०३६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓म् ऊ षु᳓ प्र᳓भृतिं सात᳓ये धाः
श᳓श्वच्-छश्वद् ऊति᳓भिर् या᳓दमानः
सुते᳓-सुते वावृधे व᳓र्धनेभिर्
यः᳓ क᳓र्मभिर् मह᳓द्भिः सु᳓श्रुतो भू᳓त्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prábhr̥tim ← prábhr̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

śáśvac-chaśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yā́damānaḥ ← √yād- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

suté-sute ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

várdhanebhiḥ ← várdhana- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

bhū́t ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kármabhiḥ ← kárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mahádbhiḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

súśrutaḥ ← súśruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒माम् । ऊं॒ इति॑ । सु । प्रऽभृ॑तिम् । सा॒तये॑ । धाः॒ । शश्व॑त्ऽशश्वत् । ऊ॒तिऽभिः॑ । याद॑मानः ।
सु॒तेऽसु॑ते । व॒वृ॒धे॒ । वर्ध॑नेभिः । यः । कर्म॑ऽभिः । म॒हत्ऽभिः॑ । सुऽश्रु॑तः । भूत् ॥

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• prabhṛtiṃ ← prabhṛtim ← prabhṛti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “etc.; beginning; prabhṛti [word]; beginning.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śaśvacchaśvad ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• śaśvacchaśvad ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• yādamānaḥ ← yād
• [verb noun], nominative, singular

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vardhanebhir ← vardhanebhiḥ ← vardhana
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “increase; increase.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• karmabhir ← karmabhiḥ ← karman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• mahadbhiḥ ← mahat
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• suśruto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśruto ← śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

विश्वामित्र इन्द्रं स्तौति । हे इन्द्र ऊतिभिः । अवन्ति रक्षण्ति सर्वमित्य़ुतयो मरुतः । तैः शश्वच्छश्वत्सर्वदा यादमानः सङ्गतिं याचमानस्त्वं प्रभृतिम् । प्रकर्षेण भ्रियते धार्यते यज्ञार्थमिति प्रभृतिः सोमः स्तुतिर्वा । इमामिमं सोममिमां स्तुतिं वा सातयेऽस्माकं धनलाभार्थं सु धाः । सुष्थु सम्पादय । तथा स इन्द्रः सुते सुते सोमेऽभिषुते सति वर्धनेभिर्वधनकारिभिः सोमाज्यादिभिर्हविर्भिर्वावृधे । वर्धते । य इन्द्रो महद्भिः कर्मभिरसुरवधमेघभेदनादिलक्षणैर्व्यापारैः सुश्रुतो लोके प्रसिद्धो भुत् । स इन्द्र इति पुर्वेणान्वयः । प्रधृतिम् । तादौ च निति कृत्यताविति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । धाः । दधातेश्छान्दसे लुङि रूपम् । निघातः । शश्वच्छश्वत् । नित्यवीप्सयोरिति द्विर्वचनम् । यादमानः । टुयाचृयाज्ञायां शानचि रूपम् । चकारस्य दकारश्छान्दसः । वावृधे । वृधु वर्धन इत्यस्माल्लिटि रूपम् । तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घः सुहितायाम् । निघातः । वर्धनेभि । वर्धतेर्ण्यन्तस्य नन्दादित्वाल्ल्युट् लित्स्वरः । सुश्रुतः श्रु श्रवण इत्यस्मात्कर्मणि क्तः । गतिरनन्तर इत् गतिस्वरः । भूत् । भवतेर्लुङि रूपं ॥ १ ॥

English translation:

“Indra, who is constantly seeking (association) with your allies (the Maruts) accept this, our offering (made) for the grant (from you of riches); for you are one who grows with augmenting energies, through reiterated libations, and has been renowned for glorious deeds.”

Set this offering here to be won, being ever newly united with help. At every pressing he is strengthened by strengthenings, he who has
become well famed through great deeds.

I confess to being somewhat puzzled by the first half vs., beginning with the identity of the 2nd ps. subject. My assumption is that it is the priest setting out the offering for Indra, not Indra himself, who is the 3rd ps. subject in cd. Pāda b (“being united with help”) would then express the priest’s receiving of Indra’s help, though the expression seems a little odd. The only similar passage I can find is V.42.8 távotíbhiḥ sácamānāḥ … “being accompanied by your help,” of the ritual patrons. It might instead be possible to take b with cd, modifying Indra “being at one with his (own) help.” The dvandva śáśvac-chaśvat in b matching suté-sute in c might weakly support such an interpr. (contra the standard tr. as well as my published translation).

Unfortunately the pres. yā́date is not well enough attested to allow us to determine its usual subjects; of its 5 occurrences, 3 involve rivers uniting with the sea (as in 7a in this hymn).

The other question in this half-verse is how exactly to construe sātáye dhāḥ.

The standard tr. take prábhṛtim as the subj. of an active infinitive sātáye – perhaps most clearly in Keydana (Infinitive, 317 n. 132) “Mach, dass diese Darbringung siege,” taking Indra as the subject of dhāḥ (contra my identification of the priest as subj.). But I doubt that the prábhṛti- itself is the agent of winning. My published translation takes sātáye as a passive, with (perhaps) Indra the implied agent: the offering is to be won by him. This interpr. may be supported by 2c prayamyámānān práti ṣū́gṛbhāya “Grasp at (the drinks) being offered,” with prá √yam expressing the same notion as prá √bhṛ in 1a and Indra’s gaining control of them in both passages. It might also be possible that sātáye is not being used as a real infinitive, and the phrase should be tr.

“set this offering here for (our) gain” – that is, when Indra takes the offering set out by the priest, there will be general gain for all of us but neither the offering nor Indra is the agent of an infinitival use of this dative. (This seems to be close to the Witzel Gotō interpr.)

WITH constant succours, fain thyself to share it, make this oblation which we bring effective.
Grown great through strengthening gifts at each libation, he hath become renowned by mighty exploits.

Dieser Darbbringung verhilf fein immer wieder im Verein mit deinen Hilfen zum Sieg. Bei jedem Soma hat er sich an den Stärkungen gestärkt, er der durch große Taten hochberühmt wurde.

Lass dieses Lied und Opfer wohlgelingen, indem mit Hülfen fort und fort du herkommst; An Kraft erstarkte er bei jedem Trunke, er, der durch grosse Werke hochberühmt ward.

Устрой получше это принесение (жертвы так), чтобы оно имело успех.
Снова и снова прибегая к поддержкам!
При каждом выжатом (соме) он крепнул благодаря подкреплениям,
(Тот,) кто стал столь знаменит (своими) великими деяниями.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले छत्तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र से मनुष्य किस प्रकार के आचरण से सुख को प्राप्त हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! (यः) जो विद्या की (यादमानः) याचना करते हुए आप (ऊतिभिः) रक्षण आदिकों से (सातये) संविभाग के लिये (इमाम्) इस (प्रभृतिम्) उत्तम धारणा और (शश्वच्छश्वत्) व्यापक व्यापक वस्तु को (सु) उत्तम प्रकार (धाः) धारण करें (वर्धनेभिः) वृद्धि के साधनों और (महद्भिः) बड़े (कर्मभिः) करनेवाले के अतीव चाहे हुए व्यवहारों से (सुतेसुते) उत्पन्न-उत्पन्न हुए पदार्थ में (वावृधे) बढ़ें (उ) वही (सुश्रुतः) उत्तम प्रकार श्रोता (भूत्) होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कार्य्य के विज्ञान का प्रारम्भ करके पर पर अर्थात् बड़े से छोटे उससे और छोटे उससे भी छोटे इत्यादि सूक्ष्म कारण पर्य्यन्त व्यापक परमाणुरूप पदार्थ को जानकर उपयोग करें कार्य में लावें, वे इस संसार में अत्यन्त वृद्धि को प्राप्त होवैं और जो लोग विद्वान् जनों से केवल विद्या की ही याचना करते हैं, वे बहुश्रुत होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो विद्यां यादमानस्त्वमूतिभिः सातय इमां प्रभृतिं शश्वच्छश्वद्वस्तु च सु धा वर्द्धनेभिर्महद्भिः कर्मभिः सुतेसुते वावृधे स उ सुश्रुतो भूत् ॥१॥

अथ मनुष्याः केनाचरणेन सुखामाप्नुयुरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) (उ) वितर्के (सु) शोभने (प्रभृतिम्) प्रकृष्टां धारणाम् (सातये) संविभागाय (धाः) दध्याः (शश्वच्छश्वत्) व्यापकं व्यापकं वस्तु (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः (यादमानः) याचमानः। अत्र वर्णव्यत्ययेन चस्य दः। (सुतेसुते) निष्पन्ने निष्पन्ने पदार्थे (वावृधे) वर्धेत (वर्धनेभिः) वर्धकैः साधनैः (यः) (कर्मभिः) कर्त्तुरीप्सिततमैः (महद्भिः) (सुश्रुतः) शोभनं श्रुतं यस्य सः (भूत्) भवेत्। अत्राडभावः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या कार्य्यविज्ञानमारभ्य परस्परं सूक्ष्मकारणपर्य्यन्तं विभुं पदार्थं विज्ञाय उपयुञ्जीरन् तेऽत्र जगति वर्धेरन्। ये विद्वद्भ्यो विद्यामेव याचन्ते ते बहुश्रुतो जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान, राजा व प्रजा यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे कार्याचा आरंभ करून मोठ्यापासून छोट्यापर्यंत त्यांच्या सूक्ष्म कारणापर्यंत व्यापक परमाणूरूप पदार्थ जाणून उपयोग करतात व कार्यात आणतात ते या संसारात वर्धित होतात व जे लोक विद्वान लोकांकडे केवळ विद्येची याचना करतात ते बहुश्रुत असतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्राय सो᳓माः प्रदि᳓वो वि᳓दाना
ऋभु᳓र् ये᳓भिर् वृ᳓षपर्वा वि᳓हायाः
प्रयम्य᳓मानान् प्र᳓ति षू᳓ गृभाय
इ᳓न्द्र पि᳓ब वृ᳓षधूतस्य वृ᳓ष्णः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vídānāḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

r̥bhúḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víhāyāḥ ← víhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaparvā ← vŕ̥ṣaparvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gr̥bhāya ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

prayamyámānān ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

sú ← sú (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣadhūtasya ← vŕ̥ṣadhūta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑य । सोमाः॑ । प्र॒ऽदिवः॑ । विदा॑नाः । ऋ॒भुः । येभिः॑ । वृष॑ऽपर्वा । विऽहा॑याः ।
प्र॒ऽय॒म्यमा॑नान् । प्रति॑ । सु । गृ॒भा॒य॒ । इन्द्र॑ । पिब॑ । वृष॑ऽधूतस्य । वृष्णः॑ ॥

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pradivo ← pradivaḥ ← pradiv
• [noun], ablative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• vidānā ← vidānāḥ ← vid
• [verb noun], nominative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ṛbhur ← ṛbhuḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ribhus.”

