०३४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रः पूर्भि᳓द् आ᳓तिरद् दा᳓सम् अर्कइ᳓र्
विद᳓द्वसुर् द᳓यमानो वि᳓ श᳓त्रून्
ब्र᳓ह्मजूतस् तनु᳓वा वावृधानो᳓
भू᳓रिदात्र आ᳓पृणद् रो᳓दसी उभे᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

atirat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dā́sam ← dā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrbhít ← pūrbhíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dáyamānaḥ ← √di- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vidádvasuḥ ← vidádvasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhmajūtaḥ ← bráhmajūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

apr̥ṇat ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhū́ridātraḥ ← bhū́ridātra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

इन्द्रः॑ । पूः॒ऽभित् । आ । अ॒ति॒र॒त् । दास॑म् । अ॒र्कैः । वि॒दत्ऽव॑सुः । दय॑मानः । वि । शत्रू॑न् ।
ब्रह्म॑ऽजूतः । त॒न्वा॑ । व॒वृ॒धा॒नः । भूरि॑ऽदात्रः । आ । अ॒पृ॒ण॒त् । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrbhid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• ātirad ← ātirat ← ātṛ ← √tṛ
• [verb], singular, Imperfect

• dāsam ← dāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• arkair ← arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• vidadvasur ← vidadvasuḥ ← vidadvasu
• [noun], nominative, singular, masculine

• dayamāno ← dayamānaḥ ← day
• [verb noun], nominative, singular
• “share.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• brahmajūtas ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmajūtas ← jūtaḥ ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• tanvā ← tanū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• vāvṛdhāno ← vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• bhūridātra ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridātra ← dātraḥ ← dātra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sickle; gift; scythe.”

• āpṛṇad ← āpṛṇat ← āpṛṇ ← √pṛṇ
• [verb], singular, Imperfect

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

विश्वामित्रः स्तौति । पूर्र्भिदसुरपुरां भेत्ता अत एव विदद्वसुर्वेदयद्भिः स्वमहिमप्रख्यापकैर्वसुभिर्युक्तः शत्रूनसुरान्वि दयमानो विशेषेण हिम्सन् । तथा च यास्कः । विदद्वसुर्दयमानो वि शत्रूनिति हिम्साकर्मा । नि. ४-१७ । इति । तादृश इन्द्रो दासं दस्यतेऽनेन तम इति दासो वासरः । तमर्कैरर्चनीयैः स्वतेजोभिरातिरत् । समन्ताव्दवर्धयत् इन्द्रस्य सूर्यात्मकत्वात् । तथा च स्मृतिः । चैत्रमासे तपेदिन्द्र इति । इक्ञ्च । ब्रह्मजूतो ब्रह्मणा स्तोत्रेणाकृष्टः । यद्वा ब्रह्मणा जगत्स्रष्ट्रा प्रेरितस्तन्वा स्वशरीरेण वावैधानो वर्धमानो भूरिदात्रः । दायते लूयतेऽनेन शत्रुशिर इति दात्रमायुधम् । बहुविधायुधोपेतः । तादृश इन्द्र उभे रोदसी द्यावापृथिव्यापपृणत् । सर्वतोऽतर्पयत् । पूर्भित् । भिदिर् विदारणे । क्विप् । अतिरत् तरतेर्व्यत्ययेन शः । ऋत इद्धातोरितित्वम् । निघातः । दासम् । करणे घञ् । ञित्स्वरः । विदद्वसुः । विदेरन्तर्भावितण्यर्थस्य शतर्यदादित्वाच्छपो लुकि सति प्रत्ययस्वरेण शतुरुदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । दयमानः । दय दानगति रक्षण हिंसाग्रहणेषु । आत्मनेपदी । लटः शानच् । न लोकाव्ययेति षष्ठी पतिषेधः । ववृधानः । वृधु वर्धने । कानचि रूपम् । सम्हितायामभ्यासस्य तुजादित्वाद्दीर्घः । भुरिदात्रः । दाप् लवने । करणे दाम्नीत्यादिना ष्ट्प्र्न्प्रत्ययः । बहुव्रीहौ पूर्वपद प्रकृतिस्वरः । अपृणत् । पृण प्रीण न इत्यस्य लङि तुदादित्वाच्छः । निघातः । रोदसी । रुदेरसुनि रूपम् । नित्स्वरः ॥ १ ॥

English translation:

“Indra, the destroyer of cities, possessed of wealth manifesting (his greatness), merciless to his enemies has overspread the day with his radiance; attracted by prayer, increasing in bulk, and armed with many weapons, he has delighted both heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rmed with many pweapons: bhūridātra: dātra from do, to cut, is explained as a weapon

Indra, stronghold-splitter, overcame the Dāsa with his chants, finding goods, fragmenting his rivals.
Spurred on by the sacred formulation, grown strong in his body, he of abundant gifts filled both world-halves.

Gotō (1st class, 173-74) posits a separate root √di ‘destroy’ to account for 5 occurrences of dáyate ordinarily taken to mean ‘divide’ with the other occurrences of dáyate. (The forms in question are found in III.34.1, IV.7.10, VI.6.5, 22.9, and X.80.2.) He is followed by Lubotsky and (at least in this passage and IV.7.10) Witzel Gotō. I see no reason to split the present into two and posit a second root; ví dayate ‘divide into pieces, fragment’ is simply another of the vivid images of destruction that RVic poets gloried in.

FORT-RENDER, Lord of Wealth, dispelling foemen, Indra with lightnings hath o’ercome the Dasa.
Impelled by prayer and waxen great in body, he hath filled earth and heaven, the Bounteous Giver.

Indra, der Burgenbrecher hat den Dasa mit Zaubergesängen überwunden, der Finder des Gutes, der die Feinde aufteilt. Durch das Kraftwort angefeuert, am Leibe erstarkt, erfüllte der Gabenreiche beide Welthälften.

Den Dämon schlug mit Blitz der Burgzerstörer, den Feind zerstreuend, Gut erbeutend, Indra, Erregt durch Andacht und am Leibe, wachsend erfüllte er mit Gaben beide Welten.

Индра-проламыватель крепостей победил дасу песнопениями,
(Он,) находящий блага, рассеивающий врагов.
Вдохновленный молитвой, возросший телом
(Бог,) дающий много, заполнил оба мира.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले ३४ चौतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से सूर्य के गुणों का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजपुरुष ! जैसे सूर्य्य (उभे) दोनों (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी के तुल्य विद्या और विनय को (आ) (अपृणत्) पूर्ण करै वैसे (विदद्वसुः) धनों से संपन्न (ब्रह्मजूतः) धनों को प्राप्त (दासम्) देने योग्य पर (दयमानः) कृपालु (तन्वा) शरीर से (वावृधानः) वृद्धि को प्राप्त होते हुए (भूरिदात्रः) अनेक प्रकार के दान देने (पूर्भित्) शत्रुओं के नगरों को तोड़ने और (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के रखनेवाले आप (अर्कैः) आदर करने योग्य विचारों से (शत्रून्) शत्रुओं का (वि, आ, अतिरत्) उल्लङ्घन करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य अपने किरणों से भूमि और अन्तरिक्ष को पूर्ण करके अन्धकार को जीतता है, वैसे ही श्रेष्ठ और ऐक्यमत युक्त विचारों से शत्रुओं को जीतै तथा सब काल में शरीर और आत्मा के बल को बढ़ाये और श्रेष्ठ पुरुषों को सत्कार करके दुष्ट जनों का अपमान करैं ॥१॥

अन्वय: हे राजपुरुष ! यथा सूर्य उभे रोदसी आपृणत्तथा विदद्वसुर्ब्रह्मजूतो दासं दयमानस्तन्वा वावृधानो भूरिदात्रः पूर्भिदिन्द्रो भवानर्कैः शत्रून् व्यातिरत् ॥१॥

अथ सूर्यगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (पूर्भित्) पुरां भेत्ता (आ) (अतिरत्) उल्लङ्घयतु (दासम्) दातुं योग्यम् (अर्कैः) अर्चनीयैर्मन्त्रैर्विचारैः (विदद्वसुः) विदन्ति वसूनि येन सः (दयमानः) कृपालुः सन् (वि) (शत्रून्) (ब्रह्मजूतः) धनानि प्राप्तः (तन्वा) शरीरेण (वावृधानः) वर्धमानः (भूरिदात्रः) भूरि बहुविधं दात्रं दानं यस्य सः (आ) (अपृणत्) प्रपूरयेत् (रोदसी) द्यावापृथिव्याविव विद्याविनयौ (उभे) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यः स्वकीयैः किरणैर्भूम्यन्तरिक्षे पूर्त्वाऽन्धकारं जयति तथैवाप्तैः सह कृतैर्विचारैः शत्रून् जयेत्सर्वदा शरीरात्मबलं वर्धयित्वा श्रेष्ठान् सत्कृत्य दुष्टान् पराभवेत् ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, विद्युत, वीर, राज्य, राजाची सेना व प्रजेचे गुणवर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आपल्या किरणांनी भूमी व अंतरिक्षातील अंधकार नष्ट करतो, तसेच श्रेष्ठ व योग्य विचाराने शत्रूंना जिंकावे. सदैव आत्मा व शरीराचे बल वाढवून श्रेष्ठ पुरुषांचा सत्कार करून दुष्ट लोकांचा पराभव करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मख᳓स्य ते तविष᳓स्य प्र᳓ जूति᳓म्
इ᳓यर्मि वा᳓चम् अमृ᳓ताय भू᳓षन्
इ᳓न्द्र क्षितीना᳓म् असि मा᳓नुषीणां
विशां᳓ दइ᳓वीनाम् उत᳓ पूर्वया᳓वा

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jūtím ← jūtí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

makhásya ← makhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

taviṣásya ← taviṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

amŕ̥tāya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

bhū́ṣan ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

íyarmi ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mā́nuṣīṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

daívīnām ← daívī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

pūrvayā́vā ← pūrvayā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

म॒खस्य॑ । ते॒ । त॒वि॒षस्य॑ । प्र । जू॒तिम् । इय॑र्मि । वाच॑म् । अ॒मृता॑य । भूष॑न् ।
इन्द्र॑ । क्षि॒ती॒नाम् । अ॒सि॒ । मानु॑षीणाम् । वि॒शाम् । दैवी॑नाम् । उ॒त । पू॒र्व॒ऽयावा॑ ॥

• makhasya ← makha
• [noun], genitive, singular, masculine

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• taviṣasya ← taviṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “strong.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jūtim ← jūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “jūti [word].”

• iyarmi ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• amṛtāya ← amṛta
• [noun], dative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• bhūṣan ← bhūṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “endeavor; attend; strive.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mānuṣīṇāṃ ← mānuṣīṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, feminine
• “human.”

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• daivīnām ← daiva
• [noun], genitive, plural, feminine
• “divine; religious.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pūrvayāvā ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvayāvā ← yāvā ← yāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “traveler.”

