०३५

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ति᳓ष्ठा ह᳓री र᳓थ आ᳓ युज्य᳓माना
याहि᳓ वायु᳓र् न᳓ नियु᳓तो नो अ᳓छ
पि᳓बासि अ᳓न्धो अभि᳓सृष्टो अस्मे᳓
इ᳓न्द्र स्वा᳓हा ररिमा᳓ ते म᳓दाय

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tíṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yujyámānā ← √yuj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:PASS}

ácha ← ácha (invariable)

ná ← ná (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāhí ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

abhísr̥ṣṭaḥ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

píbāsi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rarimá ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

तिष्ठ॑ । हरी॒ इति॑ । रथे॑ । आ । यु॒ज्यमा॑ना । या॒हि । वा॒युः । न । नि॒ऽयुतः॑ । नः॒ । अच्छ॑ ।
पिबा॑सि । अन्धः॑ । अ॒भिऽसृ॑ष्टः । अ॒स्मे इति॑ । इन्द्र॑ । स्वाहा॑ । र॒रि॒म । ते॒ । मदा॑य ॥

• tiṣṭhā ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• ratha ← rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yujyamānā ← yuj
• [verb noun], accusative, dual
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vāyur ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• niyuto ← niyutaḥ ← niyut
• [noun], accusative, plural, feminine
• “gift; team.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• pibāsy ← pibāsi ← pā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• andho ← andhaḥ ← andhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• abhisṛṣṭo ← abhisṛṣṭaḥ ← abhisṛj ← √sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “start.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• rarimā ← rā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; impart.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे इन्द्र रथे स्यन्दने युज्यमाना संयुज्यमानौ हरी अश्वावभिलक्ष्य कञ्चित्कालमा तिष्ठ । तत्र दृष्टान्तः । यायुर्नेति । यथा वायू रथे नियुज्यमानानियुतो वडवा अभिलक्ष्य कञ्चित्कालं तिष्ठति तद्वत् । अथ रथारूधस्त्वं नोऽस्मानच्छाभिलक्ष्या याहि । शीघ्रमागच्छ । आगत्य चास्मे अस्माभिरभिसृष्टोऽनुज्ञातस्त्वमन्धः सोमलक्षणमन्नं पिबासि । पिब । स्वाहा । दत्तश्चायं सोमः । वयं ते तव मदाय हर्षाय स्वाहाकृतमिमं सोमं ररिम । ददाम । अत्र याहि वायुर्ननियुतो नो अच्छेत्यत्र रथेना याहीत्यर्थः । आपत्चित्पिप्युः स्तर्यो न गावः । ऋग्वे. ७-२३-४ । इत्यत्र तन्न तथेति पदकाले नोत्सृज्यते । तिष्ठ । तिष्ठतेर्लोटि रूपम् । तिष्ठादेशस्याद्युदात्तः । याहि । यातेर्लोटि रूपम् । हेर्ङित्वादन्तोदात्तः । वायुः । वा गतिगन्धनयोरित्यस्मात्कृवापेत्यादिना उण् । आतो युक् । प्रत्ययस्वरः । पिबासि । पातेर्लेट्याडागमः । आगमस्यानुदात्तत्वाद्धातुस्वरः । अन्धः । अद भक्षणे । अदेर्नुं धश्चेत्यसुन्नुमागमो धकारश्चान्तादेशः । अद्यते प्राणिभिस्त्वाद्वा स्वयमत्तीति । तथा च श्रुतिः । अद्यतेऽत्ति च भूतानि तस्मादन्नं तदुच्यते । तै. उ. २-२- । इति नित्स्वरः । अस्मे । सुपां सुलुगिति तृतीयायाः शे इत्यादेशः । ररिम । रातेर्लिटिरूपम् । वाक्यभेदादनिघतः । प्रत्ययस्वरः ॥ १ ॥

English translation:

“Stay, Indra, having yoked the horses to the car, as Vāyu stops when he has put to his steds, and come to our presence; solicited by us to drink of the Soma, which with reverence we offer for your exhilaration.”

Mount the pair of fallow bays being yoked to the chariot. Drive, like the wind, to our teams [=poetic thoughts].
You will drink the stalk when you have surged to us. Indra, hail! We have given (it) to you for your exhilaration.

The first pāda is somewhat oddly expressed: Indra is urged to mount the horses yoked to the chariot, but not only is horseback riding very rare in the RV, but no one is likely to mount a horse being used to pull a vehicle. This must be an awkwardly expanded version of the usual “mount the chariot” (see 4c below).

The niyút- ‘team’ is generally associated with, indeed belongs to, Vāyu, who is regularly called niyútvant- ‘possessing niyúts’. However, the word is sometimes used in a reciprocal value: just as Vāyu and Indra drive to us with their niyúts, so do our niyúts, the ‘teams’ of poetic thoughts, drive in return to the gods, in passages where niyút- is parallel to words for ‘thought, hymn’, etc. Cf., e.g., I.134.2, 135.2, VI.35.3, 47.14, VII.23.4, 90.1, X.26.1. It is therefore not nec., with Bloomfield (RVReps ad loc.) to assume that “niyúto is for niyúdbhiḥ.”

MOUNT the Bay Horses to thy chariot harnessed, and come to us like Vayu with his coursers.
Thou, hastening to us, shalt drink the Soma. Hail, Indra. We have poured it for thy rapture.

Besteige das an den Wagen geschirrte Falbenpaar; komm zu uns, wie Vayu die Niyutgespanne besteigend! Im Galopp kommend sollst du bei uns den Trank trinken. Indra! Wohl bekomm´s! Wir haben ihn dir zum Rausche gespendet.

Besteig die Füchse, die den Wagen ziehen, komm zu uns wie der Wind mit seinen Rossen, Zu uns hinschiessend trinke dann den Soma, o Indra, Heil! wir spendeten zum Rausch dir.

Садись, о Индра, на пару буланых коней, запрягаемых в колесницу!
Приезжай к нам, как Ваю, (погоняя свои) упряжки!
Помчавшись к нам, ты будешь пить сому.
О Индра, Свага! – мы дали тебе (питья) для опьянения.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले पैंतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त राजन् ! आप जिस (रथे) रथ में (युज्यमाना) जुड़े हुए (हरी) घोड़ों के सदृश जल और अग्नि वर्त्तमान हैं उस रथ में (आ) सब प्रकार (तिष्ठ) वर्त्तमान हूजिये इससे (वायुः) पवन के (न) तुल्यः (नियुतः) श्रेष्ठ पुरुषों के साथ मिले और दुष्ट पुरुषों से अनमिले (नः) हम लोगों को (अच्छ) अच्छे प्रकार (याहि) प्राप्त हूजिये और (अभिसृष्टः) सन्मुख प्रेरित होता हुआ जन (ते) आपके लिये (अस्मे) हमारे निकट से (अन्धः) उत्तम प्रकार संस्कार किये हुए अन्न को (मदाय) आनन्द के अर्थ (ररिम) देवैं उसका (स्वाहा) सत्य वाणी से (पिबसि) पान कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों से चलनेवाले रथ पर चढ़ के अन्य-अन्य देशों को वायु के सदृश जाते हैं, वे बहुत भक्षण भोजन करने पीने और चूषने योग्य पदार्थों को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र राजँस्त्वं यस्मिन्रथे युज्यमाना हरी इव जलाग्नी वर्त्तेते तस्मिन्नातिष्ठ तेन वायुर्न नियुतो नोऽस्मानच्छ याहि। अभिसृष्टः सँस्तेऽस्मे यदन्धो मदाय ररिम तत्स्वाहा पिबासि ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तिष्ठ)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हरी) अश्वौ (रथे) (आ) समन्तात् (युज्यमाना) संयुक्तौ (याहि) गच्छ (वायुः) पवनः (न) इव (नियुतः) श्रेष्ठैर्मिश्रितान् दुष्टैर्वियुक्तान् (नः) अस्मान् (अच्छ) सम्यक् (पिबासि) पिबेः (अन्धः) सुसंस्कृतमन्नम् (अभिसृष्टः) अभिमुख्येन प्रेरितः (अस्मे) अस्मासु (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (स्वाहा) सत्यया वाचा (ररिम) दद्याम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (ते) तुभ्यम् (मदाय) आनन्दाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अग्न्यादिपदार्थचालिरथे स्थित्वा देशान्तरं वायुवद्गच्छन्ति ते पुष्कलानि भक्ष्यभोज्यपेयचूष्यानि प्राप्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी इत्यादी पदार्थ व घोड्याच्या दृष्टान्ताचा उपदेश करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे अग्नी इत्यादी पदार्थांनी चालणाऱ्या रथात बसून निरनिराळ्या देशांमध्ये वायूप्रमाणे जातात. त्यांना भक्षण, भोजन, पान व चोखण यासाठी योग्य पदार्थ प्राप्त होतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓पाजिरा᳓ पुरुहूता᳓य स᳓प्ती
ह᳓री र᳓थस्य धूर्षु᳓ आ᳓ युनज्मि
द्रव᳓द् य᳓था स᳓म्भृतं विश्व᳓तश् चिद्
उ᳓पेमं᳓ यज्ञ᳓म् आ᳓ वहात इ᳓न्द्रम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajirā́ ← ajirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

puruhūtā́ya ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sáptī ← sápti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yunajmi ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

dravát ← dravát (invariable)

sámbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vahātaḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उप॑ । अ॒जि॒रा । पु॒रु॒ऽहू॒ताय॑ । सप्ती॒ इति॑ । हरी॒ इति॑ । रथ॑स्य । धूः॒ऽसु । आ । यु॒न॒ज्मि॒ ।
द्र॒वत् । यथा॑ । सम्ऽभृ॑तम् । वि॒श्वतः॑ । चि॒त् । उप॑ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । आ । व॒हा॒तः॒ । इन्द्र॑म् ॥

