०३१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शा꣡सद् व꣡ह्निर् दुहितु꣡र् नप्ति꣡यं गाद्
विद्वाँ꣡ ऋत꣡स्य दी꣡धितिं सपर्य꣡न्
पिता꣡ य꣡त्र दुहितुः꣡ से꣡कम् ऋञ्ज꣡न्
सं꣡ शग्मि꣡येन म꣡नसा दधन्वे꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duhitúḥ ← duhitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naptyàm ← naptī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śā́sat ← √śās- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dī́dhitim ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

saparyán ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

duhitúḥ ← duhitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ñján ← √r̥j- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sékam ← séka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)
{}

dadhanvé ← √dhanv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śagmyèna ← śagmyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

शास॑त् । वह्निः॑ । दु॒हि॒तुः । न॒प्त्य॑म् । गा॒त् । वि॒द्वान् । ऋ॒तस्य॑ । दीधि॑तिम् । स॒प॒र्यन् ।
पि॒ता । यत्र॑ । दु॒हि॒तुः । सेक॑म् । ऋ॒ञ्जन् । सम् । श॒ग्म्ये॑न । मन॑सा । द॒ध॒न्वे ॥

• śāsad ← śāsat ← śās
• [verb noun], nominative, singular
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• vahnir ← vahniḥ ← vahni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• duhitur ← duhituḥ ← duhitṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• naptyaṃ ← naptyam ← naptī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “daughter; granddaughter.”

• gād ← gāt ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dīdhitiṃ ← dīdhitim ← dīdhiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beam.”

• saparyan ← sapary
• [verb noun], nominative, singular
• “worship.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• duhituḥ ← duhitṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• sekam ← seka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sprinkle; affusion.”

• ṛñjan ← ṛj
• [verb noun], nominative, singular

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• śagmyena ← śagmya
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dadhanve ← dhanv
• [verb], singular, Perfect indicative
• “run.”

कुशिकः प्रसङ्गात् कंचित् शास्त्रार्थं ब्रूते- अपुत्रस्य पितुः पुत्री दायादा पुत्रिका सती । यतः संतानकृत्तस्याः पुत्र इत्यनयोच्यते इति । अपुत्रो यः पिता कन्यामन्यकुलं प्रापयति स वह्निः इत्युच्यते । स पिता शासत् ।’ अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलंकृताम् । अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति’ ( वासिष्ठ. १७. १७) स्मृत्युक्तम् अनुशासनं कुर्वन् दुहितुः पुत्रिकायाः नप्त्यं नप्तृभवं पिण्डदानादिकं कर्तव्यतया गात् गच्छति । किं कुर्वन् । विद्वान् अस्यां दुहितरि जातः पुत्रो मम स्वधाकरो भविष्यतीति जानन् ऋतस्य सत्यस्य पुत्रोत्पादनसमर्थस्य रेतसः दीधितिं धर्तारं जामातरं तत्पतिं सपर्यन् वस्त्रालंकारादिना पूजयन् पिता नप्तृभवं गच्छति । यत्र यस्याः दुहितुः पिता पालकः पतिर्जामाता सेकं तस्यां रेतःसेकम् ऋञ्जन् प्रसाधयन् यः शग्म्येन केवलं सुखनिमित्तेन मनसा तया स्वशरीरं सं दधन्वे संधत्ते । न तु पुत्रनिमित्तेन मनसा । एतमर्थं यास्कोऽप्याह- प्रशास्ति वोढा सन्तानकर्मणे दुहितुः पुत्रभावम् । दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा । नप्तारमुपागमद्दौहित्रं पौत्रमिति । विद्वान्प्रजननयज्ञस्य रेतसो वाङ्गादङ्गात्संभूतस्य हृदयादधिजातस्य मातरि प्रत्यृतस्य विधानं पूजयन्’ (निरु. ३. ४ ) इत्यादिना ॥ शासत् । शासेः शतरि अभ्यस्तत्वान्नुमभावः । दुहितुः । ‘दुह प्रपूरणे’। • नप्तृनेष्ट्र° ’ इत्यादिना तृचि निपातनादिडागमः । चित्स्वरः । नप्त्यम् । नप्तरि भवम् । ‘भवे छन्दसि’ इति यत् । ‘रीङृतः’ इति रीङादेशः । ‘यस्य’ इति लोपः । रेफलोपश्छान्दसः । गात् । इण् गतौ’ इत्यस्य छान्दसे लुङि रूपम् । ऋञ्जन्। ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा । शग्म्येन । शं सुखं गच्छन्तीति गमेरौणादिकः कप्रत्ययः । कित्त्वात् ‘गमहन’ इत्यादिनोपधालोपः । शग्मे साधुः इति तत्र साधुः’ इति यत्प्रत्ययः । वीरवीर्यौ च इत्यत्र यतोऽनावः’ इत्यस्य अनित्यत्वज्ञापितत्वादत्र० तित्स्वरः । दधन्वे । धवि सौत्रो धातुः । लिटि रूपम् । प्रत्ययस्वरः । यद्योगादनिघातः ॥

English translation:

“The sonless father, regulating (the contract), refers to his grandson, (the son) of his daughter, and relying on the efficiency of the rite, honours (his son-in-law) with valuable gifts; the father, trusting to the impregnation of the daughter, supports himself with a tranquil mind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sonless father: śāsadvahniḥ; the latter is said to be the father of a daughter only, not of a son, because he conveys away (vahati, prāpayati) his property through his married daughter into another family; śāsad, śāsti, he stipulates, that this daughter’s son, his grandson, duhitur naptyam, shall be his son, a mode of affiliation recognized by law; and relying on an heir thus obtained, and one who can perform his funeral rites, he is satisfied

Instructing the (grand)daughter [=Āhavanīya?] of his daughter
[=Gārhapatya?], the (offering-)conveyor [=Agni] has come—he the
knowing one, ritually serving the visionary power of truth—
to where the father [=priest? Agni?], stretching out straight, has run toward the outpouring of his daughter [=butter offering?] with
capable mind.

The female line of descent implied in the 1st pāda, duhitúr naptyàm “the (grand)daughter of the daughter,” is striking. As noted already, I believe that this kinship succession refers to the production of the offering fire (Āhavanīya) from the householder’s fire (Gārhapatya) and the removal to the east of the former. Obviously, however, this can’t refer directly to the fires, because agní- is masc.; it is rather, I think, a reference to the hearths, which word (dhiṣánā- in some uses) is fem. The conveyor (váhniḥ) who has come (gāt) is the fire itself (often called váhni-), which has made the journey from the Gārhapatya hearth to the Āhavanīya hearth. The offering is being made there by the father (pitā́), whom I take as the priest. I do not see allusion to the cosmic incest of Heaven and his daughter, in part because it is difficult to identify who the granddaughter would be. (See Oldenberg) The ritual identifications of váhni- = Agni and pitā́= priest are pretty standard; it is the identity of the females that causes dispute.

WISE, teaching, following the thought of Order, the sonless gained a grandson from his daughter.
Fain, as a sire, to see his child prolific, he sped to meet her with an eager spirit.

Der Opferlenker kam die Enkelin der Tochter zurechtweisend, des Gesetzes kundig, die Erkenntnis des Gesetzes hochhaltend, wobei der Vater rechtschaffenen Sinnes einverstanden war, indem er den Erguß der Tochter betrieb.

Der fahrende [wie es scheint, das männliche Ileibholz, was an dem weiblichen, das hier als seine Tochter aufgefasst wird, hin und her fährt], der Tochter Spross erstrebend fc«s in dem Sinne von ä f««s], ging, des Werkes kundig und die Andacht liebend, dahin, wo seine Tochter zu besamen eilend, in brünstiger Gier sich mit ihr eint der Vater.

Повелевая, возница (жертвы) отправился к внучке (со стороны) дочери,
(Он,) знаток, почитающий соблюдение закона,
Когда отец, стараясь излить (семя) дочери,
Кинулся со (своим) могучим духом.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब तृतीय मण्डल में बाईस ऋचावाले ३१ वें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में अग्नि के गुणों का विषय कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! (यत्र) जिस व्यवहार में (पिता) उत्पन्नकर्त्ता (वह्निः) वाहन करने अर्थात् व्यवहार में चलानेवाला (दुहितुः) कन्या के (सेकम्) सेचन को (ऋञ्जन्) सिद्ध करता हुआ (गात्) प्राप्त होवे उस व्यवहार में (विद्वान्) जानने योग्य व्यवहार का ज्ञाता (ऋतस्य) सत्य के (दीधितिम्) धारणकर्त्ता की (सपर्य्यन्) सेवा करता हुआ (दुहितुः) दूर में हितकारिणी कन्या के (नप्त्यम्) नाती में उत्पन्न हुए को (शासत्) शिक्षा देवे इससे (शग्म्येन) सुखों में वर्त्तमान (मनसा) अन्तःकरण से (सम्, दधन्वे) सम्यक् प्रसन्न होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे पिता के समीप से कन्या उत्पन्न होती है, वैसे ही सूर्य्य से प्रातःकाल की वेला प्रकट होती है और जैसे पति अपनी स्त्री में गर्भ को धारण करता है, वैसे कन्या के सदृश वर्त्तमान प्रातःकाल की वेला में सूर्य्य किरणरूप वीर्य्य को धारण करता है, उससे दिवसरूप पुत्र उत्पन्न होता है ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यत्र पिता वह्निर्दुहितुः सेकमृञ्जन् गात्तत्र विद्वानृतस्य दीधितिं सपर्यन् दुहितुर्नप्त्यं शासदतः शग्म्येन मनसा संदधन्वे ॥१॥

अथ वह्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शासत्) शिष्यात् (वह्निः) वोढा (दुहितुः) कन्यायाः (नप्त्यम्) नप्तरि भवम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति रलोपः। (गात्) प्राप्नुयात् (विद्वान्) यो वेदितव्यं वेत्ति (ऋतस्य) सत्यस्य (दीधितिम्) धर्तारम् (सपर्यन्) सेवमानः (पिता) जनकः (यत्र) यस्मिन् व्यवहारे (दुहितुः) दूरे हितायाः कन्यायाः (सेकम्) सेचनम् (ऋञ्जन्) संसाध्नुवन् (सम्) (शग्म्येन) शग्मेषु सुखेषु भवेन। शग्ममिति सुखनाम। निघं० ३। ६। (मनसा) अन्तःकरणेन (दधन्वे) प्रीणाति ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा पितुः सकाशात्कन्योत्पद्यते तथैव सूर्य्यादुषा उत्पद्यते यथा पतिर्भार्यायां गर्भं दधाति तथैव कन्यावद्वर्त्तमानायामुषसि सूर्यः किरणाख्यं वीर्य्यं दधाति तेन दिवसरूपमपत्यमुत्पद्यते ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान, राजाची सेना, मित्र, वाणी, उपदेशकर्ता व प्रजेच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जशी कन्या पित्यापासून उत्पन्न होते तसेच सूर्यापासून प्रातःकाळची वेळ प्रकट होते. जसा पती आपल्या स्त्रीमध्ये गर्भधारणा करतो तसे सूर्य उषेला किरणरूपी वीर्य देतो व त्यापासून दिवसरूपी पुत्र उत्पन्न होतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न꣡ जाम꣡ये ता꣡नुवो रिक्थ꣡म् आरैक्
चका꣡र ग꣡र्भं सनितु꣡र् निधा꣡नम्
य꣡दी मात꣡रो जन꣡यन्त व꣡ह्निम्
अन्यः꣡ कर्ता꣡ सुकृ꣡तोर् अन्य꣡ ऋन्ध꣡न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āraik ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jāmáye ← jāmí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

rikthám ← rikthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́nvaḥ ← tā́nva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakā́ra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nidhā́nam ← nidhā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sanitúḥ ← sanitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

janáyanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

mātáraḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

váhnim ← váhni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)
{}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kartā́ ← kartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ndhán ← √r̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sukŕ̥toḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

न । जा॒मये॑ । तान्वः॑ । रि॒क्थम् । अ॒रै॒क् । च॒कार॑ । गर्भ॑म् । स॒नि॒तुः । नि॒ऽधान॑म् ।
यदि॑ । मा॒तरः॑ । ज॒नय॑न्त । वह्नि॑म् । अ॒न्यः । क॒र्ता । सु॒ऽकृतोः॑ । अ॒न्यः । ऋ॒न्धन् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāmaye ← jāmi
• [noun], dative, singular, feminine
• “sister; woman; daughter-in-law.”

• tānvo ← tānvaḥ ← tānva
• [noun], nominative, singular, masculine

• riktham ← riktha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “inheritance; inheritance; property; possession.”

• āraik ← ric
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• sanitur ← sanituḥ ← sanitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bestowing; victorious.”

• nidhānam ← nidhāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hoard; treasure; concealment; deposit.”

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• mātaro ← mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• janayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• vahnim ← vahni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• kartā ← kṛ
• [verb], singular, periphrast. future
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sukṛtor ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtor ← kṛtoḥ ← kṛt
• [noun], genitive, dual, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• anya ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• ṛndhan ← ṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “boom; stick to.”

अभ्रातृकाया दुहितुः पुत्रिकाकरणात् सा रिक्थभाक् इत्युक्तम् । भ्रातृमत्यास्तस्या रिक्थभाक्त्वं नास्तीति ब्रूते । तान्वः तनूज औरसः पुत्रः जामये भगिन्यै रिक्थं पित्र्यं धनं न अरैक् न प्ररेचयति न प्रददाति । किं तर्हि । सनितुः एनां संभजमानस्य भर्तुः गर्भम् । षष्य्िर्थे द्वितीया ॥ गर्भस्य निधानं रेतःसेकनिधानीमेनां चकार। पाणिग्रहणेन संस्कृताम् एनां करोति । न तु तस्यै रिक्थं ददातीत्यभिप्रायः । ’ असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः । भगिन्यश्च निजादंशाद्दत्त्वांशं तु तुरीयकम् ’ ( याज्ञ. २. १२४ ) इति याज्ञवल्क्यस्मरणात् । स्त्रीपुंसलक्षणस्यापत्त्यस्यैकोत्पाद्य त्वाविशेषात् पुमपत्यस्य को विशेष इत्याशङ्क्य विशेषं दर्शयति । यदि यद्यपि मातरः मातापितरौ वह्निम् । अवह्निः स्त्री वह्निः पुमान् स्वभार्याया वोढ़ृत्वात् । अवह्निश्च वह्निश्च । तादृशं स्त्रीपुंसलक्षणमपत्यं जनयन्त । तथापि तयोर्मध्ये अन्यः पुंलक्षणः सुकृतोः शोभनय पिण्डदानादेः कर्मणः कर्ता भवति । अन्यः स्त्रीलक्षणः ऋन्धन् वस्त्रालंकारादिना ऋध्यमान एव भवति । पिण्डदानादिकर्तृत्वात् पुत्रो दायार्हः दुहितुस्तथात्वं नेति न दायार्हा सा तु केवलं परस्मै दीयते। तथा च निरुक्तं’–न जामये भगिन्यै । जामिरन्येऽस्यां जनयन्ति जामपत्यं जमतेर्वा स्याद्गतिकर्मणो निर्गमनप्राया भवति । तान्व आत्मजः पुत्रो रिक्थं प्रारिचत्प्रादाच्चकारैनां गर्भनिधानीं सनितुर्हस्तग्राहस्य यदिह मातरोऽजनयन्त वह्निं पुत्रमवह्निं च स्त्रियमन्यतरः संतानकर्ता भवति पुमान्दायादोऽन्यतरोऽर्धयित्वा जामिः प्रदीयते परस्मै ’ (निरु. ३. ६ ) इति ॥ तान्वः । तन्वाः प्राणाधिष्ठितत्वात्तनूः प्राणवती । तद्विकार इत्यर्थे ’ प्राणिरजतादिभ्योऽञ्’ इत्यञ् । संज्ञापूर्वकस्य विधेनित्यत्वाद्गुणाभावः । रिक्थम् । • रिचिर् विरेचने ।‘पातॄतुदिवचिरिचिभ्यस्थक्’। प्रत्ययस्वरः। अरैक्।’ रिचिर् विरेचने’ इत्यस्य लुङि सिचि ‘वदव्रज°’ इत्यादिना वृद्धिः । ‘बहुलं छन्दसि’ इतीडभावः । हल्ङ्यादिसंयोगान्तलोपौ । निघातः । सनितुः । ‘षण संभक्तौ ’ इत्यस्य तृचि रूपम् । निधानम् । दधातेर्ल्युटि रूपम् । लित्स्वरः। मातरः । ‘पिता मात्रा ’ इति पितुः शेषे प्राप्ते मातुः शेषश्छान्दसः । द्विर्वचनस्य बहुवचनं पूजार्थम् । जनयन्त । जनेर्णिचि रूपम् । वह्निम् । पुमान् स्त्रिया ’ ( पा. सू. १. २. ६७ ) इति वह्नेः शेषः । सुकृतोः । करोतेरौणादिकः क्तुप्रत्ययः । ऋन्धन् । ‘ऋधु वृद्धौ’ । व्यत्ययेन श्नम् ॥

English translation:

“(A son) born of the body, does not transfer (paternal) wealth to a sister; he has made (her) the recptacle of the embryo of the husband; if the parents procreate children (of either sex), one is the performer of holy acts, the other is to be enriched (with gifts).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Born of the body: tānvaḥ = tanujaḥ na jāmaye riktham āraik, if there be a son the inheritance does not go to the sister, jāmaye, bhaginyai; he has made her the receptacle: and by so doing he makes her sanskṛta– he secures for her one of the essential purificatory rites; if the parents procreate children: yadi mātaro janayanti vahnim: vahni = offspring, or male offspring, a son;

Avahni = a daughter; one, the son, the performer of obsequial and other rites, is the heir, while the other is rindhan, ridhyamāna, to be increased or made wealthy, with dresses, ornaments and the like; cf. Nirukta 3.4-6

The son of her body [=Agni?] has not left behind his leavings for her sister [=Gārhapatya?]. He has made the womb [=Āhavanīya?] a
repository for the winner.
When the mothers [=fingers] begot the (offering-)conveyor, one of the two good workers [=fire-churning sticks] was the actor, the other was the one assuring success.

I do not see sufficient evidence in this vs. for the legalistic interpr. having to do with inheritance rights advanced by Oldenberg and Geldner (fld. by Witzel Gotō). Again, my interpr.

involving the two fireplaces is at least thinkable, though there are a number of loose ends (in everyone’s interpr). In the first pāda in my interpr. the fire that has been taken out of the Gārhapatya leaves nothing behind. The two other occurrence of āraik have womb as obj. + a dative (as if it were our pāda b): I.113.1 evā́rā́try uṣáse yónim āraik “so night has left behind the womb for dawn” and I.124.8, which even has a sister: svásā svásre jyā́yasyai yónim āraik “The (one) sister has left the natal place to her older sister.” In both the idea seems to be that one has vacated the space for the other – not left as legacy, as the legalistic inheritance interpr. requires.

Problematic for my interpr. is the fact that rikthám should be the equivalent of the womb itself (the fireplace), not the detritus that the fire might leave in it. Moreover, the two hearths that had been daughter and granddaughter now become sisters – but a certain fluidity in modeling kinship relations would not be surprising.

In b the site of the new fire, the Āhavanīya, is the womb of this new fire and “the repository of the winner” (the winner being the fire itself).

The second half-verse is fairly clear (for this hymn) in its description of the churning of the fire: the mothers are the fingers, the two good workers are the two kindling sticks. See the fire-churning passage with kindling sticks in nearby III.29.1.

The yádī opening the second half-verse is better taken as yád ī, with the enclitic pronoun. See 6a below.

The Son left not his portion to the brother, he made a home to hold him who should gain, it.
What time his Parents gave the Priest his being, of the good pair one acted, one promoted.

Der leibliche Sohn hat seiner Schwester das Erbe nicht überlassen; er machte ihren Mutterleib zu einer Schatzkammer des Gewinners. Wenn die Mütter den Opferfahrer erzeugen, so ist einer von den beiden Guttätern der Erzeuger, der andere ist der, der den Vorteil hat.