हे इन्द्र भूषन् त्वामलङ्कुर्वन्नहं मखस्य महनीयस्य स्तुत्यस्य तविषस्य बलवतस्ते तव जूतिं मनसा प्रेरितां वाचं स्तुतिलक्षणाममृतायान्नार्थं प्रेयर्मि । प्रकर्षेणोच्चारयामि । मानुषीणां क्षितीनां मनोर्जातानां मनुष्याणां उत अपि च दैवीनां देवसम्बन्धीनीनां विशां प्रजानां पुर्वयावाग्रतो गन्तात्वमसि ॥ मखस्य । मह पूजायाम् । नहेर्हलोपश्च । उ. ५-२३ । इति हलोप इत्यनुवृत्तौ महेश्चेति खप्रत्ययो हलोपश्च । मह्यते पूज्यते सर्वैरिति मुखः । खान्तस्याश्मादेः । फि. १-६ । इत्यन्तोदात्तत्वम् । यद्यपि मकारादिर्भवति तथापि वचनसामर्थ्याद्भवति । तविषस्य । तवतेष्टिषच् प्रत्ययः । चित्स्वरः । जूतिम् । ऊतियूतीत्यादिनाक्तिन उदात्तत्वम् । इयर्मि । अर्तिर्जुहोत्यादिः । अर्तिपिपर्त्योश्चेत्यभ्यासस्येत्वम् । अभ्यासस्येतीयङादेशः । पादादित्वान्न निघातः । अभ्यस्तस्वरः । भूषन् । भूष आलङ्कार इत्यस्य शतरि रूपम् । शतुर्लसार्वधातुकस्वरे धातुस्वरः । असि । अस्तेर्लटि रूपम् । निघातः । मानुषीणाम् । मनोर्जातावित्यञ् । षुगागमः । टड्ढाणञिति ङेप् । ञित्त्वरः । दैवीनाम् । देवाद्यञञावित्यञ् । अत्रापि पूर्ववत् ङेप् । ञित्स्वरः । पुर्वयावा । या प्रापण इत्यस्मादतो मनिस्क्वनिब्वनिपश्चेति वनिप् । क्रुदुत्तरपदस्वरः ॥ २ ॥

English translation:

“Decorating you, I address sincere prayers to you who are adorable and mighty, for the sake of (obtaining) food; you, Indra are the preceder of men the descendants of manu, and of the descendants of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The preceder of men: pūrvayāvā (yā prāpaṇe), agrato gantā, the goer before

I rouse forth speech as a spur for you, the forceful combatant, exerting myself for the immortal one.
Indra, you travel at the forefront of the peoples stemming from Manu and of the divine clans.

I have tr. the nominal phrase asi … pūrvayā́vā, which comes out rather stiffly in English (“you are the fore-traveler”), into a smoother verbal expression.

I stimulate thy zeal, the Strong, the Hero decking my song of praise forth; Immortal.
O Indra, thou art equally the Leader of heavenly hosts and human generations.

Als Ansporn für dich, den Freigebigen, Starken lasse ich die Rede los, zum Empfang des Unsterblichen bereit. Indra, du bist der Anführer der menschlichen Völker und der göttlichen Stämme.

Dir starkem Kämpfer reg’ ich an den Eifer, bereitend dem Unsterblichen das Lobleid, Du Indra bist der Menschenstämme Führer und Führer auch der göttlichen Geschlechter.

Как поощрение тебе, воинственному, мощному,
Я посылаю речь, радея о бессмертии.
О Индра, ты тот, кто идет впереди
Людских поселений, а также божественных племен.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा प्रजा सम्बन्धी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के देनेवाले ! (ते) आपके (मखस्य) मेल करने रूप व्यवहार और (तविषस्य) बल के (जूतिम्) वेग और (अमृताय) अविनाशि सुख के लिये (वाचम्) कही हुई सत्य वाणी को (भूषन्) शोभित करता हुआ मैं (प्र, इयर्मि) प्राप्त होता हूँ, जिससे आप (दैवीनाम्) उत्तम गुणों से युक्त (क्षितीनाम्) अपने राज्य में बसनेवाली (मानुषीणाम्) मनुष्यरूप (विशाम्) प्रजाओं की (पूर्वयावा) प्राचीन राजनीति को प्राप्त (उत) अथवा अपने ही से विद्या और विनय से युक्त हो, इससे श्रेष्ठ पुरुषों से सत्कार करने योग्य (असि) हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - सम्पूर्ण प्रजा और राजजनों को चाहिये कि सब लोगों के स्वामी की आज्ञा का उल्लङ्घन न करैं और सब लोगों के स्वामी को चाहिये कि धर्मयुक्त कर्मों से निरन्तर प्रजाओं का पालन करैं ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ते मखस्य तविषस्व जूतिममृताय वाचं भूषन्सन्प्रेयर्मि यतस्त्वं दैवीनां क्षितीनां मानुषीणां विशां पूर्वयावा असि उत वा स्वयं विद्याविनययुक्तोऽसि तस्माच्छ्रेष्ठैः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥२॥

अथ राजप्रजाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मखस्य) प्राप्तस्य सङ्गतस्य व्यवहारस्य (ते) तव (तविषस्य) बलस्य (प्र) (जूतिम्) वेगम् (इयर्मि) प्राप्नोमि (वाचम्) सत्यामादिष्टां वाणीम् (अमृताय) अविनाशिसुखाय (भूषन्) अलङ्कुर्वन् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रद (क्षितीनाम्) स्वराज्ये निवसन्तीनाम् (असि) (मानुषीणाम्) मनुषसम्बन्धिनीम् (विशाम्) प्रजानाम् (दैवीनाम्) दिव्यगुणयुक्तानाम् (उत) (पूर्वयावा) प्राचीनराजनीतिं प्राप्तः ॥२॥

भावार्थभाषाः - सर्वैः प्रजाराजजनैः सर्वाधीशस्याऽऽज्ञा नैवोल्लङ्घनीया सर्वाधीशेन धर्म्येण कर्मणा सततं प्रजाः पालनीयाः ॥२॥

भावार्थभाषाः - संपूर्ण प्रजा व राजजनांनी सर्वाधीशाच्या आज्ञेचे उल्लंघन करू नये. सर्वाधीशाने धर्मयुक्त कर्मांनी निरंतर प्रजेचे पालन करावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रो वृत्र᳓म् अवृणोच् छ᳓र्धनीतिः
प्र᳓ मायि᳓नाम् अमिनाद् व᳓र्पणीतिः
अ᳓हन् वि᳓अंसम् उश᳓धग् व᳓नेषु
आवि᳓र् धे᳓ना अकृणोद् रामिया᳓णाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avr̥ṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śárdhanītiḥ ← śárdhanīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amināt ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

māyínām ← māyín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

várpaṇītiḥ ← várpaṇīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

uśádhak ← uśádhak (invariable)

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vyàṁsam ← vyàṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

akr̥ṇot ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āvís ← āvís (invariable)

dhénāḥ ← dhénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rāmyā́ṇām ← rā́myā- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

इन्द्रः॑ । वृ॒त्रम् । अ॒वृ॒णो॒त् । शर्ध॑ऽनीतिः । प्र । मा॒यिना॑म् । अ॒मि॒ना॒त् । वर्प॑ऽनीतिः ।
अह॑न् । विऽअं॑सम् । उ॒शध॑क् । वने॑षु । आ॒विः । धेनाः॑ । अ॒कृ॒णो॒त् । रा॒म्याणा॑म् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• avṛṇocchardhanītiḥ ← avṛṇot ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• avṛṇocchardhanītiḥ ← śardha
• [noun], masculine
• “troop.”

• avṛṇocchardhanītiḥ ← nītiḥ ← nīti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “caution; good behavior; policy; politics.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• māyinām ← māyin
• [noun], genitive, plural, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• aminād ← amināt ← mī
• [verb], singular, Imperfect
• “transgress; damage.”

• varpaṇītiḥ ← varpaṇīti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “artful.”

• ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vyaṃsam ← vyaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine

• uśadhag ← uśadhak
• [noun], nominative, singular, masculine

• vaneṣv ← vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• dhenā ← dhenāḥ ← dhenā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river; lip; voice.”

• akṛṇod ← akṛṇot ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• rāmyāṇām ← rāmyā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “night; night.”

शर्धनीतिः । नयनं नीतिः कर्म । शर्धं प्रवृद्धं नीतिः कर्म यस्य स तथोक्तः । स इन्द्रो वृत्रमसुरमवृणोत् । बलेनारुन्धत् । तथा वर्पणीतिर्युद्धे परप्रहाराणां निवारककर्मेन्द्रो मायिनाम् । द्वितीयार्थे षष्ठी । मायिनोऽसुरान् प्रामिनात् । प्रकर्षेणावधीत् । उशधक् शत्रुवधं कामयमान इन्द्रो वनेषु गूढचारिणमसुरं व्यंसं विगतांसं यथा भवति तथाहन् । जघान । अथ तस्मिन् रात्रिचरे गवामपहर्तरि हते सति राम्याणाम् । रमणं स्त्रीभिः सह क्रीडा रामः । तमर्हन्तिति रम्या रात्रयः । तासां रात्रीणामन्तःस्थिता धेना गा आविरकृणोत् । प्रकटा अकरोत् । रात्रीणामसुराक्रान्तत्वे तैत्तिरीयकम् । अहर्देवानामासीदात्रिरसुरानां तेऽसुरा यद्देवानां वित्तं वेद्यमासीत्तेन सह रात्रिं प्राविशन्निति ये दिवास्तोतारो राम्यास्तेषां वाचो धेना इति ॥ आवृणोत् । वृञ् वरण इत्यस्य लङि रूपं निघातः । शर्धनितिः । शर्धतिरुत्साहार्थः । अस्मात्कर्मणि घञ् । बहुव्रीहौ पुर्वपदस्वरः । अमिनात् । मीञ् हिंसायामित्यस्य लङि मीनातेर्निगम इति ह्रस्वः । निघातः । अहन् हन्तेर्लङि रूपम् । उशधक् । वश कानौ । पृषोदरादित्वाद्रूप सिद्धिः आविः । स्वरादिष्वन्तोदात्तत्वेन पठितत्वादन्तोदात्तः । धेनाः । धेट् पाने । धेट ई च उ. ३-११ । इति न प्रत्यय ईकारश्चान्तादेशः । गुणः । धयन्ति तामिति धेना वाक् । धेना जिगाति । ऋग्वे १-२-३ । इत्यत्र प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । अत्र व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । अकृणोत् । कृवि हिम्साकरनयोः । निघातः । राम्यानाम् । रमु क्रीडायाम् । राममर्हतीत्यर्थे छन्दसि चेति यप्रत्ययः । तस्य स्वरः । यद्वा रमेरन्तर्णीतण्यर्थादघ्न्यादयश्चेति यक्प्रत्ययः । प्ररमयति भुतानि नक्तञ्चारीण्युपरमयतीतराणीति यास्कः । नि. २-१८ । वर्णव्यत्ययः ॥ ३ ॥

English translation:

“Indra, of glorious deeds, destroyed Vṛtra; resistless in combat, he has overcome the deceivers resolved to consume him; he slew the mutilated (demon lurking) in the woods, and made manifest the (stolen) kine (that had been hidden) in the night.”