• upājirā ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upājirā ← ajirā ← ajira
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• puruhūtāya ← puruhūta
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• saptī ← sapti
• [noun], accusative, dual, masculine
• “horse.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dhūrṣv ← dhūrṣu ← dhur
• [noun], locative, plural
• “yoke; dhur [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yunajmi ← yuj
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• dravad ← dravat ← dru
• [verb noun], accusative, singular
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• sambhṛtaṃ ← sambhṛtam ← sambhṛta
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvataś ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• upemaṃ ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upemaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahāta ← vahātaḥ ← vah
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र पुरुहूताय पुरुभिर्बहुभिर्यजमानैर्यज्ञार्थमाहूताय तुभ्यमजिरा शीघ्रगमनशीलौ सप्ती सर्पणशीतौ हरी हरिनामकावश्वौ रथस्य धूर्षु युगप्रान्तेषूपा युनज्मि । अहं तथा योजयामि । द्रवत् स रथो यथा गच्छेत्तथेति शेषः । विश्वतश्चित् सर्वतः सम्भृतं अग्निर्यजुर्भिः सविता स्तोमैरित्यादियज्ञ सम्भारैः सम्पूर्णमिमं यज्ञं प्रतीन्द्रं त्वामुपा वहातः । तावश्वौ । सम्यगावहताम् । धूर्षु । धुर्वी हिंसर्धः । क्विप् । राल्लोप इति वकारलोपः व्रोरुपधाया इति दीर्घः । सावेकाच इति विघक्तेरुदात्तता । युनज्मि । युजिर् योगे । रुधादिः । लटि रूपम् । निघातः । द्रवत् । द्रु गतावित्यस्य छान्दसे लङि रुपम् । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । वहातः । वहेर्लेट्याडागमे रूपं ॥ २ ॥

English translation:

“I harness for you, who is invoked by many, the swift gliding horses to the shafts of the car, that they may bear Indra to this sacrifice that is prepared with all (that is required).”

The nimble span, the pair of fallow bays I yoke to the yoke-poles of the chariot for the much invoked one.
The two will bring Indra right here to this sacrifice assembled from every side, as if at a run.

The most natural reading of yáthā in c is as a subordinator in a purpose clause (‘so that’) with the subjunctive ā́vahātaḥ in d, and this is how the standard tr.

take it. But there is a major stumbling block: the verb is unaccented. Oldenberg seems willing to emend to an accented verb; Geldner suggests that if the unaccented verb is bothersome, assume an ellipsis in c. I have, in somewhat ad hoc fashion, taken yáthā as a sort of simile marker with dravát. I am not entirely satisfied with this solution, but it does more or less fit category 4) in Grassmann’s lemma yáthā, and I am quite reluctant to put an unaccented verb into a subordinate clause. A similar phrase in the next hymn, where yáthā marks a localized comparison, gives support to the interpr. here; see III.36.6 prasaváṇ yáthā “like a shot” (tr. similarly by all standard tr.).

For him, the God who is invoked by many, the two swift Bay Steeds to the pole I harness,
That they in fleet course may bring Indra hither, e’en to this sacrifice arranged completely.

Ich schirre dem Vielgerufenen das rasche Gespann, das Falbenpaar an die Joche des Wagens, auf daß sie Indra zu diesem vollständig zugerüsteten Opfer eilig heranfahren.

Die schnellen Rosse schirr ich an, die hellen, dem vielgerufnen Indra an die Deichsel, Dass rasch sie ihn zu diesem Opfer fahren, das wir aus allem recht zusammenfügten.

Для многопризываемого обоих быстрых
Буланых скакунов я впрягаю в оглобли колесницы,
Чтоб быстро они примчали Индру,
На эту жертву, полностью приготовленную.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जैसे मैं जो (इमम्) इस प्रत्यक्ष (यज्ञम्) शिल्प विद्या से होने योग्य (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवान् काम को सब प्रकार चलाते (विश्वतः) वा सब ओर से (द्रवत्) पिघलने को प्राप्त होते हुए (सम्भृतम्) उत्तम प्रकार धारण किये गये पदार्थ को (चित्) भी (उप) समीप में (आ, वहातः) वहाते उन (पुरुहूताय) बहुतों ने बुलाये गये के लिये वर्त्तमान (अजिरा) वाहनों के फेंकने (सप्ती) शीघ्र चलने (हरी) और यान को ले जानेवाले का (रथस्य) वाहन की (धूर्षु) धुरियों में जिनको (उप, आ, युनज्मि) जोड़ता हूँ, उनको आप लोग भी जोड़िये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग वाहनों में बिजुली आदि पदार्थों को संयुक्त करके चलाते हैं, वे किस-किस देश को न जा सकैं ? और उनको कौनसा ऐश्वर्य्य है जो न प्राप्त होवै ? ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽहं याविमं यज्ञमिन्द्रमावहातो विश्वतो द्रवत्सम्भृतं चिदप्युपावहातस्तौ पुरुहूताय वर्त्तमानावजिरा सप्ती हरी रथस्य धूर्षु युनज्मि तौ यूयमपि युङ्ग्ध्वम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (अजिरा) यानानां प्रक्षेप्तारौ (पुरुहूताय) बहुभिराहूताय (सप्ती) सद्यः सर्पन्तौ। अत्र वाच्छन्दसीति गुणे कृते रेफलोपः। (हरी) हरणशीलौ (रथस्य) यानस्य (धूर्षु) रथाधारावयवेषु (आ) समन्तात् (युनज्मि) (द्रवत्) द्रवं प्राप्नुवत् (यथा) (सम्भृतम्) सम्यग्धृतम् (विश्वतः) सर्वतः (चित्) अपि (उप) (इमम्) प्रत्यक्षम् (यज्ञम्) शिल्पविद्यासाध्यम् (आ) (वहातः) वहेताम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये यानेषु विद्युदादिपदार्थान्संयोज्य चालयन्ति ते कं कं देशं न गच्छेयुः? तेषां किमैश्वर्य्यमप्राप्तं स्यात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे लोक वाहनात विद्युत इत्यादी पदार्थांना संयुक्त करून चालवितात ते कोणत्या देशाला जाऊ शकणार नाहीत? व त्यांना कोणते ऐश्वर्य प्राप्त होणार नाही? ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓पो नयस्व वृ᳓षणा तपुष्पा᳓
उते᳓म् अव त्वं᳓ वृषभ स्वधावः
ग्र᳓सेताम् अ᳓श्वा वि᳓ मुचेह᳓ शो᳓णा
दिवे᳓-दिवे सदृ᳓शीर् अद्धि धानाः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nayasva ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

tapuṣpā́ ← tapuṣpā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áśvā ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

grásetām ← √gras- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

muca ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śóṇā ← śóṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ví ← ví (invariable)

addhi ← √ad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sadŕ̥śīḥ ← sadŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

उपो॒ इति॑ । न॒य॒स्व॒ । वृष॑णा । त॒पुः॒ऽपा । उ॒त । ई॒म् । अ॒व॒ । त्वम् । वृ॒ष॒भ॒ । स्व॒धा॒ऽवः॒ ।
ग्रसे॑ताम् । अश्वा॑ । वि । मु॒च॒ । इ॒ह । शोणा॑ । दि॒वेऽदि॑वे । स॒ऽदृशीः॑ । अ॒द्धि॒ । धा॒नाः ॥

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nayasva ← nī
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• tapuṣpotem ← tapuṣpā
• [noun], accusative, dual, masculine

• tapuṣpotem ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tapuṣpotem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• svadhāvaḥ ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• grasetām ← gras
• [verb], dual, Present optative
• “swallow; eclipse; eclipse; devour; obscure; hide; haunt; sting; eat.”

• aśvā ← aśva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• muceha ← muca ← muc
• [verb], singular, Aorist imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• muceha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• śoṇā ← śoṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red; śoṇa [word]; red; purple.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• sadṛśīr ← sadṛśīḥ ← sadṛśa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “like; alike(p); appropriate; sadṛśa [word]; comparable; resembling.”

• addhi ← ad
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; devour.”

• dhānāḥ ← dhānā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

वृषभ कामानां वर्षक स्वधावोऽन्नवन् हे इन्द्र वृषणा सेचनसमर्थौ त पुष्पा तापकेभ्यः शत्रुभ्यो रक्षकावश्वावुपो नयस्व । अस्मत्समीपं प्रापय । उत अपि च त्वमीमेनं यजमानमव । पालय । शोणा शोणवर्णौ तावश्वाविहास्मिन्देवयजने वि मुच । विमिक्तौ तावश्वौ ग्रसेताम् । विघसं भक्षयताम् । त्वं तु सदृशीरेकरूपान् धाना भृष्टयवान् दिवे दिवे प्रतिदिवसमद्धि । भक्षय । नयस्व । नयतेर्लोटि रूपम् । तपुष्पा । पा रक्षणे । आतोऽनुपसर्गे कः । सुपां सुलुगिति डादेशः । इसुसोः समर्थ्य इदि संहितायां विसर्जनीयस्य षत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः । अव । अवतेर्लोटि रूपम् । स्वधावः । मतुवसोरिति नकारस्य रुत्वम् । निघातः । ग्रसेताम् । ग्रसु अदन इत्यस्य लोट्यातामि रुपम् । पादादित्वादनिघातः । आतामो लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । मुच । मुञ्चतेर्लोटि रूपम् । आगमानुशासनस्यानित्यत्वान्नुमभावः । सदृशीः । समान्सहब्द उपपदे दृशिर् प्रेक्षन इत्यस्मात्समानान्ययोश्चेति कञ्प्रत्ययः । समानस्य दृग्दृश्वतुष्विति सभावः । टिड्ढाणञ् इत्यादिना ङेप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । अद्भि । अद भक्षण इत्यस्य लोट्यदादित्वाच्छओप् लुक् । हुझल्भ्योहेर्धिरिति ध्यादेश । निघातः । धानाः । डुधाञ् धारनपोषणयोः । धापॄवस्यज्यतिभ्यो न इति नप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥ ३ ॥

English translation:

“Showerer (of benefits), giver of food, guide hither your vigorous horses, defending (us) against foes, and protect (your worshippers); here unharness the bay steeds, and give them fodder, and you eat daily suitable food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Eat suitable food: sadṛśīr addhi dhānāḥ = eat suitable grains, i.e. fried barley, bhṛṣṭayavān

Lead near the two bullish (stallions), protecting them from the scorching heat, and help them—you autonomous bull.
Let the two horses graze. Unhitch the two sorrels here. Every day eat roasted grains of the same appearance.