Nicht überliess der Sohn [Agni, das am männlichen Reib- holze entstandene Feuer] die Erbschaft der Schwester [der am weiblichen Reibholze entstehenden Flamme]; er machte fern vom Mutterschooss sein Lager [indem er als Brennholz die Flammen des Holzstosses anzündet, und so seine Erbschaft antritt]; wenn ihn den Fährmann [Agni] seine Aeltern [die beiden Reibhölzer] zeugen, ist von den beiden schön wirkenden der eine [das männ- liche Reibholz] der zeugende, der andere [das weibliche Reibholz] der fördernde [oder gedeihende].,

Родной сын не оставил сестре наследства,
Он сделал (ее) чрево кладовой захватчика.
Когда матери порождают возницу (жертвы),
Один из двоих благодетелей – деятель, другой – извлекающий выгоды.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (जामये) जामाता के लिये (तान्वः) सूक्ष्म (रिक्थम्) धन को (न, आरैक्) नहीं देता जिसने (सनितुः) विभागकर्त्ता के (निधानम्) निरन्तर धारण करता है उस (गर्भम्) गर्भ को (चकार) किया (अन्यः) अन्य जन (वह्निम्) पहुँचानेवाले को जैसे वैसे (यदि) जो (अन्यः) अन्य (ऋन्धन्) सिद्ध करता हुआ (सुकृतोः) उत्तम कर्मकारियों का (कर्त्ता) कर्त्ता पुरुष है उसको (मातरः) आदर की करनेवाली (जनयन्त) उत्पन्न करती है ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे माता सन्तानों को उत्पन्न कर उनकी वृद्धि करती है, वैसे ही अग्नि को उत्पन्न करके उसकी वृद्धि करे और वैसे ही प्रत्येक स्त्री सन्तानों की वृद्धि करे ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्यो जो जामये तान्वो रिक्थं नारैक् सनितुर्निधानं गर्भं चकार अन्यो वह्निमिव यद्यन्य ऋन्धन्त्सुकृतोः कर्त्ता भवेत्तं मातरो जनयन्त ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (जामये) जामात्रे (तान्वः) तन्वः। अत्रान्येषामपीत्याद्यचो दीर्घः। (रिक्थम्) धनम्। रिक्थमिति धननाम। निघं० २। १०। (आरैक्) ऋणक्ति (चकार) (गर्भम्) (सनितुः) विभाजकस्य (निधानम्) नितरां दधाति यस्मिँस्तम् (यदि)। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (मातरः) मान्यस्य कर्त्र्यः (जनयन्त) जनयन्ति (वह्निम्) प्रापकम् (अन्यः) (कर्त्ता) (सुकृतोः) यौ शोभनं कुरुतस्तयोः (अन्यः) (ऋन्धन्) साध्नुवन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा माताऽपत्यानि जनयित्वा वर्धयति तथैव वह्निं जनयित्वा वर्धयेत् तथैव जायापत्यानि वर्धयेत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - जशी माता संतानांना उत्पन्न करून त्यांची वृद्धी करते तसेच अग्नीला उत्पन्न करून त्याची वृद्धी करावी. तसेच प्रत्येक स्त्रीने संतानाची वाढ करावी. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि꣡र् जज्ञे जुहु꣡वा रे꣡जमानो
मह꣡स् पुत्राँ꣡ अरुष꣡स्य प्रय꣡क्षे
महा꣡न् ग꣡र्भो म꣡हि आ꣡ जात꣡म् एषाम्
मही꣡ प्रवृ꣡द् ध꣡रिअश्वस्य यज्ञइः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajñe ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

réjamānaḥ ← √rej- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

aruṣásya ← aruṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prayákṣe ← √yakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

putrā́n ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

háryaśvasya ← háryaśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pravŕ̥t ← pravŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निः । ज॒ज्ञे॒ । जु॒ह्वा॑ । रेज॑मानः । म॒हः । पु॒त्रान् । अ॒रु॒षस्य॑ । प्र॒ऽयक्षे॑ ।
म॒हान् । गर्भः॑ । महि॑ । आ । जा॒तम् । ए॒षा॒म् । म॒ही । प्र॒ऽवृत् । हरि॑ऽअश्वस्य । य॒ज्ञैः ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jajñe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• rejamāno ← rejamānaḥ ← rej
• [verb noun], nominative, singular
• “tremor; flicker.”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• putrāṃ ← putra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aruṣasya ← aruṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “red; red.”

• prayakṣe ← prayakṣ ← √yakṣ
• [verb noun]

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• mahy ← mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jātam ← jāta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “kind; object; descendant; kin; being; reincarnation.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pravṛddharyaśvasya ← pravṛdh
• [noun], nominative, singular, feminine

• pravṛddharyaśvasya ← haryaśvasya ← haryaśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

हे इन्द्र अरुषस्य रोचमानस्य तव प्रयक्षे यज्ञार्थं जुह्वा ज्वालाभिः रेजमानः कम्पमानः अग्निः महः प्रभूतानु पुत्रान् रश्मीन् जज्ञे उत्पादयामास । एषां रश्मीनां गर्भः जलात्मना क्रोडीकारः महान् आसीत् । किंच एषां रश्मीनां मेलनम् आ जातं सर्वत ओषध्यात्मना जातं महि महदभूत् । किंच एषां रश्मीनां प्रवृत् अनेन प्रकारेण प्रवृत्तिः हर्यश्वस्य इन्द्रस्य यज्ञैः यजनार्हैः सोमाज्याहुतिभिः मही महती भवति ॥ जज्ञे । जनी प्रादुर्भावे ’ इत्यस्य लिटि रूपम् । अन्तर्भावितण्यर्थः । जुह्वा । ‘जुहोतेर्द्वे दीर्घश्च’ इति क्विप् द्विर्वचनं दीर्घश्च धातोः । ‘उदात्तस्वरितयोः इति स्वरितत्वम् । हर्यश्वस्य । हरी अश्वौ यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“For the worship of the resplendent (Indra), Agni, glowing with flame, has begotten mighty sons; great was the germ, and great was their birth, and great was their efficacy, for the worship of Haryaśva.”

Agni was begotten, quivering with his tongue [/by the offering-spoon, trembling], to display the sons [=flames?] of the great ruddy one.
Great was the womb, great the birth of these here, great the growth of the one with fallow bays [=Indra] through the sacrifices.

In the first pāda the instr. juhvā̀can be read simultaneously as “with his tongue,” construed with réjamānaḥ and referring to the flame(s) of the fire, and as “by the offering-spoon,” construed with jajñe and indicating that the ghee poured from the spoon “begets” the fire by making it flame up.

The second pāda is likewise ambiguous and initiates the transition to the Indra-Aṅgiras-Vala myth portion of the hymn. The “sons of the great ruddy one” (mahás putrā́m̐aruṣásya) can be the flames of the fire, that is, of Agni himself – and the infinitival prayákṣe ‘to display’ is esp. appropriate to this interpr. But they can also be, as they are identified by most commentators, the Aṅgirases, the sons of Heaven, who will figure in the Vala myth about to be related, but who are also associated with Agni, who is sometimes called áṅgirastama- (e.g., I.75.2; see Macdonell, Vedic Myth. 143). The “birth of these” (jātám eṣām) in c can likewise refer to both the flames and the Aṅgirases. Indra’s appearance in d strengthens the Aṅgiras reading and provides a transition to the next portion of the hymn.

The lexeme prá √yakṣ has been variously interpreted. For ‘display’ see Gotō (1st class, 153 and n. 572), EWA s.v. Curiously Witzel Gotō tr. it as if to √yaj ‘sacrifice’, despite Gotō’s own disc. just cited – though the other possibility is suggested in the n.

Agni was born trembling with tongue that flickered, so that the Red’s great children should be honoured.
Great is their germ, that born of them is mighty, great the Bays’ Lord’s approach through sacrifices.

Agni wurde mit der Zunge zitternd geboren, um die Söhne des großen Rötlichen zu verehren. Groß war die Leibesfrucht, groß auch diese Geburt, groß die Erbauung des Falbenlenkers Indra durch die Opfer.

Erzeugt ward Agni mit der Zunge zuckend, um hinzudringen zu den grossen Söhnen [Flammen] des feuerrothen [Agni], gross ist ihr [der Söhne] Spross, und gross das von ihnen geborene; durch Opfer wird gross des Flammenrosses [Agni] Wachsthum.

Агни был рожден как (бог,) трепещущий языком,
Чтобы почтить сыновей великого алого.
Велик зародыш, велико рождение среди них,
Велико взращивание обладателя буланых коней жертвами.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे इन्धन और (जुह्वा) साधन और उपसाधनों से युक्त क्रिया से (अग्निः) अग्नि (जज्ञे) उत्पन्न होता है वैसे (रेजमानः) कंपता हुआ (महान्) बड़े उत्तम गुणों से युक्त (गर्भः) स्तुति करने योग्य पदार्थ उत्पन्न होता है और (अरुषस्य) नहीं हिंसा करनेवाले के (महः) श्रेष्ठ (पुत्रान्) सन्तानों के (प्रयक्षे) अत्यन्त यजन अर्थात् संगम करने को उत्पन्न होता है (प्रवृत्) प्रवृत्त होनेवाला (हर्यश्वस्य) जिसके हरणशील घोड़े उसके (यज्ञैः) योग्य कर्मों से (मही) श्रेष्ठ वाणी उत्पन्न होती है (एषाम्) इन सबों के (महि) बड़े (आ, जातम्) अच्छे प्रकार उत्पन्न कर्म को तुम जानो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जैसे शमी नामक काष्ठ के मध्य से अग्नि प्रकट होकर बड़े-बड़े कार्य्यों को सिद्ध करता है, वैसे ही सुपात्र पुत्र सम्पूर्ण उत्तमकर्मों को करते हैं, इससे ब्रह्मचर्य्य आदि संस्कारों के ही द्वारा सन्तानों को श्रेष्ठ बनाना चाहिये ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या यथेन्धनेन जुह्वाऽग्निर्जज्ञे तथा रेजमानो महान् गर्भो जायते। अरुषस्य महः पुत्रान्प्रयक्षे जज्ञे प्रवृत्सन् हर्यश्वस्य यज्ञैर्महीर्जज्ञ एषां मह्या जातं यूयं विजानीत ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) (जज्ञे) जायते (जुह्वा) साधनोपसाधनयुक्तया क्रियया (रेजमानः) कम्पमानः (महः) महतः (पुत्रान्) सन्तानान् (अरुषस्य) अहिंसकस्य (प्रयक्षे) प्रकर्षेण यष्टुं सङ्गन्तुम् (महान्) महागुणविशिष्टः (गर्भः) स्तोतुमर्हः (महि) महान्तम् (आ) समन्तात् (जातम्) (एषाम्) (मही) महती वाक् (प्रवृत्) यः प्रवर्त्तते सः (हर्यश्वस्य) हरयो हरणशीला अश्वा यस्य (यज्ञैः) सङ्गतैः कर्मभिः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यथा शमीगर्भाद्वह्निः प्रादुर्भवन् महान्ति कार्य्याणि करोति तथैव सत्पुत्राः सर्वाण्युत्तमानि कर्माणि कुर्वन्ति तस्माद्ब्रह्मचर्यादिसंस्कारेणैव सन्तानाः सत्कर्त्तव्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जसा शमीनामक काष्ठामधून अग्नी प्रकट होऊन मोठमोठी कार्ये सिद्ध करतो तसेच सुपुत्र संपूर्ण उत्तम कर्म करतात. त्यासाठी ब्रह्मचर्य इत्यादी संस्कारांद्वारे संतानांना श्रेष्ठ बनविले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभि꣡ जइ꣡त्रीर् असचन्त स्पृधान꣡म्
म꣡हि ज्यो꣡तिस् त꣡मसो नि꣡र् अजानन्
तं꣡ जानतीः꣡ प्र꣡त्य् उ꣡द् आयन्न् उषा꣡सः
प꣡तिर् ग꣡वाम् अभवद् ए꣡क इ꣡न्द्रः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

asacanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jaítrīḥ ← jaítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

spr̥dhānám ← √spr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ajānan ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)
{}

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jānatī́ḥ ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)
{}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣā́saḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

út ← út (invariable)
{}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒भि । जैत्रीः॑ । अ॒स॒च॒न्त॒ । स्पृ॒धा॒नम् । महि॑ । ज्योतिः॑ । तम॑सः । निः । अ॒जा॒न॒न् ।
तम् । जा॒न॒तीः । प्रति॑ । उत् । आ॒य॒न् । उ॒षसः॑ । पतिः॑ । गवा॑म् । अ॒भ॒व॒त् । एकः॑ । इन्द्रः॑ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• jaitrīr ← jaitrīḥ ← jaitra
• [noun], nominative, plural, feminine

• asacanta ← sac
• [verb], plural, Imperfect
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• spṛdhānam ← spṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “rival.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• jyotis ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• ajānan ← jñā
• [verb], plural, Imperfect
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jānatīḥ ← jñā
• [verb noun], nominative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• āyann ← āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• uṣāsaḥ ← uṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “dawn.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• abhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

जैत्रीः जित्वर्यो विशो मरुतः स्पृधानं वृत्रेण सह स्पर्धमानमिन्द्रम् अभि असचन्त सर्वतः समगच्छन् । ते च मरुतः महि महत् ज्योतिः सूर्याख्यं तेजः तमसः तमोरूपात् वृत्रात् निरजानन् निर्गतमज्ञासिषुः । उदितं सूर्यं जानतीः जानानाः उषसः तं प्रति उत् अभिलक्ष्यैव आयन् प्राप्नुवन् । अथ तत्रोद्भूतानां गवां रश्मीनाम् एकः अद्वितीय एव इन्द्रः पतिः अभवत् ॥ जैत्रीः। जयतेः तृनि रूपम् । गुणस्य स्थाने व्यत्ययेन वृद्धिः। नित्स्वरः। असचन्त । ‘पच समवाये’ इत्यस्य लङि रूपम् । स्पृधानम् ।’ स्पर्ध संघर्षे ‘। छन्दसि कानजादेशः । छन्दसि द्विर्वचनस्य विकल्पितत्वात् द्विर्वचनाभावः । चित्स्वरः । अजानन्। ‘ज्ञा अवबोधने ’ इत्यस्य लङि रूपम् । निघातः । आयन् । ‘अय गतौ ’ इत्यस्य लङि रूपम् ॥

English translation:

“The victorious (Maruts) associated (with Indra when contending with Vṛtra) perceived a great light issuing from the darkness. The dawns recognizing him (as the sun) arose, and Indra was the sole sovereign of the rays (of light).”

The victorious (clans [=Aṅgirases?]) escorted the contender [=Indra?]. They distinguished the great light from the darkness.
Recognizing him, the dawns rose up in response. He became the lone lord [/husband] of the cows—Indra.

Pādas a and c contain feminine plural nom./acc. forms: jaítrīḥ and jānatī́ḥ … uṣā́saḥ respectively. Although the default assumption would be that they are coreferential and both refer to the Dawns, the familiar plot line of the Vala myth suggests rather that they identify two different subjects: the (unexpressed) Aṅgirases in ab, the (expressed) Dawns in c. (So Geldner, Renou, Schmidt [Bṛhaspati und Indra, 167]; Oldenberg agrees that the Aṅgirases should be supplied as subj. in a, but takes jaítrīḥ as obj. [presumably alongside clear acc. spṛdhānám], while Witzel Gotō take the Dawns as subj. of a, but supply the Aṅgirases as subj. of b.) The Aṅgirases are Indra’s back-up band in the Vala myth, as noted above ad III.30.10, and would be expected to accompany him, as pāda a depicts, while the Dawns are still confined within the Vala cave and only in c recognize Indra’s song and come out of the cave. The problem for an Aṅgiras reading of pāda a is of course the fem. gender of jaítrīḥ. Here it is probably best to follow Sāyaṇa. in supply víśaḥ ‘clans’ (so Geldner, etc.); cf. I.121.3 viśā́m áṅgirasām.

However, note that the Aṅgirases are referred to by the fem. pl. vā́ṇīḥ ‘choir’ in the preceding hymn, III.30.10, and that noun could be supplied here. The cows of d are surely the dawns, as often; Indra becomes their páti-, a word meaning both ‘lord’ and ‘husband’. On the naming of Indra here, see the introduction.

remarks above.

Conquering bands upon the Warrior waited: they recognized great light from out the darkness.
The conscious Dawns went forth to meet his coming, and the sole Master of the kine was Indra.

Dem Streiter schlossen sich die siegreichen Scharen an; sie fanden das große Licht aus dem Dunkel heraus. Die Morgenröten erkannten ihn und kamen ihm entgegen aus der Höhle. Indra wurde der alleinige Besitzer der Kühe.

Die Siegerinnen [die Morgenröthen, als über das Dunkel siegend] strebten hin zu dem kämpfenden [Agni]; sie fanden grosses Licht aus der Dunkelheit heraus; als sie ihn erblickten eilten sie hin, die Morgenröthen ; da ward Indra allein der Herr der Kühe [im Vritrakampfe].

Победоносные примкнули к борющемуся,
Они отыскали во мраке великое светило.
Узнавая его, утренние зори вышли (ему) навстречу.
Индра стал единственным господином коров.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सूर्यरूप अग्नि कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (जैत्रीः) जीतनेवाले (अभि) सन्मुख (असचन्त) अनुसार चलते हैं (तमसः) अन्धकार के (महि) बड़े (ज्योतिः) प्रकाशरूप (स्पृधानम्) पदार्थों के साथ किरणों के संघर्ष करनेवाले सूर्य को (निः) निरन्तर (अजानन्) जानें (तम्) उसको (जानतीः) जाननेवाली (उषासः) प्रातःकाल की वेलाओं के तुल्य (प्रति) (उत्) (आयन्) उद्योग करें वा प्राप्त हों जो (एकः) सहायरहित (इन्द्रः) सूर्य्य (गवाम्) किरणों का (पतिः) स्वामी (अभवत्) होवे उसके अनुसार चलते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे अन्धकार से ज्योति पृथक् होकर अन्धकार को दूर करती है, वैसे ही अविद्या से पृथक् हुई विद्या अविद्या का नाश करती है और जैसे एक सूर्य्य संपूर्ण किरणों का एक साथ ही पालन करता है, वैसे ही समभाव का आश्रय करके राजा प्रजाओं का पालन करे ॥४॥

अन्वय: ये जैत्रीरभ्यसचन्त तमसो महि ज्योतिः स्पृधानं निरजानन् तं जानतीरुषास इव प्रत्युदायन् य एक इन्द्रो गवां पतिरभवत्तमभ्यसचन्त ॥४॥

पुनः सूर्यरूपोऽग्निः कीदृश इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (जैत्रीः) जयशीलाः (असचन्त) समवयन्ति (स्पृधानम्) स्पर्द्धमानम् (महि) महत् (ज्योतिः) प्रकाशः (तमसः) अन्धकारस्य (निः) नितराम् (अजानन्) जानीयुः (तम्) (जानतीः) ज्ञानवत्यः (प्रति) (उत्) (आयन्) आयान्त्युद्यन्ति प्रतियन्ति वा (उषासः) प्रभातान् (पतिः) स्वामी (गवाम्) किरणानाम् (अभवत्) भवेत् (एकः) असहायः (इन्द्रः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथाऽन्धकाराज्ज्योतिः पृथग्भूत्वाऽन्धकारं निवर्त्तयति तथा विद्याऽविद्यां हन्ति यथैकः सूर्य्यः सर्वेषां किरणानां समत्वेन पालकोऽस्ति तथैव समभावमाश्रित्य राजा प्रजाः पालयेत् ॥४॥

भावार्थभाषाः - जशी अंधकारापासून ज्योती पृथक होऊन अंधकार दूर करते, तसेच अविद्येपासून पृथक झालेली विद्या अविद्येचा नाश करते व जसा एक सूर्य संपूर्ण किरणांद्वारे एकाच वेळी पालन करतो तसे समभावाने राजाने प्रजेचे पालन करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वीळउ꣡ सती꣡र् अभि꣡ धी꣡रा अतृन्दन्
प्राचा꣡हिन्वन् म꣡नसा सप्त꣡ वि꣡प्राः
वि꣡श्वाम् अविन्दन् पथि꣡याम् ऋत꣡स्य
प्रजान꣡न्न् इ꣡त् ता꣡ न꣡मसा꣡ विवेश

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

atr̥ndan ← √tr̥d- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satī́ḥ ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vīḷaú ← vīḷú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ahinvan ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prācā́ ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pathyā̀m ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśvām ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ít ← ít (invariable)
{}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prajānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

वी॒ळौ । स॒तीः । अ॒भि । धीराः॑ । अ॒तृ॒न्द॒न् । प्रा॒चा । अ॒हि॒न्व॒न् । मन॑सा । स॒प्त । विप्राः॑ ।
विश्वा॑म् । अ॒वि॒न्द॒न् । प॒थ्या॑म् । ऋ॒तस्य॑ । प्र॒ऽजा॒नन् । इत् । ता । नम॑सा । आ । वि॒वे॒श॒ ॥

• vīﾱau ← vīḍu
• [noun], locative, singular, neuter
• “hard; firm.”

• satīr ← satīḥ ← as
• [verb noun], accusative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dhīrā ← dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• atṛndan ← tṛd
• [verb], plural, Imperfect

• prācāhinvan ← prācā ← prāñc
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eastern; aforesaid(a); former(a); eastbound; easterly; anterior; forward; prāñc [word].”