Indra obstructed the obstacle [/Vr̥tra] through control of his troop [=Maruts]; he beguiled (the wiles) of the wily ones through control of forms.
He smashed the one whose shoulders were spread [=cobra]. Burning at will in the woods, he brought to light the nourishing streams of the nights.

The first two pādas of this vs. are rhetorically parallel, consisting of an etymological figure of augmented verb plus some part of the object (vṛtrám avṛṇot a, māyínām amināt b), ending with a bv. formed with -nīti- ‘leading, control’.

This interpr. of vyàṃsa- follows Schmidt (KZ 78 [1963]); see EWA s.v. áṃsa-.

In the second half-verse the subject takes an odd turn: after mention of Indra’s iconic deed (besides the explicit mention of Vṛtra in a, see the echoes of the great Indra hymn I.32 in b māyínām amināt [I.32.4 māyínām ámināḥ prótá māyā́ḥ] and c áhan vyàṃsam [I.32.5 áhan … vyàṃsam]), there is an abrupt switch to Agni phraseology. The same phrase uśádhag váneṣu “burning at will in the woods” (?) is used of Agni in the Agni hymn III.6.7; cf. also uśádhag vánāni also of Agni in the Agni hymn VII.7.2. The final pāda concerns the appearance of visible entities from the night, which also better fits an Agni context. For this reason I see a syntactic break in the middle of pāda c and take uśádhag váneṣu with d, contra the standard tr.

On the curious and problematic word uśádhak- see Scarlatta (197-99) at length.

On dhénā- ‘milk-stream’ see comm. ad I.2.3 and Schmidt (Gs. Nyberg).

Schmidt there suggests that the referent in this pāda is the dawns emerging out of the dark of the night. This occurs of course at the same time as the kindling of the ritual fire and would account for the shift in diction to Agni phraseology. This image can then be secondarily applied to Indra bringing the dawn cows out of the nocturnal darkness of the Vala cave.

Leading, his band Indra encompassed Vrtra; weak grew the wily leader of enchanters.
He who burns fierce in forests slaughtered Vyamsa, and made the Milch-kine of the nights apparent.

Indra wehrte den Vritra ab durch das Mittel der Stärke; er vereitelte die Listen der Listigen durch das Mittel der Verwandlung. Er erschlug den Vyamsa in den Hölzern gierig brennend. Er machte die Stimmen der Nächte offenbar.

Mit seiner Schar umschloss den Vritra Indra, in Scheingestalt vertilgte er den list’gen; Viansa schlug er, brennend in den Wäldern und machte sichtbar dunkler Nächte Kühe.

Индра зажал Вритру, пуская в ход силу.
Он перехитрил (хитрости) хитрецов, пуская в ход способности превращения.
Он убил Вьянсу, желая сжечь (все) в лесах.
Он сделал явными звуки (?) ночей.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर सूर्य के दृष्टान्त से राजधर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे सूर्य्य (वृत्रम्) मेघ को (व्यंसम्) कटे बाहु जिसके उस पुरुष के समान (अहन्) नाश करता है वैसे (शर्धनीतिः) सेना का नायक (वर्पणीतिः) रूप को प्राप्त करानेवाले (इन्द्रः) सूर्यवत् प्रतापी राजा आप (मायिनाम्) बुरी बुद्धि से युक्त पुरुषों की माया का (प्र, अमिनात्) नाश करैं (उशधक्) और युद्ध करनेवालों का नाशकर्त्ता पुरुष (वनेषु) जङ्गलों में (धेनाः) वाणियों को (अवृणोत्) घेरै (राम्याणाम्) सुन्दरों की वाणियों को (आविः) प्रकट (अकृणोत्) करै ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य मेघ का नाश करता है, वैसे ही दुष्ट आचरणवाले जनों का नाश और विद्यासम्बन्धी वाणियों का प्रचार करके सब लोगों को सेना और शिक्षा की वृद्धि करनी चाहिये ॥३॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा सूर्य्यो वृत्रं व्यंसमहन् तथा शर्धनीतिर्वर्पणीतिरिन्द्रो भवान् मायिनां मायां प्रामिनात्। उशधक् वनेषु धेना अवृणोद्राम्याणां धेना आविरकृणोत् ॥३॥

पुनः सूर्यदृष्टान्तेन राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सूर्य्य इव प्रतापवान् राजा (वृत्रम्) मेघमिव शत्रुम् (अवृणोत्) वृणुयात् (शर्धनीतिः) बलस्य सैन्यस्य नीतिर्नायकः (प्र) (मायिनाम्) कुत्सिता माया प्रज्ञा विद्यते येषां तेषाम् (अमिनात्) हिंसेत् (वर्पणीतिः) वर्पस्य रूपस्य नीतिर्नायकः। अत्रोभयत्र नीतौ कर्त्तरि क्तिच्। (अहन्) हन्ति (व्यंसम्) विगता अंसा यस्य तम् (उशधक्) य उशान् युद्धं कामयमानान्दहति सः (वनेषु) जङ्गलेषु (आविः) प्राकट्ये (धेनाः) वाचः। धेनेति वाङ्ना०। निघं० १। ११। (अकृणोत्) कुर्यात् (राम्याणाम्) रमणीयानाम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो मेघं हन्ति तथैव दुष्टाचारान् हत्वा विद्यावाचः प्रचार्य सर्वैः सेना शिक्षा च वर्धनीया ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य मेघांचा नाश करतो तसे दुष्ट आचरण करणाऱ्या लोकांचा नाश करून विद्यायुक्त वाणीचा प्रचार करून सर्व लोकांसाठी सेना व शिक्षणाची वृद्धी केली पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रः सुवर्षा᳓ जन᳓यन्न् अ᳓हानि
जिगा᳓योशि᳓ग्भिः पृ᳓तना अभिष्टिः᳓
प्रा᳓रोचयन् म᳓नवे केतु᳓म् अ᳓ह्नाम्
अ᳓विन्दज् ज्यो᳓तिर् बृहते᳓ र᳓णाय

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janáyan ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

svarṣā́ḥ ← svarṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhiṣṭíḥ ← abhiṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jigā́ya ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pŕ̥tanāḥ ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

uśígbhiḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

arocayat ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ávindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ráṇāya ← ráṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । स्वः॒ऽसाः । ज॒नय॑न् । अहा॑नि । जि॒गाय॑ । उ॒शिक्ऽभिः॑ । पृत॑नाः । अ॒भि॒ष्टिः ।
प्र । अ॒रो॒च॒य॒त् । मन॑वे । के॒तुम् । अह्ना॑म् । अवि॑न्दत् । ज्योतिः॑ । बृ॒ह॒ते । रणा॑य ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svarṣā ← svarṣāḥ ← svarṣā
• [noun], nominative, singular, masculine

• janayann ← janayan ← janay ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• jigāyośigbhiḥ ← jigāya ← ji
• [verb], singular, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• jigāyośigbhiḥ ← uśigbhiḥ ← uśij
• [noun], instrumental, plural, masculine

• pṛtanā ← pṛtanāḥ ← pṛtanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• abhiṣṭiḥ ← abhiṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine

• prārocayan ← prārocayat ← prarocay ← √ruc
• [verb], singular, Imperfect

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• avindaj ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• raṇāya ← raṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

स्सर्षाः स्वर्गप्रद इन्द्रोऽहानि स्वतेजोभिर्जनयन्नुशिग्भिर्युद्धं कामयमानैरङ्गिरोभिः सह पृतनाः परकीयाः सेना अभिष्टिरभिभावुकः सन् जिगाय । शत्रूनजैषीत् । शत्रुवधानन्तरं मनवे मनुष्याय कर्मकर्त्रे यजमानया अह्नां केतुं प्रज्ञापकं सूर्यं प्रारोचयत् तथा च तमोरूपासुरवधात्प्रकर्षेणादीपयत् । ततो बृहते रणाय युद्धप्रकाशनाय ज्योतिः प्रकाशमविन्दत् अलभत ॥ स्वर्षाः । षणु दाने । क्विप् । जनसनख्हनां स्न्झलोरित्यात्वम् । सनोतेरन इति षत्वम् । अहरादीनां पत्यादिषूपसङ्ख्यानमिति विसर्जनीयस्य रुत्वम् । जिगाय जि जय इत्यस्य लिटि सन्लिटोर्जेरित्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्गादेशः । लित्स्वरः पृतनाः पृङ् व्यायामे । कृपृभ्यां किदिति तनन्प्रत्ययः । व्याप्रियन्तेऽत्र योद्धार इति पृतना सेनाः । नित्त्वादाद्युदात्तः । अभिष्टिः । अभिगन्ता । इष गतौ । मन्त्रे वृषेत्यादिना क्तिन्नुदात्तः । स हि भावपरोऽपि भवितारं लक्षयति । तितुत्रतथेत्यादिनेट् प्रतिषेधः । शकन्ध्वादित्वात्पररूपत्वम् । कृदुत्तरपदस्वरः । अरोचयत् । रुच दीप्तावित्यस्य लङि रूपम् । मनवे । मन ज्ञाने । शॄ स्वृस्निहीत्यादिना उप्रत्ययः । निदनुवृत्तेराद्युदात्तः । अविन्दत् । विद्लृ लाभ इत्यस्य शे मुचादीनामिति नुम् । पादादित्वादनिघातः । रणाय । क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् । म. १-४-३२ ॥ इति सम्प्रदानसञ्ज्ञा । रणतिः शब्दार्थः । वशिरण्योरुपसङ्ख्यानमित्यप्रत्ययः । रणन्ति शब्दं कुर्वन्ति परस्परं योद्धारोऽत्रेति रणः सङ्ग्रामः । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुतात्तत्वे धातुस्वरः ॥ ४ ॥

English translation:

“Indra, the giver of svarga, genitive rating the days, has subdued victorious with the eager (aṅgirasas) the hostile hosts, and illuminingfor man the banner of the days, he obtained light for the great conflict.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Illumining the banner of the days: prārocayan ketum ahnām = lighting up, sūrya, or the sun

Indra, winning the sun, begetting the days, conquered in the battles along with the fire-priests, as superiority (itself).
He made shine for Manu the beacon of the days [=sun]; he found the light for lofty joy.

The phonetic echo of uśádhag (3c) in uśígbhiḥ (4b) reinforces both the thematic connection between these two vss. – Indra’s production of light – and the superimposition of Agni traits on Indra. As Schmidt (Bṛhaspati und Indra 59) points out, the Uśijpriests, ordinarily associated with Agni, sometimes substitute for the Aṅgirases in the Vala myth, but we should also note that it is esp. in Maṇḍala III that Agni is himself identified as an Uśij (III.2.4; 3.7,8; 11.2, 27.10); note also the Uśij-priests attending on him in III.2.9, 15.3.

Indra, light-winner, days’ Creator, conquered, victorious, hostile bands with those who loved him.
For man the days’ bright ensign he illumined, and found the light for his joy and gladness.