• yebhir ← yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛṣaparvā ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun]
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣaparvā ← parvā ← parvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “joint; knot; festival; day; articulation; knot.”

• vihāyāḥ ← vihāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigorous.”

• prayamyamānān ← prayam ← √yam
• [verb noun], accusative, plural
• “give; emit; send; transmit.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ṣū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• gṛbhāyendra ← gṛbhāya ← gṛbhāy ← √grah
• [verb], singular, Present imperative
• “accept.”

• gṛbhāyendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vṛṣadhūtasya ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun]
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣadhūtasya ← dhūtasya ← dhū
• [verb noun], genitive, singular
• “shake; remove; chase away.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

माध्यन्दिने सवनेऽच्छावाकस्य प्रस्थितयाज्येन्द्राय सोमाः प्रदिव इत्येषा । सूत्रितं च । इन्द्राय सोमाः प्रदिवो विदाना आपूर्णो अस्य । आ. ५-५ । इति ॥हे इन्द्र इन्द्राय तुभ्यं सोमाः प्रदिवः प्रगतेषु पूर्वेश्वहःसु विदानाः । अस्मभिरम्भिताः । वृषपुर्वः । व्रुषाणः फलस्य वर्षकाः पर्वाणि कालावयवा वर्षाद्या यस्य स तथोक्तः । कालात्मक इत्यर्थः । अत एव विहायाः । विजहात्युत्सृजत्यर्थानर्थिभ्य इति विहाया महान् । तादृश इन्द्रो येभिर्यैर्दत्तैः सोमैरृभुर्दीप्तो वर्तते हे इन्द्र त्वं प्रयम्यमानान् प्रकर्षेण मन्त्रैरुपयम्यमानानिमान्सोमान् सु सुष्ठु प्रति गृभाय । प्रतिहृहाण । गृहीत्वा च वृषधूतस्य वृशभिर्ग्रावभिरभिषुतं वृष्णः स्वर्गादिफलवर्षकमिमं सोमं पिब ॥ प्रदिवः । दिवु क्रीडादौ । क्विप् । कालाध्वनोरत्यन्तसंयोग इति द्वितीया । दिव् शब्दो दिवसवाची । कृदुत्तरपदस्वरः । विदानाः । विद्लृ लाभ इत्यस्य व्यत्ययेन शानच् । बहुलं छन्दसीति विकरणस्य लुक् । विहायाः । ओहाक् त्यागे । वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसीत्यसुन् । णिदित्यनुवृत्तेरातो युक् चिण्कृतोरिति युगागमः । गातिकारकयोरिति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गृभाय । ग्रह उपादान इत्यस्य लोटि हौ श्नाप्रत्ययस्य छन्दसि शायजपीति शायजादेशः । हृग्रहोर्भ इति भत्वम् । अते हेरिति हेर्लुक् । निघातः ॥ २ ॥

English translation:

“To Indra have libations been presented in the days of old, whereby he has become illustrious, the regulator of time, the granter of desires; accept, Indra, these prescribed (offerings), and drink of this auspicous (Soma), expressed by the stones.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Has become illustrious: ṛbhur yebhiḥ, vṛṣaparvā vihāyāḥ = with which (libations) he is ṛbhu;or, dītaḥ, enlightened;

Vṛṣaparvā= he on whom the rainy season and other divisions of time parvāṇi, depend; or, time itself, kālātamakaḥ and vihāyā, who abandons or resigns to those who ask anything, that which they desire; the two first, ṛbhu and vṛṣaparvā may also be considered proper names or appellations of Indra; expressed by the stones: vṛṣadhūtasya vṛṣnaḥ: vṛs. = showering, raining; i.e. rain-shaken rainer;

Vṛṣṇaḥ = Soma that bestows svarga and such other benefits; grāvabhir abhiṣūtam, expressed by the stones used for the purpose; using the same idea of their being showerers or bestowers of blessings

From olden days the soma drinks are known to Indra, because of which he, the craftsman, has bullish joints and extensive power.
Grasp at (the drinks) being offered; Indra, drink of the bull, rinsed
by bulls.

vídānāḥ is another – very clear – example of a tense-stem participle serving as predicate. Pace Grassmann (fld. by Renou) it most likely belongs to ‘know’ rather than ‘find’.

For Indra were the Somas erst- discovered, whereby he grew strong-jointed, vast, and skilful.
Indra , take quickly these presented juices: drink of the strong, that which the strong have shaken.

Dem Indra sind seit lange die Somatränke bekannt, durch die er wie Ribhu starkgliederig ward, zu voller Kraft gelangt. Nimm die dargebotenen doch ja an; trink, Indra, von dem bullenstarken, von dem von Bullenstarken im Wasser Geschwenkten!

Dem Indra ist von je geweiht der Soma, durch den er kunstreich, gliederstark und gross wird, Ergreife, Indra, schnell den dargereichten, den starken trink, den Starke dir gekeltert.

Индре соки сомы знакомы от века,
(Те,) благодаря которым он (стал) умелым, с мощными суставами, здоровым.
Прими же их, когда их настойчиво предлагают!
О Индра, пей быка, которого полоскали быки!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (वृषपर्वा) समर्थ पालनोंवाला (विहायाः) अनर्थों का नाशकारी (ऋभुः) बुद्धिमान् जन (येभिः) जिन लोगों से (प्रयम्यमानान्) अत्यन्त नियमयुक्तों को जानता है वैसे (इन्द्राय) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के लिये (सोमाः) उत्पन्न करनेवाले वा उत्पन्न किये गये पदार्थ (प्रदिवः) प्रकाशित विद्यायुक्त (विदानाः) प्राप्त हुए हों इनको आप लोग जानिये हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य से युक्त पुरुष ! आप इन लोगों को (प्रति, सु, गृभाय) अच्छे प्रकार ग्रहण कीजिये और (वृषधूतस्य) सेचनों से मथे हुए (वृष्णः) बढ़ानेवाले रस का (पिब) पान कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस संसार में जैसे श्रेष्ठ यथार्थवक्ता पुरुष दुष्ट व्यवहार का त्याग और श्रेष्ठ आचरण का ग्रहण करके नियमित आहार विहार से रोगरहित और अधिक अवस्थावाले होते हैं, वैसे ही आप लोग भी हूजिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वृषपर्वा विहाया ऋभुर्येभिः प्रयम्यमानान् जानाति तथेन्द्राय सोमाः प्रदिवो विदानाः सन्त्यैतान् यूयं विजानीत। हे इन्द्र त्वमेतान् प्रति सुगृभाय वृषधूतस्य वृष्णो रसं पिब ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (सोमाः) ये सुन्वन्ति सूयन्ते वा ते पदार्थाः (प्रदिवः) प्रकृष्टा द्यौः प्रकाशमाना विद्या येषान्ते (विदानाः) लभमानाः (ऋभुः) मेधावी। ऋभुरिति मेधाविना०। निघं० ३। १५। (येभिः) यैः (वृषपर्वा) वृषाणि समर्थानि पर्वाणि पालनानि यस्य सः (विहायाः) योऽनर्थान् विजहाति सः (प्रयम्यमानान्) प्रकर्षेण प्रापितनियमान् (प्रति) (सु) (गृभाय) गृहाण (इन्द्र) ऐश्वर्य्ययुक्त (पिब) (वृषधूतस्य) वृषैः सेचनैर्यो धूतो विलोडितस्तस्य (वृष्णः) वर्धकस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या इह संसारे यथाऽऽप्ता दुष्टं व्यवहारं त्यक्त्वा श्रेष्ठमाचर्य्य युक्ताहारविहारेणारोगा दीर्घायुषो भवन्ति तथैव यूयमपि भवत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! या जगात जसे श्रेष्ठ पुरुष दुष्ट व्यवहाराचा त्याग व श्रेष्ठ आचरणाचे ग्रहण करून नियमित आहार-विहाराने रोगरहित व दीर्घायू होतात तसेच तुम्ही लोकही व्हा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पि᳓बा व᳓र्धस्व त᳓व घा सुता᳓स
इ᳓न्द्र सो᳓मासः प्रथमा᳓ उते᳓मे᳓
य᳓था᳓पिबः पूर्वियाँ᳓ इन्द्र सो᳓माँ
एवा᳓ पाहि प᳓न्यो अद्या᳓ न᳓वीयान्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gha ← gha (invariable)

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

várdhasva ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prathamā́ḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

ápibaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūrvyā́n ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sómān ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

evá ← evá (invariable)

návīyān ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

pányaḥ ← pánya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पिब॑ । वर्ध॑स्व । तव॑ । घ॒ । सु॒तासः॑ । इन्द्र॑ । सोमा॑सः । प्र॒थ॒माः । उ॒त । इ॒मे ।
यथा॑ । अपि॑बः । पू॒र्व्यान् । इ॒न्द्र॒ । सोमा॑न् । ए॒व । पा॒हि॒ । पन्यः॑ । अ॒द्य । नवी॑यान् ॥

• pibā ← piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vardhasva ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• sutāsa ← sutāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• prathamā ← prathamāḥ ← prathama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• uteme ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uteme ← ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yathāpibaḥ ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāpibaḥ ← apibaḥ ← pā
• [verb], singular, Imperfect
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pūrvyāṃ ← pūrvya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somāṃ ← soma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• panyo ← panyaḥ ← panya
• [noun], nominative, singular, masculine

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• navīyān ← navīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

माध्यन्दिने सवनेऽच्छावाकशस्त्रे यज्या पिबा वर्धस्वेत्येषा । सूत्रितं च । पिबा वर्धस्व तव घा सुतास इति याज्या । आ. ५-१६ । इति ॥हे इन्द्र इमं सोमं पिब । ततो वर्धस्व । शरीरेण पुष्टो भव । त्वदर्धं प्रथमाः पुरातना उत अपि चेमेऽभिनवा उभयविधाः सोमाः सुतासो घ । ग्रावभिरभिषुताः खलु । हे इन्द्र पूर्व्यान्पुरतनान्सोमान्यथा त्वमपिब एवैवमध्याधुना पन्यः स्तुत्योऽत एव नवीयानतिशयेनाभिनवस्त्वमिमानभिनवान्सोमान्पाहि । पिब ॥ पिब । पातेर्लोटि रूपम् । वर्धस्व । तिङ उत्तरत्वान्निघाताभावः । अपिबः । यथायोगादनिघातः । पाहि । पातेर्लोटि बहुलं छनसीति शपो लुक् । निघातः । पन्यः । पनतेः स्तुत्यर्थस्याघ्न्यादित्वाद्यत् । यस्योऽनाव इत्याद्युदात्तत्वम् । नवीयान् । नवशब्दादीयसुनि रूपम् । नित्स्वरः ॥ ३ ॥

English translation:

“Drink, Indra, and thrive; yours are these (present) libations, as were the primitive libations; you who is adorable, drink today the recent libations, as you drank those of old.”

Drink, become strong. Yours are the pressed soma drinks, Indra—the first ones and these here.
Just as you drank the previous soma drinks, Indra, so take a drink
today, as the one to be admired anew.