• prācāhinvan ← ahinvan ← hi
• [verb], plural, Imperfect
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• viśvām ← viśva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• pathyām ← pathyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• prajānann ← prajānan ← prajñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; perceive; understand; detect.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

पुरा किलाङ्गिरसां गावः पणिनामकैरसुरैरपहृत्य निगूढे कस्मिंश्चिपर्वते स्थापिताः । ते चाङ्गिरसस्तत्प्राप्त्यर्थमिन्द्रं तुष्टवुः । स्तुतश्च सः इन्द्रो गवान्वेषणाय देवशुनीं प्राहिणोत् । सा च गवां गवेषणपरा सती तत्स्थानमलभत । तया विज्ञापित इन्द्रस्ता गाः आनीयाङ्गिरोभ्यः प्रादादित्यैतिहासिकी कथा । तथा चास्या ऋचोऽयमर्थः । धीराः धीमन्तः सप्त विप्राः मेधाविनः सप्तसंख्याका अङ्गिरसः वीळौ दृढे पर्वते सतीः निगूढाः सतीर्गाः अभि अभिलक्ष्य अतृन्दन् उपेक्षामकुर्वन् । ततस्तेऽङ्गिरसः पर्वतबिले गावः सन्तीति मनसा निश्चित्य प्राचा येन मार्गेण प्रविष्टास्तेनैव प्राचीनेन मार्गेण ता गाः अहिन्वन् निरगमयन् । यद्वा प्राचा । प्रकर्षणेन्द्रमञ्चति प्राप्नोतीति प्राक् । तेनेन्द्रविषयेण मनसा । मन्यत इति मनः स्तोत्रम् । तेन स्तोत्रेणाहिन्वन् अवर्धयन् इन्द्रं तुष्टमकुर्वन् । स्तुत्वा च ऋतस्य पथ्यां यज्ञस्य मार्गे साधुभूतां विश्वां सर्वामपहृतां गाम् अविन्दन् अलभन्त । ततः स इन्द्रः ता तान्यङ्गिरसां कर्माणि प्रजानन् इत् प्रकर्षेण जानन्निन्द्रो नमसा नमस्कारेणाङ्गिरसः संभावयन् तैरधिष्ठितं पर्वतम् आ विवेश ॥ अतृन्दन् । ‘उतृदिर् हिंसानादरयोः’ इत्यस्य लङि रुधादित्वात् श्नम् । तस्य ‘श्नसोः’ इत्यल्लोपः । निघातः । प्राचा । ‘अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अहिन्वन् । ’ हि गतिवर्धनयोः’ इत्यस्य लङि रूपम् । अविन्दन् । ‘विद्लृ लाभे’ इत्यस्य लङि मुचादित्वान्नुम् । निघातः । पथ्याम् । पथि साधुरित्यर्थे ’ तत्र साधुः’ इति यत्प्रत्ययः । ‘यचि भम्’ इति भसंज्ञायां ‘नस्तद्धिते’ इति टिलोपः । ‘यतोऽनावः’ इत्यस्यानित्यत्वात् ‘तित्स्वरितः’ इति स्वरितः । विवेश । ‘विश प्रवेशने ’ इत्यस्य लिटि रूपम् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“The seven intelligent ages (the aṅgirasas) having ascertained that (the cows) were concealed in the strong (cavern), propitiated (Indra) by mental devotion; they recovered them all by the path of sacrifice; for Indra, knowing (their pious acts), and offering them homage, entered (the cave).”

The insightful ones bored through to the (cows), though they were in a stronghold. The seven inspired poets impelled (the cows?) with
advancing mind.
They found the whole path of truth. Himself knowing the way, he
[=Indra] entered among them [=cows] with homage.

The Aṅgirases, now presumably in the masc. (though both dhī́rāḥ [a] and víprāḥ [b] are technically ambiguous), remain the implicit subjects of abc, with Indra, also unnamed, taking this role in d. The cows, also not identified, are represented in pāda a by the fem. pl. part. satī́ḥ. In fact, though these identifications are fairly easy to make for those familiar with the story, they remain covert, and, further, both b and d have unidentified objects as well. In b Geldner (/Witzel Gotō) tr. áhinvan without object; I have supplied the cows (so apparently also Lüders [Varuṇa 510-11], Schmidt [Bṛhaspati und Indra 167]), while Renou’s parenthetic “(l’)” in “(l’)incitèrent” presumably refers to Indra.

In d there is an expressed object, but it is merely a 3rd ps. pronoun, which is, furthermore, ambiguous in sandhi: tā́in tā́námasā can represent either neut. pl. tā́or fem. pl. tā́ḥ. The Pp. opts for the former, a decision endorsed by Oldenberg The issue is further complicated by the fact that the form could be construed with either (or both) of two verbal forms, part. prajānán or pf. ā́viveśa. Oldenberg takes tā́to refer vaguely to things that Indra knows and construes it with prajānán; sim. Renou: “sachant ces choses.” Geldner [/Witzel Gotō], contra Pp., restores tā́ḥ, which he takes to refer to pl. pathyā̀ḥ, generated from pathyā̀m in c. My tr. is closer to Schmidt and to Lüders, in restoring tā́ḥ (like Geldner), but assuming its referent to be the cows, into whose company Indra enters. With Lüders and Schmidt, I also take prajānán as having an implicit object inspired by pathyā̀m in c, but prajānán is generally used absolutely to mean “knowing (the way)” and so a form of pathyā̀- need not be supplied. The published translation should have parentheses: “knowing (the way).”

The sages freed them from their firmbuilt prison: the seven priests drove them forward with their spirit.
All holy Order’s pathway they discovered he, full of knowledge, shared these deeds through worship.

Die Weisen bahnten den Weg zu den in der Feste weilenden Kühen, mit vorwärtsstrebendem Sinne trieben die sieben Wortführer zur Eile. Sie fanden jeden richtigen Weg. Der Kundige hat seitdem mit seiner Anbetung diese eingeschlagen.

Den im festen Fels befindlichen Kühen bohrten Bahn die Weisen, die sieben Sänger [die Angiras] trieben sie [die Kühe] kühnen Sinnes vorwärts, sie fanden jeden Pfad, der richtig zum Ziele führt; den Weg kennend ging er [Indra] zu den Kühen [täs gegen Pada] ein.

Мудрые пробились к находящимся в твердыне (коровам).
Семеро вдохновенных, о мыслью, устремленной вперед, погоняли (коров).
Они находили любой путь закона.
Понимающий же вошел в них с поклонением.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के सङ्ग से क्या होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (धीराः) उत्तम विचारयुक्त (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (प्राचा) प्राचीन (मनसा) अन्तःकरण से (सप्त) पाँच प्राण बुद्धि और मन तथा (सतीः) वर्त्तमान प्रकृतियों को (अभि) (अहिन्वन्) बढ़ाते हैं और मिथ्या का (अतृन्दन्) नाश करें तथा (ऋतस्य) सत्य के (वीळौ) प्रशंसनीय बल में (विश्वाम्) सम्पूर्ण (पथ्याम्) मर्य्यादा के योग्य क्रिया को (अविन्दन्) प्राप्त होते हैं वैसे आप (ताः) उनको (नमसा) स्तुति से (प्रजानन्) जानते हुए (इत्) ही (आ) (विवेश) शुभ कर्म में प्रवेश कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे युक्ति से सेवन किये हुए प्राण और अन्तःकरण दुःख के त्याग और सुख के लाभ के लिये समर्थ होते हैं, वैसे ही विद्वानों के सङ्ग आदि कर्म दुःखों को निवृत्त कराके सुखों को उत्पन्न कराते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा धीरा विप्राः प्राचा मनसा सप्त सतीरभ्यहिन्वन्ननृतमतृन्दन्नृतस्य वीळौ विश्वां पथ्यामविन्दन् तथा त्वं ता नमसा प्रजानन्निदा विवेश ॥५॥

अथ विद्वत्सङ्गेन किं जायत इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वीळौ) प्रशंसनीये बले (सतीः) विद्यमानाः प्रकृतीः (अभि) (धीराः) ध्यानवन्तः (अतृन्दन्) हिंस्युः (प्राचा) प्राक्तनेन (अहिन्वन्) वर्धयन्ति (मनसा) अन्तःकरणेन (सप्त) पञ्च प्राणा बुद्धिर्मनश्च (विप्राः) मेधाविनः (विश्वाम्) सर्वाम् (अविन्दन्) लभन्ते (पथ्याम्) पथि साध्वीं क्रियाम् (ऋतस्य) सत्यस्य (प्रजानन्) (इत्) एव (तानि) (नमसा) (आ) (विवेश) आविश ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा युक्त्या सेवितानि प्राणान्तःकरणानि दुःखत्यागाय सुखलाभाय च प्रभवन्ति तथैव विद्वत्सङ्गादीनि कर्म्माणि दुःखानि निर्वार्य सुखानि जनयन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे युक्तीने सेवन केलेले प्राण व अंतःकरण दुःखाचा त्याग व सुखाच्या लाभासाठी समर्थ असतात तसेच विद्वानांची संगती इत्यादी कर्म दुःखांना निवृत्त करून सुख उत्पन्न करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विद꣡द् य꣡दी सर꣡मा रुग्ण꣡म् अ꣡द्रेर्
म꣡हि पा꣡थः पूर्वियं꣡ सध्रि꣡अक् कः
अ꣡ग्रं नयत् सुप꣡दि अ꣡क्षराणाम्
अ꣡छा र꣡वम् प्रथमा꣡ जानती꣡ गात्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádreḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rugṇám ← √ruj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sarámā ← sarámā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vidát ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yádi ← yádi (invariable)
{}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sadhryàk ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ákṣarāṇām ← ákṣarā- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nayat ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

supádī ← supád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jānatī́ ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rávam ← ráva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वि॒दत् । यदि॑ । स॒रमा॑ । रु॒ग्णम् । अद्रेः॑ । महि॑ । पाथः॑ । पू॒र्व्यम् । स॒ध्र्य॑क् । क॒रिति॑ कः ।
अग्र॑म् । न॒य॒त् । सु॒ऽपदी॑ । अक्ष॑राणाम् । अच्छ॑ । रव॑म् । प्र॒थ॒मा । जा॒न॒ती । गा॒त् ॥

• vidad ← vidat ← vid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• saramā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Saramā.”

• rugṇam ← rugṇa
• [noun], accusative, singular, neuter

• adrer ← adreḥ ← adri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• sadhryak ← sadhryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• agraṃ ← agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• nayat ← nī
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• supady ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supady ← padī ← padin
• [noun], nominative, singular, masculine

• akṣarāṇām ← akṣara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “imperishable.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• ravam ← rava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sound; howl; thunder; cry; talk; cry.”

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• jānatī ← jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• gāt ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

यदि यदा सरमा इन्द्रेण गवान्वेषणार्थं प्रेषिता सरमा नाम देवशुनी अद्रेः रुग्णं भग्नं द्वारं विदत् अलभत तदानीमिन्द्रः महि महत् पूर्व्यं पूर्वं प्रेषणकालेऽन्नादिनीं ते प्रजां करिष्यामि इति प्रतिज्ञातं सध्र्यक् इतरैरपि भोज्यैः सध्रीचीनं पाथः गव्यादिलक्षणमन्नं कः अकार्षीत् तस्यै दत्तवान् । ततः सुपदी शोभनपादयुक्ता सा सरमा अक्षराणां क्षयरहितानां गवाम् अग्रं प्रान्तं नयत् प्राप्नोत् । कुत इत्यत आह । यतः रवं तेषां हम्भारवं प्रथमा प्रथमं जानती सती अच्छ शब्दाभिमुख्येन गात् जगाम ॥ विदत् । विद्लृ लाभे ’ इत्यस्य लुङि लृदित्त्वात् च्लेरादेशः। तस्य स्वरः । सरमा। सृ गती ’ । औणादिकोऽमप्रत्ययः । सरतीति सरमा। ‘सरमा सरणात् ’ ( निरु. ११. २४ ) इति यास्कः । प्रत्ययस्वरः । रुग्णम् । ‘रुजो भङ्गे’ इत्यस्य निष्ठायाम् ‘ओदितश्च’ इति नत्वम् । प्रत्ययस्वरः । पाथः । ‘पा रक्षणे ’ ।’ अन्ने च ’ ( उ. सू. ४. ६४४ ) इत्यसुन्प्रत्ययः । थुडागमः । पातीति पाथोऽन्नम् । नित्स्वरः । सध्र्यक्। ‘अञ्चु गतिपूजनयोः । ‘ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । सहाञ्चतीति । सहस्य सध्रिः ’ इति सध्र्यादेशः । क्विन्प्रत्ययस्य कुत्वम् । ‘अद्रिसध्र्योः अन्तोदात्तत्वनिपातनं कृत्स्वरनिवृत्त्यर्थम् ’ ( पा. सू. ६. ३. ९५. १ ) इति सध्रि इत्यादेशोऽन्तोदात्तः । यणादेशे कृते ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितः’ इति यणः स्वरितत्वम् । कः । करोतेर्लुङि सिपि च्लेः ’ मन्त्रे घसह्वर ’ इत्यादिना लुक् । गुणे कृते हल्या कदिना सिपो लोपः । विसर्जनीयः । निघातः । नयत् । नयतेर्लङि रूपम् । सुपदी । ‘पादोऽन्यतरस्याम् ’ (पा. सू. ४. १. ८) इति ङीप् । गात् । इणो लुङि रूपम् ॥

English translation:

“When Saramā discovered the broken (entrance) of the mountain, then Indra made great and ample (provision) for her young, as previously (promised); then the sure-footed (animal), forest recognizing their lowing, proceeded, and came to the presence of the imperishable kine.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 33.59;

Saramā = vāk, speech, that in which the gods saharamante, delight together

When Saramā found the break in the rock, she made the great ancient herd directed toward one goal.
Sure-footed, she led the vanguard of the cows [/syllables]. First
recognizing (them), she went to their bellowing.

Geldner (/Witzel Gotō) interpret ab as a direct quotation from the gods, for reasons that are unclear to me. Although an immediate past reading might help account for the injunctive aorists vidát (a) and kaḥ (b), in fact the second hemistich also contains two injunctives, nayat (c) and gāt (d), the latter of which is also an aorist. So there is no clear grammatical distinction between the two half-verses, and the subject (Saramā) also remains the same throughout (by most interpr.), with all four pādas focusing on the same narrative. Other interpreters (Renou, Lüders, Schmidt) ignore this odd decision of Geldner’s.

In a yádī should be read yád ī; see 2c above.

In b pā́thaḥ ordinarily means ‘fold, pen’, but here refers to the herd confined in the fold: the shift from container to contained is a common one in semantic change.

ákṣarāṇām in c most likely has double reference, both to the cows that are being released from the Vala cave and the syllables of the Aṅgirases’ song that effects that release.

Geldner makes the point (n. 6d) that ráva- in this context otherwise only refers to the Aṅgirases’s song; this leads him to switch the subject to Uṣas, as the first out of the cave, coming in response to the sound of the Aṅgirases. This seems, on the one hand, over-finicky – why introduce another female character in the middle of a vs. without signaling it? – and, on the other, rather deaf to the possibility of multiple meanings that always lurks in RVic discourse. One of the points of the Vala myth in general seems to me the mirroring of sounds: the song that releases the cows and their joyous counter-mooing in response – an obvious place for a poet to allow a single word to do double duty. This same double reference is found in the preceding pāda in ákṣarāṇām. Schmidt (Bṛhaspati und Indra 167) also takes the ráva- to be that of Indra and the Aṅgirases and in fact makes Uṣas the subject of the whole 2nd hemistich. I do not see the need for this.

When Sarama had found the mountain’s fissure, that vast and ancient place she plundered thoroughly.
In the floods’ van she led them forth, light-footed: she who well knew came first unto their lowing.

Wenn die Sarama die Bresche imFelsen findet, so wird sie ihren früheren großen Schutz vollständig machen." Die Leichtfüßige führt die Spitze der Kühe. Sich auskennend ging sie als erste auf den Schall zu.

Als Sarama den Spalt des Felsens auffand, da bahnte sie den grossen, alten Himmelspfad, der zu einem Ziele hinführt; mit sicherm Fuss geht sie voran; der unversieglichen [Kühe oder Ströme] Getön erkennend,, kam sie zuerst hin.

Когда Сарама нашла пролом в скале,
Она сделала великое древнее защищенное место направленным на одну цель.
Прекрасноногая повела главу коров.
Знающая, она первой отправилась на зов.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

कौन स्त्री सुख देनेवाली होती है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे बुद्धिमती स्त्री ! (यदि) जो (सुपदी) उत्तम पादोंवाली आप (सरमा) चलनेवाले पदार्थों के नापनेवाली हुई (अद्रेः) मेघ के (सध्र्यक्) एक साथ प्रकट (पूर्व्यम्) प्राचीन जनों में किये गये (महि) बड़े (पाथः) अन्न वा जल को (विदत्) प्राप्त होवें (रुग्णम्) रोगों से घिरे हुए को औषध से रोगरहित (कः) करती (अक्षरणाम्) अक्षरों के (अग्रम्) श्रेष्ठ (रवम्) शब्द को (अच्छ) उत्तम प्रकार (नयत्) प्राप्त करती है (प्रथमा) पहिली (जानती) जानती हुई (गात्) प्राप्त होवे तो सम्पूर्ण सुख को प्राप्त होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो स्त्री बिजुली के सदृश विद्याओं में व्याप्त संस्कार और उपस्कार अर्थात् उद्योग आदि कर्म्मों में चतुर उत्तम रीति से बोलने तथा नम्र स्वभाव रखनेवाली होवे, वह सृष्टि के सदृश सुख देनेवाली होती है ॥६॥

अन्वय: हे विदुषि स्त्रि यदि सुपदी भवती सरमा सत्यद्रेः सध्य्रक् पूर्व्यं महि पाथो विदद्रुग्णमौषधेन रोगं कोऽक्षराणामग्रं रवमच्छ नयत्प्रथमा जानती गात्तर्हि सर्वं सुखं प्राप्नुयात् ॥६॥

का स्त्री सुखदात्री भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विदत्) लभेत (यदि)। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सरमा) या सरान् गतिमतः पदार्थान् मिनोति सा (रुग्णम्) रोगाविष्टम् (अद्रेः) मेघस्य (महि) महत् (पाथः) अन्नमुदकं वा (पूर्व्यम्) पूर्वैः कृतं निष्पादितम् (सध्र्यक्) यत्सहाञ्चति (कः) करोति (अग्रम्) (नयत्) नयति (सुपदी) शोभनाः पादा यस्याः सा सुपदी (अक्षराणाम्) वर्णानाम् (अच्छ) सम्यक्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (रवम्) शब्दम् (प्रथमा) आदिमा (जानती) (गात्) प्राप्नुयात् ॥६॥

भावार्थभाषाः - या स्त्री विद्युद्वद्व्याप्तविद्या संस्कारोपस्करादिकर्मसु विचक्षणा सुभाषिणी सरलस्वभावा स्यात्सा वृष्टिरिव सुखप्रदा भवति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी स्त्री विद्युतप्रमाणे विद्येमध्ये व्याप्त, संस्कार व उपसंस्कार अर्थात उद्योग इत्यादी कर्मात चतुर, वाक्चतुर तसेच नम्र स्वभावाची असते ती सुखवृष्टी करते. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡गछद् उ वि꣡प्रतमः सखीय꣡न्न्
अ꣡सूदयत् सुकृ꣡ते ग꣡र्भम् अ꣡द्रिः
ससा꣡न म꣡र्यो यु꣡वभिर् मखस्य꣡न्न्
अ꣡थाभवद् अ꣡ङ्गिराः सद्यो꣡ अ꣡र्चन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágachat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sakhīyán ← √sakhīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)
{}

vípratamaḥ ← vípratama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádriḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásūdayat ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

makhasyán ← √makhasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sasā́na ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yúvabhiḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áṅgirāḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árcan ← √r̥c- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

अग॑च्छत् । ऊं॒ इति॑ । विप्र॑ऽतमः । स॒खि॒ऽयन् । असू॑दयत् । सु॒ऽकृते॑ । गर्भ॑म् । अद्रिः॑ ।
स॒सान॑ । मर्यः॑ । युव॑ऽभिः । म॒ख॒स्यन् । अथ॑ । अ॒भ॒व॒त् । अङ्गि॑राः । स॒द्यः । अर्च॑न् ॥

• agacchad ← agacchat ← gam
• [verb], singular, Imperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vipratamaḥ ← vipratama
• [noun], nominative, singular, masculine

• sakhīyann ← sakhīyan ← sakhīy
• [verb noun], nominative, singular
• “befriend.”

• asūdayat ← sūday ← √sūd
• [verb], singular, Imperfect
• “kill; promote.”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• adriḥ ← adri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• sasāna ← san
• [verb], singular, Perfect indicative
• “win; get; gain.”