Indra, der Sonnengewinner, der die Tage schuf, der Überlegene gewann mit den Usij die Schlachten. Er ließ für Manu das Wahrzeichen der Tage aufleuchten; er fand das Licht zu großer Freude.

Die Tage zeugend und das Licht, besiegte die Feinde Indra hülfreich mit den Frommen, Entzündete dem Menschen Tageshellen und fand das Licht zu reichlichem Ergötzen.

Индра, захватчик солнца, порождающий дни,
С помощью Ушиджей выиграл сражения, (он,) превосходящий (всех).
Он сделал (так, что) знамя дней заблистало для человека.
Он нашел свет для высокой битвы.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्वर्षाः) सुख के विभाग करने (अभिष्टिः) सन्मुख मेल करनेवाले (इन्द्रः) सूर्य्य के सदृश तेजस्वी (पृतनाः) वीर पुरुषों की सेनाओं और (अहानि) दिनों को सूर्य्य के सदृश (जनयन्) प्रकट करनेवाला पुरुष (उशिग्भिः) युद्ध की इच्छा रखते हुए वीरों के साथ शत्रुओं को (जिगाय) जीते (बृहते) बड़े (रणाय) संग्राम के लिये (अह्नाम्) दिनों के (ज्योतिः) युद्ध की विद्या के प्रकाश को (मनवे) और मनन करनेवाले मनुष्य के लिये (केतुम्) बुद्धि को (अविन्दत्) प्राप्त होवे और संग्राम का (प्र) (अरोचयत्) उत्तम प्रकार प्रकाश करै, वही पुरुष विजयरूप आभूषण से शोभित होवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा लोग सम्पूर्ण जनों से अधिक प्रयत्न युद्धविद्या में करैं, वे उत्तम प्रकार प्रसन्नतायुक्त जो कि युद्ध के लिये पारितोषिक आदि से रुचि दिखाये गये वीर लोग उनके साथ शत्रुओं को जीतकर सूर्य्य के सदृश विजय के प्रकाश को प्रकट करैं ॥४॥

अन्वय: यः स्वर्षा अभिष्टिरिन्द्रः पृतना अहानि सूर्य्य इव जनयन्नुशिग्भिः शत्रून् जिगाय बृहते रणायाऽह्नां ज्योतिरिव मनवे केतुमविन्दत्सङ्ग्रामं प्रारोचयत्स एव विजयविभूषितः स्यात् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सूर्य इव तेजस्वी (स्वर्षाः) यः स्वः सुखं सनति विभजति सः (जनयन्) प्रकटयन् (अहानि) दिनानि (जिगाय) जयेत् (उशिग्भिः) कामयमानैर्वीरैः (पृतनाः) वीरसेनाः (अभिष्टिः) अभिमुखा इष्टिः सङ्गतिर्यस्य सः (प्र, अरोचयत्) रोचयेत् (मनवे) मननशीलाय मनुष्याय (केतुम्) प्रज्ञाम् (अह्नाम्) दिनानाम् (अविन्दत्) विन्देत् प्राप्नुयात् (ज्योतिः) युद्धविद्याप्रकाशम् (बृहते) महते (रणाय) सङ्ग्रामाय ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजानः सर्वेभ्योऽधिकं प्रयत्नं युद्धविद्यायां कुर्युस्ते सुहर्षितैर्युद्धाय रुचिं प्रदर्शितैर्वीरैः सह शत्रून् जित्वा सूर्य्यस्येव विजयप्रकाशं प्रथयेरन् ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजे युद्धविद्येत सर्व लोकांपेक्षा जास्त प्रयत्न करतात त्यांनी प्रसन्नतापूर्वक व्यवहार करणाऱ्या व युद्धात रुची असणाऱ्या वीर पुरुषांसह शत्रूंना जिंकून सूर्यप्रकाशाप्रमाणे विजय प्राप्त करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रस् तु᳓जो बर्ह᳓णा आ᳓ विवेश
नृव᳓द् द᳓धानो न᳓रिया पुरू᳓णि
अ᳓चेतयद् धि᳓य इमा᳓ जरित्रे᳓
प्रे᳓मं᳓ व᳓र्णम् अतिरच् छुक्र᳓म् आसाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

barháṇāḥ ← barháṇā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tújaḥ ← túj- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

náryā ← nárya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ácetayat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

atirat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । तुजः॑ । ब॒र्हणाः॑ । आ । वि॒वे॒श॒ । नृ॒ऽवत् । दधा॑नः । नर्या॑ । पु॒रूणि॑ ।
अचे॑तयत् । धियः॑ । इ॒माः । ज॒रि॒त्रे । प्र । इ॒मम् । वर्ण॑म् । अ॒ति॒र॒त् । शु॒क्रम् । आ॒सा॒म् ॥

• indras ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tujo ← tujaḥ ← tuj
• [noun], accusative, plural, feminine

• barhaṇā ← barhaṇāḥ ← barhaṇā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “power; might.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• nṛvad ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛvad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• dadhāno ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• naryā ← narya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gift.”

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• acetayad ← acetayat ← cetay ← √cit
• [verb], singular, Imperfect
• “blaze; notice.”

• dhiya ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• premaṃ ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• premaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• atiracchukram ← atirat ← tṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• atiracchukram ← śukram ← śukra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

स तादृश इन्द्रस्तुजो बाधिका बर्हणा युद्धोत्साहेन वर्धन् ानाः परकीयाः सेना नृवन्मनुष्यवदा विवेश । प्रकाशं लब्ध्वा प्राविशत् । किं कुर्वन् । पुरूणि बहूनि नर्या युद्धनयनकारिणां योग्यानि धनानि दधानः प्रयच्छन्नाविवेश । स इन्द्रो जिरित्रे स्तोत्र इमा दृश्यमान धिय उषसः । ध्यायन्त्यासु मनुश्या इशि । ता धियोऽचेतयत् । अज्ञापयत् । अथासामुषसामिमं शुक्रं वर्णं प्रकाशेन युक्तं प्रातिरत् । स्वतेजसा प्रकर्षेण वर्धयति । धीशब्दस्योषः परत्वे मन्त्रवर्णः । शुक्रवर्णामुदु नो यंसते धियम् । ऋग्वे. १-१४३-७ । इति । तुजः । तुज हिंसायाम् । क्विप् । धातुस्वरः । बर्हणाः । वृहि व्रुद्धौ । अस्माद्युच् । बहुलमिति कर्तरि युच् । व्यत्ययेनाद्युय्दात्तत्वम् । विवेश । विशेतेर्लिटि रूपम् । निघातः । नृवत् । नृशब्दात्तेन तुल्यमिति वतिप्रत्ययः । तस्य स्वरः । दधानः । दधातेः शानचि रूपम् । अभ्यस्तानामादिरित्याद्युदात्तत्वं नर्या । नरेषु साधूनीत्यर्थे तत्र साधुरिति यत् । यतोऽनाव इत्याद्युदात्तत्वम् । अचेतयत् । चिती सञ्ज्ञान इत्यस्य ण्यन्तस्य लङि रुपम् । अडागमस्वरः । धियः । ध्यै चिन्तायाम् । अन्येभ्योऽपि दृश्यत इति क्विप् । दृशिग्रहणात्सम्प्रसारनम् । धातुस्वरः । इमाः । दश्च । पा. ७-२-१-९ । इति दकारस्य मकारः । एकादेशस्वरः । अतिरत् । तरतेर्व्यत्ययेन शः । निघातः । आसाम् । इदमोऽन्वादेशेऽशित्यशादेशोऽनुदात्तश्च । प्रत्ययः सुप्त्वादनुदात्तः । अतः सर्वानुदात्तः ॥ ५ ॥

English translation:

“Indra entered the confiding hostile (hosts) like a man distributing many (gifts) to (his) leaders; he has animated these dawns for the worshipper, and heightened their bright radiance (by his own).”

Indra “got into” mighty thrusts, manfully assuming his many manly (powers).
He made these insights perceptible to the singer; he extended this bright hue of theirs [=insights].

The metaphorical use of viveśa ‘entered’ + an action (‘thrusts’) reminds me of the somewhat slangy English “get into” for “become enthusiastic about / energetically do (some action).” The stem barháṇā- otherwise only appears as an adverbial instr. ‘mightily’, and I am tempted to take it so here (as Witzel Gotō seem to do), rather than as the acc. pl.

assumed in the published translation However, the sandhi context is against this interpr.; note Oldenberg’s tart “Gewiss nicht barháṇā Adverb (Hiatus!).” As Geldner points out, the referent of fem. gen. pl. āsām must be dhíyaḥ ‘insights’.

For insights having bright color or hue, see the passages adduced by him (n. 5d): I.143.7 śukrávarṇām dhíyam and III.39.2, where dhī́- wears silver garments. The várṇam here plays off áryam várṇam in 9d.

Forward to fiercely falling blows pressed Indra, herolike doing many hero exploits.
These holy songs he taught the bard who gaised him, and widely spread these Dawns’ resplendent colour.

Indra geriet in Ungeduld, in Eifer, der wie ein Mann viele Mannestaten vollbringt. Er gab dem Sänger diese Gedanken ein und erhöhte deren reine Form.

Es nahm sich Indra ungestüme Kräfte, erringend mannhaft viele Mannesstärke, Dem Sänger zeigt’ er diese Andachtlieder und machte hell der dunklen Nächte Farbe.

Индра предался насилиям (и) разрушениям,
Подобно мужу, совершающему многие мужественные деяния.
Он внушил певцу эти поэтические мысли,
Он улучшил этот их чистый облик.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

कैसा मनुष्य राज्य में अधिकारी हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) राजा (आसाम्) इन प्रजाओं की (पुरूणि) बहुत (नर्या) मनुष्यों के लिये हितकारिणी सेनाओं को (नृवत्) प्रधान पुरुष के सदृश (दधानः) धारण करनेवाला (बर्हणाः) वृद्धि को प्राप्त (तुजः) शत्रुओं के नाश करनेवाले बल आदि से युक्त सेनाओं को (आ) (विवेश) प्राप्त होवैं (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (इमाः) इन वर्त्तमान में पाई हुईं (धियः) बुद्धियों को (प्र) (अचेतयत्) बोधसहित करै वह पुरुष (इमम्) इस (शुक्रम्) शीघ्र कार्य्य करनेवाले (वर्णम्) स्वीकार के (अतिरत्) पार उतरै ॥५॥

भावार्थभाषाः - वही पुरुष राज्य में प्रविष्ट हो सकता है कि जो बुद्धियुक्त धार्मिक पुरुषों को सब अधिकारों में नियुक्त कर और सेना की उन्नति करके पिता के सदृश प्रजाओं का पालन कर सकै ॥५॥

अन्वय: य इन्द्रो आसां प्रजानां पुरूणि नर्या नृवद्दधानो बर्हणास्तुज आविवेश जरित्रे इमा धियः प्राचेतयत्स इमं शुक्रं वर्णमतिरत् ॥५॥