Both the pres. and the aor. stems of √pā ‘drink’ occur here, as in III.35.10.

The situation is in fact even a bit more complex: as in III.35.10 both stems deploy imperatives here, píba opening pāda a, pāhi in d, but the latter is also in a complex diptych with the impf. ápibaḥ (“just as you drank [ápibaḥ] …, so [take a] drink [pāhi] today …”). As in III.35.10 I have translated as if there is still an aspectual difference between the two stems, but I am not certain this is the case.

Drink and wax great. Thine are the juices, Indra, both Somas of old time and these we bring thee.
Even as thou drankest, Indra, earlier Somas, so drink to-day, a new guest, meet for praises.

Trink, stärke dich! Dein sind die gepreßten Somatränke, Indra, die allerersten und auch diese. Wie du den früheren Soma getrunken hast, Indra, so trink als der Gefeierte heute aufs neue!

Geniess, erstarke; dein ja sind die Säfte, und, Indra, diese ersten Somatränke; Wie Indra du vordem den Soma trankest, so trink ihn heut aufs neue, preisenswerther.

Пей! Подкрепляйся! Твои ведь выжатые
Соки (сомы), о Индра, первые и вот эти.
Как ты пил прежние соки сомы, о Индра,
Так же пей сегодня, о Индра, вызывая восхищение, обновленный!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य की इच्छा करनेवाले ! (यथा) जैसे (पन्यः) स्तुति करने योग्य (नवीयान्) नवीन आप (अद्य) इस समय (पूर्व्यान्) पूर्व हुए जनों से उत्पन्न (सोमान्) श्रेष्ठ सोमलता रसरूप ऐश्वर्य आदि से युक्त पदार्थों का (अपिबः) पान करते हैं वैसे ही उनका (पाहि) पालन करो। हे (इन्द्र) तेजस्वी जन (तव) आपके जो (इमे) ये (प्रथमाः) पहिले (सुतासः) उत्पन्न हुए (सोमासः) ऐश्वर्य करनेवाले पदार्थ (घ) ही हैं, उनका पालन करो (उत) और उत्तम रसों का (पिब) पान करो, उनसे (एव) ही (वर्धस्व) वृद्धि को प्राप्त होओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त रसों का पान करैं, उनकी वृद्धि होवै और जो वृद्धि को प्राप्त होकर धर्म का आचरण करैं, वे सम्पूर्ण ऐश्वर्य को प्राप्त होवैं ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा पन्यो नवीयाँस्त्वमद्य पूर्व्यान् सोमानपिबस्तथैतान् पाहि। हे इन्द्र तव य इमे प्रथमाः सुतासः सोमासो घ सन्ति तान् पाहि उतोत्तमान् रसान् पिब तैरेव वर्धस्व ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पिब) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दार्घः। (वर्धस्व) (तव) (घ) एव अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सुतासः) निष्पन्नाः (इन्द्र) ऐश्वर्य्यमिच्छो (सोमासः) ऐश्वर्य्यकराः पदार्थाः (प्रथमाः) आदिमाः (उत) (इमे) (यथा) (अपिबः) पिबति (पूर्व्यान्) पूर्वैर्निष्पादितान् (इन्द्र) (सोमान्) उत्तमान् सोमरसैश्वर्य्यादियुक्तान् (एव) निश्चये (पाहि) (पन्यः) स्तुत्यः (अद्य) इदानीम्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नवीयान्) नूतनः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या सुसंस्कृतान् रसान् पिबेयुस्ते वर्धेरन्। ये वृद्धा भूत्वा धर्ममाचरेयुस्ते सर्वैश्वर्य्यमाप्नुयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे उत्तम प्रकारे संस्कारयुक्त रसाचे पान करतात त्यांची वृद्धी होते व जी वृद्धी होऊन धर्माचे आचरण करतात ती संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महाँ᳓ अ᳓मत्रो वृज᳓ने विरप्शि᳓
उग्रं᳓ श᳓वः पत्यते धृष्णु᳓ ओ᳓जः
ना᳓ह विव्याच पृथिवी᳓ चनइ᳓नं
य᳓त् सो᳓मासो ह᳓रिअश्वम् अ᳓मन्दन्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámatraḥ ← ámatra- adj. (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

virapśī́ ← virapśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥jáne ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhr̥ṣṇú ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

patyate ← √pat- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áha ← áha (invariable)

caná ← caná (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vivyāca ← √vyac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ámandan ← √mand- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

háryaśvam ← háryaśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

म॒हान् । अम॑त्रः । वृ॒जने॑ । वि॒ऽर॒प्शी । उ॒ग्रम् । शवः॑ । प॒त्य॒ते॒ । धृ॒ष्णु । ओजः॑ ।
न । अह॑ । वि॒व्या॒च॒ । पृ॒थि॒वी । च॒न । ए॒न॒म् । यत् । सोमा॑सः । हरि॑ऽअश्वम् । अम॑न्दन् ॥

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• amatro ← amatraḥ ← amatra
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛjane ← vṛjana
• [noun], locative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• virapśy ← virapśī ← virapśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• patyate ← pat
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• dhṛṣṇv ← dhṛṣṇu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brave; ferocious; strong.”

• ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• nāha ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāha ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• vivyāca ← vyac
• [verb], singular, Perfect indicative

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• canainaṃ ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• canainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• haryaśvam ← haryaśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• amandan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

योऽयमिन्द्रो महानतिशयितसामर्थ्यवान् वृजने बलोपलक्षिते युद्धेऽमत्रः शत्रूणामभिभवितात एव विरष्ठी विरपणिशीलो भुजास्फालनेन हुद्धार्थं शत्रूणामाह्वानकारी । यद्वा विविधं रपणं स्तुतिलक्षणं यस्येति । स सर्वैः स्तुत्य इत्यर्थः । तादृशस्येन्द्रस्योग्रमुद्गूर्णं शवो बलं धृष्णु धर्षनशीलमोजः पराक्रमलक्षणं तेजः पत्यते । सर्वत्र प्रसरति । एनमेतादृशमहिमोपेतमिन्द्रं पृथिवी विस्तीर्णा भूमिर्नविव्याच । नव्याप्नोति । अहशब्द एवार्थे । चनेत्यप्यर्थे । द्यौरपि न व्याप्नोतीत्यर्थः । यद्यदा सोमासः स्वाहा कृता सोमा हर्यश्वमिन्द्रममन्दन् । आमादयन् । तदा तमेनं द्यावापृथिव्यौ वा प्युं न शक्नुत इत्यर्त्थः ॥ आमन्तः । आम गत्यादिषु । अमिनक्षियजीत्यादिनात्रन्प्रत्ययः । नित्स्वरः । विरप्शी । रप लप व्यक्तायां वाचि । औणादिकः शप्रत्ययः । विविधं रपन्तीति विरप्याः स्तोतारः । तेऽस्य सन्तीत्यत इनिः । यद्वा विविधं रपणं विरप्यम् । तदस्यास्तीति । प्रत्ययस्वरः । पथते । व्यत्ययेन कर्तरि यक् । निघातः । धृश्णु । ञिधृषा प्रागल्भ्ये । त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुप्रत्ययः । रशाभ्यामिति णत्वम् । प्रत्ययस्वरः । विव्याच । व्यचेर्लिटि णलि लिट्यभ्यासस्योभयेषामित्यभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । निघातः । चनेति निपातसमुदायश्चार्थे वर्तते । एवमादित्वादन्तोदात्तः । आमन्दन् । मदि स्तुत्यादिष्वित्यस्य लङे रूपम् । यद्योगादनिघातः ॥ ४ ॥

English translation:

“The great Indra, the victorious in battle, the defier of foes; his fierce strength and resolute vigour are exerted; verily the earth does not contain him, neither (does the heaven), when the Soma libations exhilarate the lord of the tawny steeds.”

A great ample tankard at the (ritual) enclosure, he is master of powerful capacity, daring power.
The earth never encompasses him, when the soma drinks have
exhilarated the one with the fallow bays.

Indra in pāda a is identified with a large drinking vessel, in this vs. that emphasizes his size and capacity.

The b pāda begins and ends with etymologically related words: ugrám (adj.) and ójaḥ (noun), though each is part of a different NP.

As Kümmel demonstrates (503-6), the pf. of √vyac is always presential.

Great and impetuous, mighty-voiced in battle, surpassing power is his, and strength resistless.
Him the broad earth hath never comprehended when Somas cheered the Lord of Tawny Coursers.

Ein großer Humpen, bei dem Opfer übervoll, besitzt er gewaltige Stärke, kühne Kraft. Nicht einmal die Erde umfaßte ihn, wann die Somatränke den Falbenfahrer berauscht haben.

Gross, unermesslich, kräftig bei dem Opfer, besitzt er hohe Macht und kühne Stärke, Die Erde selbst umfasst ihn nimmer, wenn ihn, den Füchselenker, Somatrunk berauscht hat.

Могучий сосуд, переполненный в (жертвенной) общине,
Он владеет грозной силой, дерзкой отвагой.
Сама земля не вмещала его,
Когда соки сомы опьяняли обладателя буланых коней.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अमत्रः) ज्ञानी (विरप्शी) अनेक प्रकार के प्रसिद्ध उपदेशों से पूर्ण (महान्) श्रेष्ठ (वृजने) बल में (उग्रम्) कठिन दृढ़ (शवः) बल और (धृष्णु) प्रचण्ड (ओजः) पराक्रम (पत्यते) प्राप्त होता है (एनम्) इसको कोई पुरुष (चन) कुछ (न) नहीं (विव्याच) छलता है (अह) हा ! इसको (पृथिवी) भूमि प्राप्त होवै (यत्) जिस (हर्यश्वम्) ले चलनेवाले घोड़ोंयुक्त जन को (सोमासः) ऐश्वर्य्य से युक्त पुरुष (अमन्दन्) पसन्द करैं वह उनको निरन्तर प्रसन्न करै ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों में वही पुरुष श्रेष्ठ होता है, जो शरीर आत्मा सेना मित्र बल आरोग्य धर्म विद्या की वृद्धि करता है, वह छल आदि दोषों का त्याग करके सबका उपकार करता है ॥४॥

अन्वय: योऽमत्रो विरप्शी महान् वृजने उग्रं शवो धृष्ण्वोजः पत्यते। एनं कश्चन न विव्याचाह एनं पृथिवी प्राप्नुयात् यद्यं हर्यश्वं सोमासोऽमन्दन्त्स तान् सततं हर्षयेत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्) (अमत्रः) ज्ञानवान् (वृजने) बले (विरप्शी) विविधा विरप्शा प्रसिद्धा उपदेशा विद्यन्ते यस्य सः (उग्रम्) कठिनं दृढम् (शवः) बलम् (पत्यते) प्राप्नोति (धृष्णु) प्रगल्भम् (ओजः) पराक्रमः (न) निषेधे (अह) विनिग्रहे (विव्याच) छलयति (पृथिवी) भूमिः (चन) (एनम्) (यत्) ये (सोमासः) ऐश्वर्य्ययुक्ताः (हर्यश्वम्) हरयो हरणशीला अश्वा यस्य तम् (अमन्दन्) आनन्देयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्येषु स एव महान् भवति यः शरीरात्मसेनामित्रबलाऽरोग्यधर्मविद्या वर्धयति स छलादिदोषांस्त्यक्त्वा सर्वोपकारं करोति ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांमध्ये तोच पुरुष महान असतो जो शरीर, आत्मा, सेना, मित्र, बल, आरोग्य, धर्म व विद्येची वृद्धी करतो. तो छळ इत्यादी दोषांचा त्याग करून सर्वांवर उपकार करतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महाँ᳓ उग्रो᳓ वावृधे वीरि᳓याय
समा᳓चक्रे वृषभः᳓ का᳓वियेन
इ᳓न्द्रो भ᳓गो वाजदा᳓ अस्य गा᳓वः
प्र᳓ जायन्ते द᳓क्षिणा अस्य पूर्वीः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kā́vyena ← kā́vya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

samā́cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājadā́ḥ ← vājadā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dákṣiṇāḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jāyante ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

म॒हान् । उ॒ग्रः । व॒वृ॒धे॒ । वी॒र्या॑य । स॒म्ऽआच॑क्रे । वृ॒ष॒भः । काव्ये॑न ।
इन्द्रः॑ । भगः॑ । वा॒ज॒ऽदाः । अ॒स्य॒ । गावः॑ । प्र । जा॒य॒न्ते॒ । दक्षि॑णाः । अ॒स्य॒ । पू॒र्वीः ॥

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• samācakre ← samākṛ ← √kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “gather; collect.”

• vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• kāvyena ← kāvya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• vājadā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājadā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jāyante ← jan
• [verb], plural, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dakṣiṇā ← dakṣiṇāḥ ← dakṣiṇā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

महान्युद्धकर्मणि बलवानुग्रः शत्रूणां भयङ्कर इन्द्रो विर्याय विर्यकरनाय वावृधे । वर्धते । वृषभः फलस्याभिवर्षको भगः सर्वैर्भजनीयः स इन्द्रः काव्येन । कवयः स्तोतारः । तत्कर्म स्तोत्रम् । तेन स्तोत्रेण समाचक्रे । सङ्गच्छते । तादृशस्यास्येन्द्रस्य गावो वाजदाः क्षीरादिलक्षणान्नप्रदाः प्रजायन्ते । तथास्य पूर्वीर्बह्व्यस्ता गावो दक्षिणाः प्रजायन्ते । वावृधे । वर्धतेर्लिटि रूपम् । निघातः । वीर्याय । वीरे भवं वीर्यम् । भवे छन्दसीति यत् । वीरवीर्यौ चेत्यत्र यतोऽनाव इत्यस्यानित्यत्वस्य ज्ञापितत्वात्तित्स्वरितः । समाचक्रे । करोतेर्लिटि रूपम् । गतिर्गताविति पूर्वस्य गतेर्निघातः । काव्येन । कवेः कर्म काव्यम् । ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् । ञित्त्वादुपधावृद्धिः । ञित्स्वरः । वाजदाः । ददातेरातोऽनुपसर्गे कः जायन्ते । जनी प्रादुर्भाव इत्यस्य लटि रूपम् । दक्षिणाः । दक्षवृद्धावित्यस्मात् द्रुदक्षिभ्यामिनन्नितीनन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ५ ॥

English translation:

“The mighty, fierce, auspicious Indra, the showerer (of benefits), augments (in power) as he is animated for heroic (acts) by praise; his cattle are genitive rated givers of food; many are his donations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Many are his donations: dakṣiṇā asya pūrvīḥ: these are both epithets of gāvaḥ: bahvyastā gāvo dakṣiṇāḥ prajāyante, those many cows, givers (of milk and the like) are born

Great, powerful, he is strengthened for the heroic deed. The bull has been perfected through poetic insight.
Indra is the apportioner. His cows are givers of prizes. His gift-cows propagate in abundance.

The vs. begins with the two words that began the first two pādas of the last vs.: 4ab mahā́m̐…, ugráṃ; 5a mahā́m̐ugró.

Geldner (/Witzel Gotō, Scarlatta [209]) take samā́cakre in b as transitive and supply ‘cows’ as object, from c. Although it is true that the middle pf. of √kṛ is generally transitive, in this context, parallel to intrans. vāvṛdhe in pāda a, a nonce passive value can be imagined. In fact see (in this same maṇḍala) III.1.8 vṛ́ṣā yátra vāvr̥dhé kā́vyena “where the bull has grown strong through our poetic craft,” of which this pāda seems to be a variant, with the vāvṛdhe there anticipated in our previous pāda. Cf. Renou “il s’est empli … de pourvoir-poétique,” also intransitive. (Geldner suggests this possibility in his n. 5b.) Scarlatta (209-10) makes heavier weather of vājadā́(ḥ) then seems necessary. He points out that the cows shouldn’t be giving prizes, which is logically true enough, but surely the point is that Indra is so generous that even the prizes he gives, the cows, give prizes of their own (the trickle-down gift economy). Their gifts are presumably, on the one hand, milk products and, on the other, new calves.

Mighty and strong he waxed for hero exploit: the Bull was furnished a Sage’s wisdom.
Indra is our kind Lord; his steers have vigour; his cows are many with abundant offspring.

Groß, gewaltig ist er zu voller Manneskraft erwachsen; er hat mit Sehergabe die Kühe zusammengetrieben. Indra ist Bhaga, seine Kühe sind gewinngebend, seine vielen Belohnungen vermehren sich durch Nachwuchs.

Der grosse mächt’ge wuchs zur Heldenstärke, mit Seherkraft vereinigte der Held sich; Gut schenket Indra, Labung seine Rinder, und reichlich pflanzen fort sich seine Kühe.

Могучий, грозный окреп для героического подвига.
Бык собрался (духом) благодаря поэтической силе.
Индра – Бхага, его коровы дают награды,
Его воздаяния размножаются, многочисленные.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वाजदाः) अन्न आदि का देनेवाला (भगः) सेवा करने योग्य (वृषभः) बलयुक्त (उग्रः) उत्तम भाग्योदय विशिष्ट (महान्) अति आदर करने योग्य महाशय (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यवाला (काव्येन) बुद्धिमान् पुरुष ने बनाये हुए शास्त्र से (वीर्याय) बल के लिये (वावृधे) बढ़ता और (समाचक्रे) संयुक्त करता है (अस्य) इस पुरुष की (गावः) गौवें और (अस्य) इसकी (दक्षिणाः) दान कर्म (पूर्वीः) पूर्ण रूप से सिद्ध (प्र, जायन्ते) होते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो विद्यावान् पुरुष श्रेष्ठ और अश्रेष्ठ सुपात्र कुपात्रों की उत्तम प्रकार परीक्षा करके सत्कार और अपकार यथायोग्य करता है, उसी पुरुष के सम्पूर्ण पशु और आनन्द उपकारयुक्त होते हैं ॥५॥

अन्वय: यो वाजदा भगो वृषभ उग्रो महानिन्द्रः काव्येन वीर्याय वावृधे समाचक्रेऽस्य गावोऽस्य दक्षिणाः पूर्वीः प्रजायन्ते ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्) पूज्यतमो महाशयः (उग्रः) तीव्रभाग्योदयः (वावृधे) वर्धते (वीर्याय) बलाय (समाचक्रे) समाकरोति (वृषभः) बलिष्ठः (काव्येन) कविना मेधाविना निर्मितेन शास्त्रेण (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (भगः) भजनीयः (वाजदाः) यो वाजमन्नादिकं ददाति सः (अस्य) (गावः) धेनवः (प्र) (जायन्ते) उत्पद्यन्ते (दक्षिणाः) दानानि (अस्य) (पूर्वीः) पूर्णाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वान् सुपात्रकुपात्रौ सुपरीक्ष्य सत्काराऽपकारौ करोति तस्यैव सर्वे पशव आनन्दाश्चोपकृता भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान पुरुष सुपात्र व कुपात्राची परीक्षा करून (उपकार) सत्कार व अपकार करतो त्याचे (गायी वगैरे) सर्व पशू आनंददायक व उपकारक असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ य᳓त् सि᳓न्धवः प्रसवं᳓ य᳓था᳓यन्न्
आ᳓पः समुद्रं᳓ रथि᳓येव जग्मुः
अ᳓तश् चिद् इ᳓न्द्रः स᳓दसो व᳓रीयान्
य᳓द् ईं सो᳓मः पृण᳓ति दुग्धो᳓ अंशुः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́yan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

prasavám ← prasavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

jagmuḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

rathyā̀ ← rathī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

cit ← cit (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

várīyān ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṁśúḥ ← aṁśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dugdháḥ ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)

pr̥ṇáti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र । यत् । सिन्ध॑वः । प्र॒ऽस॒वम् । यथा॑ । आय॑न् । आपः॑ । स॒मु॒द्रम् । र॒थ्या॑ऽइव । ज॒ग्मुः॒ ।
अतः॑ । चि॒त् । इन्द्रः॑ । सद॑सः । वरी॑यान् । यत् । ई॒म् । सोमः॑ । पृ॒णति॑ । दु॒ग्धः । अं॒शुः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• prasavaṃ ← prasavam ← prasava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “stimulation.”

• yathāyann ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāyann ← āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• rathyeva ← rathyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “road; way; highway.”

• rathyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ataś ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sadaso ← sadasaḥ ← sadas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• varīyān ← varīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wide.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pṛṇati ← pṛṇ
• [verb], singular, Present indikative
• “satisfy.”

• dugdho ← dugdhaḥ ← duh
• [verb noun], nominative, singular
• “milk.”

• aṃśuḥ ← aṃśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

सिन्धवो नद्यो यथा प्रसवम् । प्रकर्षेण सूयत इति प्रसवः कामः । तमनुसृत्य यद्यदा प्रायन् प्रकृष्टमतिदूरं समुद्रं गच्छन्ति तदापो महान्तं समुद्रं रथ्येव रथिन इव जग्मुः । प्रीणनार्थं गच्छन्ति । तद्वत् अतश्चित्सदसोऽस्मादप्यन्तरिक्षादसाविन्द्रो वरीयान् । उरुतरः खलु । यदीं यमेनमिन्द्रं दुद्ग्धोऽभिषुतोऽंशुर्लताखण्दरूपोऽल्पः सोमः पृणति प्रीणयति । यथाल्पा नद्योऽल्पीयांसि च जलानि महान्तं समुद्रं प्रीणयन्ति तद्वदल्पतरोंऽशुभुतः सोमो वरीयांसमिन्द्रं प्रीणयति ॥ प्रसवम् । सवतेः कर्मण्यप् । थाथादिस्वरः । आयन् । अयतेर्लङि रुपम् । यद्योगादनिघातः । रध्येव । रथेस्येमे रथ्याः । रथाद्यदिति यत् । सुपां सुलुगिति सुपो डादेशः । तित्स्वरितः । इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । जग्मुः । गमेर्लिटि रूपम् । गमहनेत्यादिनोपधालोपः । निघातः । वरीयान् उरुशब्दादीयसुनि प्रियस्थिरेत्यादिना वरादेशः । नित्त्वादाद्युदात्तः । पृणति । पृण प्रीणने । तुदादिः । यद्योगादनिघातः । दुग्धः । दुहेः क्तः । एकाच इतीट् प्रतिशेधः । दादेर्धातोर्घ इति हकारस्य घत्वम् । झषस्तथोर्धोऽधः । प्रत्ययस्वरः ॥ ६ ॥

English translation:

“As the rivers pursue their course, the waters rush to the ocean like the drivers of cars (to a goal), so the vast Indra (hastens) from his dwelling (in the firmament), when the humble Som alibation propitiates him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The comparison: as small rivers and scanty waters contribute to the vast ocean, so the Soma, however insignificant, contributes to the gratification of the great Indra

When the rivers set forth like a shot, their waters went to the sea like (two) charioteers.
But Indra is wider even than that seat [=sea], when soma, the milked plant, fills him.