• maryo ← maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• yuvabhir ← yuvabhiḥ ← yuvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• makhasyann ← makhasyan ← makhasy
• [verb noun], nominative, singular

• athābhavad ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athābhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aṅgirāḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• arcan ← arc
• [verb noun], nominative, singular
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

विप्रतमः अतिशयेन मेधावी सखीयन् अङ्गिरोभिः साकमात्मनः सखित्वमिच्छन् इन्द्रः अगच्छत् उ । गोभिरधिष्ठितं पर्वतमगमदेव । सः अद्रिः सखित्वमिच्छन् सुकृते सुष्ठु युद्धकर्त्रे इन्द्राय गर्भं गवात्मकं गर्भम् असूदयत् निरगमयत् । युवभिः नित्यतरुणैर्मरुद्भिः सह मखस्यन् गोधनमङ्गिरसामिच्छन् मर्यः असुराणां मारयितेन्द्रः ससान असुरैरपहृताः ताः गाः भेजे । अथ अनन्तरम् अङ्गिराः सप्तानामङ्गिरसां मध्ये वरिष्ठोऽङ्गिरा ऋषिः इन्द्रात् ता गा लब्ध्वा सद्यः तदानीमेव अर्चन् इन्द्रं पूजयन् अभवत् ॥ अगच्छत् । गमेर्लङि रूपम् । सखीयन् । सुप आत्मनः क्यच् । असूदयत् । ‘षूद निरासे’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लङि रूपम् । ससान। ‘षण संभक्तौ’ इत्यस्य लिटि णलि रूपम् । लित्स्वरः। मखस्यन् । ‘छन्दसि परेच्छायाम्’ इति" परेच्छायामपि क्यच् । सर्वप्रातिपदिकेभ्यो लालसायां सुग्वक्तव्यः इति सुगागमः । एकादेशस्वरः । अङ्गिराः ।’ सृ गतौ’ । अङ्गारशब्द उपपदे सर्तेर्धातोरसुन्प्रत्ययः । उपपदे गकारात् परस्याकारस्येत्वम् अन्त्यलोपश्च धातोर्लोपश्च ‘अङ्गिराः’ इति सूत्रेण निपात्यते। भूतकालेऽङ्गारेभ्यः सृत इति अङ्गिरा ऋषिः । ‘अङ्गारेष्वङ्गिराः ’ ( निरु. ३. १७ ) इति यास्कः । नित्स्वरः ॥

English translation:

“The most sage (Indra), desirous of the friendship of the (aṅgirasas), went to the cave, and the mountain yielded its contents to the valiant (deity), aided by the youthful Maruts, equally wishing (to conciliate the sages); the destroyer (of the asuras) recovered (the cattle), and immediately aṅgirasas became his worshipper.”

The foremost inspired poet [=Indra] came, acting in partnership (with the Aṅgirases). The rock brought the embryo to sweetness for the
good worker.
The young blood won, doing battle alongside the youths. Then he
became (an) Aṅgiras immediately upon singing.

Note that all pādas begin with 3rd sg. preterite verbs: a ágachat, b ásūdayat, c sasā́na, d (modified initial pos.) áthābhavat (which most likely represents átha abhavat, though áthā bhavat is possible). All but the perfect in c are augmented imperfects; this contrasts markedly with vs. 6, which, as was just noted, contains four 3rd sg. injunctives, three of them aorists. Three of the four pādas of vs. 7 also end with nom. sg. masc. pres. participles: a sakhīyán, c makhasyán, d árcan.

Pāda b configures the release of the cows from the Vala cave as a birth, but a birth overlaid with metaphor (“brought to sweetness”).

In c the standard tr. (save for Renou and Klein, DGRV II.67) take makhasyá- as ‘being generous’ vel sim. But in all three occurrences of this verb stem (here and IX.61.27, 101.5) the ‘do battle’ sense is primary. Since it co-occurs with sasā́na ‘won’ in this pāda, the ‘battle’ sense seems esp. appropriate. So Renou “comportant-encombattant.” For further on makhá- see comm. ad I.18.9.

My tr. of d, áthābhavad áṅgirasāḥ sadyó árcan, differs in an important way from the standard. In my opinion it states that Indra became an Aṅgiras as soon as he sang; the others that the Aṅgiras [=Indra] right away became a singer (e.g., Geldner “Da ward sogleich der Aṅgiras zum Lobsänger”). On the one hand, I’m not certain that √bhū + pres. part. can yield this sort of predication, esp. with the pres. part. standing in, in effect, for an agent noun. So – a syntactic argument, though I have not examined the evidence in detail. Another syntactic/lexical argument: sadyáḥ + participle is frequently used to indicate the circumstances under which the action of the main verb takes place. This is esp. common with sadyó jātáḥ “just born” / sadyó jajñānáḥ “having just been born” – e.g., the next hymn, III.32.9 sadyó yáj jātó ápibo ha sómam (≅10) “Just born, you drank the soma” (and cf. III.29.3). But the prevailing interpr. here requires the sadyáḥ to go with the main verb, despite its position directly before the participle – e.g., Klein “And then did the Aṅgiras straightway become a singer.” And finally a semantic objection: the proposed tr.

seems to me thematically backwards. Indra joins the category of the Aṅgirases because he joins them in song, which is their principal function in this myth; he is not an Aṅgiras by nature who happens to start singing. (This point is made, more or less, by Schmidt [173], despite his contrary tr.)

Longing for friendship came the noblest singer: the hill poured forth its treasure for the pious.
The Hero with young followers fought and conquered, and straightway Angiras was singing praises,

Es kam der erste Wortführer, sich als Freund erweisend. Der Fels brachte für den Guttäter seine Leibesfrucht zur Reife. Der Jüngling gewann mit den Jugendlichen, sich als Freigebiger erweisend. Da ward sogleich der Angiras zum Lobsänger:

Und es kam der weiseste [Indra] sich ihr gesellend; dem kräftig wirkenden machte der Fels seinen Schboss zurecht, der Held gewann kämpfend sammt den Jünglingen [den Angiras]; da war sogleich fröhlich [oder leuchtend] das Haupt der Angirascn.

И пошел самый вдохновенный, настраиваясь как друг.
Скала сделала (свой) плод зрелым для совершающего благое деяние.
Юный муж добился (своей цели) вместе с юношами, настраиваясь воинственно,
Тут сразу же возник воспевающий Ангирас.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन पुरुष सुख देनेवाला होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मर्य्यः) मनुष्य (युवभिः) युवावस्थापन्न पुरुषों के सहित वर्त्तमान (सखीयन्) मित्र को चाहता वा (मखस्यन्) आत्मसम्बन्धी यज्ञ करने की इच्छा करता हुआ (अथ) उसके अनन्तर (अङ्गिराः) शरीरों में रस के सदृश वर्त्तमान (सद्यः) शीघ्र (अर्चन्) सत्कार करता हुआ (विप्रतमः) अत्यन्त बुद्धिमान् पुरुष उस स्त्री के समीप (अगच्छत्) प्राप्त होवे वह पुरुष (अद्रिः) मेघ जैसे (गर्भम्) गर्भ को वैसे (सुकृते) उत्तम कर्म के करने में उद्यत (अभवत्) होवे तथा सत्यासत्य का (ससान) विभाग करता है (उ) और भी निकृष्ट कर्म को (असूदयत्) नाश करे ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचर्य्य से विद्या और उत्तम शिक्षा को ग्रहण करके युवा पुरुष अपने तुल्य कन्या के साथ सुहृद्भाव और प्रीति को प्राप्त हो के उसको सत्कार करता हुआ विवाहै, वह पुरुष जैसे मेघ से संसार सुख को प्राप्त होता है, वैसे सुख को प्राप्त होवे ॥७॥

अन्वय: यो मर्यो युवभिः सह वर्त्तमानो सखीयन् मखस्यन्नथाङ्गिराः सद्योऽर्चन् विप्रतमस्तां भार्य्यामगच्छत् सोऽद्रिर्गर्भमिव सुकृतेऽभवत् सत्याऽसत्ये ससान उ दुष्कृतमसूदयत् ॥७॥

पुनः कः पुमान् सुखदो भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अगच्छत्) प्राप्नुयात् (उ) वितर्के (विप्रतमः) अतिशयेन मेधावी (सखीयन्) आत्मनः सखायमिच्छन् (असूदयत्) सूदयत् क्षरयेत् (सुकृते) सुष्ठु कृतेऽनुष्ठिते (गर्भम्) गर्भमिव वर्त्तमानं जलसमुदायम् (अद्रिः) मेघः (ससान) सनति विभजति (मर्य्यः) मनुष्यः (युवभिः) प्राप्तयुवाऽवस्थैः (मखस्यन्) आत्मनो मखं यज्ञमिच्छन् (अथ) आनन्तर्ये (अभवत्) भवेत् (अङ्गिराः) अङ्गेषु रसवद्वर्त्तमानः (सद्यः) शीघ्रम् (अर्चन्) सत्कुर्वन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - यो ब्रह्मचर्येण विद्यासुशिक्षे सङ्गृह्य युवा सन् स्वतुल्यया कन्यया सह सुहृद्भावं प्रीतिं प्राप्य तां सत्कुर्वन्नुपयच्छेत्स मेघाज्जगदिव सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो तरुण पुरुष ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या व उत्तम शिक्षण ग्रहण करून आपल्यासारख्याच स्त्रीबरोबर सुहृदभाव व प्रीतीने विवाह करतो तो पुरुष मेघ जसा जगाला सुखी करतो, तसे सुख प्राप्त करतो. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सतः꣡-सतः प्रतिमा꣡नम् पुरोभू꣡र्
वि꣡श्वा वेद ज꣡निमा ह꣡न्ति शु꣡ष्णम्
प्र꣡ णो दिवः꣡ पदवी꣡र् गव्यु꣡र् अ꣡र्चन्
स꣡खा स꣡खीँर् अमुञ्चन् नि꣡र् अवद्या꣡त्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purobhū́ḥ ← purobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satáḥ-sataḥ ← √as- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hánti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jánima ← jániman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

árcan ← √r̥c- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gavyúḥ ← gavyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

padavī́ḥ ← padavī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

amuñcat ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avadyā́t ← avadyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)
{}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhīn ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

स॒तःऽस॑तः । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । पु॒रः॒ऽभूः । विश्वा॑ । वे॒द॒ । जनि॑म । हन्ति॑ । शुष्ण॑म् ।
प्र । नः॒ । दि॒वः । प॒द॒ऽवीः । ग॒व्युः । अर्च॑न् । सखा॑ । सखी॑न् । अ॒मु॒ञ्च॒त् । निः । अ॒व॒द्यात् ॥

• sataḥ ← as
• [verb noun], genitive, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sataḥ ← as
• [verb noun], genitive, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pratimānam ← pratimāna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “weight.”

• purobhūr ← purobhūḥ ← purobhū
• [noun], nominative, singular, masculine

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• janimā ← janiman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇo ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• padavīr ← padavīḥ ← padavī
• [noun], nominative, singular, masculine

• gavyur ← gavyuḥ ← gavyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• arcan ← arc
• [verb noun], nominative, singular
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhīṃr ← sakhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• amuñcan ← amuñcat ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• avadyāt ← avadya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

योऽयमिन्द्रः सतःसतः उत्तमस्य वसुनः प्रतिमानम् । प्रतिमीयत उपमीयतेऽनेन सर्वमिति प्रतिमानं प्रतिनिधिः । यद्वा सतःसतो जातस्य सर्वस्य प्रतिमानं स्वस्य महत्त्वेन प्रतिमातीयत्तया सर्वं परिच्छिनत्तीत्यर्थः । पुरोभूः युद्धे पुरतः शत्रूनवाप्नोतीति पुरोभूश्च विश्वा जनिम सर्वाणि जातानि वेद जानाति । शुष्णं शुष्णनामानम् असुरं हन्ति । पदवीः कवितमः गव्युः गोधनम् अङ्गिरसामिच्छन् अस्माकं सखा इन्द्रः सखीन् नः अस्मान् दिवः द्युलोकादागत्य प्र अर्चन प्रकर्षेण पूजयन् अवद्यात् वृत्रबाधरूपात् दोषात् निः अमुञ्चत् नितरां मुञ्चतु ॥ प्रतिमानम् । मातीति मानम् । औणादिको नन्प्रत्ययः । यद्वा करणे ल्युट् । पुरोभूः ।‘भू प्राप्तौ’। क्विप् । वेद । वेत्तेर्लटि रूपम् । जनिम। ‘जनी प्रादुर्भावे । जनिहृभ्यामिमनिन् ’ इति इमनिन्प्रत्ययः । भूतकाले जातानीति जनिम ।’ सुपां सुलुक्’ इति सुपो लुक् । नित्स्वरः । हन्ति । हन्तेर्लटि रूपम् । वाक्यभेदादनिघातः। शुष्णम् । शोषयतीति शुष्णः । प्र णः ।’ उपसर्गाद्बहुलम्’ इति संहितायां णत्वम् । पदवीः । वी कान्त्यादिषु । क्विप् । पदानि वेत्ति परस्परसंगतानि करोतीति पदवीः कविः । गव्युः । गोशब्दात् परेच्छायां छन्दसि’ इति क्यच् । ‘वान्तो यि प्रत्यये’ इति वान्तादेशः । ‘क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । अर्चन् । अर्चतेः शतरि रूपम् । सखीन् । संहितायां नकारस्य ‘दीर्घादटि’ इति रुः । पूर्वस्य वर्णस्य अत्रानुनासिकः’ इत्यनुनासिकादेशः । अमुञ्चत् । ‘मुच्लृ मोक्षणे’ इत्यस्य लङि ‘शे मुचादीनाम्’ इति नुमागमः । निघातः । अवद्यात् ।’ वद व्यक्तायां वाचि’ इत्यस्य नञ्पूर्वस्य गर्ह्यार्थे ’ अवद्यपण्यवर्याः’ (पा. सू. ३. १. १०१ ) इति निपातनात् यत्प्रत्ययः ॥

English translation:

“May he who is the type of all that is excellent the anticipator (of his foes), he who knows all that is born, who destroys Śuṣṇa, the far-seeing, the restorer of cattle may he, a friend coming from heaven, honouring us as his friends, be free from all reproach.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Far-seeing: padavīḥ, kavitama, most wise or far-seeing as to the past, from pada, on object, and viḥ, who knows; may he be free from all reproach: muñcanniravadyāt: always, nitarām, be free, muñcatu– from such a fault as that of the nature of the death of Vṛtra: vṛtravadharūpād doṣāt; the paurāṇika notion is that Vṛtra was a brahman, and by killing him, Indra was guilty of the heinous sin of brahmahatyā

The counterweight of every being, standing at the forefront, he knows all the races; he smashes Śuṣṇa.
Following the track of heaven, seeking cows, chanting, the comrade released us, his comrades, from calumny.

Geldner (/Witzel Gotō) take this vs. as a quotation of the Aṅgirases’ praise-song of Indra.

I do not see why. The vs. seems to follow easily from the preceding one, and in fact at the end of vs. 7 it’s Indra who’s singing (/chanting), not the Aṅgirases. We might expect such a quotation to be signposted in some way. I do not consider the 1st pl.

enclitic naḥ in c to be a sufficient signal.

The presence of Śuṣṇa in b is a bit puzzling, since the smiting of Śuṣṇa is not part of the Vala myth. Perhaps with Schmidt (173) he is mentioned because Indra is uncontestably Śuṣṇa’s killer, and this extra-mythic (or extra-Vala myth) association makes it clear that the unnamed subject of this vs. must indeed be Indra.

The standard tr. take c as a separate clause from d and supply a verb of motion with prá (e.g., Geldner “[ging] … voran”). This is certainly possible, but cd can also be read as a single clause (so Schmidt, 168), since prá is frequent with √muc.

This interpr. allows, but does not enforce, a coreferential interpr. of naḥ (c) and sákhīn (d), as in my tr. (flg. Schmidt).

What calumny? Geldner (n. 8d) suggests the dishonor because of the loss of the herd.

Peer of each noble thing, yea, all excelling, all creatures doth he know, he slayeth Susna.
Our leader, fain for war, singing from heaven, as Friend he saved his lovers from dishonour.

Jedem einzelnen gewachsen, allen voranstehend kennt er alle Geschlechter; er erschlägt den Susna. Der Pfadsucher des Himmels, der Rindersucher ging uns singend voran. Der Freund erlöste die Freunde von Unehre.

Er, überragend das Mass jedes Seienden, kennt die Ge- schöpfe alle, tödtet den ^uschna; vorleuchtend vom Himmel her als unser kampflustiger Führer, befreite er, der Freund, die Freunde von der Schmach.

Образец для каждого существа, находящийся впереди (всех),
Он знает все поколения, он убивает Шушну.
Пролагатель пути неба, жаждущий захватить (коров), распевая (шел) впереди для нас.
Друг избавил друзей от поношения.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन सुखी होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो पुरुष (पुरोभूः) पहिले से चिताता (सतःसतः) विद्यमान विद्यमान के (प्रतिमानम्) परिमाण के साधक को वा (विश्वा) संपूर्ण (जनिमा) उत्पन्न हुए पदार्थों को (वेद) जानता और (शुष्णम्) शोककारक दुःख को (हन्ति) नाश करता है वह (गव्युः) अपने को विद्या चाहनेवाला (नः) हम लोगों के (दिवः) प्रकाश की (पदवीः) प्रतिष्ठाओं को (प्र) प्राप्त करे (सखीन्) मित्रों का (अर्चन्) सत्कार करता हुआ (सखा) मित्र होकर (अवद्यात्) धर्मरहित आवरण से (निः) निरन्तर (अमुञ्चत्) पृथक् करे वह अत्यन्त सुख को प्राप्त हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - वे ही मनुष्य सुखी होते हैं, जो कार्य्यकारणरूप सृष्टि को जान और संपूर्ण जनों के मित्र हो सम्पूर्ण जनों को पाप के आचरण से पृथक् करके धर्म के आचरण में प्रवृत्त करें, वे ही सत्य मित्र हैं ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्याः यः पुरोभूः सतःसतः प्रतिमानं विश्वा जनिमा वेद शुष्णं हन्ति स गव्युर्नो दिवः पदवीः प्रयच्छेत्सखीनर्चन् सखा सन्नवद्यान्निरमुञ्चत्सोऽतुलं सुखमाप्नुयात् ॥८॥

पुनः के सुखिनो भवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सतःसतः) विद्यमानस्य विद्यमानस्य (प्रतिमानम्) परिमाणसाधकम् (पुरोभूः) यः पुरस्ताद्भावयति सः (विश्वा) सर्वाणि (वेद) जानाति (जनिमा) जन्मानि (हन्ति) (शुष्णम्) शोककरं दुःखम् (प्र) (नः) अस्माकम् (दिवः) प्रकाशस्य (पदवीः) प्रतिष्ठाः (गव्युः) आत्मनो गां वाणीमिच्छुः (अर्चन्) सत्कुर्वन् (सखा) सुहृत्सन् (सखीन्) सुहृदः (अमुञ्चत्) मुच्यात् (निः) (अवद्यात्) निन्द्यादधर्म्यादाचरणात् ॥८॥

भावार्थभाषाः - त एव मनुष्याः सुखिनो भवन्ति ये कार्य्याकारणरूपां सृष्टिं विदित्वा सर्वेषां सखायो भूत्वा सर्वान् पापाचरणात्पृथक्कृत्य धर्माचरणे प्रवर्त्तयेयुः। त एव सत्यसुहृदः सन्तीति ॥८॥

भावार्थभाषाः - तीच माणसे सुखी होतात जी कार्यकारणरूपी सृष्टीला जाणून संपूर्ण लोकांचे मित्र बनतात. सर्व लोकांना पापाचरणापासून पृथक करून धर्माच्या आचरणात प्रवृत्त करतात. तेच खरे मित्र असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि꣡ गव्यता꣡ म꣡नसा सेदुर् अर्कइः꣡
कृण्वाना꣡सो अमृतत्वा꣡य गातु꣡म्
इदं꣡ चिन् नु꣡ स꣡दनम् भू꣡रि एषां
ये꣡न मा꣡साँ अ꣡सिषासन्न् ऋते꣡न

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gavyatā́ ← √gavy- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

seduḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

amr̥tatvā́ya ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvānā́saḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

sádanam ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásiṣāsan ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT, mood:DES}

mā́sān ← mā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

नि । ग॒व्य॒ता । मन॑सा । से॒दुः॒ । अ॒र्कैः । कृ॒ण्वा॒नासः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वाय॑ । गा॒तुम् ।
इ॒दम् । चि॒त् । नु । सद॑नम् । भूरि॑ । ए॒षा॒म् । येन॑ । मासा॑न् । असि॑सासन् । ऋ॒तेन॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• gavyatā ← gavyat
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• sedur ← seduḥ ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• kṛṇvānāso ← kṛṇvānāsaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• amṛtatvāya ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvāya ← tvāya ← tva
• [noun], dative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sadanam ← sadana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• bhūry ← bhūri
• [noun], nominative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• māsāṃ ← māsa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “month; lunar month; māsa [word].”