कीदृशो जनो राज्येऽधिकृतः स्यादित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) राजा (तुजः) शत्रुहिंसकबलादियुक्ताः सेनाः (बर्हणाः) वर्धमानाः (आ, विवेश) आविशेत् (नृवत्) नायकवत् (दधानः) (नर्या) नृभ्यो हितानि सैन्यानि (पुरूणि) बहूनि (अचेतयत्) चेतयेत्सञ्ज्ञापयेत् (धियः) प्रज्ञाः (इमाः) वर्त्तमाने प्राप्ताः (जरित्रे) स्तावकाय (प्र) (इमम्) (वर्णम्) स्वीकारम् (अतिरत्) सन्तरेत् (शुक्रम्) क्षिप्रं कार्यकरम् (आसाम्) प्रजानाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - स एव राज्ये प्रवेष्टुं शक्नोति यो बुद्धिमतो धार्मिकान् जनान् सर्वेष्वधिकारेषु नियोज्य सेनोन्नतिं विधाय पितृवत्प्रजाः पालयितुमर्हेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो बुद्धियुक्त धार्मिक पुरुषांना सर्व अधिकार देऊन सेनेची उन्नती करून पित्याप्रमाणे प्रजेचे पालन करू शकतो तोच पुरुष राज्यात प्रविष्ट होऊ शकतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महो᳓ महा᳓नि पनयन्ति अस्य
इ᳓न्द्रस्य क᳓र्म सु᳓कृता पुरू᳓णि
वृज᳓नेन वृजिना᳓न् स᳓म् पिपेष
माया᳓भिर् द᳓स्यूँर् अभि᳓भूतिओजाः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

mahā́ni ← mahá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

panayanti ← √panⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kárma ← kárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

súkr̥tā ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pipeṣa ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

vr̥jánena ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥jinā́n ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhíbhūtyojāḥ ← abhíbhūtyojas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

māyā́bhiḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

म॒हः । म॒हानि॑ । प॒न॒य॒न्ति॒ । अ॒स्य॒ । इन्द्र॑स्य । कर्म॑ । सुऽकृ॑ता । पु॒रूणि॑ ।
वृ॒जने॑न । वृ॒जि॒नान् । सम् । पि॒पे॒ष॒ । मा॒याभिः॑ । दस्यू॑न् । अ॒भिभू॑तिऽओजाः ॥

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mahāni ← maha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “great; abundant.”

• panayanty ← panayanti ← panay ← √pan
• [verb], plural, Present indikative

• asyendrasya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyendrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• karma ← karman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• sukṛtā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtā ← kṛtā ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• purūṇi ← puru
• [noun], nominative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• vṛjanena ← vṛjana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “community; settlement.”

• vṛjinān ← vṛjina
• [noun], accusative, plural, masculine
• “deceitful; crooked; bent.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• pipeṣa ← piṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grind; knead; paste; crush; press out.”

• māyābhir ← māyābhiḥ ← māyā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• dasyūṃr ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• abhibhūtyojāḥ ← abhibhūti
• [noun]
• “superior; overpowering.”

• abhibhūtyojāḥ ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

महो महतोऽस्यैतादृशसामर्थ्यस्येन्द्रस्य महानि महनीयानि पुरूणि बहूनि सुकृता सुश्ठु कृतानि कर्म वृत्रहननादीनि कर्माणि पनयन्ति । स्तुवन्ति । इन्द्रस्य कर्म सुकृता पुरूणीत्येतत्पदकदम्बकमत्रार्थभेदात्पदकालेनोत्सृज्यते तादृश इन्द्रो वृजनेन । वर्ज्यन्ते शत्रवोऽनेनेति वृजनं बलम् । तेन बलेन वृजिनान्पापरूपानसुरान् सं पिपेष । सम्यक् चूर्णीचकार । तथाभिभुत्योजाः । अभिभूतिः शत्रुविषयोऽभिभवः । ततौजो बलमस्येत्यभिभूत्योजाः । शत्रूणां पराभवे समर्थः । तादृश इन्द्रो दस्यूनुपक्षपयितॄनसुरान्मायाभिः कपटैः सं पिपेष । पनयन्ति । पनतेः स्तुत्यर्थस्य गुपुधूपविच्छिपणिपनिभ्य इत्यायप्रत्ययः । ह्रस्वश्छान्दसः । निघातः । वृजनेन । व्रुजी वर्जने । कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञ्भ्यः क्युरिति क्युप्रत्ययः । कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः । व्रुजिनान् । वृजी वर्जने । व्रुजेः किच्च । उ. २-४७ । इति निच् प्रत्ययः । व्रुजिनं पापम् । तद्वन्तः । अर्श आदित्वादच् । एकादेशस्वरः । पिपेष । पिश्लृ सञ्चूर्नन इत्यस्य लिटि णलि रूपम् । निघातः । अभिभूत्योजो यस्येति सप्तम्युपमानपूर्वपदस्य बहुव्रीहिरिति समासः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥ ६ ॥

English translation:

“They celebrate many great and glorious exploits of this mighty Indra; he crushed the strong by his strength, and, of overpowering prowess, he overcame the dasyus by delusions.”

They admire the great things of him, the great one: many are the well-done deeds of Indra.
He utterly crushed the bent ones with his band; with his tricks (he crushed) the Dasyus, (though) he had overwhelming strength.

Another etymological figure appears in c: vṛjánena vṛjinā́n “… the bent ones [i.e., morally twisted or corrupt] with his band [i.e., his circle of helpers bent around him],” both derived from √vṛj ‘twist’, though the semantic connection is somewhat less obvious than in the etymological figures in 3ab.

There is another, thematic connection between vss. 3 and 6. As there, Indra here achieves his victory first with his comrades (śárdha- 3a), then with his tricks (that is, by “out-tricking” [amināt] with his shape-shifting abilities, várpa- 3b). In such cases his overwhelming strength might be almost superfluous – hence my parenthetical “(though).” Note that abhíbhūti- (abhí √bhū) is a different lexical realization of abhiṣṭí- in 4b (if to abhí √as, as is the common opinion; cf. EWA s.v.).

They laud the mighty acts of him the Mighty, the many glorious deeds performed by Indra.
He in his strength, with all-surpassing prowess, through wondrous arts crushed the malignant Dasyus.

Sie schlagen seine, des Großen, große Taten hoch an; des Indra viele Werke sind wohl getan. Mit seiner Umschlingung zermalmte er die Ränkevollen mit seinen Listen die Dasyu’s, an Kraft überlegen.

Man staunet an die vielen grossen Thaten des grossen Indra, die er schön vollbrachte; Mit seiner Schar zermalmte er die Schlechten, mit Zauberkraft die Feinde übermächtig.

Восхищаются великими деяниями этого великого
Индры, прекрасно совершенными, многими.
В (своих) объятьях он раздавил обманщиков,
Чудесными превращениями – дасью, превосходя (их) силой.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा तथा प्रजाजनों के कर्त्तव्य विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अभिभूत्योजाः) शत्रुपराजय करनेवाले बल से युक्त राजपुरुष (वृजनेन) बल और (मायाभिः) बुद्धियों से (वृजिनान्) पापी (दस्यून्) साहसी चोरों को (सम्) (पिपेष) पीसै और जो (अस्य) इस (महः) श्रेष्ठ (इन्द्रस्य) सम्पूर्ण ऐश्वर्ययुक्त पुरुष के (पुरूणि) बहुत (महानि) बड़े (सुकृता) उत्तम धर्म के योग से किये गये (कर्म) कार्य्यों की (पनयन्ति) प्रशंसा करते हैं, उनका ग्रहण करै, वही पुरुष राजा का मन्त्री होने योग्य होवे ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे राजा और प्रजाजनों को सब लोगों के स्वामी के धर्मयुक्त कर्म स्वीकार करने योग्य हैं, वैसे ही सबके स्वामी राजा को चाहिये कि सब लोगों के उत्तम आचरणों का स्वीकार करै और अनिष्ट आचरणों का स्वीकार कोई न करैं ॥६॥

अन्वय: योऽभिभूत्योजा वृजनेन मायाभिर्वृजिनान्दस्यून् संपिपेष यान्यस्य मह इन्द्रस्य पुरूणि महानि सुकृता कर्म पनयन्ति तानि सङ्गृह्णीयात्स एव राजाऽमात्यतामर्हेत् ॥६॥

पुना राजप्रजापुरुषैरनुष्ठेयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महः) महतः (महानि) महान्ति (पनयन्ति) पनायन्ति प्रशंसन्ति। अत्र वाच्छन्दसीति ह्रस्वः। (अस्य) वर्त्तमानस्य (इन्द्रस्य) सकलैश्वर्ययुक्तस्य (कर्म) कर्माणि (सुकृता) शोभनेन धर्मयोगेन कृतानि (पुरूणि) बहूनि (वृजनेन) बलेन (वृजिनान्) पापान् (सम्) (पिपेष) पिष्यात् (मायाभिः) प्रज्ञाभिः (दस्यून्) साहसेन उत्कोचकान् चोरान् (अभिभूत्योजाः) अभिभूतिपराजयकरमोजो बलं यस्य सः ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथा राजप्रजाजनैः सर्वाधीशस्य धर्म्याणि कर्माणि स्वीकर्त्तव्यानि सन्ति तथैव सर्वाऽधिष्ठात्रा राज्ञा सर्वेषामुत्तमान्याचरणानि स्वीकर्त्तव्यानि नेतराणि केनचित् ॥६॥

भावार्थभाषाः - जसे सर्वाधीशाचे धार्मिक कर्म राजजनांनी स्वीकार करण्यायोग्य असतात, तसेच सर्वाधीश राजाने सर्व लोकांच्या उत्तम आचरणाचा स्वीकार करावा. अनिष्ट आचरणाचा कोणी स्वीकार करू नये. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युधे᳓न्द्रो मह्ना᳓ व᳓रिवश् चकार
देवे᳓भियः स᳓त्पतिश् चर्षणिप्राः᳓
विव᳓स्वतः स᳓दने अस्य ता᳓नि
वि᳓प्रा उक्थे᳓भिः कव᳓यो गृणन्ति

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gr̥ṇanti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ukthébhiḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

यु॒धा । इन्द्रः॑ । म॒ह्ना । वरि॑वः । च॒का॒र॒ । दे॒वेभ्यः॑ । सत्ऽप॑तिः । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः ।
वि॒वस्व॑तः । सद॑ने । अ॒स्य॒ । तानि॑ । विप्राः॑ । उ॒क्थेभिः॑ । क॒वयः॑ । गृ॒ण॒न्ति॒ ॥

• yudhendro ← yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• yudhendro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• varivaś ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• satpatiś ← satpatiḥ ← satpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• carṣaṇiprāḥ ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprāḥ ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “appreciated.”

• vivasvataḥ ← vivasvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• ukthebhiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• gṛṇanti ← gṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise.”