On prasaváṃ yáthā see disc. of dravád yáthā ad III.35.2. In b the problem is the simile rathyèva – more precisely what the nominal in that sequence represents. The Pp. resolves it, not surprisingly, as rathyā̀. Grassmann takes this as an instr. to rathī́- ‘charioteer’; Geldner also takes it as an instr. but to a stem rathyā̀- ‘Fahrstrasse’ (see Oldenberg, ZDMG 61 [1907] 831-32 = Kl.Sch.262-63). Oldenberg himself (so apparently also Renou) favors a nom. pl. rathyàḥ with double application of sandhi. This is possible (see similar possible situation in III.35.3), but I wonder if it does not reflect the du. rathyā̀it appears to be. This hemistich reads like a brief reprise of Viśvāmitra and the rivers (III.33). For one thing, the past tenses (impf. áyan a, pf.

jagmuḥ b) don’t make much sense if the point of the half-vs. is simply to serve as the standard of comparison for Indra’s width (pāda c), whereas the past tense does work in a brief re-narration of the situation in III.33. The word prasavá- here also echoes III.33, which contains 4 occurrences of that stem. And III.33.2 contains an undoubted example of the dual rathyā̀also marked as a simile in a similar context: áchā samudráṃ rathyèva yāthaḥ “you two drive like two charioteers to the sea,” referring to the two rivers, the Vipāś and the Śutudrī. The mixture of numbers, with pl. rivers in the frame and du. charioteers in the simile, is not surprising; even in III.33 the dual reference to these rivers soon gives way to plural. This mythic snatch having been told, the sea, so filled, is available to be compared, unfavorably, to Indra. Kümmel (77, 156, fld. by Witzel Gotō) also takes it as du, but as referring to two chariot horses. If the form is accepted as a dual here, it will have to be detached from rathyèva in VII.95.1, which see comm. ad loc.

As floods according to their stream flow onward, so to the sea, as borne on cars, the waters.
Vaster is Indra even than his dwelling, what time the stalk milked out, the Soma, fills him.

Als die Ströme sich gleichsam in Galopp setzten, da kamen die Wasser zum Meere wie auf einer Fahrstraße. Noch breiter als dieser Sitz ist Indra, wenn ihn der Soma, der ausgemolkene Stengel anfüllt.

Als wie zum Sturze vor die Ströme eilten, so rollten Rädern gleich zum Meer die Wasser; Und dann wird Indra breiter als sein Sitz noch, wenn ihn der Soma, der gemelkte Saft füllt.

Когда реки, словно по побуждению, двинулись вперед,
Воды устремились в океан, будто (погоняемые) колесничим.
Еще шире, чем это сидение, сам Индра,
Когда его наполняет сома, выдоенный стебель.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (सिन्धवः) नदियाँ (प्रसवम्) मेघ को वा (आपः) जल (समुद्रम्) अन्तरिक्ष को (आयन्) प्राप्त होते हैं जैसे (यत्) जो उत्तम गुणों को प्राप्त होवैं वा (रथ्येव) रथों में जो उत्तम चाल उसके सदृश सब स्थानों में (प्र, जग्मुः) प्राप्त हुए उनके साथ (चित्) भी (यत्) जो (इन्द्रः) राजा (वरीयान्) श्रेष्ठ पुरुष होता हुआ (सदसः) सभाओं को प्राप्त होवैं (अतः) इससे वह (दुग्धः) गुणों से पूर्ण (अंशुः) ओषधियों का सार भाग और (सोमः) ओषधियों का समूह (ईम्) जल को जैसे प्राप्त हो वैसे सम्पूर्ण प्राणियों को (पृणति) सुख देता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचक लुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य वैर को त्याग के सम्पूर्ण प्राणियों के उपकार करने की इच्छा करैं, उनके प्रति जैसे नदियाँ समुद्र को और जल अन्तरिक्ष के सन्मुख को प्राप्त होते हैं, वैसे सन्मुख जाते हैं, उनसे उत्तम शिक्षा को प्राप्त उत्तम प्रकार से सींचे गये ओषधियों के समूह के सदृश सम्पूर्ण प्राणियों के सुख देने को समर्थ होते हैं ॥६॥

अन्वय: यथा सिन्धवः प्रसवमापः समुद्रं मायँस्तथा यद्ये शुभान्गुणानीयू रथ्येव सर्वत्र प्रजग्मुस्तैः सह चिद्यदिन्द्रो वरीयान् सन्सदसोगच्छदतः स दुग्धोंऽशुः सोम ईं प्राप्त इव सर्वान्पृणति ॥६॥

अथ विद्वद्नुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (यत्) ये (सिन्धवः) नद्यः (प्रसवम्) प्रसूयन्ते यस्मात्तं मेघम् (यथा) (आयन्) गच्छन्ति (आपः) जलानि (समुद्रम्) अन्तरिक्षम् (रथ्येव) रथेषु साध्वी गतिरिव (जग्मुः) (अतः) (चित्) अपि (इन्द्रः) राजा (सदसः) सभाः (वरीयान्) (यत्) यः (ईम्) जलम् (सोमः) ओषधिगणः (पृणति) सुखयति (दुग्धः) प्रपूर्णः (अंशुः) ओषधिसारः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या निर्वैरा भूत्वा सर्वेषामुपकारं कर्त्तुमिच्छेयुस्तान्प्रति नद्यः समुद्रमिव जलान्यन्तरिक्षमिवाऽऽभिमुख्यं गच्छन्ति तेभ्यः सुशिक्षां प्राप्य सुषिक्त ओषधिगण इव सर्वान् सुखयितुं प्रभवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशा नद्या समुद्राला मिळतात व जल अंतरिक्षात जाते तसे जी माणसे वैराचा त्याग करून संपूर्ण प्राण्यांवर उपकार करण्याची इच्छा करतात, उत्तम प्रकारे सिंचन केलेल्या औषधीसमूहाप्रमाणे ती सुशिक्षण प्राप्त करून संपूर्ण प्राण्यांना सुख देण्यास समर्थ असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समुद्रे᳓ण सि᳓न्धवो या᳓दमाना
इ᳓न्द्राय सो᳓मं सु᳓षुतम् भ᳓रन्तः
अंशुं᳓ दुहन्ति हस्ति᳓नो भरि᳓त्रैर्
म᳓ध्वः पुनन्ति धा᳓रया पवि᳓त्रैः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
samudréṇa ← samudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́damānāḥ ← √yād- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

bhárantaḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súṣutam ← súṣuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bharítraiḥ ← bharítra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

duhanti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hastínaḥ ← hastín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pavítraiḥ ← pavítra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

punanti ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

स॒मु॒द्रेण॑ । सिन्ध॑वः । याद॑मानाः । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । सुषु॑तम् । भर॑न्तः ।
अं॒शुम् । दु॒ह॒न्ति॒ । ह॒स्तिनः॑ । भ॒रित्रैः॑ । मध्वः॑ । पु॒न॒न्ति॒ । धार॑या । प॒वित्रैः॑ ॥

• samudreṇa ← samudra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• yādamānā ← yādamānāḥ ← yād
• [verb noun], nominative, plural

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• suṣutam ← suṣuta
• [noun], accusative, singular, masculine

• bharantaḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• aṃśuṃ ← aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• hastino ← hastinaḥ ← hastin
• [noun], nominative, plural, masculine

• bharitrair ← bharitraiḥ ← bharitra
• [noun], instrumental, plural, neuter

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• punanti ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• pavitraiḥ ← pavitra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “strainer.”

समुद्रेण । सहिता नद्यादिरूपेणापोऽभिद्रवन्त्येनमिति समुद्रः । तेन यादमानास्तेन सह सङ्गतिं याचमानाः सिन्दह्वो नद्यो यथा तं पूरयन्ति तद्वद्धस्तिनो हस्तवन्तोऽध्वर्व्यादय इन्द्राय तुभ्यं सुषुतं सुष्ठ्वभिषुतं सोमं भरन्त । सम्पादयन्तोंशुं दुहन्ति । लताखण्डमभिषुण्वन्ति । तथा तेऽध्वर्व्यादयः स्रवतो रसस्य धारया पवित्रैः पावनैर्भरित्रैः । कर्मकरणार्थं पदार्थान्बिभ्रतिति भरित्रा बाहवः । तैर्मध्वो माधुर्योपेतान्सोमान्पुनन्ति । शोधयन्ति । समुद्रेण समुत्पूर्वाद्द्रवतेरन्येभ्योऽपि दृश्यत इति डः । डित्त्वाट्टिलोपः । यद्वा । उन्दी क्लेदने । सम्पूर्वस्य स्फायुतञ्चीत्यादिना रक् । कित्त्वादुपधालोपः । उभयत्र प्रत्ययस्वरः । सुपा सहैकादेशे कृत एकादेश उदात्त एव । यादनाना । टु याचृ याज्ञायाम् । शानच् । व्यत्ययेन चकारस्य दकारः । शानचो लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । दुहन्ति । दुह प्रपूरण इत्यस्य लटिरूपम् । भरित्रैः । डुभृञ् धारण पोषणयोरित्यस्मादशित्रादिभ्य इत्रोत्रावितीत्रप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । पुनन्ति । पूञ् पवन इत्यस्य लटि रूपम् । ॥ ७ ॥

English translation:

“As the rivers are solicitious (to mix) with the ocean, so (are the priests) bearing the efficient libation to Indra; holding in their hands they milk the Soma, and purify the sweet Soma (as they fall) indrops through the purifying filters.”

The rivers, uniting with the sea, are carrying well-pressed soma to Indra,
(while) those who possess hands [=human priests] milk the plant with (the tools) they use for carrying [=those same hands]; they purify it
in a stream of honey with purifying filters.

