away.
Indra, wherever be thy home, come to us thence, O Thunder-armed.

Komm zu uns aus der Nähe und aus der Ferne, du Mächtiger! Welches deine Welt ist, von der komm hierher, Indra, Herr des Preßsteins!

Komm aus der Nähe zu uns her, und, starker, aus der Ferne auch, Welch’ Ort dir ist, o Schleuderer, von dem, o Indra, komme her.

Изблизи к нам приходи,
А также издалека, о могучий!
Тот мир, что твой, о повелитель давильных камней, -
О Индра, приходи сюда из него!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृदनुष्टुप्
• ऋषभः

अब राजा और प्रजाविषय को परस्पर सम्बन्ध से कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) बहुत मेघों से युक्त सूर्य के सदृश वर्त्तमान (शक्र) सामर्थ्यवान् (इन्द्र) ऐश्वर्य्य से सुख के दाता ! (इह) इस संसार में (यः) जो (ते) आपका (लोकः) निवासस्थान है इस स्थान से (नः) हम लोगों को (आ, गहि) प्राप्त हूजिये (अथो) इसके अनन्तर (परावतः) दूर से भी हम लोगों को प्राप्त हूजिये (ततः) और इससे (आगहि) उत्तम प्रकार अन्य स्थान में जाइये ॥११॥

भावार्थभाषाः - जैसे मनुष्य लोग प्रीति से राजा को बुलावैं और वह राजा उन प्रजाजनों के समीप अपने देश से प्राप्त हो और उस देश से अन्य देश में भी जाय, इस प्रकार राजा और प्रजा जन परस्पर स्नेह की वृद्धि के लिये कर्मों को निरन्तर करैं ॥११॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा के कामों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस सूक्त से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सैंतीसवाँ सूक्त और बाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अद्रिवः शक्रेन्द्र इह यस्ते लोकोऽस्ति तस्मादर्वावतो न आगह्यथो परावतो न आगहि तत उ अन्यत्र गच्छ ॥११॥

अथ राजप्रजाजनविषयं परस्परेणाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्वावतः) अर्वाचीनात् (नः) अस्मान् (आ) (गहि) आगच्छ प्राप्नुहि (अथो) आनन्तर्ये (शक्र) शक्तिमन् (परावतः) दूरात् (उ) (लोकः) निवासस्थानम् (यः) (ते) तव (अद्रिवः) अद्रयो बहवो मेघा विद्यन्ते यस्य सूर्यस्य तद्वद्वर्त्तमान (इन्द्र) ऐश्वर्य्येण सुखप्रद (इह) अस्मिन् संसारे (ततः) तस्मात् (आ) (गहि) ॥११॥

भावार्थभाषाः - यथा मनुष्याः प्रीत्या राजानमाह्वयेयुस्तत्सामीप्यं स स्वदेशादागच्छेत् तस्मादन्यत्र गच्छेदेवं राजप्रजाजनाः परस्परेषु स्नेहवर्धनाय कर्माणि सततं कुर्युरिति ॥११॥ अत्र राजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तत्रिंशत्तमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसे माणसांनी प्रेमाने आमंत्रित केल्यास राजा आपल्या देशातील प्रजेला भेटतो, तसे त्याने इतर देशातही जावे. राजा व प्रजा यांनी परस्पर सतत स्नेह वर्धनाचे कार्य करावे. ॥ ११ ॥