Medial nayasva is one of the relatively few middle forms to this pres. stem.

It is presumably used here because Indra is leading his own horses.

The crux in this vs. is the hapax cmpd. tapuṣpā́-. Grassmann glosses it ‘warmes trinkend’, perhaps referring to the gharma drink; in this he is tentatively fld by Mayrhofer (EWA s.v. tápuṣ-). But this -us-stem, tápus-, refers only to heat, generally menacing scorching heat, and in any case the horses shouldn’t be drinking the gharma drink (or probably any hot drink at all). The word is discussed by Scarlatta (305-6), who offers several possible interpr. The interpr. is made more difficult by the uncertain grammatical identity of the form. It appears in sandhi as tapuṣpṓtém, is taken by the Pp. as tapuḥ’pā́, and is generally analyzed as a dual, modifying the bullish (horses) – so Geldner, Renou, Scarlatta, Witzel Gotō. However, Geldner suggests in n. 3a that the form could represent irregular sandhi for tapuṣpā(ḥ) utá (that is, a double application of sandhi, first losing the final -s before vowel and then coalescing the vowels) and therefore be a nom. sg., modifying Indra. I have adopted this solution; it doesn’t make much sense for the horses themselves to be doing the protecting, but Indra’s protective role would fit with the impv. ava ‘help’ in the next pāda.

In the last pāda Indra is urged to eat the roasted grains (addhi dhānā́ḥ). The same grains are prepared for the horses to eat in vs. 7: it seems somewhat surprising that Indra and his horses receive the same fodder, as it were – though calling the horses Indra’s “comrades in joint revelry” in the next vs. (4b) suggests that they consume the offered meal together. I also don’t understand why the grains should be “of the same appearance every day.” This phrase is essentially repeated in III.52.8, which also contains 5 occurrences of dhānā- (or deriv.). Perhaps the point is that we unfailingly make the same offering to Indra daily; he needn’t worry that we will substitute inferior food.

Bring the strong Steeds who drink the warm libation, and, Bull of Godlike nature, be thou gracious.
Let thy Steeds eat; set free thy Tawny Horses, and roasted grain like this consume thou daily.

Lenk die beiden Hengste her, die vor Glut geschützten, und sorge für sie, du eigenmächtiger Bulle! Die beiden Rosse sollen fressen, spann hier die rötlichen aus, iß du Tag für Tag die gleichen Gerstenkörner!

Die Hengste führe her, die Warmes trinken, erquicke sie, o Held, du selbstgewalt’ger, Lass essen sie und löse hier die rothen; den täglich gleichen Körnerbrei geniesse.

Приведи двух жеребцов, охраняющих от (вражеского) огня (?),
А также помоги ты им, о бык самовластный!
Пусть кормятся оба коня! Распряги здесь (их) обоих, красных!
День за днем ешь такие же зерна!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) बलवान् (स्वधावः) अत्यन्त अन्नयुक्त (त्वम्) आप (इह) इस वाहन में जो (तपुष्पा) तपते हुए पदार्थों को रखनेवाले (वृषणा) बल और (शोणा) लालरङ्गयुक्त (अश्वा) शीघ्रगामी अग्नि आदि इन्धनों को (ग्रसेताम्) भक्षण करै उनमें कलाओं को (वि, मुच) छोड़ो (ईम्) जल को (उपो) उनके समीप में (नयस्व) पहुँचाओ (उत) और (दिवेदिवे) नित्य (सदृशीः) तुल्य परिणामवाले (धानाः) अग्नि से संस्कार किये अन्न विशेषों को (अद्धि) भक्षण करो, उनमें बोझों को (अव) पेश करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो शिल्पी जन अग्नि जल आदि पदार्थों को उत्तम कलाओं से युक्त वाहनों में संयुक्त करके चलाते हैं, वे दारिद्र्य को छोड़ के धन और धान्य को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे वृषभ स्वधावस्त्वमिह यौ तपुष्पा वृषणा शोणाऽश्वेन्धनानि ग्रसेतां तत्र कला विमुचेमुपो नयस्व। उत दिवेदिवे सदृशीर्धाना अद्धि तत्र सम्भारानव ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उपो) सामीप्ये (नयस्व) (वृषणा) बलिष्ठौ (तपुष्पा) यौ तपूंषि पातो रक्षतस्तौ (उत) (ईम्) उदकम्। ईमित्युदकना०। निघं० १। १२। (अव) प्रवेशय (त्वम्) (वृषभ) बलिष्ठ (स्वधावः) पुष्कलान्नयुक्त (ग्रसेताम्) (अश्वा) सद्योगामिनौ (वि) (मुच) त्यज (इह) अस्मिन् याने (शोणा) रक्तगुणविशिष्टौ (दिवेदिवे) नित्यम् (सदृशीः) समाना गतीः (अद्धि) भुङ्क्ष्व (धानाः) अग्निसंस्कृतान्नविशेषान् ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये शिल्पिनो मनुष्या अग्निजलादीन् पदार्थान् सुकलायुक्तेषु यानेषु संयुज्य चालयन्ति ते दारिद्र्यं विमुच्य धनधान्यमाप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे कारागीर अग्नी, जल इत्यादी पदार्थांना उत्तम यंत्रयुक्त वाहनांमध्ये संयुक्त करून चालवितात ते दारिद्र्य नाहीसे करून धनधान्य प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ब्र᳓ह्मणा ते ब्रह्मयु᳓जा युनज्मि
ह᳓री स᳓खाया सधमा᳓द आशू᳓
स्थिरं᳓ र᳓थं सुख᳓म् इन्द्राधिति᳓ष्ठन्
प्रजान᳓न् विद्वाँ᳓ उ᳓प याहि सो᳓मम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

brahmayújā ← brahmayúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yunajmi ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

āśū́ ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sadhamā́de ← sadhamā́da- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sákhāyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

adhitíṣṭhan ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukhám ← sukhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prajānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ब्रह्म॑णा । ते॒ । ब्र॒ह्म॒ऽयुजा॑ । यु॒न॒ज्मि॒ । हरी॒ इति॑ । सखा॑या । स॒ध॒ऽमादे॑ । आ॒शू इति॑ ।
स्थि॒रम् । रथ॑म् । सु॒खम् । इ॒न्द्र॒ । अ॒धि॒ऽतिष्ठ॑न् । प्र॒ऽजा॒नन् । वि॒द्वान् । उप॑ । या॒हि॒ । सोम॑म् ॥

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• brahmayujā ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmayujā ← yujā ← yuj
• [noun], accusative, dual, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• yunajmi ← yuj
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• sakhāyā ← sakhi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sadhamāda ← sadhamāde ← sadhamāda
• [noun], locative, singular, masculine
• “banquet; party; drink.”

• āśū ← āśu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• sthiraṃ ← sthiram ← sthira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sukham ← sukha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; easy; lukewarm; comfortable; sukha [word]; successful; easy; content(p).”

• indrādhitiṣṭhan ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrādhitiṣṭhan ← adhitiṣṭhan ← adhiṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, singular
• “reach; board; repose on; govern; sit down; stand; prevail.”

• prajānan ← prajñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; perceive; understand; detect.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

चातुर्विंशिकेऽहनि माध्यन्दिने सवने ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे ब्रह्मणा त इत्यारम्भणीया । सुत्रितं च । ब्रह्मणा ते ब्रह्मयुजा युनज्म्युरुं नो लोकमनुनेशि विद्वान् । आ. ७-४ । इति ॥हे इन्द्र ब्रह्मयुजा ब्रह्मणा मन्त्रेण योक्तव्यौ सधमादे । माद्यन्ति योद्धारोऽत्रेति मादो युद्धम् । सहमादः सधमादः । तस्मिन्युद्धे सखाया समानपसिद्धी अत एवाशू क्षिप्रगमनोपेतौ ते तव हरी अश्वौ ब्रह्मणा स्तोत्रेण युनज्मि । रथे संयोजयामि । स्थिरं सुदृढं सुखं सुष्ठुद्वारं तादृशं रथमधितिष्ठन् आरूढस्त्वं सोमपानार्थमायाहि । प्रजानन्नित्याद्यगमत् । ब्रह्मयुजा । युजेरौणादिकः कर्मणि क्विप् । युनज्मि । युजेर्लिटिरूपम् । निघातः । सधमादे । मदी हर्षे । अधिकरणे घञ् । सध मादस्थयोश्छन्दसीति सहस्य सधादेशः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः । रथम् । अधिशीङ् स्थासाम् कर्मेति कर्मसञ्ज्ञा । सुखम् । खनु विदारणे । अन्येभ्योऽपि दृश्यत इति डः । कृदुत्तरपदस्वरः ॥ ४ ॥

English translation:

“I harness with prayer your horses, who are to be harnessed with prayer, who are allies and swift-paced in battle; arise, and all-knowing Indra, mounting on your firm and easy chariot, come to the libation.”