• asiṣāsann ← asiṣāsan ← siṣās ← √san
• [verb], plural, Imperfect
• “win; gain.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

गव्यता गा इच्छता मनसा युक्ताः अर्कैः अर्चनीयैः स्तोत्रैः अमृतत्वाय देवत्वप्राप्त्यर्थं गातुम् । गच्छन्त्यनेनेति गातुर्मार्गः । अमृतत्वप्राप्त्युपायभूतं मार्गं कृण्वानासः कुर्वाणास्तेऽङ्गिरसः नि सेदुः सत्राख्ये कर्मणि आसीदन् । एषाम् अङ्गिरसाम् इदं चित् सदनम् इदमेव सत्राख्ये कर्मणि आसदनं भूरि नु प्रभूतम् । अमृतत्वप्राप्त्यर्थं महानुपायः खलु । कुत इत्यत आह । ऋतेन सत्यभूतेन येन सत्रकर्मणा तेऽङ्गिरसः मासान् अभिप्लवपृष्ठ्यषडहै। कल्पितान् मासान् असिसासन् संभक्तुमैच्छन् ॥ गव्यता । गोशब्दात् क्यचि रूपम् । ‘वान्तो यि प्रत्यये’ इति वान्तादेशः। एकादेशस्वरः । सेदुः । सदेर्लिटि ‘अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि’ इत्येत्वाभ्यासलोपौ । निघातः । कृण्वानासः । ‘कृवि हिंसाकरणयोः’ इत्यस्य ताच्छीलिकश्चानश् ।’ धिन्विकृण्व्योरच ’ इत्युप्रत्ययः । चित्स्वरः । गातुम् । गाङ् गतौ’। ‘कमिमनिजनिगाभापायाहिभ्यः’ इति करणे तुप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः । असिषासन् । ‘षण संभक्तौ’ इत्यस्य सनि “ जनसनखनां सञ्झलोः’ इत्यात्वम् । अभ्यासस्य ‘सन्यतः’ इतीत्वम् । सनोतेरनः’ इति संहितायां षत्वम् । तदन्ताल्लङि रूपम् । यद्वृत्त योगादनिघातः ॥

English translation:

“The aṅgirasas, with minds intent on their cattle, (sat down to worshipIndra) with hymns, following the road to immortality; great was their person verance by which they sought for months to accomplish (their ends).”

With cow-seeking mind, they sat down (to a ritual “Session”) with their chants, making for themselves a way toward immortality.
Just this was their long Session, by which, for months, they sought to win (the cows) through truth.

Geldner’s suggestion that this vs. concerns the Aṅgirases’ Sattra, a months-long ritual, seems completely convincing. Note the verb sedur ‘they sat’ in pāda a and the nominal sádanam ‘sitting’ in c. I am less convinced by his interpr. of c (fld. by Renou, Witzel Gotō), that this Sattra is frequently (bhū́ri) repeated now, though I admit that both the hic-et-nunc prn. idám and the particle nú might support his view. I prefer Lüders’s interpr.

(Varuṇa, 511, fld. by Schmidt 168), who takes bhū́ri as ‘long’ and the hemistich as a further description of the Aṅgirases’ Sattra in the Vala myth.

My interpr. of d (based on Lüders and Schmidt) deviates further from Geldner (Renou, Witzel Gotō). All of the latter take yéna … ṛténa as coreferential and the equivalent of …

*ṛtáṃ, yéna – that is, *ṛtám in the main cl. as antecedent to yéna. The main cl. *ṛtám would be an appositive to sádanam “the Session, (that is,) the ṛtá by which they …” However, I separate the two instr. in d and take the antecedent of yéna to be sádanam (“the Session by which …”), leaving ṛténa to mean ‘by/through truth’ as so often.

They also take māsā́n as the obj. of ásiṣāsan (“they sought to win the months”), but this acc. pl. can easily be an acc. of extent of time (again, as so often), and the true object of their desire to win can be supplied as the cows.

They sate them down with spirit fain for booty, making with hymns a way to life eternal.
And this is still their place of frequent session, whereby they sought to gain the months through Order.

Das Herz voll verlangen nach den Rindern setzten sie sich unter Lobpreisungen nieder, indem sie sich den Weg zur Unsterblichkeit bereiteten. Diese ihre Opfersitzung ist auch jetzt noch häufig, der rechte Brauch, durch den sie die Monate zu gewinnen suchten.

Sie [die Angirasen] setzten sich nieder mit brünstigem Geiste, durch Lieder sich bahnend den Weg zur Unsterblichkeit; das ist ja nun ihr grosser Wohnsitz, durch den sie nach der Ord- nung die Monate gewannen.

С душой, жаждущей захватить коров, они уселись под песнопения,
Создавая себе путь к бессмертию.
Это самое сидение и сейчас часто (бывает) у них –
Закон, с помощью которого (долгие) месяцы они хотели добыть (коров).

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मोक्ष की इच्छा करनेवालों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (कृण्वानासः) करते हुए जन (गव्यता) अपनी वाणी के सदृश (मनसा) अन्तःकरण से (अर्कैः) सत्कार करने योग्य विद्वानों के साथ (अमृतत्वाय) मोक्ष के होने के लिये (गातुम्) प्रशंसायुक्त भूमि को (नि, सेदुः) प्राप्त होवें तथा (इदम्) इस (चित्) भी (भूरि) बहुत (सदनम्) प्राप्त होने योग्य स्थान को प्राप्त होवें (येन) जिस (ऋतेन) सत्य आचरण से (मासान्) चैत्र आदि महीनों के (असिषासन्) विभाग करने की इच्छा करें, उससे (एषाम्) इन पुरुषों का कल्याण (नु) शीघ्र होता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य लोग मोक्ष की इच्छा करें, तो विद्वानों का सङ्ग धर्म का अनुष्ठान और अधर्म का त्याग करके शीघ्र ही अन्तःकरण और आत्मा की शुद्धि करें ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा कृण्वानासो गव्यता मनसार्कैः सहाऽमृतत्वाय गातुं निसेदुरिदं चिद्भूरि सदनं सेदुर्येनर्त्तेन मासानसिषासँस्तेनैषां कल्याणं नु जायते ॥९॥

अथ मोक्षमिच्छुभिः किं कार्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नित्यम् (गव्यता) आत्मनो गौरिवाचरता (मनसा) अन्तःकरणेन (सेदुः) प्राप्नुयुः (अर्कैः) अर्चनीयैर्विद्वद्भिः सह (कृण्वानासः) कुर्वन्तः (अमृतत्वाय) अमृतस्य मोक्षस्य भावाय (गातुम्) प्रशंसितां भूमिम्। गातुरिति पृथिवीना०। निघं० १। १। (इदम्) (चित्) अपि (नु) सद्यः (सदनम्) सीदन्ति यत्र तत् (भूरि) बहु (एषाम्) वर्त्तमानानाम् (येन) (मासान्) चैत्रादीन् (असिषासन्) विभक्तुमिच्छन्तु (ऋतेन) सत्याचरणेन ॥९॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या मोक्षमिच्छेयुस्तर्हि तैर्विद्वत्सङ्गधर्माऽनुष्ठानं कृत्वाऽधर्मत्यागं विधाय सद्योऽन्तःकरणात्मशुद्धिः सम्पादनीया ॥९॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे मोक्षाची इच्छा धरतात त्यांनी विद्वानांचा संग व धर्माचे अनुष्ठान करावे. अधर्माचा त्याग करून ताबडतोब अंतःकरण व आत्म्याची शुद्धी करावी. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सम्प꣡श्यमाना अमदन्न् अभि꣡ स्व꣡म्
प꣡यः प्रत्न꣡स्य रे꣡तसो दु꣡घानाः
वि꣡ रो꣡दसी अतपद् घो꣡ष एषां
जाते꣡ निष्ठा꣡म् अ꣡दधुर् गो꣡षु वीरा꣡न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

amadan ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sampáśyamānāḥ ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

svám ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dúghānāḥ ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pratnásya ← pratná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rétasaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

atapat ← √tap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ghóṣaḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ví ← ví (invariable)
{}

ádadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

jāté ← √janⁱ- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

niṣṭhā́m ← niṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

स॒म्ऽपश्य॑मानाः । अ॒म॒द॒न् । अ॒भि । स्वम् । पयः॑ । प्र॒त्नस्य॑ । रेत॑सः । दुघा॑नाः ।
वि । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒त॒प॒त् । घोषः॑ । ए॒षा॒म् । जा॒ते । निः॒ऽस्थाम् । अद॑धुः । गोषु॑ । वी॒रान् ॥

• saṃpaśyamānā ← saṃpaśyamānāḥ ← saṃpaś ← √paś
• [verb noun], nominative, plural
• “see; inspect; watch; detect; allow.”

• amadann ← amadan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• svam ← sva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property; wealth.”

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• pratnasya ← pratna
• [noun], genitive, singular, neuter
• “age-old; pratna [word].”

• retaso ← retasaḥ ← retas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• dughānāḥ ← duh
• [verb noun], nominative, plural
• “milk.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• atapad ← atapat ← tap
• [verb], singular, Imperfect
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• ghoṣa ← ghoṣaḥ ← ghoṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jāte ← jan
• [verb noun], locative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• niṣṭhām ← niṣṭhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “niṣṭhā; perfection; death; end; decision; firmness.”

• adadhur ← adadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

स्वं स्वकीयं गोधनम् अभि अभिलक्ष्य संपश्यमानाः मदीया एता गाव इत्यात्मीयतया जानानाः तेऽङ्गिरसः प्रत्नस्य पुरा जातस्य रेतसः तदुपलक्षितस्य पुत्रस्य धारणार्थं पयः दुघानाः ता गाः पयो दुहन्तः सन्तः अमदन् हृष्टा अभूवन् । एषाम् अङ्गिरसां घोषः हर्षादुत्पन्नो महाध्वनिः स्तुतिजातः । वा रोदसी द्यावापृथिव्यौ वि अतपत् ते व्याप्य अतपिष्ट। ततस्तेऽङ्गिरसः जाते आत्मीयतया संपन्ने चराचरात्मके वस्तुनि निःष्ठां पूर्वं यथा स्थितिमकार्षुः । तथा गोषु आहृतासु वीरान् रक्षाकर्मण्यतिशूरान् पुरुषान् अदधुः स्थापयामासुः ॥ संपश्यमानाः । संपूर्वस्य दृशेः ’ ‘दृशेश्चेति वक्तव्यम्’ इत्यात्मनेपदम् । शानचो लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे कृते धातुस्वरः । अमदन् । मदी हर्षे’ इत्यस्य लुङि सिच्यङि रूपम् । निघातः । दुघानाः । ‘दुह प्रपूरणे’ इत्यस्मात् शानच् । अदादित्वाच्छपो लुक् । घत्वं छान्दसम् । वृषादित्वादाद्युदात्तः । अतपत् । विपूर्वस्य तपतेरत्र सकर्मकत्वादात्मनेपदाभावः । लङि रूपम् । घोषः। ‘घुष संशब्दने’। घञन्तः । ञित्स्वरः । निःष्ठाम् । ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ ’ ।’ स्थः क च ’ ( पा. सू. ३. २. ७७ ) इति क्विप् । कृदुत्तरस्वरः । अदधुः । दधातेर्लङि झेः ’ सिजभ्यस्त ’ इति जुसादेशः । वाक्यभेदान्निघाताभावः । गोषु । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते ‘न गोश्वन्’ इति प्रतिषिद्धत्वात् प्रातिपदिकस्वरः ॥ ॥६॥

English translation:

“Contemplating their own (cattle) giving milk to their former progeny (the aṅgirasas) were delighted; their shouts spread through heaven and earth; they replaced the recovered kine in their plural ces, and stationed guards over the cows.”

Surveying (the cows) en masse, they delighted in their own possession, milking out the milk of the age-old semen.
Their cry heated the two worlds through. Amid (all) that was born they set the outstanding one [=Indra?]; amid the cows they set heroes.

What “the milk of the age-old semen” means is unclear to me. Geldner suggests that they’re milking their old cows, but the rhetoric seems rather overblown just to express that. Lüders (620-21, fld. by Schmidt 168) identifies the semen as ṛtá- and the milk as the Kultlied of the Aṅgirases. This may well be, but nothing imposes this explanation, and Schmidt in fact worries briefly (173) that logically the Aṅgirases should already have their Kultlied since they should have used it to free these very cows. On niṣṭhā́- ‘outstanding’ see Oldenberg, Scarlatta (648-49). The word must be derived from nís √sthā, not ní √sthā and in fact goes literally into English as ‘stand out’, with the same idiomatic meaning. In addition to two occurrences of the simplex (this and IX.110.9), it is found in several compounds: karma-niṣṭhā́- X.80.1 a hero who stands out through his work, puruniṣṭhā́- V.1.6 (of Agni), VIII.2.9 ‘standing out among many’ of soma. Geldner (unaccountably) takes it as ‘Verteilung’ (fld. by Renou, Lüders 528-29, Schmidt 168), an interpr. about which Oldenberg comments rather acidly. Oldenberg’s own interpr.

is essentially reproduced here and was also adopted by Witzel Gotō.

Note the partial responsion between ghóṣa in c and góṣu in d, in the same metrical position.

Drawing the milk of ancient seed prolific, they joyed as they beheld their own possession.
Their shout of triumph heated earth and heaven. When the kine showed, they bade the heroes rouse them.

Als sie die Herde überzählten, freuten sie sich ihres Eigentums, indem sie die Milch des alten Samens melkten. Ihr Geschrei erhitzte beide Welten. Sie teilten sich in den Nachwuchs, sie verteilten die Männer auf die Kühe.

Sie freuten sich, da sie ihren Besitz [an Kühen] sahen, indem sie die Milch des alten Samens molken; ihr Lärm durch- drang [wol atarad statt atapad zu lesen] beide Welten; über das Geborene [den Nachwuchs der Kühe ?] setzten sie einen Auf- seher, und Männer über die Kühe(?).

Оглядывая (коров), они обрадовались (своей) собственности,
Доя молоко древнего семени.
Их рев раскалил обе половины вселенной,
(Когда) они распределились среди молодняка, (распределили) мужей среди коров.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् लोग क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो लोग (स्वम्) अपने को (संपश्यमानाः) उत्तम प्रकार देखते और (प्रत्नस्य) प्राचीन (रेतसः) वीर्य के (पयः) दुग्ध को (दुघानाः) पूर्ण करते हुए (अभि) सन्मुख (अमदन्) आनन्द करते हैं (एषाम्) इन (निःष्ठाम्) उत्तम प्रकार स्थित विद्वानों की (घोषः) वाणी सूर्य्य जैसे (रोदसी) अन्तरिक्ष पृथिवी को वैसे दुष्ट पुरुषों को (वि) (अतपत्) तपाती है वे पुरुष (जाते) उत्पन्न हुए इस संसार में (गोषु) पृथिवी आदिकों में (वीरान्) उत्तम गुणों से युक्त पुरुषों को (अदधुः) धारण किया करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम विचार करनेवाले धार्मिक विद्वान् पुरुष अपने अनादि काल सिद्ध सामर्थ्य को बढ़ावें, सब लोगों के लिये सत्य और असत्य का उपदेश कर दुष्टता को दूर कर और श्रेष्ठता का धारण करें, वे ही शूरवीर होते हैं, यह जानना चाहिये ॥१०॥

अन्वय: ये स्वं संपश्यमानाः प्रत्नस्य रेतसः पयो दुघाना अभ्यमदन्नेषां निःष्ठां घोषः सूर्यो रोदसी इव दुष्टान्व्यतपत्ते जातेऽस्मिञ्जगति गोषु वीरानदधुः ॥१०॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (संपश्यमानाः) सम्यक् प्रेक्षमाणाः (अमदन्) आनन्दन्ति (अभि) आभिमुख्ये (स्वम्) स्वकीयम् (पयः) दुग्धम् (प्रत्नस्य) प्राक्तनस्य (रेतसः) वीर्यस्य (दुघानाः) प्रपूरयन्तः (वि) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अतपत्) तपति (घोषः) वाणी (एषाम्) विदुषाम् (जाते) (निःष्ठाम्) नितरां स्थितानाम् (अदधुः) दधीरन् (गोषु) पृथिव्यादिषु (वीरान्) प्राप्तशुभगुणान् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये विचारशीला धार्मिका विद्वांसः स्वकीयं सनातनमात्मसामर्थ्यं वर्धयेयुः सर्वेभ्यः सत्याऽसत्ये उपदिश्य दुष्टतां निवार्य्य श्रेष्ठतां धारयेयुस्त एव शूरवीराः सन्तीति वेद्यम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे उत्तम विचार करणारे धार्मिक विद्वान पुरुष असतात त्यांनी अनादि आत्मसामर्थ्य वाढवावे. सर्व लोकांसाठी सत्य व असत्याचा उपदेश करून दुष्टता दूर करून श्रेष्ठता धारण करतात ते शूरवीर असतात, हे जाणले पाहिजे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ जाते꣡भिर् वृत्रहा꣡ से꣡द् उ हव्यइ꣡र्
उ꣡द् उस्रि꣡या असृजद् इ꣡न्द्रो अर्कइः꣡
उरूचि꣡ अस्मै घृत꣡वद् भ꣡रन्ती
म꣡धु स्वा꣡द्म दुदुहे जे꣡निया गउः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
havyaíḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

jātébhiḥ ← √janⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

asr̥jat ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

usríyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

út ← út (invariable)
{}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhárantī ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥távat ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urūcī́ ← uruvyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

duduhe ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gaúḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jényā ← jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

svā́dma ← svā́dman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

सः । जा॒तेभिः॑ । वृ॒त्र॒ऽहा । सः । इत् । ऊं॒ इति॑ । ह॒व्यैः । उत् । उ॒स्रियाः॑ । अ॒सृ॒ज॒त् । इन्द्रः॑ । अ॒र्कैः ।
उ॒रू॒ची । अ॒स्मै॒ । घृ॒तऽव॑त् । भर॑न्ती । मधु॑ । स्वाद्म॑ । दु॒दु॒हे॒ । जेन्या॑ । गौः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jātebhir ← jātebhiḥ ← jan
• [verb noun], instrumental, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• sed ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• havyair ← havyaiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• usriyā ← usriyāḥ ← usriyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

• asṛjad ← asṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• urūcy ← urūcī ← uruvyañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “extensive; wide.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ghṛtavad ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “buttery.”

• bharantī ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• svādma ← svādman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “preference; sweetness.”

• duduhe ← duh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “milk.”

• jenyā ← jenya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “noble.”

• gauḥ ← go
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

सः इन्द्रः जातेभिः सहायतया संपन्नैर्मरुद्भिः सहितः सन् वृत्रहा वृत्रस्यासुरस्य हन्ता भवति । सेदु स एव इन्द्रः अर्कैः अर्चनीयैः अत एव हव्यैः होतव्यैर्मरुद्भिः सहितः सन् उस्रियाः। ऊर्ध्वं वसत्यासु क्षीरादिरूपं हविरित्युस्रिया गावः । यद्वा ऊर्ध्वं क्षीरदधिनवनीतादि क्रमेणासु वसतीति । ‘उस्रियेति गोनामोत्स्राविणोऽस्यां भोगाः । ( निरु. ४. १९ ) इति यास्कः । ता गाः उत असृजत् यज्ञार्थं सम्यक् ससर्ज । यस्मादेवं तस्मात् घृतवत् घृतोपेतं क्षीरादिकं हविः भरन्ती बिभ्राणा अत एव उरूची । उरु प्रभूतमग्निहोत्रादिकम् अञ्चति हविः प्रदातुं प्राप्नोतीत्युरूची । जेन्या जेतव्या प्रशस्ता गौः अस्मै यजमानाय स्वाद्म स्वादुतरं क्षीरादि दुदुहे दुह्यते स्म ॥ उस्रियाः । वस निवासे’ इत्यस्मात् ’ स्फायितच्चि° ’ इत्यादिना रक्प्रत्ययः । उस्रशब्दात् स्वार्थे पृषोदरादित्वात् घप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः। यद्वा । ‘सृ गतौ’। उत्पूर्वस्य सरतेः कप्रत्ययः । पूर्वपदस्यान्त्यलोपश्छान्दसः। अत्रापि स्वार्थिको घप्रत्ययः । असृजत् ।’ सृज विसर्गे’ इत्यस्य लङि रूपम् । उरूची । उरु अञ्चतीति क्विन् ।’ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ इति ङीप् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोदात्तः । दुदुहे। ‘दुह प्रपूरणे’ इत्यस्य लिटि रूपम् । जेन्या । जयतेः कृत्यार्थे केन्यप्रत्ययः । इकारलोपश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Indra, the slayer of Vṛtra,let loose the milch kine, assisted by the Maruts, born for his aid, and entitled to praises and oblations, and the excellent (cows) contributing abundantly to sacred offerings, and yielding the butter of libation, milked for him sweet (sacrificial) food.”