The standard tr. take pāda a as a simile, with the rivers compared to the priests of cd. I instead take the rivers as referring to the soma-purifying waters and consider b the predicate to a, with the pres. part. bhárantaḥ substituting for the main verb. At least in the transmitted text their simile would be unmarked, though most interpreters manipulate the text to produce a marker. Bloomfield (RRs ad loc., referring to an earlier art. of his) suggests emending to samudré ná as in the otherwise identical pāda VI.19.5, a suggestion seemingly endorsed by Oldenberg and fld. by Witzel Gotō. However, the instr. ūtíbhiḥ with yā́damānaḥ in 1b supports the instr. reading of samudréṇa here, and in 4 of its 5 occurrences yā́damāna- is construed with an instr. This suggests that VI.19.5 has altered the formula, rather than vice versa. Geldner follows a different path to a simile marker, haplology of samudréṇa *ná. Since the text makes sense as is, I see no reason to change it.

The verse contains two parallel morphological word-plays: bhárantaḥ … bharítraiḥ and punanti … pavítraiḥ, each containing a neuter -tra- instrument noun.

The latter, pavítra- lit. ‘instrument for purifying’, is of course very well attested in the RV, referring to the soma-purifying filters, but bharítra- is a hapax, obviously generated to match pavítra-, including the -i-liaison vowel appropriate only to the seṭ root √pū, not to aniṭ √bhṛ. It is tr. ‘arm’ by all (going back to the Naigh.), but milking with the arms doesn’t make sense in either life or metaphor. I think it means rather ‘hand’ and participates in a different word-play within its pāda: an ‘instrument for carrying’ can easily be a hand, and so it is synonymous with hásta- ‘hand’ found in the immediately preceding word hastín- ‘hand-ed’. There is a further implied verbal twist, at least with my interpr. of ab: the rivers don’t have hands but carry anyway, while the priests do have hands but use their carrying appendages for something else. I’m afraid the published translation needed to be quite heavy-handed to convey the deftness of this little play.

Eager to mingle with the sea, the rivers carry the well-pressed Soma juice to Indra.
They drain the stalk out with their arms, quick-banded, and cleanse it with a stream of mead and filters.

Indem sie dem Indra den wohlausgepreßten Soma bringen, wie die Flüsse ihr Wasser, wenn sie sich mit dem Meere vereinigen, melken die behändeten Priester mit den Armen den Stengel; sie läutern die Güsse des Süßtrankes im Gusse durch die Seihen.

Die Ströme gehen mit dem Schwall der Wogen dem Indra bringend schön gebrauten Soma; Mit Hand und Armen melken Kraut die Priester und läutern es mit süssem Strom und Seihen.

(Как) реки, сливающиеся с океаном, (несут воду),
Несущие для Индры прекрасно выжатого сому
(Жрецы) с (умелыми) руками выжимают пальцами стебель.
Они очищают сладкие (соки) – струей через цедилки.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा और प्रजा के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (समुद्रेण) सागर के साथ (सिन्धवः) नदियाँ जैसे वैसे विद्वानों के साथ मेल करके (इन्द्राय) ऐश्वर्य्य के लिये विद्या की (यादमानाः) याचना करते हुए (सुषुतम्) उत्तम प्रकार उत्पन्न (सोमम्) पदार्थों के समूह को (भरन्तः) धारण और पुष्ट करते हुए (हस्तिनः) उत्तम हाथों से युक्त पुरुष (मध्वः) मधुर गुणसम्बन्धी (पवित्रैः) उत्तम शुद्ध (भरित्रैः) धारण और पोषण किये गये धनों के साथ (धारया) तीक्ष्ण धार से (पुनन्ति) पवित्र करते हैं वे काम को (दुहन्ति) पूर्ण करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सब ओर से जल आदि का ग्रहण कर नदियाँ वेग से समुद्र को प्राप्त हो रत्नवाली और शुद्ध जलयुक्त होती हैं, वैसे ही ब्रह्मचर्य्य से विद्याओं को धारण करके तीक्ष्ण बुद्धि से पूर्णज्ञानवाले हो पवित्र हुए और परमेश्वर को प्राप्त होकर सिद्धियों से परिपूर्ण शुद्ध आनन्दी मनुष्य होते हैं ॥७॥

अन्वय: ये समुद्रेण सिन्धव इव विदुषः सङ्गत्येन्द्राय विद्यां यादमानाः सुषुतमंशुं सोमं भरन्तो हस्तिनो मध्वः पवित्रैर्भरित्रैर्धारया पुनन्ति ते कामं दुहन्ति ॥७॥

अथ राजप्रजागुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (समुद्रेण) सागरेण सह (सिन्धवः) नद्य इव (यादमानाः) याचमानाः (इन्द्राय) ऐश्वर्य्याय (सोमम्) पदार्थसमूहम् (सुषुतम्) सुष्ठु निष्पादितम् (भरन्तः) धरन्तः पुष्णन्तः (अंशुम्) सारम् (दुहन्ति) पिपुरति (हस्तिनः) प्रशस्ता हस्ता विद्यन्ते येषान्ते (भरित्रैः) धृतैः पोषितैः साधनैः (मध्वः) मधुरस्य (पुनन्ति) (धारया) (पवित्रैः) शुद्धैः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सर्वतो जलादिकं हृत्वा नद्यो वेगेन गत्वा समुद्रं प्राप्य रत्नवत्यः सत्यः शुद्धजला भवन्ति तथैव ब्रह्मचर्य्येण विद्या धृत्वा तीव्रसंवेगेनालंज्ञाना भूत्वा पवित्रोपचिताः परमेश्वरं प्राप्य सिद्धिमन्तो भूत्वा शुद्धाऽऽनन्दा मनुष्या जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सगळीकडून जल ग्रहण करून व प्रवाहित करून नद्या जशा वेगाने समुद्राला मिळून रत्न व शुद्ध जल यांनी युक्त होतात, तशीच माणसे ब्रह्मचर्याने विद्या धारण करून तीक्ष्ण बुद्धीने पूर्ण ज्ञानवान बनून पवित्र होऊन परमेश्वराला प्राप्त करून सिद्धींनी परिपूर्ण शुद्ध व आनंदी बनतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ह्रदा᳓ इव कुक्ष᳓यः सोमधा᳓नाः
स᳓म् ई विव्याच स᳓वना पुरू᳓णि
अ᳓न्ना य᳓द् इ᳓न्द्रः प्रथमा᳓ वि᳓ आ᳓श
वृत्रं᳓ जघन्वाँ᳓ अवृणीत सो᳓मम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hradā́ḥ ← hradá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

kukṣáyaḥ ← kukṣí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somadhā́nāḥ ← somadhā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ī ← ī (invariable)

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vivyāca ← √vyac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́śa ← √aśⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ह्र॒दाःऽइ॑व । कु॒क्षयः॑ । सो॒म॒ऽधानाः॑ । सम् । ई॒मिति॑ । वि॒व्या॒च॒ । सव॑ना । पु॒रूणि॑ ।
अन्ना॑ । यत् । इन्द्रः॑ । प्र॒थ॒मा । वि । आश॑ । वृ॒त्रम् । ज॒घ॒न्वान् । अ॒वृ॒णी॒त॒ । सोम॑म् ॥

• hradā ← hradāḥ ← hrada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lake; pool; hrada [word]; body of water; pool.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kukṣayaḥ ← kukṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “abdomen; uterus; belly; kukṣi [word]; Kukṣi; cavity; bay; side; fetus.”

• somadhānāḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somadhānāḥ ← dhānāḥ ← dhāna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “containing.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ī
• [adverb]
• “īkāra.”

• vivyāca ← vyac
• [verb], singular, Perfect indicative

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prathamā ← prathama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āśa ← aś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “eat; consume; chew; feed.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• jaghanvāṃ ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• avṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “choose; ask.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

इन्द्रस्य कुक्षय उदराणि सोमधानाः । सोमो निधीयते येष्विति सोमधानाः । तत्र दृष्ताण्तः । ह्रदा इव । यथा ह्रदा जलाधारा भवन्ति तद्वत् । ईं सोऽयमिन्द्रः पुरूणि सवना त्रीणि सवनानि सं विव्याच । सम्यक् व्याप्नोति । इन्द्रः प्रथमा प्रथमान्यन्ना भक्षणीयानि सोमादीन्यनानि यद्यस्माद्व्याश विशेषेण जघास ततो वृत्रं जघन्वान्वृत्रस्य हन्तेन्द्रः सोमं माध्यन्दिन सवने देवेभ्योऽव्णीत । समभजत । कुक्षयः । कुष निश्क्र्षे । प्लुशिकुषिशुषिभ्यः क्सिः । उ. ३-१५५ । कुष्यत इति कुक्षिः । प्रत्ययस्वरः । सोमधानाः । दधातेरधिकरणे ल्युट् । लित्स्वरः । विव्याच । व्यचेर्लिटि रूपम् । अन्नाः । अद भक्षणे । अद्यत इत्यन्नम् । आश । अश भोजन इत्यस्य लिटि णलि रूपम् । अत आदेरित्यभ्यासस्य दीर्घः । यद्योगादनिघातः । लित्स्वरः । वैत्रम् । न लोकाव्ययेति षष्ठीप्रतिषेधः । जघन्वान् । हन्तेः क्वसाविडभावे रूपम् । प्रत्ययस्वरः । अवृणीत । वृङ् सम्भक्तावित्यस्य लङि रूपं ॥ ८ ॥

English translation:

“The stomach of Indra (is) as capacious (a receptacle) of Soma, as a lake, for he has partaken of it at many sacrifices; and inasmuch as he has eaten the first (sacrificial) viands, he has been the slayer of Vṛtra, and has shared the Soma (with the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As capacious of Soma as a lake: hradā iva kukṣayaḥ soma dhānāḥ: bellies udarāṇi, is used in the plural ral, to intimate capaciousness for holding the Soma

His cheeks are like lakes holding soma; he entirely encompasses many pressings.
When Indra devoured the first foods, having smashed Vr̥tra he chose the soma.

On kukṣí- as ‘cheek’, not ‘belly’, see Jamison 1987 (Ged. Cowgill).

As Geldner also comments, the chronological sequence of pāda d seems reversed, assuming (as I generally do) that the perfect participle regularly expresses anteriority: Indra drank the soma before smashing Vṛtra. The primary VP here, avṛṇīta sómam is found in the great Indra hymn I.32.3, but with a different opening (vṛṣāyámāṇaḥ).

Like lakes appear his flanks filled full with Soma: yea, he contains libations in abundance.
When Indra had consumed the first sweet viands, he, after slaying Vrtra, claimed the Soma.

Wie Seen sind deine somafassenden Seiten; er nimmt auf einmal viele Trankspenden in sich auf. Als Indra die ersten Speisen verzehrte, da erwählte er, der den Vritra erschlug, für sich den Soma.

Sein Bauch voll Soma gleicht dem Meeresbecken, und in sich fasst er viel Gebräu der Säfte; Als Indra nach Genuss der ersten Speisen den Vritra schlug, da wählt’ er sich den Soma.