With a sacred formulation I yoke for you the formulation-yoked pair of fallow bays, your swift comrades in joint revelry.
O Indra, mounting the sturdy, well-naved chariot, thinking ahead,
knowing, drive up to the soma.

The double etymological figure in pāda a is almost awkwardly heavy: bráhmaṇā te brahmayújā yunajmi, an awkwardness necessarily reflected in the tr.

Those who are yoked by prayer I harness, fleet friendly Bays who take their joy together.
Mounting thy firm and easy car, O Indra, wise and all-knowing come thou to the Soma.

Mit kräftigem Zuspruch schirre ich dir die beiden durch bloßen Zuspruch geschirrten Falben, deine Kameraden bei dem Somagelage, die Renner. Besteige den festen, leichten Wagen, o Indra, und komm des Weges kundig als Kenner zum Soma!

Ich schirre dir durch Spruch die spruchgeschirrten das rasche Rossepaar beim Mahl, o Indra, Besteig den festen gutgeschmierten Wagen, des Weges kundig, komme her zum Soma.

Священным словом я запрягаю для тебя запрягаемую (одним лиш священным словом)
Пару буланых коней, любителей совместных опьянений, быстрых;
Взойдя на прочную легкоходную колесницу, о Индра,
Предвосхищая как знаток, приезжай на сому!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) शिल्पविद्यारूप ऐश्वर्य्य से युक्त पुरुष ! मैं (ते) आपके जिस वाहन में (ब्रह्मणा) अन्न आदि के सहित विद्यमान (ब्रह्मयुजा) धन के संग्रह कराने और (आशू) शीघ्र ले चलनेवाले (हरी) जल और अग्नि को (सखाया) मित्रों के तुल्य (सधमादे) बरोबर के स्थान में (युनज्मि) संयुक्त करता हूँ उस (सुखम्) आकाशमार्गियों के लिये हित करनेवाले (स्थिरम्) दृढ़ (रथम्) वाहन (अधि, तिष्ठन्) पर स्थिर हो तो (विद्वान्) इस विद्या को अङ्ग और उपाङ्गों के सहित जानते और (प्रजानन्) उत्तम प्रकार ज्ञान को प्राप्त होते हुए आप (सोमम्) ऐश्वर्य्य को (उप, याहि) प्राप्त हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग अग्नि और जल आदि पदार्थों से चलाये गये वाहन पर बैठ अच्छे प्रकार विद्या द्वारा उसको चलाते हुए देशदेशान्तरों में जाय आय और ऐश्वर्य्य को पाय मित्रों का सत्कार करैं, वे ही विद्या और धर्म की वृद्धि कर सकैं ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र अहं ते तव यस्मिन्याने ब्रह्मणा सह वर्त्तमानौ ब्रह्मयुजा आशू हरी सखाया इव सधमादे युनज्मि तं सुखं स्थिरं रथमधितिष्ठन् विद्वान् सन्नेतद्विद्यां प्रजानन् सोममुपयाहि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणा) अन्नादिना (ते) तव (ब्रह्मयुजा) यौ ब्रह्म धनं योजयतस्तौ (युनज्मि) (हरी) जलाग्नी (सखाया) सुहृदाविव (सधमादे) समानस्थाने (आशू) शीघ्रं गमयितारौ (स्थिरम्) ध्रुवम् (रथम्) यानम् (सुखम्) सुहितं खेभ्यस्तम् (इन्द्र) शिल्पविद्यैश्वर्य्ययुक्त (अधितिष्ठन्) उपरि स्थितः सन् (प्रजानन्) प्रकृष्टतया बुद्ध्यमानः (विद्वान्) साङ्गोपाङ्गामेतद्विद्यां विदन् (उप) (याहि) (सोमम्) ऐश्वर्य्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽग्निजलादिप्रयुक्ते याने स्थित्वा यथावद्विद्यया प्रचालयन्तो देशान्तरं गत्वागत्यैश्वर्य्यं प्राप्य सखीन्सत्कुर्युस्त एव विद्याधर्मावुन्नेतुं शक्नुयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक अग्नी, जल इत्यादी पदार्थांनी चालविलेल्या वाहनात बसून विद्येद्वारे चांगल्या प्रकारे ते चालवितात, देशदेशान्तरी जातात-येतात व ऐश्वर्य प्राप्त करतात आणि मित्रांचा सत्कार करतात तेच विद्या व धर्माची वृद्धी करू शकतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ ते ह᳓री वृ᳓षणा वीत᳓पृष्ठा
नि᳓ रीरमन् य᳓जमानासो अन्ये᳓
अतिआ᳓याहि श᳓श्वतो वयं᳓ ते
अ᳓रं सुते᳓भिः कृणवाम सो᳓मैः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mā́ ← mā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vītápr̥ṣṭhā ← vītápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

rīraman ← √ram- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

yájamānāsaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

atyā́yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śáśvataḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áram ← áram (invariable)

kr̥ṇavāma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutébhiḥ ← √su- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

मा । ते॒ । हरी॒ इति॑ । वृष॑णा । वी॒तऽपृ॑ष्ठा । नि । री॒र॒म॒न् । यज॑मानासः । अ॒न्ये ।
अ॒ति॒ऽआया॑हि । शश्व॑तः । व॒यम् । ते॒ । अर॑म् । सु॒तेभिः॑ । कृ॒ण॒वा॒म॒ । सोमैः॑ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣaṇa
• [noun], accusative, dual, masculine

• vītapṛṣṭhā ← vīta
• [noun]
• “straight; smooth.”

• vītapṛṣṭhā ← pṛṣṭhā ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• rīraman ← ram
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• yajamānāso ← yajamānāsaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, plural
• “sacrifice; worship; worship.”

• anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• atyāyāhi ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• atyāyāhi ← āyāhi ← āyā ← √yā
• [verb], singular, Present imperative
• “enter (a state); come; transform; approach; arrive; reach; enter.”

• śaśvato ← śaśvataḥ ← śaśvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); each(a).”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ‘raṃ ← aram
• [adverb]

• sutebhiḥ ← su
• [verb noun], instrumental, plural
• “press out; su.”

• kṛṇavāma ← kṛ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

हे इन्द्र वृषणा कामानां सेचकौ वीतपृष्ठा कमनीयपृष्ठभागौ ते तव हरी अन्ये अस्मदन्ये यजमानासो यजमाना मा नि रीरमन् । मा हर्षयन् । वयं तु सुतेभिरभिषुतैः सोमैस्ते तवारं पर्याप्तं कृणवाम । यथा तव तृप्तिर्भवति तथा कुर्म इत्यर्थः । त्वं तु अत्यायाहि शश्वतः । बहूनन्यानतिक्रम्य सोमपानार्थं शीघर्मागच्छ । वितपृष्ठा । वी कान्त्यादिषु । अस्मात्त्कप्रत्ययः । बहुव्रीहौ पूर्वपद प्रकृतिस्वरः । रीरमन् । रमु क्रीडायामित्यस्य ण्यन्तस्य लुङि चङि रूपम् । न माङ्योग इत्यडभावः । निघातः । अत्यायाहि । यातेर्लोटि रूपम् । गतिर्गताविति पूर्वस्य निघातः । कृणवाम । कृणोतेर्लोटि रूपम् । निघातः ॥ ५ ॥

English translation:

“Let not other sacrifices attract your vigorous and smooth-backed steeds; disregarding others, come perpetually hither, that we may propitiate you sufficiently with effused Soma libations.”

Let other sacrificers not stop your bullish, straight-backed fallow bays. Drive beyond them, each and every one. We will prepare properly for you with pressed soma drinks.

No other worshippers must stay beside them thy Bays, thy vigorous and smooth-backed Coursers.
Pass by them all and hasten onward hither: with Soma pressed we will prepare to feast thee.

Nicht sollen andere Opferer deine falben Hengste, die geradrückigen, anhalten. Fahr an allen vorüber, wir wollen es dir mit dem ausgepreßten Soma recht machen.

Nicht mögen andre Opfrer deine Hengste die höckerlosen, goldigen ergötzen; An allen geh vorüber, komm zu uns her, wir stehn bereit dir mit gepresstem Soma.

Да не остановят другие жертвователи
Пару твоих буланых жеребцов с прямыми спинами!
Проезжай мимо всех них! Мы хотим
Удовлетворить тебя выжатыми соками сомы.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रतापयुक्त पुरुष ! जो (अन्ये) इससे और (यजमानासः) विद्या की सङ्गति के जाननेवाले (ते) आपके (वीतपृष्ठा) चौड़ी पीठों से युक्त (वृषणा) बलिष्ठ (हरी) वाहनों के ले चलनेवालों को (मा) नहीं (नि, रीरमन्) रमायैं उनको आप (अत्यायाहि) बड़े वेग से प्राप्त हूजिये वा छोड़िये और (शश्वतः) अनादि काल से सिद्धविद्या युक्त पुरुषों को प्राप्त हूजिये जिस (ते) आपके (सुतेभिः) उत्पन्न (सोमैः) ऐश्वर्य्यों से (अरम्) पूरे काम को (वयम्) हम लोग (कृणवाम) करें, वह आप हमारे पूरे काम को करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो लोग अग्नि आदि पदार्थों की विद्या को जाने विना इस विद्या के जाननेवाले जनों का उत्साह नहीं बढ़ाते, उनका उल्लङ्घन कर अनादि काल से सिद्ध विद्या के जाननेवाले विद्वानों के शरण जा के शिल्पविद्या से उत्पन्न कार्यों से पूर्ण मनोरथवाले हम लोग होवैं, इस प्रकार इच्छा करके नित्य प्रयत्न करैं ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! येऽन्ये यजमानासस्ते तव वीतपृष्ठा वृषणा हरी मा निरीरमन् ताँस्त्वमत्यायाहि। शश्वत आगच्छ यस्य ते सुतेभिः सोमैररं कामं वयं कृणवाम स त्वमस्माकमलं कामं कुरु ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (ते) तव (हरी) यानहारकौ (वृषणा) बलिष्ठौ (वीतपृष्ठा) वीते व्याप्तिशीले पृष्ठे ययोस्तौ (नि) (रीरमन्) रमयेयुः (यजमानासः) विद्यासङ्गतिविदः (अन्ये) एतद्भिन्नाः (अत्यायाहि) अतिवेगेनागच्छोल्लङ्घय वा (शश्वतः) सनातनाः (वयम्) (ते) तव (अरम्) अलम् (सुतेभिः) निष्पन्नैः (कृणवाम) कुर्य्याम (सोमैः) ऐश्वर्य्यैः ॥५॥