He was Vr̥tra-smasher with (the help of) those who were born (together) [=Maruts], and he sent the ruddy (cows) surging upward with
oblations and with the chants (of the Aṅgirases)—he is Indra.
She of broad extent, bearing ghee-rich (milk) to him, milked out honey, sweetness—the thoroughbred cow.

My interpr. of the first hemistich differs from the standard; I take it as consisting of two separate clauses, each identifying Indra in one of his most important mythic roles – in the Vṛtra-slaying and in the freeing of the Vala cows – along with his associates in those enterprises, the Maruts and the Aṅgirases respectively. It is important to note that this naming of Indra, in conjunction with the first appearance of his name in 4b (see comm. there and in the introduction. remarks), frames the treatment of the Vala myth, and, by mentioning Vṛtra, it also sets the stage for the opening out of this hymn to treat other exploits of Indra.

Others take vṛtrahā́in pāda a simply as an auxiliary epithet of Indra in this account of the Vala myth, but I do not think that Vṛtrahan would be so promiment in a treatment of the Vala myth, and I also cannot otherwise account for the séd u in the middle of pāda a without assuming that a new clause begins there. (Lüders [517] gets out of this difficulty by accepting Ludwig’s emendation to a bahuvrīhi svéduhavyaiḥ ‘having sweating oblations’ [=Aṅgirases], but though this is ingenious, esp. as sweat figures in the same myth in X.67.6-7 as Geldner points out, it requires too much alteration for a sequence that can make sense on its own.) In the first brief clause, vṛtrahā́is the predicate, and jātébhiḥ refers to the Maruts, who are well known for being ‘born (together)’ (e.g., V.55.3 sākáṃ jātā́ḥ). Geldner suggests, but rejects, an emendation here to sajātébhiḥ (for transmitted sá jātébhiḥ), an idea also of Alsdorf’s (see Schmidt 169); I would modify that by proposing haplology from sá *sajātébhiḥ. The rest of ab concerns the Vala myth, which has been the subject of the past seven vss. The myth is readily identifiable by the VP úd usríyā asṛjat “sent the ruddy (cows) surging up” and by the arkaíḥ, repeated from 9a. Since the chants in 9a clearly belonged to the Aṅgirases, there need not be any even oblique reference to the Aṅgirases here: the bare arkaíḥ will be enough.

Indra drove forth the kine, that Vrtra-slayer, while hymns of praise rose up and gifts were offered.
For him the Cow, noble and far-extending, poured pleasant juices, bringing oil and sweetness.

Er, der Vritratöter, ließ samt dem Nachwuchs, der Indra samt den Opfergaben die Kühe durch Zaubergesänge heraus. Die breitäugige, häusliche Kuh, die für ihn die schmalzige Milch trägt, hat ihren leckeren Honig aus sich melken lassen.

Durch die Söhne [des Angiras, also durch die Angirasen ?, (Säyana: durch die Maruts)] und durch ihre Opfer und Gesänge liess indra, der Vritratödter, die Kühe heraus; ihm strömte die weitreichende edle Milchkuh, welche fette Süssigkeit trug, den süssen Trank zu.

Этот убийца Вритры, этот самый Индра выпустил с помощью песнопений
Коров (-утренние зори) вместе с молодняком, вместе с жертвенными возлияниями.
Широко шагающая домашняя корова, несущая для него
(Молоко,) полное жира, доится медовой сладостью.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वृत्रहा) मेघ के नाशकर्त्ता सूर्य्य के सदृश (इन्द्रः) अतिश्रेष्ठ ऐश्वर्य्य का कारण (उस्रियाः) वाणियों को किरणों के सदृश (उत्, असृजत्) उत्पन्न करता है (अर्कैः) आदर करने योग्य मनुष्यों (हव्यैः) ग्रहण करने के योग्य पदार्थों और (जातेभिः) उत्पन्न हुए व्यवहारों के साथ पदार्थों को (असृजत्) उत्पन्न करता है (स, इत्) वही सुख को प्राप्त होता है जो (उरूची) बहुतों का सत्कार करती (घृतवत्) घृत वा जल उत्तमता युक्त (स्वाद्म) स्वादिष्ठ (मधु) मीठे गुण से युक्त पदार्थ को (भरन्ती) धारण करती हुई (जेन्या) जीतने योग्य (गौः) पृथिवी (अस्मै) उस ऐश्वर्य्य के लिये (दुदुहे) दुही जाती है उसको वह पुरुष (उ) ही जानै ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य अपने प्रकाश से सम्पूर्ण उत्पन्न हुए सृष्टि के पदार्थों का प्रकाश करता है, वैसे ही विद्वान् पुरुष विज्ञान से सम्पूर्ण पदार्थों को जानकर उसका सर्वत्र प्रकाश करें ॥११॥

अन्वय: यो वृत्रहेन्द्र उस्रिया उदसृजदिवार्कैर्हव्यैर्जातेभिः सह पदार्थानसृजत्स इत्सुखमाप्नोति। या उरूची घृतवत्स्वाद्म मधु भरन्ती जेन्या गौरस्मै दुदुहे तां स उ विद्यात् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (जातेभिः) उत्पन्नैः सह (वृत्रहा) मेघस्य हन्ता सूर्य्य इव (सः) (इत्) एव (उ) (हव्यैः) आदातुमर्हैः (उत्) (उस्रियाः) गावः किरणाः (असृजत्) सृजति (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यहेतुः (अर्कैः) अर्चनीयैर्मनुष्यैः सह (उरूची) योरूणि बहून्यञ्चति सा (अस्मै) (घृतवत्) घृतमाज्यमुदकं वा प्रशस्तं विद्यते यस्मिँस्तत् (भरन्ती) धरन्ती (मधु) मधुरगुणोपेतम् (स्वाद्म) स्वादिष्ठम् (दुदुहे) दुह्यते (जेन्या) जेतुं योग्या (गौः) पृथिवी ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यः स्वप्रकाशेन सर्वानुत्पन्नान् सृष्टिपदार्थान् प्रकाशयति तथैव विद्वान् विज्ञानेन सर्वान् विदित्वा सर्वत्र प्रकाशयेत् ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आपल्या प्रकाशाने उत्पन्न झालेल्या सृष्टीच्या संपूर्ण पदार्थांना प्रकाशित करतो, तसे विद्वान पुरुषांनी विज्ञानाद्वारे पदार्थांना जाणून सर्वत्र प्रकट करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पित्रे꣡ चिच् चक्रुः स꣡दनं स꣡म् अस्मै
म꣡हि त्वि꣡षीमत् सुकृ꣡तो वि꣡ हि꣡ ख्य꣡न्
विष्कभ्न꣡न्त स्क꣡म्भनेना ज꣡नित्री
आ꣡सीना ऊर्ध्वं꣡ रभसं꣡ वि꣡ मिन्वन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cakruḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sádanam ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

khyán ← √khyā- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvíṣīmat ← tvíṣīmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

skámbhanena ← skámbhana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

viṣkabhnántaḥ ← √skambhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́sīnāḥ ← √ās- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

minvan ← √mi- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

rabhasám ← rabhasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrdhvám ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

पि॒त्रे । चि॒त् । च॒क्रुः॒ । सद॑नम् । सम् । अ॒स्मै॒ । महि॑ । त्विषि॑ऽमत् । सु॒ऽकृतः॑ । वि । हि । ख्यन् ।
वि॒ऽस्क॒भ्नन्तः॑ । स्कम्भ॑नेन । जनि॑त्री॒ इति॑ । आसी॑नाः । ऊ॒र्ध्वम् । र॒भ॒सम् । वि । मि॒न्व॒न् ॥

• pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• cic ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sadanaṃ ← sadanam ← sadana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• tviṣīmat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “glistening; beautiful.”

• sukṛto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• khyan ← khyā
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• viṣkabhnanta ← viṣkambh ← √skambh
• [verb], plural, Imperfect
• “stop; prop up; fixate.”

• skambhanenā ← skambhanena ← skambhana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “prop.”

• skambhanenā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• janitrī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother.”

• āsīnā ← āsīnāḥ ← ās
• [verb noun], nominative, plural
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• ūrdhvaṃ ← ūrdhvam ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• rabhasaṃ ← rabhasam ← rabhasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fierce; impetuous; powerful; potent; flamboyant.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• minvan ← mi
• [verb], plural, Imperfect

सत्रमनुतिष्ठन्तोऽङ्गिरसः पित्रे चित् पालकाय अस्मै इन्द्राय महि महत् त्विषीमत् दीप्तिमत् सदनम् उन्नतं स्थानं सं चक्रुः । कथमिति तदुच्यते । यतः सुकृतः समुपार्जितसुकृतकर्माणः तेऽङ्गिरसस्तादृशमिन्द्रस्य उचितं स्थानं वि हि ख्यन् विशेषेणादर्शयन् खलु । कुत इत्यत आह । आसीनाः सत्रम् उपतिष्ठन्तः तेऽङ्गिरसः जनित्री सर्वस्य जगतो जनयित्र्यौ द्यावापृथिव्यौ स्कम्भनेन स्तम्भनसाधनेन अन्तरिक्षेण ‘विष्कभ्नन्तः यथा ते रोदस्यौ अधो न पततस्तथा विष्टब्धे कुर्वन्तः सन्तः रभसं वेगवन्तं तमिन्द्रम् ऊर्ध्वं द्युलोके वि मिन्वन् हविःस्वीकरणार्थं विशेषेणास्थापयन् ॥ चक्रुः । करोतेर्लिट्युसि रूपम् । निघातः । ख्यन् ।’ ख्या प्रकथने ’ । अस्य लुङि च्लेः । अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ् ’ इत्यादेशः । आतो लोप इटि ’ इत्याकारलोपः। हियोगादनिघातः । विष्कभ्नन्तः । ‘स्कम्भु रोधने’ । सौत्रो धातुः । तस्मात् शतरि रूपम् । वेः स्कभ्नातेर्नित्यम्’ (पा. सू. ८. ३. ७७ ) इति षत्वम् । शतृप्रत्ययस्वरः । जनित्री। ऋन्नेभ्यो ङीप् ।’ जनिता मन्त्रे ’ इति निपातनात् णिलोपः । ‘वा छन्दसि ’ इति सवर्णदीर्घः । असीनाः । ‘आस उपवेशने’ इत्यस्मात् शानच् । ‘ईदासः ’ ( पा. सू. ७. २. ८३ ) इतीकारः । शानचो लसार्वधातुकस्वरे कृते धातुस्वरः । मिन्वन् । डुमिञ् प्रक्षेपणे ’ इत्यस्य लङि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“They (the aṅgirasas) performing pious acts made for their protector a spacious and splendid abode which they celebrated; seated (at the sacrifice) and supporting with the pillar (of the firmament) the parents (of all things heaven and earth), they established the rapid Indra on high (in heaven).”

It was for the father that they performed a ritual Session, for him also they prepared a seat, because the good workers surveyed the great, turbulent (cowpen).
Propping apart with a prop the two begetters [=Heaven and Earth], while sitting (the Session) they fixed upright the dazzling (seat).

The first pāda contains two datives, pitré and the prn. asmai. Because of its lack of accent, asmai cannot be a demonst. adj. with pitré. Geldner gets out of the difficulty by interpr. pitré as a simile, which allows asmai to be independently construed, but this depends on his frequent assumption that cid can be a simile marker, a role I do not think it can have. Instead I give the VP cakruḥ sádanam a double reading: acdg. to the first the Aṅgirases perform a Sattra for their father (see 9c), but in the 2nd they also prepare for him a literal seat. Because cakruḥ sádanam participates in two clauses, each can have an independent dative, though in my opinion the datives are coreferential.

It is unclear what the referent of the object in b is, described as máhi tvíṣīmat “great and turbulent.” Geldner, flg. Sāyaṇa, takes it as a further reference to the seat, Renou the all-purpose “quelque chose,” Schmidt the eye of the sun, Witzel Gotō sim. the sun-god. My own candidate is the pā́thaḥ of 6b, also described as máhi there. In vs. 6 the word is used to indicate the herd, which is contained in the fold (see comm. there); here I think it is the container, the fold or pen, itself – representing the cosmic space and also the ritual ground. When they survey it they see that this space needs organizing, which they proceed to do – by propping apart Heaven and Earth (a deed usually ascribed to Indra) and preparing and propping up a seat for Indra. They thus make the whole cosmos into Indra’s ritual ground, and in the next vs. (13ab) Earth herself serves as the emplacement allowing Indra to pierce Vṛtra.

The position of the hí is somewhat anomalous: since the whole b pāda forms a single clause, we would expect the hí in Wackernagel’s position. However, there is a general tendency when a preverb precedes its verb late in the clause for hí to intervene between them, as here: … ví hí khyan#. More specifically, 1) when there’s a hí in a clause containing a verbal form of √khyā, it always immediately precedes the verb – sometimes in normal Wack. pos. (e.g., I.81.9), sometimes not (as here and, e.g., VI.15.15). 2) With one exception, all injunc. forms of √khyā are preceded either by hí or by a preverb ending in -i, which prob. led to a sense that √khyā should be so preceded. Note also in this passage the phonetic echoes #máhi … vi hí khyan#, which also resonates with pāda d … ví minvan#. It is perhaps worth noting in this connection how many pādas in this hymn begin with máhi or mahī́: 3d, 4b, 6b, 12b, 13a, 14a, 14c, 15a (esp. clustered here); cf. also mahás 3b, mahā́n 3c, 18d. I assume that a pāda opening *máhi hí would be avoided; in any case there are none in the RV.

In d most tr. take the sun as the referent of the object. I instead supply the seat.

The root √mi often takes ‘seat’ as obj.: not our sádanam admittedly, but sádmanII.15.3 (with ví), X.20.5, I.173.3, IX.97.1, sā́dana- X.18.13. This is a fairly large percentage of the attested forms of the verb, and since ‘seat’ is already present in this vs., it is easily supplied here.

They made a mansion for their Father, deftly provided him a great and glorious dwelling;
With firm support parted and stayed the Parents, and, sitting, fixed him there erected, mighty.

Wie ein Vater bereiteten sie ihm einen Sitz, denn die Guttäter hatten eine hohen, funkelnden Sitz ausersehen. Sie stützten die beiden Erzeugerinnen durch eine Stütze und während die die Opfersitzung hielten, richteten sie den blendenden empor.

Dem Vater [dem Angiras, der hier dem Himmel gleich- gesetzt seheint] bereiteten sie den Sitz; denn grossen glänzenden Sitz ersahn ihm die thätigen; das Aelternpaar [Himmel und Erde] mit fester Stütze stützend, errichteten sie sitzend den aufgerich- teten glänzenden [Sitz].

Ему, отцу, они приготовили сидение:
Ведь они, благодетели, обнаружили великое блистающее (сидение).
Они укрепили креплением обеих родительниц,
Сидя, они воздвигли кверху неукротимого.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सुकृतः) उत्तमधर्म सम्बन्धी कर्म करने और (विष्कभ्नन्तः) विशेष करके धारण करनेवाले महत्तत्त्व अर्थात् बुद्धि आदि की (जनित्री) उत्पन्न करनेवाली प्रकृति के सदृश (आसीनाः) स्थिर (स्कम्भनेन) धारण करने से (ऊर्ध्वम्) ऊँचे (रभसम्) वेग को (वि) (मिन्वन्) विशेष करके फेंकते और विद्या को (वि) (ख्यन्) प्रकाश करते वा (हि) जिसकारण (चित्) ही (अस्मै) इस (पित्रे) पालन करनेवाले के लिये (त्विषीमत्) बहुत कान्तियों से युक्त (महि) बड़े (सदनम्) स्थान को (सम्) (चक्रुः) सम्पन्न करें, वे कृतकृत्य विद्वान् होवें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जैसे व्यापक प्रकृति के द्वारा महत्तत्त्व आदि को रचकर सम्पूर्ण जगत् को ईश्वर रचता है, वैसे ही विद्वान् जन पिता के सदृश वर्त्तमान होकर सम्पूर्ण जनों के लिये सुख धारण करते और पदार्थविद्या का प्रत्यक्ष अभ्यास करके शिक्षा देते हैं ॥१२॥

अन्वय: ये सुकृतो विष्कभ्नन्तो महत्तत्त्वादीनां जनित्री प्रकृतिरिवासीनाः स्कम्भनेनोर्ध्वं रभसं विमिन्वन् विद्यां विख्यन् हि चिदप्यस्मै पित्रे त्विषीमन्महि सदनं संश्चक्रुस्ते कृतकृत्या विद्वांसः स्युः ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पित्रे) पालकाय (चित्) अपि (चक्रुः) कुर्य्युः (सदनम्) स्थानम् (सम्) (अस्मै) (महि) महत् (त्विषीमत्) बह्व्यस्त्विषयो दीप्तयो विद्यन्ते यस्मिँस्तत्। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (सुकृतः) ये शोभनानि धर्म्याणि कर्माणि कुर्वन्ति ते (वि) (हि) यतः (ख्यन्) प्रकाशयन्ति (विष्कभ्नन्तः) ये विशेषेण स्कभ्नन्ति धरन्ति ते (स्कम्भनेन) धारणेन। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (जनित्री) मातृवत्सर्वेषां महत्तत्त्वादीनामुत्पादिका (आसीनाः) स्थिराः (ऊर्ध्वम्) (रभसम्) वेगम् (वि) (मिन्वन्) विशेषेण प्रक्षिपन्ति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - यथा विभ्व्याः प्रकृतेः सकाशान्महत्तत्त्वादीनि निर्म्माय जगत्सर्वं जगदीश्वरो विदधाति तथैव विद्वांसः पितृवद्वर्त्तमानाः सन्तः सर्वार्थं सुखं विदधति पदार्थविद्यां साक्षात्कृत्योपदिशन्ति च ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जसे व्यापक प्रकृतीपासून महत्तत्त्व इत्यादी उत्पन्न करून ईश्वर संपूर्ण जगाला निर्माण करतो, तसेच विद्वान लोक पित्याप्रमाणे संपूर्ण लोकांना सुख देतात व पदार्थविद्येचा प्रत्यक्ष अभ्यास करून शिक्षण देतात. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मही꣡ य꣡दि धिष꣡णा शिश्न꣡थे धा꣡त्
सद्योवृ꣡धं विभु꣡वं रो꣡दसीयोः°
गि꣡रो य꣡स्मिन्न् अनवद्याः꣡ समीची꣡र्
वि꣡श्वा इ꣡न्द्राय त꣡विषीर् अ꣡नुत्ताः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́t ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dhiṣáṇā ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śiśnáthe ← śiśnátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)
{}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

sadyovŕ̥dham ← sadyovŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vibhvàm ← vibhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anavadyā́ḥ ← anavadyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samīcī́ḥ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ánuttāḥ ← ánutta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

táviṣīḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

म॒ही । यदि॑ । धि॒षणा॑ । शि॒श्नथे॑ । धात् । स॒द्यः॒ऽवृध॑म् । वि॒ऽभ्व॑म् । रोद॑स्योः ।
गिरः॑ । यस्मि॑न् । अ॒न॒व॒द्याः । स॒म्ऽई॒चीः । विश्वाः॑ । इन्द्रा॑य । तवि॑षीः । अनु॑त्ताः ॥

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• dhiṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• śiśnathe ← śiśnatha
• [noun], locative, singular, masculine

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sadyovṛdhaṃ ← sadyovṛdham ← sadyovṛdh
• [noun], accusative, singular, masculine

• vibhvaṃ ← vibhvam ← vibhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], locative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• yasminn ← yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• anavadyāḥ ← anavadya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “blameless; faultless.”

• samīcīr ← samīcīḥ ← samyañc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “conjugate; united.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• taviṣīr ← taviṣīḥ ← taviṣī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “strength; power.”

• anuttāḥ ← anutta
• [noun], nominative, plural, feminine
• “anutta [word]; insuperable.”

मही महती धिषणा अस्माभिः क्रियमाणेन्द्रविषया स्तुतिः रोदस्योः शिश्नथे द्यावापृथिव्योरन्योन्यविश्लेषाय सद्योवृधं तदानीमेव वर्धमानं विभ्वं विभुं तयोर्धारणसमर्थं साधनं यदि धात् अकरोत् ततस्तत्र वर्तमाने यस्मिन् इन्द्रे अनवद्याः दोषरहिताः गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः समीचीः संगता भवन्ति । इन्द्राय इति विभक्तिव्यत्ययः । तादृशस्येन्द्रस्य विश्वाः तविषीः सर्वाणि बलानि अनुत्ताः अपरप्रेषितानि स्वभावसिद्धान्येव ॥ धिषणा । ‘ञिधृषा प्रागल्भ्ये ’ । धृषेः ‘धिष च संज्ञायाम् ’ इति क्युप्रत्ययः । धातोर्धिषादेशः । धृष्णोत्यनयेति धिषणा स्तुतिः । प्रत्ययस्वरः। शिश्नथे। श्नथ हिंसार्थः । अस्मात् क्विप्। ‘छन्दस्युभयथा’ इति तस्य सार्वधातुकत्वात् शप्। तस्य ‘बहुलं छन्दसि’ इति श्लुः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । धातुस्वरः । धात् । दधातेश्छान्दसे लुङि रूपम् । यदियोगादनिघातः । विभ्वम् । भवतेः क्विप् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति यणादेशः । उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति स्वरितत्वम् । अनुत्ताः । ‘णुद प्रेरणे’ इत्यस्य नञ्पूर्वस्य निष्ठायां ’ नसत्तनिषत्तानुत्त’ इत्यादिना निपातनान्निष्ठातकारस्य नत्वाभावः । नञः स्वरः ॥

English translation:

“Inasmuch as our devout praise has appointed a thiriving ruler for the regulation of heaven and earth, to whom faultless and appropriate commendations (are due), therefore are all the energies of Indra spontaneously exerted.”