सत्पतिः सतां देवानां पतिश्चर्षणिप्राश्चर्षणीनां मनुष्याणामपेक्षितफलप्रदानेन कामपुरकः स इन्द्रो मह्ना महता युधा युद्धेन वरिवः । भृशं व्रियतेऽर्थिभिरिति वरिवो धनम् । तादृशं धनं युद्धेन लब्ध्वा देवेभ्यो देवनशीलेभ्यः स्तोतृभ्यश्चकार । दत्तवान् । विप्रा मेधाविनः कवयः स्तोतारो विवस्वतो विशेषेणाग्निहोत्रादिकर्मार्थे वसतो यजमानस्य सदने गृहेऽस्येन्दस्य तानि व्रुत्रहननबहुप्रदानानि कर्माण्य्क्थेभिः स्तोत्रैर्गृणन्ति । स्तुवन्ति ॥ युधा । युध सम्प्रहारे । भावे सम्पदादिलक्षणः क्विप् । सावेकाच इति विभक्तेरुदात्तता । वरिवः । वृञ् वरण इत्यस्य यङ् लुकि ऋतश्चेत्यभ्यासस्य रिगागमः । तदन्तादसुन् । बाहुलकाट्टिलोपः । नित्स्वरः । चकार । करोतेर्लिटि रूपम् । निघातः । सत्पतिः । अस्तेः शरति रूपं सदिति । पत्यावैश्वर्य इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । चर्षणिप्राः । प्रा पुरणे । विच् । विवस्वतः । विपूर्वाद्वस निवास इत्यस्मात्सम्पदादिलक्षणणो भावे क्विप् । तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप् । मादुपधाया इति तस्य वत्वम् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । गृणन्ति । गृ शब्द इत्यस्य लिटि रूपम् । निघातः ॥ ७ ॥

English translation:

“Lord of the virtuous, fulfiller of the wishes of men, he gave to the gods the wealth (that had been won) in fierce battle, and therefore far-seeing sages glorify those his exploits with praises in the dwelling of the worshipper.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To the gods: devebhyaḥ = stotrebhyaḥ, to the praisers or worshippers; in the dwelling of the worshipper: vivasvataḥ sadane: vivasvataḥ = of whom dwelling vasataḥ, where various (vi) religious rites are performed

Through combat Indra with his greatness created a wide realm for the gods, he the master of settlements, filling the bordered domains. At the seat of Vivasvant [=ritual ground] these (deeds) of his do the inspired poets, the sage poets sing with their hymns.

Lord of the brave, Indra who rules the people gave freedom to the Gods by might and battle.
Wise singers glorify with chanted praises these his achievements in Vivasvan’s dwelling.

Durch Kampf hat Indra mit Macht den Göttern Freiheit verschafft, der wahre Gebieter, der die Länder erfüllt. Am Sitze des Opferers preisen beredte Seher das alles von ihm mit Lobliedern.

Durch Kampf schuf Indra freie Bahn gewaltig den Göttern er, der Held, der Völkersegner; Im Sitz des Morgenfeuers preisen Dichter mit Liedern weise diese seine Thaten.

Борьбою, мощью создал Индра широкий простор
Богам, (он,) истинный господин, насыщающий народы.
В сидении жертвователя эти его (подвиги)
Воспевают в гимнах вдохновенные поэты.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् तथा राजपुरुष के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (देवेभ्यः) विद्वानों से शिक्षा पाके (सत्पतिः) श्रेष्ठ पुरुषों का पालन करने (चर्षणिप्राः) मनुष्यों को सत्य विद्या शिक्षा और उत्तम स्वभाव से पूर्ण करनेवाला (इन्द्रः) राज्य के ऐश्वर्य से युक्त (मह्ना) बड़े (युधा) संग्राम से जिन कर्मों का (वरिवः) सेवन (चकार) करै उस (अस्य) इस राजपुरुष के (तानि) उन कर्मों की (विवस्वतः) सूर्य्य के (सदने) मण्डल में (कवयः) विद्यायुक्त (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (उक्थेभिः) प्रशंसा के वचनों से (गृणन्ति) स्तुति करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - उन्हीं लोगों को विद्वान् और धार्मिक जानना चाहिये कि जो राजा आदिकों की झूठी स्तुति को त्याग के धर्मसम्बन्धी कर्मों की प्रशंसा करते हैं और वे ही राजा होने के योग्य हैं कि जो धर्मयुक्त आचरणों को करते हैं ॥७॥

अन्वय: यो देवेभ्यः शिक्षां प्राप्य सत्पतिश्चर्षणिप्रा इन्द्रो मह्ना युधा येषां कर्मणां वरिवश्चकार तस्याऽस्य तानि विवस्वतः सदन इव कवयो विप्रा उक्थेभिर्गृणन्ति ॥७॥

पुनर्विद्वद्राजपुरुषविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (युधा) सङ्ग्रामेण (इन्द्रः) ऐश्वर्ययुक्तः (मह्ना) महता (वरिवः) सेवनम् (चकार) कुर्यात् (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (सत्पतिः) सतां पालकः (चर्षणिप्राः) यः चर्षणीन्मनुष्यान्सत्यविद्याशिक्षासुशीलैः प्राति प्रपूर्ति सः (विवस्वतः) सवितुः (सदने) मण्डले (अस्य) (तानि) (विप्राः) मेधाविनः (उक्थेभिः) प्रशंसावचनैः (कवयः) विद्वांसः (गृणन्ति) स्तुवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - त एव विद्वांसो धार्मिका विज्ञेया ये राजादीनां मिथ्यास्तुतिं विहाय धर्म्याणि कर्माणि प्रशंसन्ति त एव राजानो भवितुमर्हन्ति ये धर्म्याणि कर्माण्याचरन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - त्याच लोकांना विद्वान व धार्मिक समजले पाहिजे जे राजाच्या खोट्या स्तुतीचा त्याग करून धर्मकर्माची प्रशंसा करतात व तेच राजे होण्यायोग्य असतात जे धर्मयुक्त आचरण करतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सत्रासा᳓हं व᳓रेणियं सहोदां᳓
ससवां᳓सं सु᳓वर् अप᳓श् च देवीः᳓
ससा᳓न यः᳓ पृथिवीं᳓ द्या᳓म् उते᳓मा᳓म्
इ᳓न्द्रम् मदन्ति अ᳓नु धी᳓रणासः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sahodā́m ← sahodā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

satrāsā́ham ← satrāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sasavā́ṁsam ← √sanⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sasā́na ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

dhī́raṇāsaḥ ← dhī́raṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

स॒त्रा॒ऽसह॑म् । वरे॑ण्यम् । स॒हः॒ऽदाम् । स॒स॒वांस॑म् । स्वः॑ । अ॒पः । च॒ । दे॒वीः ।
स॒सान॑ । यः । पृ॒थि॒वीम् । द्याम् । उ॒त । इ॒माम् । इन्द्र॑म् । म॒द॒न्ति॒ । अनु॑ । धीऽर॑णासः ॥

• satrāsāhaṃ ← satrāsāham ← satrāsāh
• [noun], accusative, singular, masculine

• vareṇyaṃ ← vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• sahodāṃ ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahodāṃ ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• sasavāṃsaṃ ← sasavāṃsam ← san
• [verb noun], accusative, singular
• “win; get; gain.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• apaś ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devīḥ ← deva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine.”

• sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• utemām ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utemām ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madanty ← madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dhīraṇāsaḥ ← dhīraṇa
• [noun], nominative, plural, masculine

धीरणासो धिया स्तुत्या रणयन्तः स्तोतारः सत्रासाहं महतो वृत्रादेरभिभवितारमत एव वरेण्यं सर्वैर्वरणीयं सहोदां दुर्बलस्यार्थिनो बलप्रदं देविर्देवनशिला अपः स्वश्च स्वर्लोकं च ससवांसम् भजमानमिन्दर्मनु मदन्ति । हृष्यन्ति । हर्षमनु स्वयम् हृष्यन्तीत्यर्थः । य इन्द्रः पृथिवीमुत अपि च च्यां द्युलोकमिमामिममन्तरिक्षलोकम् । चैतांस्त्रिल्लोकान् ससान तत्तल्लोकवासिभ्यो ददौ । तमनुमदन्तीत्यन्वयः । सत्रासाहम् । षह मर्षने । छन्दसि सह इति ण्विः । णित्वा दुपधावृद्धिः । ससवांसम् । षण सम्भक्तावित्यस्य क्वसाविडभावे नकारलोपे रूपं प्रत्ययस्वरः । ससान । षणु दान इत्यस्य लिति रुपम् । लित्स्वरः । मदन्ती । मदि स्तुत्याद्श्वित्यस्य व्यत्ययेन परस्मैपदम् । निघातः । धीरनासः । रणतीति रणा वाक् । धिया स्तुत्या रणा येशां ते धीरणाः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥ ८ ॥

English translation:

“Devout worshippers propitiate Indra, the victorious, the excellent, the bestower of strength, the enjoyer of heaven and the divine waters, and who was the giver of the earth and heaven and this (firmament to their inhabitants).”

Him, victorious in every way, worthy to be chosen, granting victorious might, having won the sun and the divine waters,
him, who won the earth and this heaven—Indra do they celebrate, those who take joy in his insight.

The intense concentration on the root √san ‘win’ noted in the published introduction.

and the concomitant s-alliteration begin here.

Excellent, Conqueror, the victory-giver, the winner of the light and Godlike Waters,
He who hath won this broad earth and this heaven, -in Indra they rejoice who love devotions.

Dem vollständigen Sieger, dem vorzüglichen Siegverleiher, der die Sonne und die göttlichen Wasser gewonnnen hat, der die Erde und diesen Himmel gewonnen hat, dem Indra jubeln die Liederfrohen Beifall zu.

Der immer siegt und Sieg verleiht, dem lieben, der Licht gewann und göttliche Gewässer, Die Erde auch gewann und diesen Himmel, dem Indra jubelt zu, wer Andacht liebet.