भावार्थभाषाः - येऽग्न्यादिपदार्थविद्यामविदित्वैतद्विद्याविदो जनान्नोत्साहयन्ति तानुल्लङ्घ्यानादिविद्याविदां विदुषां शरणं गत्वा शिल्पविद्यानिष्पन्नैः कार्य्यैः पूर्णकामा वयं भवेमेषित्वा नित्यं प्रयतेरन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे लोक अग्नी इत्यादी पदार्थांची विद्या जाणत नाहीत व या विद्येला जाणणाऱ्या लोकांचा उत्साह वाढवीत नाहीत त्यांचा त्याग करून अनादि कालापासून सिद्ध झालेल्या विद्येला जाणणाऱ्या विद्वानाला शरण जाऊन शिल्पविद्येने उत्पन्न झालेल्या कार्याने आमचे मनोरथ पूर्ण व्हावेत अशा प्रकारची इच्छा उत्पन्न करून नित्य प्रयत्न करावेत. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓वायं᳓ सो᳓मस् तुव᳓म् ए᳓हि अर्वा᳓ङ्
छश्वत्तमं᳓ सुम᳓ना अस्य᳓ पाहि
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ बर्हि᳓षि आ᳓ निष᳓द्या
दधिष्वे᳓मं᳓ जठ᳓र इ᳓न्दुम् इन्द्र

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śaśvattamám ← śaśvattamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhiṣvá ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaṭháre ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

तव॑ । अ॒यम् । सोमः॑ । त्वम् । आ । इ॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । सु॒ऽमनाः॑ । अ॒स्य । पा॒हि॒ ।
अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । ब॒र्हिषि॑ । आ । नि॒ऽसद्य॑ । द॒धि॒ष्व । इ॒मम् । ज॒ठरे॑ । इन्दु॑म् । इ॒न्द्र॒ ॥

• tavāyaṃ ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāyaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somas ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ehy ← ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• chaśvattamaṃ ← chaśvattamam ← śaśvattama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “frequent.”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• barhiṣy ← barhiṣī ← barhis
• [noun], nominative, dual, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• niṣadyā ← niṣadya ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

• niṣadyā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadhiṣvemaṃ ← dadhiṣva ← dhā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dadhiṣvemaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jaṭhara ← jaṭhare ← jaṭhara
• [noun], locative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

तवायं सोम इति माध्यन्दिने सवने नेष्टुः प्रस्थितयाज्या । सूत्रितं च । तवायं सोमस्त्वमेह्यर्वाङिन्द्राय सोमाः प्रदिवः । आ. ५-५ । इति ॥हे इन्द्र अयं सोमस्तव त्वदर्थमभिषुतः । त्वमर्वाङ् सोमाभिमुख्येनैहि । आयाहि । आगत्य च सुमानाः शोभनमनस्को भूत्वा शश्वत्तमं भूयांसमस्येमं सोमः पाहि । पिब । बर्हिषि प्रवृद्धेऽस्मिन्यज्ञे निशद्योपविश्येन्दुं क्लेदनशीलमिमिं सोमं जठर आ दधिष्व । धारय । यथा नाभेरधस्तान्न गच्छति तथा धारय । अङ्गिरोभिरागहि यज्ञियेभिः । ऋग्वे. १०-१४-५ । इत्यत्र न यज्ञविशेशणं बर्हिर्भिन्नरूपं वा तदित्यतो नोत्सृह्यते । इहि इण् गतौ । अस्य लोटि रूपम् । निघातः । शश्वतमम् । उञ्छादित्वादन्तोदात्तत्वम् । पाहि । पा पान इत्यस्य लोटि रूपम् । बहुलं छन्दसीति शपो लुक् । निघातः । निषद्य । सदेर्ल्यपि सदेरप्रतेरिति षत्वम् । लित्स्वर्तः । दधिश्व । इन्दुम् । उन्दी क्लेदने । उन्भेरिच्चादेरित्युप्रत्ययः । धातोरादेरिकारादेशः । निदित्यनुवृत्तेराद्युदात्तः ॥ ६ ॥

English translation:

“This soma libation is for you; come down, and well disposed, drink of it unceasingly; seated on the grass at this sacrifice, take Indra, this (libation) into your belly.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 26.23

Yours is this soma here. Come here, nearby. Well-disposed, drink of it each time anew.
At just this sacrifice, having sat down on the ritual grass, put just this drop into your belly, Indra.

Thine is this Sorna: hasten to approach it. Drink thou thereof, benevolent, and cease not.
Sit on the sacred grass at this our worship, and take these drops into thy belly, Indra.

Für dich ist dieser Soma, komm heran, zum soundsovielten Male trink wohlgemut von diesem! Setz dich zu diesem Opfer auf das Barhis und nimm den Saft in deinem Bauch auf, Indra!

Der Soma hier ist dein, o komme nah her, mit lust’gem Sinne trinke fort und fort ihn; Bei diesem Opfer sitzend auf der Streu hier nimm diesen Indu, Indra, in den Bauch auf.

Твой этот сома. Ты приезжай к нам!
Благожелательный, пей его в который раз!
Сев на солому на этом жертвоприношении,
Прими в (свою) утробу этот сок, о Индра!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के इच्छा करनेवाले ! (तव) आपका जो (अयम्) यह (अर्वाङ्) अधोभाग में विद्यमान (सोमः) ऐश्वर्य्य का संयोग उस (शश्वत्तमम्) अत्यन्त अनादि काल से सिद्ध ऐश्वर्य्य संयोग को (त्वम्) आप (आ) (इहि) प्राप्त हूजिये (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) अतिउत्तम (यज्ञे) शिल्प विद्या से होने योग्य व्यवहार में (निषद्य) निरन्तर स्थिर होकर (सुमनाः) प्रसन्नचित्त हुए (इमम्) इसकी (पाहि) रक्षा करो और (अस्य) इस ज्ञान की उत्तेजना से प्राप्त (इन्दुम्) गीले पदार्थ को (जठरे) उदर में (आ) सब प्रकार (दधिष्व) धारण कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस सबसे उत्तम शिल्पविद्या से साध्य व्यवहार में चतुर होके अनादि काल से उत्पन्न और प्राचीन विद्वानों से प्राप्त ऐश्वर्य्य को सिद्ध कर इस संसार की रक्षा के लिये स्थित करके योग्य आहार और विहार से आनन्द भोगो ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र ! तव योऽयमर्वाङ् सोमस्तं शश्वत्तमं त्वमेहि। अस्मिन्बर्हिषि यज्ञे निषद्य सुमनाः सन्निमं पाहि। अस्य सकाशात् प्राप्तमिन्दुं जठर आ दधिष्व ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (अयम्) (सोमः) ऐश्वर्य्ययोगः (त्वम्) (आ) (इहि) प्राप्नुहि (अर्वाङ्) अधस्ताद्वर्त्तमानः (शश्वत्तमम्) अतिशयेनाऽनादिभूतम् (सुमनाः) प्रसन्नचित्तः (अस्य) बोधस्य (पाहि) (अस्मिन्) (यज्ञे) शिल्पसम्पाद्ये व्यवहारे (बर्हिषि) अत्युत्तमे (आ) समन्तात् (निषद्य) नितरां स्थित्वा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (दधिष्व) धेहि (इमम्) (जठरे) उदरे (इन्दुम्) सार्द्रपदार्थम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यमिच्छुक ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या अस्मिन्त्सर्वोत्तमे शिल्पसाध्ये व्यवहारे निपुणा भूत्वाऽनादिभूतं पूर्वैर्विद्वद्भिः प्राप्तमैश्वर्य्यं विधाय सर्वस्यास्य जगतो रक्षणे निधाय युक्ताहारविहारेणाऽऽनन्दं भुङ्क्त ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! सर्वात उत्तम शिल्पविद्येने साध्य करणाऱ्या व्यवहारात निपुण बनून अनादि काळापासून उत्पन्न झालेले व प्राचीन विद्वानांकडून प्राप्त झालेले ऐश्वर्य घेऊन या जगाच्या रक्षणासाठी ते स्थित ठेवा व योग्य आहार-विहाराने आनंद भोगा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तीर्णं᳓ ते बर्हिः᳓ सुत᳓ इन्द्र सो᳓मः
कृता᳓ धाना᳓ अ᳓त्तवे ते ह᳓रिभ्याम्
त᳓दोकसे पुरुशा᳓काय वृ᳓ष्णे
मरु᳓त्वते तु᳓भ्यं राता᳓ हवीं᳓षि

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stīrṇám ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

áttave ← √ad- (root)
{case:DAT, number:SG}

dhānā́ḥ ← dhānā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

kr̥tā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

puruśā́kāya ← puruśā́ka- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tádokase ← tádokas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

marútvate ← marútvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rātā́ ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

स्ती॒र्णम् । ते॒ । ब॒र्हिः । सु॒तः । इ॒न्द्र॒ । सोमः॑ । कृ॒ताः । धा॒नाः । अत्त॑वे । ते॒ । हरि॑ऽभ्याम् ।
तत्ऽओ॑कसे । पु॒रु॒ऽशाका॑य । वृष्णे॑ । म॒रुत्व॑ते । तुभ्य॑म् । रा॒ता । ह॒वींषि॑ ॥

• stīrṇaṃ ← stīrṇam ← stṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• suta ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• kṛtā ← kṛtāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• dhānā ← dhānāḥ ← dhānā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Dhānā; Coriander; corn; grain.”