Как озера, его бока – вместилища сомы.
Он вобрал (в свою утробу) многие выжиманья.
Когда Индра поглотил первые кушанья,
Убив Вритру, он выбрал себе сому.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जिस पुरुष के (कुक्षयः) दोनों ओर के उदर के अवयव (सोमधानाः) सोमरूप ओषधियों के बीजों से युक्त (ह्रदाइव) गम्भीर जलाशयों के सदृश वर्त्तमान हैं (यत्) तथा) जो (पुरूणि) बहुत (सवना) ओषधियों के उत्पन्न रसों से युक्त (प्रथमा) प्रसिद्ध (अन्ना) अन्न और (ईम्) जल को (सम्, विव्याच) छलता है वह (इन्द्रः) सूर्य्य के समान महाप्रकाशमान (वृत्रम्) मेघ के (जघन्वान्) नाश करनेवाले सूर्य्य के समान (सोमम्) ओषधियों के समूह का (अवृणीत) स्वीकार करता तथा स्वादुयुक्त पदार्थों का (वि, आश) स्वीकार करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो पुरुष गम्भीर अभिप्राय से युक्त सूर्य्य के सदृश प्रतापी ऐश्वर्य्य के धारण करनेवाले अपने और दूसरों के दोषों को नाश करके एश्वर्य्य का स्वीकार करते हैं, वे ही प्रसन्नात्मा होते हैं ॥८॥

अन्वय: यस्य कुक्षयः सोमधाना हृदा इव सन्ति यद्यः पुरूणि सवना प्रथमा अन्ना ईं संविव्याच स इन्द्रो वृत्रं जघन्वान् सूर्य्य इव सोममवृणीत स्वादिष्ठान्भोगान्व्याश ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ह्रदाइव) यथा गम्भीरा जलाशयास्तथा (कुक्षयः) उभयत उदरावयवाः (सोमधानाः) सोमानां धानाः येषु ते (सम्) (ईम्) जलम् (विव्याच) छलयति (सवना) सुन्वन्ति येषु तानि (पुरूणि) बहूनि (अन्ना) अन्नानि (यत्) यः (इन्द्रः) सूर्य्य इव महाप्रकाशः (प्रथमा) प्रख्यातानि (वि) (आश) अश्नाति (वृत्रम्) मेघम् (जघन्वान्) हतवान् (अवृणीत) स्वीकरोति सोमम् ओषधिगणम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये गम्भीराशयाः सूर्य्यवत्प्रतापवन्तो धृतैश्वर्य्याः स्वपरदोषान् हत्वा गुणैरैश्वर्य्यं स्वीकुर्वन्ति त एव प्रसन्नात्मानो भवन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे पुरुष गंभीर, सूर्याप्रमाणे प्रतापी, ऐश्वर्यधारक स्वपरदोषनाशक, गुणरूपी ऐश्वर्याचा स्वीकार करतात तेच प्रसन्न आत्मे असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ तू᳓ भर मा᳓किर् एत᳓त् प᳓रि ष्ठाद्
विद्मा᳓ हि᳓ त्वा व᳓सुपतिं व᳓सूनाम्
इ᳓न्द्र य᳓त् ते मा᳓हिनं द᳓त्रम् अ᳓स्ति
अस्म᳓भ्यं त᳓द् ध᳓रिअश्व प्र᳓ यन्धि

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā́kis ← mā́kis (invariable)

pári ← pári (invariable)

sthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tú ← tú (invariable)

hí ← hí (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vásupatim ← vásupati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dátram ← dátra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́hinam ← mā́hina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

आ । तु । भ॒र॒ । माकिः॑ । ए॒तत् । परि॑ । स्था॒त् । वि॒द्म । हि । त्वा॒ । वसु॑ऽपतिम् । वसू॑नाम् ।
इन्द्र॑ । यत् । ते॒ । माहि॑नम् । दत्र॑म् । अस्ति॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । तत् । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । प्र । य॒न्धि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• mākir
• [adverb]

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣṭhād ← ṣṭhāt ← sthā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• vidmā ← vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vasupatiṃ ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• māhinaṃ ← māhinam ← māhina
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mighty; large.”

• datram ← dattra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift.”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• taddharyaśva ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• taddharyaśva ← haryaśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे इन्द्र तु क्षिप्रं धनमा भर । एतत्त्वय दीयमानं धनं माकिः को वा परि ष्ठात् । प्रतिबध्य तिष्ठेत् । त्वा त्वां वसूनां धनानां वसुपतिमुत्तमस्य धनस्य स्वामिनम् विद्म हि । जानीमः खलु । ते तव माहिनं महनीयं यद्दत्रं धनमस्ति हे यर्यश्व दद्धनमस्मभ्यं प्र यन्धि । प्रयच्छ । तु । ऋचि तुनुघेत्यादिना संहितायां दीर्घः । भर । भरतेर्लोटि रूपम् । माकिः । विपातः । स्थात् । तिष्ठतेश्छान्दसे लुङिरूपम् । उपसर्गात्सुनोतीत्यादिना संहितायां षत्वम् । निघातः । विद्म वेत्तेर्लटि विदो लटो वेति मसो मादेशः । प्रत्ययस्वरः । सम्हितायां द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः । वसुपतिम् । पत्यावैश्वर्य इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । माहिनम् । महेरिनण् चेतीनण्प्रत्ययः । णित्त्वादुपधावृद्धिः । ग्रामादित्वादाद्युदात्तः । यन्धि । यमु उपरमे । लोटि बहुलं छन्दसीति शपो लुक् । सेर्हिः । तस्य वा छन्दसीति पित्त्वस्य विकल्पितत्वादत्राङित्त्वादङितश्चेति हेर्ध्यादेशः निघातः ॥ ९ ॥

तू इति पादपूरणार्थम् । हे इन्द्र आभर ‘विद्मा हि त्वा वसुपतिम्’ इति वक्ष्यमाणत्वात् वस्विति गम्यते । पूर्ववद्भत्वम् । एतद् वसु माकिः परिष्ठात् परत्र मास्थात् अस्मास्वेव तिष्ठतु । यद्वा - अस्मभ्यमाहृतं वसु त्वया एतत्परिष्ठितं समाप्तं मा भूत् अनुपक्षीणमस्तु । माकिरिति माशब्दपर्यायो निपातः, ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक् । कस्मादेवमुच्यसे ? इति चेत् हि यस्मात्त्वां सर्वेषां वसूनां सम्बन्धिनं वसुपतिं धनपतिं विद्म विजानीमः । ‘द्व्यचोतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम् । सर्वसुपतित्वप्रतिपादनार्थ वसूनामित्युक्तम्, समासे सङ्ख्याविशेषाप्रतीतेः । ‘पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इन्द्रो दिव इन्द्र ईशे पृथिव्याः’ इत्यादिषु त्वामेव सर्ववसुपतिं शृणुमः, तस्मादुच्यते आ तू भरेति ।

किञ्च – हे इन्द्र यत्ते तव माहिनं महत् महनीयं वा हिरण्यादिकम् । महेर् इन् वृद्धिश्च । यद्वा - माहिनं महाप्रमाणं । माहृ माने, स एव प्रत्ययः । दत्रं दातव्यं । औणादिकस्त्रन्प्रत्ययः । ईदृशं यत्तव धनं अस्ति दानायैव कल्पितं, तदस्मभ्यं प्रयन्धि प्रयच्छ । छान्दसो धिभावः, शपो लुक् । हे हर्यश्व हरिवाहन ॥

English translation:

“Quickly, Indra, bring (wealth); let no one impede you, for we know you to be the lord of wealth, of all treasures; and since, Indra, your greatness is munificence, therefore, lord of the tawny steeds, grant us (riches).”

Bring it here. Let no one contain it. For we know you as the goods-lord of goods.
Indra, the great giving that is yours—offer it to us, o possessor of the fallow bays.

Most tr. take Indra as the implied obj. of mā́kiḥ … pári ṣṭhāt, thus displacing etát into an adverbial role (Geldner/Witzel Gotō ‘dabei’). This is possible, but I take it as anticipating dátram in c.

On the form of dátra- see comm. ad IV.17.6.

Then bring thou hither, and let none prevent it:
we know thee well, the Lord of wealth and treasure.
That splendid gift which is thine own, O Indra, vouchsafe to us, Lord of the Tawny Coursers.

Bring it to us, let none intercept it;

For we know thee as wealth lord of riches;
That mighty gift of thine, O Indra,
Vouchsafe it us, O lord of the bay steeds [3].

Bring doch mit! Keiner soll dir dabei im Wege stehen! Wir kennen dich ja als den Herrn der Güter. Gewähre uns, o Falbenlenker, deine großmächtige Gabe, die du, Indra, hast!

So bring doch her, lass niemand es verhindern, da wir dich kennen als den Herrn der Güter; Welch’ herrliches Geschenk du hast, o Indra, das reich uns dar, o Lenker goldner Rosse.

Принеси же (богатства)! Да не станет никто поперек пути!
Ведь знаем мы тебя как господина добра.
О Индра, (тот) великий дар, который у тебя есть,
Пожалуй его нам, о обладатель буланых коней!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! (यत्) जो (ते) आपका (माहिनम्) अतिश्रेष्ठ (दत्रम्) दान (अस्ति) है (तत्) उसे (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये आप (प्र, यन्धि) अच्छे प्रकार दीजिये और हे (हर्यश्व) वेगयुक्त घोड़ोंवाले आप (एतत्) इसको (माकिः) न (परि, ष्ठात्) सब ओर से रोकिये (हि) जिससे कि (वसूनाम्) धनों के (वसुपतिम्) स्वामी (त्वा) आपको हम लोग (विद्म) जानैं, इससे (तु) शीघ्र फिर आप इस सबको (आ) सब ओर से (भर) धारण करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जनों को चाहिये कि सम्पूर्ण जनों के प्रति ऐसा उपदेश देवैं कि आप लोग दोषों को त्याग गुणों को धारण और धन और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होके अन्य सुपात्र पुरुषों के लिये देवैं ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यत्ते माहिनं दत्रमस्ति तदस्मभ्यं त्वं प्रयन्धि। हे हर्य्यश्व भवानेतन्माकिः परिष्ठाद्धि वसूनां वसुपतिं त्वा वयं विद्म तु त्वमेतत्सर्वमाभर ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (तु) पुनः। अत्र ऋचीत्यादिना दीर्घः। (भर) धर (माकिः) निषेधे (एतत्) (परि) सर्वतः (स्थात्) तिष्ठेत् (विद्म) जानीयाम। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हि) यतः (त्वा) त्वाम् (वसुपतिम्) धनस्वामिनम् (वसूनाम्) धनानाम् (इन्द्र) ऐश्वर्य्यप्रद (यत्) (ते) तव (माहिनम्) महत्तमम् (दत्रम्) दानम् (अस्ति) (अस्मभ्यम्) (तत्) (हर्य्यश्व) हरयो वेगवन्तोऽश्वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (प्र) (यन्धि) प्रयच्छ ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः सर्वान्प्रत्येवमुपदेष्टव्यं भवन्तो दोषान् विहाय गुणान्धृत्वा धनैश्वर्य्यं प्राप्यान्येभ्यः सुपात्रेभ्यो देयम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोकांनी संपूर्ण लोकांना असा उपदेश करावा की तुम्ही दोषांचा त्याग करून गुणांना धारण करा. धन व ऐश्वर्य प्राप्त करून इतर सुपात्र लोकांना द्या. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - घोर आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ प्र᳓ यन्धि मघवन्न् ऋजीषिन्न्
इ᳓न्द्र रायो᳓ विश्व᳓वारस्य भू᳓रेः
अस्मे᳓ शतं᳓ शर᳓दो जीव᳓से धा
अस्मे᳓ वीरा᳓ञ् छ᳓श्वत इन्द्र शिप्रिन्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

r̥jīṣin ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

viśvávārasya ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śáśvataḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śiprin ← śiprín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒स्मे इति॑ । प्र । य॒न्धि॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । ऋ॒जी॒षि॒न् । इन्द्र॑ । रा॒यः । वि॒श्वऽवा॑रस्य । भूरेः॑ ।
अ॒स्मे इति॑ । श॒तम् । श॒रदः॑ । जी॒वसे॑ । धाः॒ । अ॒स्मे इति॑ । वी॒रान् । शश्व॑तः । इ॒न्द्र॒ । शि॒प्रि॒न् ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• maghavann ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• ṛjīṣinn ← ṛjīṣin
• [noun], vocative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• viśvavārasya ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavārasya ← vārasya ← vāra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śarado ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• vīrāñchaśvata ← vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vīrāñchaśvata ← śaśvataḥ ← śaśvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); each(a).”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śiprin
• [noun], vocative, singular, masculine