Всегда побеждающего, избранного, дающего силу,
Захватившего солнце и эти божественные воды,
(Того,) кто захватил землю и это небо, –
Индру радостно приветствуют (те,) кому поэтическая мысль – наслаждение.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (सत्रासाहम्) सत्यों के सहनेवाले (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (सहोदाम्) बल के देने तथा (ससवांसम्) पाप और पुण्य का विभाग करनेवाले (स्वः) सुख (च) और (देवीः) उत्तम (अपः) प्राणों को (इमाम्) प्रत्यक्ष वर्त्तमान इस (पृथिवीम्) अन्तरिक्ष वा पृथिवी (उत) और इस (द्याम्) बिजुली को (ससान) अलग-अलग करै उस (इन्द्रम्) तेजस्वी पुरुष को (धीरणासः) उत्तम बुद्धि और संग्राम से युक्त लोग (मदन्ति) आनन्दित करते हैं, वह उनके (अनु) पीछे आनन्द को प्राप्त होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो असत्य का त्याग और सत्य का ग्रहण करने बल को बढ़ाने और प्रजा के सुख की इच्छा करनेवाला पुरुष बिजुली और पृथिवी आदि के गुणों का विद्या से विभागकर्त्ता हो, उसी परीक्षा करनेवाले जन को बुद्धिमान् वीर लोग प्राप्त होके आनन्द करते हैं और वे भी ऐसे ही पुरुष से आनन्द को प्राप्त हो सकते हैं ॥८॥

अन्वय: यः सत्रासाहं वरेण्यं सहोदां ससवांसं स्वर्देवीरपश्चेमां पृथिवीमुतेमां द्यां ससान तमिन्द्रं धीरणासो मदन्ति स ताननुमदेदानन्देत् ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्रासाहम्) यः सत्रा सत्यानि सहते स तम् (वरेण्यम्) स्वीकर्तुं योग्यम् (सहोदाम्) बलप्रदम् (ससवांसम्) पापपुण्ययोर्विभक्तारम् (स्वः) सुखम् (अपः) प्राणान् (च) (देवीः) दिव्याः (ससान) विभजेत (यः) (पृथिवीम्) अन्तरिक्षं भूमिं वा (द्याम्) विद्युतम् (उत) (इमाम्) वर्त्तमानाम् (इन्द्रम्) (मदन्ति) आनन्दन्ति (अनु) (धीरणासः) धीः प्रशस्ता प्रज्ञा रणः सङ्ग्रामो येषान्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - योऽसत्यत्यागी सत्यग्राही बलवर्धकः प्रजासुखेच्छुर्विद्युत्पृथिव्यादिगुणान् विद्यया विभाजकः स्यात् तमेव परीक्षकं धीमन्तो वीराः प्राप्याऽऽनन्दन्ति तेऽपीदृशादेवानन्दं प्राप्तुमर्हन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - असत्य-त्यागी, सत्याग्रही, बलवर्धक, प्रजेच्या सुखाची इच्छा करणारा, विद्युत व पृथ्वी इत्यादींच्या गुणांचा विद्येने विभाजन करणारा अशा परीक्षकाला बुद्धिमान वीर लोक मिळतात व ते आनंद प्राप्त करतात. तसेच तेही अशाच पुरुषाकडून आनंद प्राप्त करू शकतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ससा᳓ना᳓त्याँ उत᳓ सू᳓र्यं ससान
इ᳓न्द्रः ससान पुरुभो᳓जसं गा᳓म्
हिरण्य᳓यम् उत᳓ भो᳓गं ससान
हत्वी᳓ द᳓स्यून् प्रा᳓रियं व᳓र्णम् आवत्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átyān ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sasāna ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sasā́na ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purubhójasam ← purubhójas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sasāna ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhógam ← bhóga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hiraṇyáyam ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sasāna ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

ā́ryam ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āvat ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hatvī́ ← √han- (root)
{non-finite:CVB}

prá ← prá (invariable)

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

स॒सान॑ । अत्या॑न् । उ॒त । सूर्य॑म् । स॒सा॒न॒ । इन्द्रः॑ । स॒सा॒न॒ । पु॒रु॒ऽभोज॑सम् । गाम् ।
हि॒र॒ण्यय॑म् । उ॒त । भोग॑म् । स॒सा॒न॒ । ह॒त्वी । दस्यू॑न् । प्र । आर्य॑म् । वर्ण॑म् । आ॒व॒त् ॥

• sasānātyāṃ ← sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• sasānātyāṃ ← atyāṃ ← atya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sasānendraḥ ← sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• sasānendraḥ ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• purubhojasaṃ ← purubhojasam ← purubhojas
• [noun], accusative, singular, masculine

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• hiraṇyayam ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bhogaṃ ← bhogam ← bhoga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enjoyment; use; bhoga [word]; property; sexual intercourse; possession.”

• sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• hatvī ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• prāryaṃ ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāryaṃ ← āryam ← ārya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• āvat ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

पुर्वमन्ते प्रतिपादितः स इन्द्रोऽद्यानश्वान् ससान । युद्धार्थं मरुद्भ्यो ददौ । उत अपि च सूर्यं जगत्प्रकाशकमादित्यं ससान । प्राणिनां व्यवहारनिर्वाहय तेभ्यो ददौ । तथा पुरुभोजसम् । पुरुभिः सर्वैर्जनईः क्षीरादिद्वारेणोपभुज्यत इति पुरुभोजाः । क्षीरादिरूपबहुविधान्नोपेतां गामग्निहोत्रादिसिद्ध्यर्थं ससान । तेभ्यो ददौ । उत अपि च हिरण्ययं सुवर्नमयं भोगं धनम् । भुज्यतेऽस्मिन्निति भोगो गृहं वा । ससान । अर्थिभ्यो ददौ । ततो दस्यून् बाधकानसुरान् हत्वी हत्वार्यमुत्तमं वर्नं त्रैवर्णिकं प्रावत् । यथा कर्मविघ्नो नभवेत्तथापालयत् । ससान । षणु दान इत्यस्य लिति णलि रूपम् । लित्स्वरः । हिरण्ययम् । हिरण्यशब्दाद्विकार्थे मयड्वैतयोः । पा. ४-३-१४३ । इति विहितस्य छन्दसि विशय ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि छन्दसिति निपातनान्मयटो मकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । हत्वी । हन्तेःक्त्वार्थे स्नात्व्यादयश्चेति निपातितः । प्रत्ययस्वरः । आवत् । अवतेर्लङि रूपं ॥ ९ ॥

English translation:

“He gave horses, he gave also the sun, and Indra gave also the many-nourishing cow; he gave golden treasure, and having destroyed the dasyus, he protected the ārya tribe.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The ārya tribe: ārya varṇam = implies only the best tribe, or order, uttamam varṇam, or the three first castes collectively

He won the steeds and the sun he won; Indra won the cow of many benefits,
and the benefit of gold he won. Having smashed the Dasyus, he aided the Ārya hue.

The slightly awkward tr. “of many benefits” for purubhójasam, modifying the cow in d, is meant to capture its etymological relationship with bhógam in c.

The contrastive pairing of dásyu- and ā́rya- is striking here.

He gained possession of the Sun and Horses, Indra obtained the Cow who feedeth many.
Treasure of gold he won; he smote the Dasyus, and gave protection to the Aryan colour.

Er hat die Rennpferde und die Sonne gewonnen, Indra hat die Viele speisende Kuh gewonnen, und er hat den Besitz von Gold gewonnen. Indem er die Dasyu’s erschlug, half er der arischen Rasse weiter.

Die Rosse auch gewann er und die Sonne, Indra gewann die Kuh, die viele nähret, Gewann Besitz an Gold und half dem Stamme der Arjer, als Dämonen er getödtet.

Он захватил скакунов, и солнце он захватил,
Индра захватил корову, обильную питанием,
И власть над золотом он захватил.
Убив дасью, он поддержал арийскую расу.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - वह (इन्द्रः) सम्पूर्ण ऐश्वर्य से युक्त राजा वा मन्त्रियों का समूह (अत्यान्) उत्तम शिक्षा से घोड़ों के (ससान) विभाग को और (सूर्यम्) सूर्य के सदृश प्रतापयुक्त वीर पुरुष को (ससान) अलग करै (पुरुभोजसम्) बहुतों का पालन वा बहुतों को नहीं भोजन देनेवाले पुरुष की (गाम्) वाणी वा भूमि का (उत) और (हिरण्ययम्) सुवर्ण आदि पदार्थों का (ससान) विभाग करै वह पुरुष (दस्यून्) साहस कर्म करनेवाले चोर आदि का (हत्वी) नाश करके (आर्य्यम्) उत्तम गुण कर्म स्वभावयुक्त धार्मिक (वर्णम्) स्वीकार करने योग्य पुरुष की (प्र) (आवत्) रक्षा करै ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो लोग उत्तम प्रकार परीक्षा करके भले और बुरे घोड़े, वीरपुरुष, न्यायाधीश, लक्ष्मी और उत्तम भोग का विभाग कर सकें, वे ही पुरुष दुष्ट पुरुषों का नाश कर श्रेष्ठ पुरुषों की रक्षा कर सकैं ॥९॥

अन्वय: स इन्द्रो राजा अमात्यसमूहो वाऽत्यान् ससान सूर्य्यं ससान पुरुभोजसं गामुत हिरण्ययं ससानोत भोगं ससान दस्यून्हत्व्यार्यं वर्णं प्रावत् ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ससान) विभजेत् (अत्यान्) सुशिक्षयाऽश्वान् (उत) (सूर्य्यम्) सूर्य्यमिव वर्त्तमानं प्राज्ञम् (ससान) (इन्द्रः) सकलैश्वर्ययुक्तः सर्वाधिपतिः (ससान) (पुरुभोजसम्) बहूनां पालकं बह्वन्नभोक्तारं वा (गाम्) वाणीं भूमिं वा (हिरण्ययम्) सुवर्णादिप्रचुरं धनम् (उत) (भोगम्) (ससान) (हत्वी) (दस्यून्) (प्र) (आर्यम्) उत्तमगुणकर्मस्वभावं धार्मिकम् (वर्णम्) स्वीकर्त्तव्यम् (आवत्) रक्षेत् ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये सुपरीक्ष्य श्रेष्ठाश्रेष्ठानश्वान् वीरान् न्यायाधीशान् श्रियं भोगं च विभक्तुं शक्नुयुस्त एव दुष्टान् हत्वा श्रेष्ठान् रक्षितुं शक्नुयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - जे लोक उत्तम प्रकारे परीक्षा करून चांगले वाईट घोडे, वीर पुरुष, न्यायाधीश, लक्ष्मी व उत्तम भोगाचे विभाजन करू शकतात तेच पुरुष दुष्ट पुरुषांचा नाश करून श्रेष्ठ पुरुषांचे रक्षण करू शकतात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्र ओ᳓षधीर् असनोद् अ᳓हानि
व᳓नस्प᳓तीँर् असनोद् अन्त᳓रिक्षम्
बिभे᳓द वलं᳓ नुनुदे᳓ वि᳓वाचो
अ᳓थाभवद् दमिता᳓भि᳓क्रतूनाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asanot ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asanot ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

vánaspátīn ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bibhéda ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

nunudé ← √nud- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

valám ← valá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vívācaḥ ← vívāc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

abhíkratūnām ← abhíkratu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

átha ← átha (invariable)

damitā́ ← damitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । ओष॑धीः । अ॒स॒नो॒त् । अहा॑नि । वन॒स्पती॑न् । अ॒स॒नो॒त् । अ॒न्तरि॑क्षम् ।
बि॒भेद॑ । व॒लम् । नु॒नु॒दे । विऽवा॑चः । अथ॑ । अ॒भ॒व॒त् । द॒मि॒ता । अ॒भिऽक्र॑तूनाम् ॥

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• asanod ← asanot ← san
• [verb], singular, Imperfect
• “win; get; gain.”

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• vanaspatīṃr ← vanaspati
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• asanod ← asanot ← san
• [verb], singular, Imperfect
• “win; get; gain.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• bibheda ← bhid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• valaṃ ← valam ← vala
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• nunude ← nud
• [verb], singular, Perfect indicative
• “push; propel; expel; push; move.”

• vivāco ← vivācaḥ ← vivāc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “arguing.”

• ’thābhavad ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• ’thābhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• damitābhikratūnām ← damitā ← dam
• [verb], singular, periphrast. future
• “calm; mortify; tame.”

• damitābhikratūnām ← abhikratūnām ← abhikratu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “rebel(a).”