• attave ← ad
• [verb noun]
• “eat; devour.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• haribhyām ← hari
• [noun], dative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• tadokase ← tad
• [noun]
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tadokase ← okase ← oka
• [noun], dative, singular, masculine
• “home; house; oka [word].”

• puruśākāya ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruśākāya ← śākāya ← śāka
• [noun], dative, singular, masculine
• “power.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• marutvate ← marutvant
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• rātā ← rā
• [verb noun], nominative, plural
• “give; impart.”

• havīṃṣi ← havis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

हे इन्द्र ते तवोपवेशनार्थं बर्हिः स्तीर्णं विस्तृतम् । तथा सोमश्च त्वदर्थं सुतः । अभिशुतः । ते तव हरिभ्यामत्तवे भक्षणार्थम् धाना भृष्टयवाः कृताः । सम्पादिताः । तदोकसे । तद्बर्हिरोको निलयो यस्य तस्मै । पुरुशाकाय बहुभिः स्तुत्याय यद्वा बहुसहायाय वृष्णे कामानां वर्षित्रे मरुत्वते मरुतो देववितः । तद्वते । एवं भूताय तुभ्यं हवींषि सोमाज्यादीनि राता । अस्माभिर्दत्तानि । तानि सेवस्वेति भावः । स्तीर्णम् । स्तृञ् आच्छादन इत्यस्य ऋत इद्धातोरितीत्वम् । रदाभ्यामिति निष्थानत्वम् । प्रत्ययस्वरः । अत्तवे । अद भक्षण इत्यस्मात्तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः । नित्स्वरः । तदोकसे । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । पुरुशाकाय । शच व्यक्तायां वाचित्यस्मात्कर्मणि घञ् । चजोः कु घिण्यतोरिति कुत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः । मरुत्वते । तसौ मत्वर्थ इति भसञ्ज्ञायां तकारस्य जश्त्वाभावः । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे प्रातिपदिकस्वरः । राता । रा दान इत्यस्मात्कर्मणि क्तः । प्रत्ययस्वरः ॥ ७ ॥

English translation:

“The sacred grass is strewn for you; the Soma, Indra, is poured forth; the grain wherewith to feed your horses is prepared; the oblations are offered to you abiding on the sacred grass, who is praised of many, and is the showerer (of benefits), attended by the Maruts.”

The ritual grass has been strewn for you, the soma pressed, o Indra. The roasted grains have been prepared for your fallow bays to eat.
To the bull of many talents who is accustomed to it, to you
accompanied by the Maruts are the oblations given.

All the clauses in this vs. are nominal sentences with past participle as predicate (stīrṇám, sutáḥ a, kṛtā́ḥ b, rātā́ḥ d). It is therefore misleading to tr. the last as “are given” (versus “has been strewn,” etc.) as in the published translation I would change to “have been given.”

The grass is strewn for thee, pressed is the Soma; the grain is ready for thy Bays to feed on.
To thee who lovest them, the very mighty, strong, girt by Maruts, are these gifts presented.

Das Barhis ist für dich ausgelegt, der Soma ist gepreßt, o Indra, die Gerstenkörner sind für deine Falben zum Essen bereitet. Wie du es gewohnt bist, sind dir, dem vielvermögenden Bullen in Begleitung der Marut die Opfergaben gespendet.

Gestreut ist Streu, gepresst der Soma, Indra, gekocht der Brei zur Speise deinen Füchsen; Dir, der es wünscht, dem kraftbegabten Stiere, Marut-umscharten sind gereicht die Speisen.

Расстелена для тебя солома, выжат сома, о Индра,
Приготовлены зерна, чтоб кормилась пара твоих буланых коней.
Для тебя, находящего в этом удовольствие, быка,
Который может многое, (бога,) сопровождаемого Марутами, пожертвованы возлияния.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ न᳓रः प᳓र्वतास् तु᳓भ्यम् आ᳓पः
स᳓म् इन्द्र गो᳓भिर् म᳓धुमन्तम् अक्रन्
त᳓स्याग᳓त्या सुम᳓ना ऋष्व पाहि
प्रजान᳓न् विद्वा᳓न् पथि᳓या अ᳓नु स्वाः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

párvatāḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

āgátya ← √gam- (root)
{non-finite:CVB}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

r̥ṣva ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

pathyā̀ḥ ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prajānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

svā́ḥ ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

इ॒मम् । नरः॑ । पर्व॑ताः । तुभ्य॑म् । आपः॑ । सम् । इ॒न्द्र॒ । गोभिः॑ । मधु॑ऽमन्तम् । अ॒क्र॒न् ।
तस्य॑ । आ॒ऽगत्य॑ । सु॒ऽमनाः॑ । ऋ॒ष्व॒ । पा॒हि॒ । प्र॒ऽजा॒नन् । वि॒द्वान् । प॒थ्याः॑ । अनु॑ । स्वाः ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• parvatās ← parvatāḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tasyāgatyā ← tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasyāgatyā ← āgatyā ← āgam ← √gam
• [verb noun]
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• ṛṣva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• prajānan ← prajñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; perceive; understand; detect.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• pathyā ← pathyāḥ ← pathyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svāḥ ← sva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

हे इन्द्र नरः कर्मणां नेतारोऽध्वय्वादयः पर्वता ग्रावाण आपश्चैते सर्व सम्भूय तुभ्यं त्वदर्थमिमं सोमं गोभिः पयोभिर्मधुमन्तं माधुर्योपेतं समक्रन् । सम्यगकार्षुः । ऋष्व दर्शनीय हे इन्द्र सुमन्सः शोभनमनस्को विद्वान्कर्माभिज्ञः स्वाः स्वकीयाः पथ्या वैदिके पथि कर्मणि साधुभूताः स्तुतीरनु प्रजानन् त्वं तस्य पाहि । इममभिषुतं सोमं पिब । अक्रन् । करोतेर्लुङि रूपम् । निघातः । आगत्य । गमेर्ल्यपि रूपम् । लित्स्वरः । पाहि । पातेर्लोटि रूपं ॥ ८ ॥

English translation:

“The leaders (of the ceremony) have prepared for you, Indra, this (libation), sweetened with milk, the stones, the water; beautiful Indra, who is favourably disposed, and who is wise, knowing well (the worship) that is according to your peculiar paths, come and drink of this libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Knowing well the worship: prajānan pathyā anu svāḥ = righty apprehending the praises which are due or peculiar, and which are offered with the rites enjoined by the Vedas.

This (soma) have the men, the mountains, and the waters jointly with the cows made honeyed for you.
Having come here along your own paths, well-disposed, drink of it,
lofty one, thinking ahead, knowing.

prajānán vidvā́n repeats 4d. The particular relevance of this phrase in either vs. isn’t clear to me.

This the sweet draught, with cows, the men, the mountains, the waters, Indra, have for thee made ready.
Come, drink thereof, Sublime One, friendly-minded, foreseeing, knowing well the ways thou goest.

Diesen Soma haben die Männer, die Berge, die Wasser zusammen mit den Kühen für dich, Indra, zu einem süßen Trank bereitet. Komm, du Recke, und trinke wohlgemut davon, wegekundig, deine gewohnten Straßen kennend!

Den süssen Trank hier machten dir die Männer, die Steine, Wasser, Indra, sammt den Kühen; O komm und trink ihn wohlgemuth, erbab’ner, der du Bescheid weisst, kennend deine Pfade.

Мужи, горы, воды для тебя, о Индра,
Сделали этого (сому) сладким, (смешанным) с коровьим (молоком).
Приехав, благожелательно испей его, о выдающийся,
Предвосхищая как знаток, следуя своим путем!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋष्व) विद्या से पूर्ण (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य की प्राप्ति करानेवाले जो (नरः) प्रधान पुरुष ! (तुभ्यम्) आपके लिये (पर्वताः) मेघ और (आपः) जल के समान (गोभिः) पृथिवी आदि पदार्थों के सहित (इमम्) इस वर्त्तमान (मधुमन्तम्) मधुर आदि बहुत रसों से युक्त पदार्थ को (सम्, अक्रन्) अच्छे प्रकार करें उनका (पाहि) पालन करो (सुमनाः) और ईर्ष्या रहित मनवाले आप (प्रजानन्, विद्वान्) जानते और विद्वान् होते हुए (तस्य) उस काम की (स्वाः, पथ्याः) मार्ग से निज चालियों को (आगत्य) प्राप्त होकर सबका (अनु) पालन करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वृष्टियों से सबका पालन होता है, वैसे ही विमान आदि वाहन बनानेवाले जन संसार में सबके रक्षा करनेवाले होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे ऋष्वेन्द्र ! ये नरस्तुभ्यं पर्वता आपश्चेव गोभिरिमं मधुमन्तं समक्रँस्तान्पाहि। सुमनाः प्रजानन् विद्वान्सँस्तस्य स्वाः पथ्या आगत्य सर्वाननुपाहि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (नरः) नायकाः (पर्वताः) मेघाः (तुभ्यम्) (आपः) जलानि (सम्) (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक (गोभिः) पृथिव्यादिभिस्सह (मधुमन्तम्) मधुरादिबहुरसयुक्तम् (अक्रन्) कुर्युः (तस्य) (आगत्य)। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सुमनाः) शोभनं निरीर्ष्यकं मनो यस्य सः (ऋष्व) प्राप्तविद्य (पाहि) (प्रजानन्) (विद्वान्) (पथ्याः) पथोऽनपेताः (अनु) (स्वाः) स्वकीया गतीः ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वर्षाभिः सर्वेषां पालनं जायते तथैव विमानादेर्यानस्य निर्मातारो जगत्यां सर्वेषां रक्षका भवन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वृष्टीमुळे सर्वांचे पालन होते, तसेच विमान इत्यादी वाहन बनविणारे लोक जगात सर्वांचे रक्षण करणारे असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