जातकर्मण्यंसाभिमर्शनेऽस्मे प्रयन्धीत्येषा । आ. गृ. १-१५ । यद्यपि सा निर्दहेदिति वचनेन शंसने निषिद्धा तथाप्यभिमर्शनस्य शंसने चोदितत्वान्नोक्त दोषः ॥मघवन्भनवन्नृजीषिन् गतसारसोमवन् हे इन्द्र विश्ववारस्य । विश्वैः सर्वैः सम्भजनीयतया वरणं यस्य तत् । भूरेर्भूरि बहु रायो धनम् । द्वितीयार्थे षष्ठी । अस्मे अस्मभ्यं प्र यन्धि । प्रयच्छ । किञ्च अस्मे अस्माकं जीवसे जीवनाय शतं शरदः सम्वत्सरान्धाः । देहि । शिप्रिन् शोभनहनो हे इन्द्र अस्मे अस्माकं शश्वतः । थश्वदिति बहुनाम । बहूईन्वीरान्पुत्रान्देहि । जीवसे । जीव प्राणधारन इत्यस्य तुमर्थेऽसेप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । शश्वतः । टुओश्वि गतिवृद्ध्योः । अस्मात्संश्चद्वेहदित्यादिना अतिप्रत्यान्तत्वेन निपातनादिष्टरूपसिद्धिः ॥ १० ॥

English translation:

“Opulent Indra, receiver of the spiritless Soma, give to us riches in universally desired quantity; grant us to live a hundred years; bestow upon us, Indra wiht the handsome chin, numerous posterity.”

Offer us (a portion) of abundant, all-desirable wealth, o bounteous Indra of the silvery drink.
Provide a hundred autumns for us to live; (provide) for us ever new
heroes, o Indra of the lips. ᳓

O Indra, Maghavan, impetuous mover, grant us abundant wealth that brings all blessings.
Give us a hundred autumns for our lifetime: give us, O fair-checked Indra, store of heroes.

Schenk uns, du gabenreicher trestersomatrinkender Indra, von deinem allbegehrten vielen Reichtum! Gewähre uns hundert Herbste zum Leben, uns vollzählige Söhne, o Indra mit der Trinkerlippe.

Uns reiche dar, vordringender, gewalt’ger, viel Gut, o Indra, reich an allen Gaben; Gib, dass wir hundert Herbste noch erleben, und viele Söhne uns, behelmter Indra.

Нам пожалуй, о щедрый пьющий выжимки
Индра, из (твоего) богатства, заключающего в себе все желанное, обильного!
Нам положи сотню осеней для жизни,
Нам – непрерывную череду мужей, о Индра прекрасногубый!

• इन्द्र:
• घोर आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शिप्रिन्) सुन्दर नासिका और ठोढ़ीवाले (इन्द्र) सुख के दाता ! आप (अस्मे) हम लोगों के लिये (शश्वतः) निरन्तर वर्त्तमान (वीरान्) पराक्रमी मनुष्यों को धारण करो हे (मघवन्) बहुत सत्कारयुक्त धन से परिपूर्ण (ऋजीषिन्) सरल स्वभाववाले (इन्द्र) सूर्य के सदृश प्रतापी आप (अस्मे) हम लोगों का (विश्ववारस्य) सम्पूर्ण सुख स्वीकार किया जाता है जिससे उस (भूरेः) अनेक प्रकार (रायः) धन के भाग को (प्र, यन्धि) दीजिये (अस्मे) हम लोगों को (जीवसे) जीवने के लिये (शतम्, शरदः) सौ वर्षों को (धाः) धारण कीजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - वे ही उत्तम स्वभाववाले यथार्थवक्ता विद्वान् लोग हैं कि जो लक्ष्मी का विभाग करके अर्थात् अन्य जनों को बाँट के फिर आप भोजन करते हैं और मनुष्यों को ब्रह्मचर्य्य के उपदेश से सौ वर्ष की अवस्थावाले करके सम्पूर्ण कर्मों में उत्साही भयरहित और पुरुषार्थी करते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे शिप्रिन्निन्द्र ! त्वमस्मे शश्वतो वीरान् धाः। हे मघवन्नृजीषिन्निन्द्र त्वमस्मे विश्ववारस्य भूरे रायो भागं प्रयन्धि। अस्मे जीवसे शतं शरदो धाः ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मभ्यम् (प्र) (यन्धि) प्रयच्छ (मघवन्) बहुसत्कृतधनयुक्त (ऋजीषिन्) सरलस्वभाव (इन्द्र) सुखदातः (रायः) धनस्य (विश्ववारस्य) समग्रं सुखं स्वीकृतं यस्मात्तस्य (भूरेः) बहुविधस्य (अस्मे) अस्मान् (शतम्) (शरदः) शतं वर्षाणि (जीवसे) जीवितुम् (धाः) धेहि (अस्मे) अस्माकम् (वीरान्) विक्रान्तान् जनान् (शश्वतः) निरन्तरान् (इन्द्र) सूर्य इव प्रभावयुक्त (शिप्रिन्) शोभनहनुनासिक ॥१०॥

भावार्थभाषाः - त एव सरलस्वभावा आप्ता विद्वांसः सन्ति ये श्रियं विभज्य भुञ्जते ब्रह्मचर्य्योपदेशेन शतायुषः कृत्वा सर्वेषु कर्म्मसूत्साहितान्निर्भयान् पुरुषार्थिनः कुर्वन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - तेच उत्तम स्वभावाचे यथार्थ वक्ते विद्वान लोक असतात जे संपत्तीचे विभाजन करतात व नंतर भोजन करतात व माणसांना ब्रह्मचर्याच्या उपदेशाने शतायुषी करून सर्वांना उत्साही भयरहित व पुरुषार्थी करतात. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे । बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः सङ्ग्रामः । तस्मिन्सङ्ग्रामे शुनं शूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मघवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तधा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेषु वृत्राणि वृत्रोपलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिंसन्तं धनानां शत्रुसम्बन्धिनां सञ्जितं समग्जेतारं त्वामूतये रक्षणाय वयमाह्वयेम । शुनम् । टुओश्वि गतिवृध्योरित्यस्य निश्ठायां यस्य विभाशेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रूपम् । निघातः । भरे । भृञ् भरणे । घः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् । जनसनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । अद भक्षणे । सम्पूर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिंसागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । जि जये । क्विप् ॥ ११ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat; the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Indra, Maghavan, auspicious, best Hero in the fight where spoil is gathered,
The Strong, who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного-для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (अस्मिन्) इस (वाजसातौ) अन्न आदि का विभाग जिसमें ऐसे (भरे) पालन में (शुनम्) सब प्राणियों के सुखकारक (मघवानम्) बहुत विद्या और धनयुक्त (नृतमम्) अतिशय पुरुषों में अग्रणी (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (शृण्वन्तम्) सकल शास्त्र सुननेवाले (उग्रम्) तेजधारी (समत्सु) संग्रामों में (वृत्राणि) मेघों के अवयवों को जैसे सूर्य वैसे शत्रुओं को (सञ्जितम्) उत्तम प्रकार जीतनेवाले (इन्द्रम्) दुष्टजनों के नाशकर्त्ता राजा को (हुवेम) स्वीकार करैं वैसे इसका आप लोग भी स्वीकार करैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सम्पूर्ण विद्याविशिष्ट शुभगुणी सबको सुख देनेवाला प्रजाओं के पालन में तत्पर शत्रुओं के नाश करने में उद्यत धर्मी और पुरुषों में श्रेष्ठ पुरुष हो, उसके लिये राज्य में अधिकार दे और उसकी आज्ञा में वर्त्तमान होकर सबलोग अत्यन्त सुख भोग करो ॥११॥ इस सूक्त में इन्द्र विद्वान् राजा और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छत्तीसवाँ सूक्त और बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वयमस्मिन् वाजसातौ भरे शुनं मघवानं नृतममूतये शृण्वन्तमुग्रं समत्सु वृत्राणि घ्नन्तं धनानां सञ्जितमिन्द्रं हुवेम तथैतं यूयमपि स्वीकुरुत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) सर्वेषां सुखकरम् (हुवेम) स्वीकुर्याम (मघवानम्) बहुविद्याधनम् (इन्द्रम्) दुष्टविदारकं राजानम् (अस्मिन्) भरे पोषणे (नृतमम्) अतिशयेन नायकम् (वाजसातौ) वाजानामन्नादीनां विभागो यस्मिंस्तस्मिन् (शृण्वन्तम्) सकलशास्त्रश्रोतारम् (उग्रम्) तेजस्विनम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) (वृत्राणि) मेघावयवान्सूर्य इव शत्रून् (सञ्जितम्) सम्यग् जयशीलम् (धनानाम्) ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। योऽखिलविद्याशुभगुणः सर्वेषां सुखप्रदः प्रजापालनतत्परः शत्रुविनाशने रतो धार्मिको नरोत्तमो भवेत्तं राज्येऽधिकृत्य तच्छासने वर्त्तित्वा सर्वेऽतुलं सुखं भुञ्जतामिति ॥११॥ अत्रेन्द्रविद्वद्राजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति षट्त्रिंशत्तमं सूक्तं विंशतितमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो संपूर्ण विद्या, शुभगुणयुक्त, सर्वांना सुख देणारा, प्रजेचे पालन व शत्रूंचा नाश करण्यात तत्पर, धार्मिक व श्रेष्ठ पुरुष असेल त्यालाच राज्याचा अधिकार द्यावा व त्याच्या आज्ञेत राहून सर्व सुख भोगावे. ॥ ११ ॥