तादृश इन्द्र ओषधीः पक्वफलसंयुक्तास्तृणगुल्मादिका असनोत् । प्राणिनामुपभोगार्थं प्रादात् । तथाहानि दिवसांश्चायुप्परिक्लृप्त्यर्थं प्रायच्छत् । किञ्च वनस्पतीन्यज्ञार्थं खदिरपलाशादिलक्षणान् व्रुक्षानसनोत् । तथान्तरिक्षं सञ्चारार्थं प्रादात् । तथा वलम् । संव्रियतेऽनेनाकाशमिति वलो मेघः । तं मेघं बिभेद । उदकप्रेरणार्थमभिन्दत् । विवाचो विरुद्धवाचः प्रतिकूलानसुरान् नुनुदे । प्राणिनां रक्षार्थं तान् बबाधे । अथानन्तरमभिक्रतूनाम् । क्रतुः कर्म । अभि आभिमुख्येन युद्धार्थं कर्म येशां तेऽभिक्रतवो बलीयांसः शत्रवः । तेशामपि दमितोपशमयिताभवत् । एवं हितकरणाहितपरिहाराभ्यां सर्वाः प्रजाः पालयतिस्मेति भावः । असनोत् । षणु दान इत्यस्य लङि रुपम् । वनस्पतीन् । पारस्करप्रभृतित्वात् सुडागमः । वनशब्दो नब्विषयस्येत्याद्युदात्तः । पतिशब्दः प्रत्ययस्वरेणाद्युदात्तः । उभे वनस्पत्यादिशु युगपदित्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बिभेद । भिदिर् विदारन इत्यस्य लिटि रूपम् । वाक्यभेदादनिघातः । प्रत्ययस्वरः । दमिता । दमु उपशम इत्यस्य तृचि रुपं चित्स्वरः अभिक्रतूनाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ॥ १० ॥

English translation:

“Indra bestowed plural nts and days, he gave trees and the firmament,he divided the cloud, he scattered opponents, he was the tamer of adversaries.”

Indra won the plants, the days; the trees he won, the midspace. He split Vala; he expelled the challengers. Then he became the subduer of those who set their wills against him.

I do not see any semantic/functional difference between the imperfect asanot in a and b and the insistent pf. sasā́na of vss. 8-9, though we might assume that the poet made the choice apurpose. Both Geldner and Renou render the forms in the same way (as do I); Witzel Gotō tr. sasā́na as ‘er hat erlangt’ and asanot as ‘gewann’. Although I find the idea of rendering the two different grammatical forms differently appealing, I’m not sure that losing the root connection is worth it.

He took the plants and days for his possession; he gained the forest trees and air’s mid-region.
Vala he cleft, and chased away opponents: thus was he tamer of the overweening.

Indra gewann die Pflanzen, die Tage; die Bäume gewann er, die Luft. Er spaltete den Vala, vertrieb die Streitenden und ward so der Bezwinger der sich Auflehnenden.

Indra gewann die Pflanzen und die Tage, gewann die weite Luft, des Waldes Bäume, Zerschlug den Vala, stiess herab die Streiter, da war Besieger er der Uebermüth’gen.

Индра захватил растения, дни;
Большие лесные деревья он захватил, воздушное пространство.
Он расколол Валу, оттолкнул спорщиков,
И стал он тогда укротителем заносчивых.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजादि जनों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - वह (इन्द्रः) ऐश्वर्य्य देनेवाला राजा (अहानि) दिनों दिन (ओषधीः) सोम आदि ओषधियों को (असनोत्) देवै (वनस्पतीन्) पीपल आदि वनस्पतियों को (असनोत्) देवै (अन्तरिक्षम्) जल और (बलम्) बल का (बिभेद) भेदन करै (विवाचः) अनेक प्रकार की वाणियों की (नुनुदे) प्रेरणा करै (अथ) और भी (अभिक्रतूनाम्) सहसा शीघ्र कर्म करनेवाले शत्रुओं को (दमिता) दमन करनेवाला (अभवत्) होवै ॥१०॥

भावार्थभाषाः - राजा आदि श्रेष्ठ जनों को चाहिये कि प्रतिदिन ओषधियों के रसादि उत्पन्न कर उनके रस का पान विद्यासम्बन्धी वाणी का प्रचार और सब जनों की बुद्धियों का अपनी बुद्धि से भी अधिकता के सहित दमन अर्थात् विषयों से निवृत्ति करैं, जिससे आरोग्य और विद्याओं के प्रभाव प्रतिदिन बढ़ैं ॥१०॥

अन्वय: स राजेन्द्रोऽहानि नित्यमोषधीरसनोद्वनस्पतीनसनोदन्तरिक्षं बलं च बिभेद विवाचो नुनुदेऽथाभिक्रतूनां दमिताऽभवत् ॥१०॥

पुना राजादिजनैः किं कर्त्तव्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यप्रदः (ओषधीः) सोमाद्याः (असनोत्) सुनुयात् (अहानि) दिनानि (वनस्पतीन्) अश्वत्थादीन् (असनोत्) सुनुयात् (अन्तरिक्षम्) उदकम्। अन्तरिक्षमित्युदकना०। निघं० १। १२। (बिभेद) भिन्द्यात् (बलम्) (नुनुदे) प्रेरयेत् (विवाचः) विविधा वाणीः (अथ) (अभवत्) भवेत् (दमिता) नियन्ता (अभिक्रतूनाम्) आभिमुख्येन क्रतुः कर्म येषां तेषां बलीयसां शत्रूणाम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - राजादिजनैः प्रत्यहमोषधिरसं निर्माय तद्रसपानं विद्यावाक्प्रचारणं सर्वेषां प्रज्ञानां स्वप्रज्ञाधिक्येन दमनं च कर्त्तव्यं यत आरोग्यं विद्याप्रभावाश्च प्रतिदिनं वर्धेरन् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - राजा व श्रेष्ठ लोकांनी दररोज औषधींचे रस इत्यादी उत्पन्न करून त्यांच्या रसाचे पान, विद्यासंबंधी वाणीचा प्रचार व आपल्या बुद्धीपेक्षाही अधिक शत्रूंच्या बुद्धीचे दमन करावे, ज्यामुळे आरोग्य व विद्यांचा प्रभाव दररोज वाढावा. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hvā
• [verb], plural, Present optative
• “raise; call on; call; summon.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे । बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भर सङ्रामः । तस्मिन्सङ्रामे शुनं शूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मघवानं धनवन्तं आत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमानां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्रामेशु वृत्राणि वृत्रो पलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिंसन्तं धनानां शत्रुसम्बन्धिनां सञ्जितं समग्जेतारं त्वामूतये रक्षनाय वयमाह्वयेम । शुनम् । टुओश्वि गतिव्रुद्ध्योरित्यस्य निष्ठायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारनम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रूपम् । निघातः । भते । भृञ् भरणे । घः । व्रुषादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् जनसनेत्यादिनानुनासिकत्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । अद भक्षणे । सम्पूर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिंसागत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । क्विप् ॥ ११ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat, the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in the fight where spoil is gathered,
The Strong, who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers treasures.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heile, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного – для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को कैसे राजा का सेवन करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (शुनम्) सुख देनेवाले (मघवानम्) बहुत धन से युक्त (अस्मिन्) इस वर्त्तमान (वाजसातौ) विज्ञान अविज्ञान सत्य और असत्य के विभागकारक (भरे) मूर्ख और विद्वान् के अज्ञान और ज्ञान के विषय के विरोध रूप युद्ध में (नृतमम्) अत्यन्त सत्य और असत्य के निर्णय करने (इन्द्रम्) और दुष्ट जनों के नाश करनेवाले पुरुष की (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (शृण्वन्तम्) अर्थी प्रत्यर्थी अर्थात् मुद्दई मुद्दाले के वचन सुनने के पीछे न्याय करने (उग्रम्) दुष्ट पुरुषों पर कठोर स्वभाव और श्रेष्ठ पुरुषों में शान्त स्वभाव रखने (समत्सु) संग्रामों में (वृत्राणि) मेघों के अवयवों के सदृश शत्रुओं की सेनाओं के (घ्नन्तम्) नाश करने और (धनानाम्) विज्ञान आदि पदार्थों के मध्य में (सञ्जितम्) उत्तम प्रकार श्रेष्ठता को प्राप्त होनेवाले राजा की (हुवेम) प्रशंसा करैं, उसकी आप लोग भी प्रशंसा करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग दुष्ट और श्रेष्ठ पुरुषों की परीक्षा करने, वादी और प्रतिवादी के वचनों को सुनके न्याय करने पण्डित और मूर्ख जन का आदर और निरादर करने पक्षपात से अलग रहने और सम्पूर्ण जनों के सुख देनेवाले पुरुष को राजा मान के आनन्द करैं ॥११॥ इस सूक्त में सूर्य्य बिजुली वीर राज्य राजा की सेना और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥११ यह चौंतीसवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यं शुनं मघवानमस्मिन् वाजसातौ भरे नृतममिन्द्रमूतये शृण्वन्तमुग्रं समत्सु वृत्राणि घ्नन्तं धनानां सञ्जितं राजानं हुवेम तं यूयमप्याह्वयत ॥११॥

मनुष्यैः कीदृशो राजा सेव्य इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) सुखप्रदम् (हुवेम) प्रशंसेम (मघवानम्) पुष्कलधनम् (इन्द्रम्) दुष्टानां विदारकम् (अस्मिन्) वर्त्तमाने (भरे) मूर्खविद्वदज्ञानज्ञानविषयविरोधरूपे युद्धे (नृतमम्) अतिशयेन सत्याऽसत्ययोर्नेतारम् (वाजसातौ) विज्ञानाऽविज्ञानसत्यासत्यविभाजके (शृण्वन्तम्) अर्थिप्रत्यर्थिनोः श्रवणाऽनन्तरं न्यायस्य कर्त्तारम् (उग्रम्) दुष्टानामुपरि कठिनस्वभावं श्रेष्ठेषु शान्तम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) (वृत्राणि) मेघावयवानिव शत्रूसैन्यानि (सञ्जितम्) सम्यगुत्कर्षप्राप्तम् (धनानाम्) विज्ञानादिपदार्थानां मध्ये ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या दुष्टश्रेष्ठानां परीक्षितारं वादिप्रतिवादिनोर्वचांसि श्रुत्वा न्यायकर्त्तारं पण्डितमूर्खसत्काराऽसत्कारविधातारं पक्षपातरहितं सर्वेषां सुहृदं राजानं स्वीकृत्याऽऽनन्दन्त्विति ॥११॥ अत्र सूर्यविद्युद्वीरराज्यराजसेनाप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुस्त्रिंशत्तमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी दुष्ट व श्रेष्ठ पुरुषांची परीक्षा करणारा, वादी व प्रतिवादीच्या वचनांना ऐकून न्याय करणारा, पंडितांचा सत्कार व मूर्खांचा निरादर करणारा, भेदभावापासून दूर राहणारा, संपूर्ण प्रजेला सुख देणाऱ्या पुरुषाला राजा मानून आनंदी व्हावे. ॥ ११ ॥