याँ᳓ आ᳓भजो मरु᳓त इन्द्र सो᳓मे
ये᳓ त्वा᳓म् अ᳓वर्धन्न् अ᳓भवन् गण᳓स् ते
ते᳓भिर् एतं᳓ सजो᳓षा वावशानो᳓
अग्नेः᳓ पिब जिह्व᳓या सो᳓मम् इन्द्र

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ábhajaḥ ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sóme ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ábhavan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ávardhan ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gaṇáḥ ← gaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vāvaśānáḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यान् । आ । अभ॑जः । म॒रुतः॑ । इ॒न्द्र॒ । सोमे॑ । ये । त्वाम् । अव॑र्धन् । अभ॑वन् । ग॒णः । ते॒ ।
तेभिः॑ । ए॒तम् । स॒ऽजोषाः॑ । वा॒व॒शा॒नः । अ॒ग्नेः । पि॒ब॒ । जि॒ह्वया॑ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ ॥

• yāṃ ← yad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ābhajo ← ābhajaḥ ← ābhaj ← √bhaj
• [verb], singular, Imperfect
• “partake; share.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• some ← soma
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• avardhann ← avardhan ← vṛdh
• [verb], plural, Imperfect
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• abhavan ← bhū
• [verb], plural, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• gaṇas ← gaṇaḥ ← gaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tebhir ← tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• vāvaśāno ← vāvaśānaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ‘gneḥ ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र यान्मरुतः सोमे सोमपानविशय आभजः समभावयः ये च मरुतस्त्वामवर्धन् युद्धे प्रोत्साहोत्पादनेनावर्धयन् ये च मरुतस्ते तव गणोऽभवन् सहाया अभूवन्नित्यर्थः । हे इन्द्र एवं विधैस्तेभिस्तैर्मरुद्भिः सजोषाः सङ्गतः सन् एतमभिषुतं सोमं वावशानः कामयमानस्त्वमग्नेराहुत्यधिकरणभूतस्याहवनीयस्य ज्वालारुपाया जुह्वयेमं पिब । अभजः । भज सेवायामित्यस्य लङि रुपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अवर्धन् । वृधु वर्धन इत्यस्य ण्यन्तस्य लङि रुपम् । छन्दस्युभयथेति झेरार्धधातुकत्वाण्णेरनिटिति णिलोपः । अत्रापि यद्योगादनिघातः । अभवन् । वाक्यभेदादनिघातः । वावशानः । वह्स कान्तावित्यस्य यङ् लुकि चानशि रूपम् । चित्स्वरः । पिब । पा पाने । निघातः ॥ ९ ॥

English translation:

“Associated, Indra, with those Maruts with whom you have shared in the libation, who encouraged you (in battle), and are your attendant troop, drink, desirous of the Soma, along with them, with the tongue of Agni.”

The Maruts to whom you gave a share in soma, who strengthened you and became your flock—
joined in pleasure with them, eagerly desirous, drink the soma with the tongue of Agni, Indra.

Kümmel (477-80) discusses the stem vāvaś- at length, rejecting the usual connection with √vaś ‘desire, want’ and assigning it instead to √vāś ‘bellow’. (Witzel Gotō follow this interpr. in our passage; Lubotsky still assigns this form to √vaś.) Kümmel’s morphological arguments – lack of u-redupl. and of root ablaut – are strong.

However, although I would concede that the form was derivationally original only to √vāś, I would argue that once a stem vāvaś-, built to √vāś ‘bellow’, became established, it was available to “migrate” to √vaś ‘desire’, especially because the shortening of the root syllable in this metrically driven formation makes the form look more like √vaś than √vāś. Although the meanings of the two roots might seem so far apart that it would be hard to confuse one for the other, in fact the usual context of √vāś forms narrows the semantic gap considerably: cattle bellow because they want something. Kümmel allows for the possibility of semantic overlap as well.

The Maruts, they with whom thou sharedst Soma, Indra, who made thee strong and were thine army,-
With these accordant, eagerly desirous drink thou this Soma with the tongue of Agni.

Die Marut, die du am Soma teilnehmen ließest, o Indra, die dich stärkten und dein Gefolge wurden, mit denen zusammen trinke verlangend durch die Zunge des Agni diesen Soma, Indra!

Mit denen, Indra, du den Soma theiltest, die dich erfreuten, deine Marutscharen, Mit denen trink vereinigt diesen Soma, o Indra lustig mit des Agni Zunge.

Маруты, которых, о Индра, ты наделил долей в соме,
Которые подкрепили тебя, стали твоей свитой, –
С ними вместе полный желания пей
Этого сому с помощью языка Агни!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! आप ऐश्वर्य्य में (यान्) जिन विद्वानों को (मरुतः) प्राणों के सदृश प्रिय और श्रेष्ठ जान के (आ, अभजः) सेवन करो (ये) जो लोग (सोमे) ऐश्वर्य्य में (त्वाम्) आपकी (अवर्धन्) वृद्धि करैं जो (ते) आपका (गणः) समूह उसको प्राप्त होके आनन्दित (अभवन्) होवें (तेभिः) उन लोगों के साथ हे (इन्द्र) दुःख के नाश करनेवाले ! (सजोषाः) तुल्य प्रीति के सेवनकर्त्ता (वावशानः) अत्यन्त कामना करते हुए आप (अग्नेः) अग्नि की (जिह्वया) ज्वाला के सदृश वर्त्तमान गुण से (एतम्) इस (सोमम्) सोम रस का (पिब) पान करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो प्राण के सदृश प्रिय और श्रेष्ठ विद्वान् जनों की मनुष्य लोग सेवा करैं तो इन मनुष्यों की वे विद्वान् लोग सब प्रकार वृद्धि करैं और जैसे अग्नि ज्वाला से सम्पूर्ण रसों का पान करता है, वैसे ही तीक्ष्ण क्षुधा के सहित वर्त्तमान पुरुष अन्न का भोजन करै और पान करने योग्य वस्तु का पान करै ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं सोमे यान् विदुषो मरुत इवाभजो ये सोमे त्वामवर्धन् यस्ते गणस्तं प्राप्याऽऽनन्दिता अभवँस्तेभिः सह हे इन्द्र सजोषा वावशानः सन्नग्नेर्जिह्वयैतं सोमं पिब ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यान्) विदुषः (आ) (अभजः) सेवेथाः (मरुतः) प्राणानिव प्रियानाप्तान् (इन्द्र) सकलैश्वर्यप्रद (सोमे) ऐश्वर्य्ये (ये) (त्वाम्) (अवर्धन्) वर्धयेयुः (अभवन्) भवेयुः (गणः) समूहः (ते) तव (तेभिः) तैस्सह (एतम्) (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (वावशानः) भृशं कामयमानः (अग्नेः) पावकस्य (पिब) (जिह्वया) ज्वालेव वर्त्तमानया (सोमम्) रसम् (इन्द्र) दुःखविदारक ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि प्राणानिव प्रियानाप्तान् विदुषो मनुष्याः सेवेरन् तर्ह्येतांस्ते सर्वतो वर्धयेयुर्यथाऽग्निर्ज्वालया सर्वान् रसान् पिबति तथैव तीव्रक्षुधा सह वर्त्तमानोऽन्नं भुञ्जीत पेयं पिबेच्च ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. प्राणासारख्या प्रिय व श्रेष्ठ विद्वान लोकांची माणसांनी सेवा केली तर त्या माणसांची ते विद्वान लोक सर्व प्रकारे वृद्धी करतात व जसा अग्नी संपूर्ण रसांचे पान करतो तसे तीव्र क्षुधा असलेल्या पुरुषांनी अन्नाचे सेवन करावे व पान करण्यायोग्य वस्तूचे पान करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्र पि᳓ब स्वध᳓या चित् सुत᳓स्य
अग्ने᳓र् वा पाहि जिह्व᳓या यजत्र
अध्वर्यो᳓र् वा प्र᳓यतं शक्र ह᳓स्ताद्
धो᳓तुर् वा यज्ञं᳓ हवि᳓षो जुषस्व

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

yajatra ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adhvaryóḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hástāt ← hásta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

práyatam ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śakra ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

havíṣaḥ ← havís- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hótuḥ ← hótar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । पिब॑ । स्व॒धया॑ । चि॒त् । सु॒तस्य॑ । अ॒ग्नेः । वा॒ । पा॒हि॒ । जि॒ह्वया॑ । य॒ज॒त्र॒ ।
अ॒ध्व॒र्योः । वा॒ । प्रऽय॑तम् । श॒क्र॒ । हस्ता॑त् । होतुः॑ । वा॒ । य॒ज्ञम् । ह॒विषः॑ । जु॒ष॒स्व॒ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sutasyāgner ← sutasya ← suta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma.”

• sutasyāgner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• yajatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “adorable.”

• adhvaryor ← adhvaryoḥ ← adhvaryu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• prayataṃ ← prayatam ← pre ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “die; proceed; advance; continue; begin; depart.”

• śakra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”

• hastāddhotur ← hastāt ← hasta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• hastāddhotur ← hotuḥ ← hotṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• haviṣo ← haviṣaḥ ← havis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

हे इन्द्र स्वधया स्वमात्मानं दधाति पोषयतीति स्वधा बलम् । तेन चिद्विकल्पार्थः । बलादपहृत्य सुतस्य सुमतमभिषुतं हुतं वा पिब । यजत्र यष्टव्येन्द्राग्नेर्ज्वालारुपया जिह्वाया वाहुतं सोमं पाहि । पिब । हे शक्र समर्थेन्द्र अध्वर्योर्हस्ताद्वा प्रयतं दातुमुपक्रान्तं सोम पिब । अथवा होतुर्यज्ञं यजनीयं वषट्कारोप्तं हविषो भागं जुषस्व । सेवस्व । सर्वथापि त्वमत्रागत्यास्माभिर्दीयमानं सोमं पिबेति भावः । पिब । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः । अध्वर्योः । अध्वरं कामयतिति क्यच् । कव्यध्वरेत्यकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । तत एकादेशस्वरः । प्रयतम् । यम उपरम इत्यस्य कर्मणि निष्हा । शक्र । शक्लृ शक्तौ । स्फायितञ्चीत्यादिना रक् । हस्तात् । असिहसीत्यादिना तन् । नित्स्वरः । होतुः । जुहोतेस्ताच्छीलिकस्तृन् । नित्स्वरः । जुशस्व । जुषी प्रीतिसेनयोरित्यस्य लोटि रूपम् । निघातः ॥ १० ॥

English translation:

“Adorable Indra, drink of the effused libation, either by your own effort, or through the tongue of Agni; drink it, Śakra, offered by the hand of the adhvaryu, or accept the presentation of the oblation (from the hand) of the Hotā.”

Indra, drink of the pressed (soma) just by your own power or take a drink with the tongue of Agni, o you who deserve the sacrifice.
Either from the hand of the Adhvaryu or from the oblation of the
Hotar enjoy the offered sacrifice, able one.

The occurrence of 2nd sg. act. pres. impv. píba and aor. impv. pāhi, both to √pā ‘drink’, in a disjunctive vā construction should give us a good opportunity to discern the functional distinction between the imperatives to these two tense-aspect stems, esp. since, as far as I can see, both imperatives would fit either of the metrical slots occupied. I have in fact tr. as if there is a functional difference: ‘drink’ versus ‘take a drink’, but I am not at all convinced that this is correct. Cf. the disc. of the positional tendencies of píba ad III.32.1 and note that the same pāda opening índra píba is found in the next hymn, III.36.2d. However, the same sequence of pres. and aor. to √pā is found in III.36.3, so it may well be meaningful. (The standard tr.

render píba and pāhi identically here.) I take práyatam in c with yajñám in d, contra the standard tr.

Drink, Indra, of the juice by thine own nature, or by the tongue of Agni, O thou Holy.
Accept the sacrificial gift, O Sakra, from the Adhvaryu’s hand or from the Hotar’s.

Indra! Trink nach eignem Ermessen vom Soma oder trink mit der Zunge des Agni, du Opferwürdiger, oder aus der Hand des Adhvaryu den dargebotenen, du Mächtiger, oder erfreue dich an dem Weihspruch des Hotri zur Opferspende!

O Indra, trink auf eigne Hand vom Safte, o hehrer, oder mit des Agni Zunge; Geniess, o Starker, das gereichte Opfer aus Dieners Hand und aus dem Guss des Priesters.

О Индра, пей выжатого (сому) по своему собственному усмотрению,
Или пей с помощью языка Агни, о достойный жертв,
Или предложенного из руки адхварью, о могучий,
Или наслаждайся жертвой хотара, (его) возлиянием!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्र) आदर करने योग्य (शक्र) शक्तिमान् (इन्द्र) ऐश्वर्य्यवाले ! आप (अग्नेः) अग्नि की (जिह्वया) ज्वाला के सदृश वर्त्तमान लपट से (वा) वा (स्वधया) अन्न से (चित्) भी (सुतस्य) सिद्ध हुए रस का (पिब) पान करिये (अध्वर्योः) आत्मसम्बन्धी यज्ञ की इच्छा करते हुए पुरुष के (वा) अथवा (प्रयतम्) प्रयत्न से सिद्ध (यज्ञम्) यज्ञ का (पाहि) पालन करो (होतुः) देनेवाले के (हस्तात्) हाथ और (हविषः) हवन की सामग्री से (वा) अथवा यज्ञ का (जुषस्व) सेवन करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिन मनुष्यों से उत्तम प्रकार सिद्ध किये हुए अन्न का भोजन और रस का पान कर रोगरहित हो और विद्वानों के साथ मेल करके यज्ञ का सेवन किया जाय, वे सदा सुखी होवैं ॥१०॥

अन्वय: हे यजत्र शक्रेन्द्र ! त्वमग्नेर्ज्वालेव जिह्वया स्वधया वा चित्सुतस्य रसं पिब अध्वर्योर्वा प्रयतं यज्ञं पाहि। होतुर्हस्ताद्धविषो वा यज्ञं जुषस्व ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) ऐश्वर्य्यवन् (पिब) (स्वधया) अन्नेन (चित्) अपि (सुतस्य) निष्पन्नस्य (अग्नेः) पावकस्य (वा) (पाहि) (जिह्वया) ज्वालेव वर्त्तमानया (यजत्र) पूजनीय (अध्वर्योः) य आत्मनोऽध्वरमिच्छति तस्य (वा) (प्रयतम्) प्रयत्नेन सिद्धम् (शक्र) शक्तिमन् (हस्तात्) (होतुः) दातुः (वा) (यज्ञम्) (हविषः) साकल्यात् (जुषस्व) सेवस्व ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यैर्मनुष्यैः सुसाधितस्याऽन्नस्य भोजनं रसस्य पानं कृत्वाऽरोगा भूत्वा विद्वद्भिः सह सङ्गत्य यज्ञः सेव्येत ते सदा सुखिनः स्युः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे उत्तम प्रकारे सिद्ध केलेल्या अन्नाचे भोजन व रसाचे पान करून रोगरहित होतात व विद्वानांबरोबर यज्ञ करतात ती नेहमी सुखी राहतात. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hvā
• [verb], plural, Present optative
• “raise; call on; call; summon.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । आस्मिन्भरे । बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः सङ्ग्रामः । तस्मिन्सङ्ग्रामे शुनं सूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मह्गवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशययेन नेतारम् त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेषु व्रुत्राणि वृत्रोपलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नण्तं हिंसन्तं धनानां शत्रुसम्बन्धिनां सञ्जितं समग्जेतारं त्वामूतये रक्षणाय वयमाह्वयेम । शुनम् । टुओश्वि गतिवृद्ध्योरित्यस्य निष्थायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारनम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शओप् लुकि कृते च लिङि रुपम् । निघातः । भरे । भृञ् भरणे । घः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् । जनसनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । अद भक्षने । सम्पूर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिंसागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । जि जये । क्विप् ॥ ११ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra distinguished in this combat; the leader in the food bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in the fight where spoil is gathered,
The Strong, who listens, who.gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного – для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (समत्सु) संग्रामों में (वृत्राणि) हम लोगों के बल को घेरनेवाली शत्रु की सेनाओं को सूर्य्य के सदृश शत्रुओं के (घ्नन्तम्) नाशकारक (उग्रम्) तेजस्वी (शृण्वन्तम्) सत्पुरुष के वचनों के सुनने (धनानाम्) विद्या और सुवर्ण आदिकों के (सञ्जितम्) उत्तम प्रकार जीतनेवाले (अस्मिन्) इस शिल्प व्यवहार (वाजसातौ) अन्नों के विभाग और (भरे) युद्ध में (नृतमम्) पुरुषोत्तम (शुनम्) सुखकारक (मघवानम्) बहुत धनयुक्त (इन्द्रम्) परम ऐश्वर्य्यवाले जन को (हुवेम) प्रशंसा से पुकारैं, वैसे इसकी आप लोग भी प्रशंसा करैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिन लोगों का निष्फल कर्म नहीं है, उनको सबकी रक्षा के लिये आप लोग स्वीकार करैं ॥११॥ इस सूक्त में अग्नि आदि पदार्थों और घोड़े के दृष्टान्त से उपदेश करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पैंतीसवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वयमूतये समत्सु वृत्राणि सूर्य इव शत्रून् घ्नन्तमुग्रं शृण्वन्तं धनानां सञ्जितमस्मिन्भरे वाजसातौ नृतमं शुनं मघवानमिन्द्रं हुवेम तथाऽप्येतं यूयमपि प्रशंसत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) सुखकरम् (हुवेम) (मघवानम्) बहुधनयुक्तम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यम् (अस्मिन्) शिल्पव्यवहारे (भरे) सङ्ग्रामे (नृतमम्) पुरुषोत्तमम् (वाजसातौ) अन्नानां विभागे (शृण्वन्तम्) सत्पुरुषवचनानां श्रोतारम् (उग्रम्) तेजस्विनम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) नाशयन्तम् (वृत्राणि) अस्मद्बलाऽऽवरकाणि शत्रुसैन्यानि (सञ्जितम्) (धनानाम्) विद्यासुवर्णादीनाम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या येषां निष्फलं कर्म नास्ति तान् सर्वस्य रक्षणाय यूयं वृणुतेति ॥११॥ अत्राग्न्यादीनां पदार्थानां तुरङ्गदृष्टान्तेनोपदेशादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चत्रिंशत्तमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्या लोकांचे कर्म निष्फल नाही, त्यांचा सर्वांचे रक्षण करण्यासाठी तुम्ही स्वीकार करा. ॥ ११ ॥