When the great (Earth), the Holy Place, has set him to piercing— him who is grown strong in a single day, spread wide in the two world-halves,
and in whom the flawless hymns are united—(then) all powers are conceded to Indra.

I take yádi here as a shortened form of yád *ī with enclitic pronoun (as in 2c and 6a), though it unfortunately appears before a word beginning with a single consonant. An “if” makes no sense here, and it is also desirable to have an acc. pron.

in this pāda to serve as obj. of dhā́t and subj. of the infinitival śiśnáthe. This putative

*ī may anticipate and double the heavy acc. phrase of b, assuming that the latter refers to Indra.

As noted just above, Earth herself serves as the foundation from which Indra can launch his attack. Our passage is very similar to I.102.7 … tvā dhiṣáṇā titviṣe mahy, ádhā vrtr̥ ā́ṇi jighnase … “The great (Earth), the Holy Place has sparked you ….

So you keep smashing obstacles …,” with the same mahī́… dhiṣáṇā as here and even a form of √tviṣ, like tvíṣīmat in 12b; cf. also VI.19.2 índram evá dhiṣáṇā sātáye dhāt “The Holy Place positioned just Indra for winning,” with √dhā + inf. as here. The same √dhā + inf. construction is found in 19d below: svàś ca naḥ … sātáye dhāḥ “and set us up to win the sun.” Although Grassmann assigns the hapax śíśnathe to a them. stem śiśnátha-, as Oldenberg clearly states we expect a datival infinitive here, and so it more likely belongs to an athem. stem śiśnáth-; cf. abhiśnáth-.

Renou takes b as describing Vṛtra, Schmidt Indra; Geldner’s tr. is not clear, though Schmidt (169 n.) claims it’s to Vṛtra. I follow Schmidt in assigning the phrase to Indra, though the poet may have intended its referent to be ambiguous, indicating that the opponents are almost evenly balanced.

I follow the current standard view (represented already by Geldner and Renou) that ánutta- is the ppl. to the lexeme ánu √dā ‘concede’; Schmidt and Witzel Gotō follow the older deriv. from √nud ‘push’, hence ‘unpushable’ vel sim.

What time the ample chalice had impelled him, swift waxing, vast, to pierce the earth and heaven,-
Him in whom blameless songs are all united: all powers invincible belong to Indra.

Wenn die hohe Disana ihn dazu bestimmt hat, den Vritra niederzustoßen, der an einem Tage groß wurde und in beiden Welthälften sich breit machte, so sind alle Kräfte dem Indra zugestanden, auf den die fehlerlosen Lobreden sich vereinigen.

Wenn die grosse mit Soma gefüllte Schale den schnell er- starkten Helden beider Welten zum Angriff treibt, ihn, in welchem die tadellosen Lieder sich vereinen, so sind alle ungebeugten Kräfte dem Indra.

Когда великая Дхишана, чтобы столкнуть (Вритру), поставила
(Того,) кто вырос за один день, распространился среди двух миров,
На ком сходятся безупречные песни,
Все силы были предоставлены Индре.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! आप लोगों से (यदि) जो (मही) अत्यन्त सत्कार करने योग्य (धिषणा) प्रगल्भ अर्थात् नहीं रुकनेवाली वाणी (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी के मध्य में (सद्योवृधम्) शीघ्र वृद्धिकारक (विभ्वम्) व्यापक को (धात्) धारण करती है तो इस अविद्या का (शिश्नथे) नाश करती है (यस्मिन्) जिसमें (अनवद्याः) निन्दारहित (समीचीः) सत्य को धारण करनेवाली (तविषीः) बलयुक्त (अनुत्ताः) अनुकूलता से धारण की गई (विश्वाः) सम्पूर्ण (गिरः) वाणियाँ (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य के लिये समर्थ होवें वह व्यवहार सदा सेवन करने योग्य है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् लोग अनेक प्रकार की विद्याओं से युक्त वाणियों को धारण करके व्यापक परमात्मा के जानने की इच्छा करें, वे बड़े ऐश्वर्य को प्राप्त होवें ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वांसो भवद्भिर्यदि मही धिषणावाग्रोदस्योर्मध्ये सद्योवृधं विभ्वं धात्तर्हीयमविद्यां शिश्नथे सा सङ्ग्राह्या यस्मिन्ननवद्याः समीचीस्तविषीरनुत्ता विश्वा गिर इन्द्राय प्रभवेयुस्स व्यवहारः सदा सेवनीयः ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मही) अतीव सत्कर्त्तव्या (यदि) (धिषणा) प्रगल्भा वाक् (शिश्नथे) श्नथति हिनस्ति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (धात्) दधाति (सद्योवृधम्) यः सद्यो वर्धयति तम् (विभ्वम्) व्यापकम् (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योः (गिरः) वाण्यः (यस्मिन्) (अनवद्याः) अनिन्द्याः (समीचीः) याः समानं सत्यमञ्चन्ति ताः (विश्वाः) अखिलाः (इन्द्राय) परमैश्वर्य्याय (तविषीः) बलयुक्ताः (अनुत्ताः) आनुकूल्येन धृताः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो विविधविद्यायुक्ता वाचो धृत्वा विभुं परमात्मानं ज्ञातुमिच्छेयुस्ते परमैश्वर्य्यं लभेरन् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक अनेक प्रकारच्या विद्यांनी युक्त वाणींना धारण करून व्यापक परमात्म्याला जाणण्याची इच्छा करतात, त्यांना महान ऐश्वर्य प्राप्त होते. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म꣡हि आ꣡ ते सखियं꣡ वश्मि शक्ती꣡र्
आ꣡ वृत्रघ्ने꣡ नियु꣡तो यन्ति पूर्वीः꣡
म꣡हि स्तोत्र꣡म् अ꣡व आ꣡गन्म सूरे꣡र्
अस्मा꣡कं सु꣡ मघवन् बोधि गोपाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śaktī́ḥ ← śaktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vaśmi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vr̥traghné ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sūréḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)
{}

महि॑ । आ । ते॒ । स॒ख्यम् । व॒श्मि॒ । श॒क्तीः । आ । वृ॒त्र॒ऽघ्ने । नि॒ऽयुतः॑ । य॒न्ति॒ । पू॒र्वीः ।
महि॑ । स्तो॒त्रम् । अवः॑ । आ । अ॒ग॒न्म॒ । सू॒रेः । अ॒स्माक॑म् । सु । म॒घ॒ऽव॒न् । बो॒धि॒ । गो॒पाः ॥

• mahy ← mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vaśmi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• śaktīr ← śaktīḥ ← śakti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “spear; ability; Shakti; potency; power; capacity; śakti [word]; potency; capability; reproduction.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛtraghne ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtraghne ← ghne ← han
• [noun], dative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• niyuto ← niyutaḥ ← niyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; team.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• stotram ← stotra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• ava ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• āganma ← āgam ← √gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• sūrer ← sūreḥ ← sūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “guru.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

हे इन्द्र ते तव महि महत् सख्यम् आ वश्मि आकामये । शक्तीः त्वत्संबन्धीनि दानानि चाकामये । वृत्रघ्ने वृत्रासुरस्य हन्त्रे तुभ्यं पूर्वीः बह्व्यः नियुतः वडवाः आ यन्ति वहनार्थमागच्छन्ति । सूरेः विदुषस्तव महि महत् स्तोत्रम् अवः हविर्लक्षणमन्नं च आ अगन्म प्रापयामः। हे मघवन् इन्द्र तादृशस्त्वं अस्माकं सु" सुष्ठु गोपाः पालयिता भवामीति बोधि बुध्यस्व ॥ सख्यम् । सख्युर्यः’ इति भावार्थे यप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । वश्मि । ‘वश कान्तौ । लटि रूपम् । नियुतः । ‘यु मिश्रणे’। क्विप् । नितरां युवन्ति मिश्रयन्त्यात्मानं रथेष्विति नियुतो वडवाः । अगन्म । गमेर्लङ्युत्तमबहुवचने ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ‘म्वोश्च ’ इति मकारस्य नकारः । निघातः । बोधि । बुधेर्लोटि हेर्धौ रूपम् । निघातः । गोपाः । ‘गुपू रक्षणे ‘। ‘गुपूधूप’ इत्यादिना आयप्रत्ययः। तदन्तात् क्विप् । अतोलोपयलोपौ । प्रत्ययस्वरः॥

English translation:

“I wish, Indra, for your friendship, and (the exercise of) your powers;many heroes come to the slayer of Vṛtra; we offer to you, sage, great praise and oblations; consider yourself, Maghavan, as our protector.”

Great is your comradeship—I long for it here, and for your powers. Numerous teams [=our poetic thoughts] come here to the
Vr̥tra-smasher.
Great is the praise song. We have arrived at the favor of the patron [=Indra]. For us, liberal one, become a protector of cows.

Because vaśmi is unaccented, the first pāda would be more accurately tr. “I long for your companionship ….” since vaśmi cannot begin a clause. I tr. as I did to capture the parallelism of pādas a #máhi … sakhyám and c #máhi stótram, as well as 15a máhi kṣétram.

I crave thy powers, I crave thy mighty friendship: full many a team goes to the Vrtra-slayer.
Great is the laud, we seek the Princes’ favour. Be thou, O Maghavan, our guard and keeper.

Ich verlange nach deiner großen Freundschaft, nach deinen guten Diensten. Dem Vritratöter gehen viele Gaben zu. Groß ist das Loblied; wir sind in die Gunst des Herrn gekommen. Sei uns, du Gabenreicher, fein ein Beschützer!

Ich wünsche mir deine grosse Freundschaft und deine Hülfen, zum Vritratödter gehen viele Lieder- Gespanne; wir voll- führten grosses Loblied, ein Labsal des Herrlichen [Indra]; sei du, mächtiger, unser Behüter.

Я хочу твоей великой дружбы, (твоих) услуг.
Многие упряжки движутся к убийце Вритры.
Велико восхваление. Мы достигли поддержки покровителя.
Будь же по-настоящему нашим хранителем, о щедрый!

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) अत्यन्त श्रेष्ठ धनयुक्त पुरुष ! मैं (ते) आपके (महि) अति आदर करने योग्य (सख्यम्) मित्रभाव की (आ, वश्मि) अच्छी कामना करता हूँ विद्वान् जन जिस (वृत्रघ्ने) मेघ के नाशकर्त्ता सूर्य्य के तुल्य वर्त्तमान आपके लिये (पूर्वीः) अनादि काल से सिद्ध (नियुतः) निश्चित (शक्तीः) सामर्थ्यो को (आ) (यन्ति) प्राप्त होते हैं उस (अस्माकम्) हम लोगों के मध्य में वर्त्तमान (सूरेः) परमोत्तम विद्वान् आपके समीप से (महि) बड़े (स्तोत्रम्) स्तुति करने के योग्य (अवः) रक्षा आदि को हम लोग (आ, अगन्म) प्राप्त होवें आप हम लोगों की (गोपाः) रक्षा करते हुए (सु) (बोधि) जानिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोगों को चाहिये कि विद्वान् जनों के साथ मित्रता कर सामर्थ्य पूर्ण कर और न्याय से संपूर्ण जनों की रक्षा करके सूर्य्य के प्रकाश के सदृश संसार में विद्या के बोध का प्रकाश करें ॥१४॥

अन्वय: हे मघवन्नहं ते महि सख्यमावश्मि विद्वांसो यस्मै वृत्रघ्न इव वर्त्तमानाय तुभ्यं पूर्वीर्नियुतः शक्तीरायन्ति तस्यास्माकं मध्ये वर्त्तमानस्य सूरेस्तव सकाशान्महि स्तोत्रमवो वयमागन्म त्वमस्माकं गोपाः सन्सुबोधि ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महि) महत्पूजनीयम् (आ) (ते) तव (सख्यम्) मित्रस्य भावम् (वश्मि) कामये (शक्तीः) सामर्थ्यानि (आ) (वृत्रघ्ने) यः सूर्य्यो मेघं वृत्रं हन्ति तद्वद्वर्त्तमानाय (नियुतः) निश्चिताः (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (पूर्वीः) प्राचीनाः सनातन्यः (महि) महत् (स्तोत्रम्) स्तोतुमर्हम् (अवः) रक्षणादिकम् (आ) (अगन्म) प्राप्नुयाम (सूरेः) परमविदुषः (अस्माकम्) मध्ये वर्त्तमानस्य (सु) शोभने (मघवन्) परमपूजितधनयुक्त (बोधि) बुध्यस्व (गोपाः) रक्षकः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विद्वद्भिः सह मैत्रीं विधाय सामर्थ्यं पूर्णं कृत्वा न्यायेन सर्वान् संरक्ष्य सूर्य्यस्य प्रकाश इव जगति विद्याबोधः प्रकाशनीयः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्वानांबरोबर मैत्री करून पूर्ण सामर्थ्य प्राप्त करून न्यायाने संपूर्ण लोकांचे रक्षण करून सूर्य प्रकाशाप्रमाणे जगाला विद्येचा बोध करून द्यावा. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म꣡हि क्षे꣡त्रम् पुरु꣡ श्चन्द्रं꣡ विविद्वा꣡न्
आ꣡द् इ꣡त् स꣡खिभ्यश् चर꣡थं स꣡म् ऐरत्
इ꣡न्द्रो नृ꣡भिर् अजनद् दी꣡दियानः
साकं꣡ सू꣡र्यम् उष꣡सं गातु꣡म् अग्नि꣡म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣétram ← kṣétra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ścandrám ← ścandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vividvā́n ← √vid- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

airat ← √īr- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

carátham ← carátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

ajanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dī́dyānaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)
{}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

महि॑ । क्षेत्र॑म् । पु॒रु । च॒न्द्रम् । वि॒वि॒द्वान् । आत् । इत् । सखि॑ऽभ्यः । च॒रथ॑म् । सम् । ऐ॒रत् ।
इन्द्रः॑ । नृऽभिः॑ । अ॒ज॒न॒त् । दीद्या॑नः । सा॒कम् । सूर्य॑म् । उ॒षस॑म् । गा॒तुम् । अ॒ग्निम् ॥

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• kṣetram ← kṣetra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• ścandraṃ ← ścandram ← ścandra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shining; glistening; brilliant.”

• vividvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “find; detect; marry; get; think.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• sakhibhyaś ← sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• carathaṃ ← caratham ← caratha
• [noun], accusative, singular, neuter

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• airat ← īr
• [verb], singular, Imperfect
• “go.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ajanad ← ajanat ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dīdyānaḥ ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

योऽयम् इन्द्रः महि महत् क्षेत्रं केदारादि पुरु प्रभूत चन्द्रं हिरण्यं च विविद्वान अर्थिभ्यः सखिभ्यः अस्मभ्यं लम्भयन् । आदित् अनन्तरं चरथं चरात्मकं गवादिकं च समैरत् सम्यक् प्रैरयत् । दत्तवानित्यर्थः । दीद्यानः दीप्यमानः सोऽयम् इन्द्रः नृभिः नेतृभिः कर्मसहायभूतैर्मरुद्भिः साकं सहितः सन् सूर्यं कालस्य निर्वाहकम् आदित्यम् उषसम् उषःकालं गातुम् । गायन्ति स्तुवन्त्यस्यामिन्द्रादिदेवानिति गातुः पृथिवी । ताम् । अग्निम् अग्निहोत्रादिकर्मसाधनभूतम् आहवनीयादिलक्षणमग्निं च अजनत् अजनयत् ॥ पुरु चन्द्रम् । संहितायां ‘ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे इति सुडागमः । तस्य श्रुत्वेन शकारः । पदकाले नास्ति सुडागमः । पुरु । कुप्रत्ययस्वरः । चन्द्रम् । रक् । प्रत्ययस्वरः । चरथम् । चर गत्यर्थः । अस्मादौणादिकोऽथप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । ऐरत् । ‘ईर गतौ ’ इत्यस्य लङि • आडजादीनाम्’ इत्याडागमः । निघातः । अजनत् । जनेर्ण्य॑न्तस्य लङि रूपम् । ‘बहुलमन्यत्रापि संज्ञाच्छन्दसोः’ इति णिलुक् । गातुम् । ‘गै शब्दे’। ‘°गापायाहिभ्यः’ इति तुप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“Wide fields, vast treasure, (spacious) pastures has the much-knowing (Indra) bestowed upon his friends; the radiant Indra with the leaders (of rites, the Maruts) genitive rated the sun, the dawn, the earth and fire.”

Great the dwelling place, abundant the gleaming (goods) that he found; thereupon he assembled movable (goods [=livestock]) for his comrades.
Indra along with the men, as shining one, begot at one blow the sun, the dawn, the way, the fire.

Geldner takes nṛ́bhiḥ as the agent with the part. dī́dyānaḥ (“von den Männern entflammt (?)”), but this participle never elsewhere takes an agent. Better an instr. of accompaniment, with most other tr. That Indra is described as shining may be connected to the fact that three of the four things he generates shine too: the sun, the dawn, and fire. There is some disagreement about who the men are: the Aṅgirases or the Maruts. Given the general prominence of the Vala myth earlier in the hymn, but the more recent concentration on the Vṛtra myth, I imagine the ambiguity is intentional and both sets of Indra’s helpers are to be thought of.

He, having found great, splendid, rich dominion, sent life and motion to his friends and lovers.
Indra who shone together with the Heroes begot the song, the fire, and Sun and Morning.

Er gewann ein großes Land, viel Gold und stellte den Freunden den beweglichen Besitz wieder her. Indra, von den Männern entflammt, erzeugte miteinander Sonne, Morgenröte, den Gang des Himmels, das Feuer.

Einen grossen, sehr glänzenden Grundbesitz ertheilend, beförderte er den Freunden recht den Fortgang; Indra erzeugte mit den Männern strahlend zugleich die Sonne, die Morgenröthe, Wohlfahrt, Feuer.

Добывший огромную местность, много золота,
Он еще пригнал для друзей движимое имущество.
Индра вместе с мужами породил, сверкая,
Одновременно солнце, утреннюю зарю, свободный путь, огонь.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (विविद्वान्) ज्ञाता और (दीद्यानः) प्रकाशमान (इन्द्रः) बिजुली के सदृश सुख का वर्द्धक और दुःख का नाशक (सखिभ्यः) मित्रों के लिये (इत्) ही (महि) बड़ा (पुरु) बहुत (चन्द्रम्) सुवर्ण (क्षेत्रम्) पदार्थों का आधार (चरथम्) गमन वा विज्ञान की (सम्) (ऐरत्) प्रेरणा करे (आत्) उसके अनन्तर (नृभिः) प्रधान जनों के (साकम्) साथ (सूर्य्यम्) सूर्य्य (उषसम्) प्रातःकाल (गातुम्) वाणी वा भूमि और (अग्निम्) अग्नि को (अजनत्) उत्पन्न करे, उसका सदा सत्कार करो ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्या से युक्त बिजुली सूर्य्य भूमि और अग्नि प्रातःकालादि समय में ऐश्वर्य को उत्पन्न कर मित्रों को सुख देते हैं, वैसे ही विद्वान् लोग मनुष्य आदि प्राणियों को सुख देवें ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या यो विविद्वान् दीद्यान इन्द्र इव सखिभ्य इन्महि पुरुश्चन्द्रं क्षेत्रं चरथं च समैरदान्नृभिः साकं सूर्य्यमुषसं गातुमग्निमजनत्तं सदा सत्कुरुत ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महि) महत् (क्षेत्रम्) क्षियन्ति निवसन्ति पदार्था यस्मिंस्तत् (पुरु) बहु (चन्द्रम्) सुवर्णम्। अत्र ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्र इति सुडागमः। (विविद्वान्) वेत्ता (आत्) (इत्) एव (सखिभ्यः) मित्रेभ्यः (चरथम्) गमनं विज्ञानं या (सम्) सम्यक् (ऐरत्) प्रेरयेत्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं बहुलं छन्दसीति शपो लुङ् न। (इन्द्रः) विद्युदिव सुखप्रदो दुःखविदारकः (नृभिः) नायकैः (अजनत्) जनयेत् (दीद्यानः) देदीप्यमानः (साकम्) सह (सूर्य्यम्) सवितारम् (उषसम्) प्रभातम् (गातुम्) वाणीं भूमिं वा (अग्निम्) भौमं पावकम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्यया सुसंप्रयुक्ता विद्युत्सूर्य्यभूमिपावकाः प्रातरादिसमय ऐश्वर्य्यं जनयित्वा सखीन् सुखयन्ति तथैव विद्वांसो मनुष्यादीन्प्राणिनः सुखयन्तु ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जशी विद्येने युक्त विद्युत, सूर्य, भूमी व अग्नी प्रातःकाळसमयी ऐश्वर्य उत्पन्न करून मित्रांना सुख देतात, तसेच विद्वान लोकांनी माणसांना सुख द्यावे. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अप꣡श् चिद् एष꣡ विभु꣡वो द꣡मूनाः
प्र꣡ सध्री꣡चीर् असृजद् विश्व꣡श्चन्द्राः
म꣡ध्वः पुनानाः꣡ कवि꣡भिः पवि꣡त्रैर्
द्यु꣡भिर् हिन्वन्ति अक्तु꣡भिर् ध꣡नुत्रीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

cit ← cit (invariable)
{}

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhvàḥ ← vibhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asr̥jat ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

sadhrī́cīḥ ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

viśváścandrāḥ ← viśváścandra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kavíbhiḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pavítraiḥ ← pavítra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

punānā́ḥ ← √pū- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhánutrīḥ ← dhánutar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒पः । चि॒त् । ए॒षः । वि॒ऽभ्वः॑ । दमू॑नाः । प्र । स॒ध्रीचीः॑ । अ॒सृ॒ज॒त् । वि॒श्वऽच॑न्द्राः ।
मध्वः॑ । पु॒ना॒नाः । क॒विऽभिः॑ । प॒वित्रैः॑ । द्युऽभिः॑ । हि॒न्व॒न्ति॒ । अ॒क्तुऽभिः॑ । धनु॑त्रीः ॥

• apaś ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vibhvo ← vibhvaḥ ← vibhu
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mighty; abundant; big.”

• damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sadhrīcīr ← sadhrīcīḥ ← sadhryañc
• [noun], accusative, plural, feminine

• asṛjad ← asṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• viśvaścandrāḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvaścandrāḥ ← ścandrāḥ ← ścandra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “shining; glistening; brilliant.”

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], accusative, plural, feminine
• “sweet; deft.”

• punānāḥ ← pū
• [verb noun], accusative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• kavibhiḥ ← kavi
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “mental; wise; mental; enlightened.”

• pavitrair ← pavitraiḥ ← pavitra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “strainer.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• hinvanty ← hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• aktubhir ← aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• dhanutrīḥ ← dhanutṛ
• [noun], accusative, plural, feminine

दमूनाः । दान्तं मनो यस्यासौ दमूनाः दन्तमनाः । यद्वा दाम्यतीति दमूनाः । उपरत इत्यर्थः । स एषः एवेन्द्रः विभ्वः व्याप्तः सधीचीः परस्परसंगता: विश्वश्चन्द्राः विश्वस्याह्लादयित्रीः। विश्वस्याह्लादो याभ्यस्ता इति वा । एवंभूताः अपः प्र असृजत् सृष्टवान् । सृष्टाश्च ता आपः मध्वः माधुर्योपेतान् सोमान् कविभिः पवित्रैः अग्निवायुसूर्यैः पुनानाः शोधयित्र्यः धनुत्रीः सर्वस्य जगतः प्रीणयित्र्यः सत्यः द्युभिः दिवसैः अक्तुभिः चित् रात्रिभिः च हिन्वन्ति । रात्रिंदिवं सर्वं जगत् स्वस्वव्यापारप्रवणं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ दमूनाः। ‘दमु उपशमे । ‘दमेरूनसिः’ इत्यूनसिप्रत्ययः । दाम्यतीति दमूनाः । यद्वा दान्तशब्दस्य दभावो मनसो मकारात् परस्याकारस्य ऊकारश्छान्दसः । असृजत् ।’ सृज विसर्गे’। हिन्वन्ति । ’ हि गतौ । निघातः । धनुत्रीः । ‘धन धान्ये ’ इत्यस्मात् अशित्रादित्वात् उत्रप्रत्ययः । शार्ङ्गरवादिषु ङीन् द्रष्टव्यः । नित्स्वरः ॥

English translation:

“This lowly-minded Indra has created the wide-spread, commingled, all-delighting waters; and they, purifying the sweet (libations) with the sage purifiers, and being benevolent (to all), proceed with (the revolutions) of days and nights.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With the sage purifiers: kavibhiḥ pavitraiḥ = the sages, who are as it were with the filters or purifiers of the soma, are the divinities: agni, vāyu and sūrya; proceed with days and nights: dyubhir-hinvantyuktabhiḥ = they go with days and nights, i.e. they regulate by day and night the respective functions of all the world: rātridivam saravam jagat sva svavyāparapravanam kurvanti, they make the whole world diligent in its respective functions by night and day

Also the all-gleaming waters, spread wide, did this master of the house send surging forth toward a single goal.
Through the days, through the nights, (the priests) impel the runners, (the streams) of honey [=soma] being purified with poets as their purifying filters.

My interpr. of this vs. differs significantly from the standard, beginning with the disposition of the pādas. Most take abc together, with d as a separate clause, while I divide the vs. into two hemistichs, which express parallel notions. In ab, in mythological time, Indra sends the waters surging; this is the standard happy denouement of the Vṛtra myth. In cd priests (even perhaps the Aṅgirases) impel another collection of liquid, the streams of soma – the ritual equivalent of Indra’s cosmogonic release of the waters. Although the standard interpr. tacks pāda c onto ab, as describing the waters, it contains vocabulary that is strongly associated with soma: mádhu- ‘honey, sweet’, √pū ‘purify’, and pavítra- ‘filter’, and I cannot offhand think of another instance in which waters are said to be purified, though they are purifying.

In ab note the return of several lexical items: vibhū́- (13b) and sadhryàñc- (6b). The cid ‘also’ also links this vs. with a previous part of the hymn, namely 11b where Indra sends surging another group of fem. entities (ruddy [cows]): úd usríyā asṛjad índro arkaíḥ.

I do not understand why Indra is called dámūnāḥ ‘master of the house’. The word is generally an epithet of Agni (understandably), and there is nothing in this passage that seems to me to link Indra to the domestic sphere. In c mádhvaḥ is taken by most as fem. acc. pl. (by Schmidt as masc. nom. pl.).

Several exx. of this form are analyzed by Grassmann as either masc. nom. pl. or fem.

nom./acc. pl. However, none of these supposed examples is convincing, and it is best to take it here as the gen. sg. it usually is. It then needs a head noun. Oldenberg adduces nearby III.36.7 mádhvaḥ punanti dhā́rayā pavítraiḥ “they purify it in a stream of honey with purifying filters,” which is very similar to our pāda c. I therefore supply, with Oldenberg, a form of dhā́rā- ‘stream’ upon which gen. mádhvaḥ depends. The precise form I supply is acc. pl. dhā́rāḥ, modified by the (fem. acc.) part. punānā́ḥ and coreferential with dhánutrīḥ ‘runners’ at the end of the vs. The conceit in the phrase hinvanti … dhánutrīḥ is that the priests are spurring on the streams of soma (like) horses. As for the subj. of hinvanti, I take it as (the current) priests (as in the sim.

passage III.36.7 just quoted; also III.46.5, where Adhvaryus are the subj. of hinvanti).

It could also be, with Renou, the Aṅgirases, who have been operating as priests in the Sattra depicted earlier.

Geldner (/Witzel Gotō) take kavíbhiḥ as an adjective with pavítraiḥ (Geldner: “mit geistigen Filtern”), but in my opinion there are no adjectival uses of kaví-. Instead it is used as a defining appositive (poets as filters), as I take it, sim. Renou, or it is a separate agent with punānā́ḥ (“being purified by poets with filters”), with Schmidt (170).

Vast, the House-Friend, he set the waters flowing, all-lucid, widely spread, that move together.
By the wise cleansings of the meath made holy, through days, and nights they speed the swift streams onward.

Auch die sich verbreitenden Gewässer ließ der Gebieter in gleicher Richtung laufen, die allschimmernden, süßen, mit geistigen Filtern geläutert. Tag und Nacht laufend trieben sie ihre Rosse an.

Die Wasser auch liess er, der starke Hausfreund, ver- einigt fliessen, die allschimmernden; und die durch die Priester und die Seihen gereinigten süssen, schnellströmendon Tränke lassen sie [wol die Wasser als Subject] rinnen Tag und Nacht.

И растекающиеся воды этот друг дома
Направил к одной цели, переливающиеся всеми цветами,
Сладкие, очищаемые духовными цедилками.
Мчась дни и ночи, они (вс?) приводят в движение.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो लोग (कविभिः) विद्वान् जनों के सहित (पवित्रैः) उत्तम व्यवहारों तथा (द्युभिः) दिनों और (अक्तुभिः) रात्रियों से (मध्वः) कोमल स्वभाववाले मनुष्यों को (पुनानाः) पवित्र करते हुए जन (धनुत्रीः) धन और धान्य आदिकों से युक्त (हिन्वन्ति) बढ़ाते वा बढ़ते हैं जो (चित्) भी (एषः) यह (विभ्वः) व्यापक (दमूनाः) जितेन्दिय मनयुक्त (सध्रीचीः) एक साथ मिले हुए (विश्वश्चन्द्राः) संपूर्ण सुवर्ण आदिकों से युक्त (अपः) जलों के सदृश व्याप्त विद्याओं को (प्र) (असृजत्) उत्पन्न करता है, उन और उसका सर्व जन सङ्गम करें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् लोग बहुत ऐश्वर्य्यों के जनक पदार्थों को कार्य सिद्धि के लिये उपयोग में लाते तथा विद्वान् जनों के साथ शुद्ध आचरणों को करके सुख और ऐश्वर्य्य दिन रात्रि बढ़ाते, वे भाग्यशाली हैं ॥१६॥

अन्वय: हे मनुष्या ये कविभिः सहिताः पवित्रैर्द्युभिरक्तुभिर्मध्वः पुनाना जना धनुत्रीर्हिन्वन्ति यश्चिदेष विभ्वो दमूनाः सध्रीचीर्विश्वश्चन्द्रा अपः प्रासृजत्ताँस्तं च सर्वे सङ्गच्छन्ताम् ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपः) जलानीव व्याप्तविद्याः (चित्) अपि (एषः) (विभ्वः) विभूः (दमूनाः) जितेन्द्रियमनस्काः (प्र) (सध्रीचीः) सहैवाञ्चन्तीः (असृजत्) सृजति (विश्वश्चन्द्राः) विश्वानि समग्राणि चन्द्राणि सुवर्णादीनि येषान्ते। अत्रापि ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्र इति सुडागमः। (मध्वः) मधुरस्वभावान् जनान् (पुनानाः) पवित्रयन्तः (कविभिः) विद्वद्भिः (पवित्रैः) शुद्धैर्व्यवहारैः (द्युभिः) दिनैः (हिन्वन्ति) वर्धयन्ति वर्धन्ते वा। अत्र पक्षेऽन्तर्भावितो ण्यर्थः। (अक्तुभिः) रात्रिभिः (धनुत्रीः) धनधान्यादियुक्ताः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो वह्वैश्वर्य्यजनकान् पदार्थान् कार्यसिद्धये प्रयुञ्जते विद्वद्भिः सह पवित्राचरणं कृत्वा सुखैश्वर्य्यमहर्निशं वर्धयन्ति ते भाग्यशालिनः सन्ति ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक पुष्कळ ऐश्वर्याचे निर्माते बनून पदार्थांना कार्यसिद्धीसाठी उपयोगात आणतात व विद्वानांबरोबर शुद्ध आचरण करून दिवसरात्र सुख, ऐश्वर्य वाढवितात ते भाग्यशाली असतात. ॥ १६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡नु कृष्णे꣡ व꣡सुधिती जिहाते
उभे꣡ सू꣡र्यस्य मंह꣡ना य꣡जत्रे
प꣡रि य꣡त् ते महिमा꣡नं वृज꣡ध्यै
स꣡खाय इन्द्र का꣡मिया ऋजिप्याः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}

jihāte ← √hā- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kr̥ṣṇé ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vásudhitī ← vásudhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yájatre ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mahimā́nam ← mahimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vr̥jádhyai ← √vr̥j- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kā́myāḥ ← kā́mya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥jipyā́ḥ ← r̥jipyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अनु॑ । कृ॒ष्णे इति॑ । वसु॑धिती॒ इति॒ वसु॑ऽधिती । जि॒हा॒ते॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । सूर्य॑स्य । मं॒हना॑ । यज॑त्रे॒ इति॑ ।
परि॑ । यत् । ते॒ । म॒हि॒मान॑म् । वृ॒जध्यै॑ । सखा॑यः । इ॒न्द्र॒ । काम्याः॑ । ऋ॒जि॒प्याः ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• kṛṣṇe ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, dual, feminine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• vasudhitī ← vasudhiti
• [noun], nominative, dual, feminine

• jihāte ← hā
• [verb], plural, Present indikative
• “move over; yield; give way.”

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, feminine
• “both(a).”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• maṃhanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• yajatre ← yajatra
• [noun], nominative, dual, feminine
• “adorable.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahimānaṃ ← mahimānam ← mahiman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• vṛjadhyai ← vṛj
• [verb noun]

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kāmyā ← kāmyāḥ ← kāmya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “desirable; optional; beautiful.”

• ṛjipyāḥ ← ṛjipya
• [noun], nominative, plural, masculine

हे इन्द्र सूर्यस्य सुष्ठु जगतः प्रेरकस्य तव मंहना महत्त्वेन सामर्थ्येन वसुधिती वस्तव्यपदार्थधारणोपेते यजत्रे यजनार्हे ते उभे कृष्णे अहोरात्रे अनु जिहाते पुनःपुनरावृत्य वर्तेते । किंच। ऋजिप्याः ऋजुगतयः सखायः ते मित्रभूताः काम्याः कमनीया मरुतः वृजध्यै कर्मविघ्नकारिणामसुराणां वर्जनाय परिभवाय । यत् यस्य ते तव महिमानं सामर्थ्यमनुसृत्य परि परितः प्रभवन्ति ॥ जिहाते । ओहाङ् गतौ’ । जुहोत्यादिः । ‘भृञामित्’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । निघातः । मंहना । ’ महि वृद्धौ ’ । ल्युट् । लित्स्वरः । वृजध्यै । ’ वृजी वर्जने’ । तुमर्थे कध्यैप्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । प्रत्ययस्वरः । काम्याः । कमेर्ण्यन्तस्य ’ अचो यत्’ इति यत्प्रत्ययः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ऋजिप्याः । ‘ओप्यायी वृद्धौ ’ । क्विप् । लोपो व्योर्वलि ’ इति यलोपः । पूर्वपदस्योकारस्येकारो व्यत्ययेन । बहुवचनस्यैकवचनं छान्दसम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“The two adorable (alternations of) day and night, upholding (all things) by the might of the sun, successively revolve; your sincere and acceptable friends (the Maruts) are ready to encounter (your foes) and maintain your greatness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Day and night: the text has ubhe kṛṣṇe = both the blacks, i.e. ahorātre, day and night; by the might of the sun: sūryasya maṃhanā: sūrya = Indra, the impeller, preraka, of the world

The two black treasure-chambers [=Dawn and Night], deserving the sacrifice, follow (each other) in succession through the magnanimity of the Sun,
when your amiable, straight-flying comrades (gather) round about, to twist your greatness (toward them), Indra.

As Geldner points out, pāda a is very similar to IV.48.3 ánu kr̥ṣṇé vásudhitī, yemā́te viśvápeśasā “The two black treasure chambers [=Night and Dawn], with all their ornaments, have directed themselves after each other in turn.” Bloomfield (Rig-Veda Repetitions ad III.31.17) cleverly comments, “The words kr̥ṣṇé and vásudhitī are both dvandva ekaçeṣa ‘black (Night) and (Uṣas)’ is a way of saying náktoṣā́sā; conversely ’treasuregiving (Morn) and black (Night)’ is uṣā́sānáktā.” “The magnanimity of the sun” is a slightly surprising expression. Is it that the sun makes the succession of Night and Dawn possible by his transit across the sky, and this is considered generous on his part? Or is it an indirect reference to the distribution of the dakṣiṇā at dawn. A related, but opposite, sentiment is found in VII.81.4 uchántī yā́krṇ̥ óṣi maṃhánā mahi, prakhyaí devi svàr dr̥śé “You who in dawning make through your magnanimity the sun to be visible for seeing,” with the magnanimity credited to Dawn.

The only other occurrence of pl. ṛjipyá- (II.34.4) is at least indirectly used of the Maruts; the standard tr. all assume they are the referents of cd, which seems correct. Here they seem to be functioning as priests, attempting to bring Indra to a sacrifice.

To thee proceed the dark, the treasure-holders, both of them sanctified by Surya’s bounty.
The while thy ovely storming Friends, O Indra, fail to attain the measure of thy greatness.

Die beiden verehrungswürdigen Schatzhalterinnen, die schwarze Nacht und die Morgenröte folgen ihm mit Einwilligung des Sonnengottes, während die Freunde deine Hoheit umringen, um sie für sich in Beschlag zu nehmen, o Indra, sie die Geliebten, Vorstürmenden.

Es geben bereitwillig nach die beiden schwarzen, ehr- würdigen Schatzkammern der Sonne [Himmel und Erde oder Tag und Nacht, Säy.], wenn deiner Grösse, o Indra, auszuweichen deine begehrenswerthen Genossen eilend sind.

Две кладовые добра: черная (ночь и утренняя заря) следуют (за тобой).
Благодаря щедрости солнца, обе достойные жертв,
В то время как друзья твои, о Индра, мощные, рвущиеся вперед,
О(кружают) (твое) величие, чтобы привлечь к себе.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त राजन् ! (यत्) जो (ते) आपके (काम्याः) कामना करने योग्य (ऋजिप्याः) सरल व्यवहारों के वर्द्धक (सखायः) मित्र हुए (महिमानम्) महिमा को (अनु) (कृष्णे) खींची गयी (उभे) दोनों (यजत्रे) परस्पर मिली हुई (वसुधिती) अन्तरिक्ष और पृथिवी (सूर्यस्य) सूर्य के (मंहना) महत्व से (वृजध्यै) रोकने को (परि) (जिहाते) प्राप्त होते से हैं उनको बढ़ाते हैं, वे आपसे सत्कार पाने योग्य हैं ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपने प्रताप से भूमि और प्रकाश का आकर्षण करके धारण करता है और जैसे भूमि तथा प्रकाश सम्पूर्ण पदार्थों को धारण करते हैं, वैसे उत्तम पुरुष को चाहिये कि महिमा को धारण और दुर्व्यसनों को त्याग करके मित्रों का सत्कार करें ॥१७॥

अन्वय: हे इन्द्र यद्ये ते काम्या ऋजिप्याः सखायो महिमानमनुकृष्णे उभे यजत्रे वसुधिती सूर्यस्य मंहना वृजध्यै परि जिहाते इव स्तस्ते वर्धयन्ति ते त्वया सत्कर्त्तव्याः ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) (कृष्णे) कर्षिते (वसुधिती) वसूनां पदार्थानां धर्त्र्यौ द्यावापृथिव्यौ (जिहाते) गच्छतः (उभे) (सूर्य्यस्य) (मंहना) महत्वेन (यजत्रे) सङ्गते (परि) (यत्) ये (ते) तव (महिमानम्) (वृजध्यै) वर्जितुम् (सखायः) सुहृदः सन्तः (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त राजन् (काम्याः) कमनीयाः (ऋजिप्याः) ऋजीन्सरलान्व्यवहारान् प्यायन्ते वर्धयन्ति ते ॥१७॥

भावार्थभाषाः - यथा सूर्यः स्वमहिम्ना भूमिप्रकाशावनुकृष्य धरति यथा भूमिप्रकाशौ सर्वान् धरतस्तथोत्तमपुरुषेण स्वमहिमानं धृत्वा दुर्व्यसनानि वर्जित्वा सखायः सत्कर्त्तव्याः ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य आपल्या प्रतापाने भूमी व प्रकाशाचे आकर्षण करून धारण करतो व जशी भूमी व प्रकाश संपूर्ण पदार्थांना धारण करतात तसे उत्तम पुरुषांनी महिमामय बनून दुर्व्यसनांचा त्याग करून मित्रांचा सत्कार करावा. ॥ १७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प꣡तिर् भव वृत्रहन् सूनृ꣡तानां
गिरां꣡ विश्वा꣡युर् वृषभो꣡ वयोधाः꣡
आ꣡ नो गहि सखिये꣡भिः शिवे꣡भिर्
महा꣡न् मही꣡भिर् ऊति꣡भिः सरण्य꣡न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūnŕ̥tānām ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

girā́m ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vayodhā́ḥ ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sakhyébhiḥ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śivébhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahī́bhiḥ ← máh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

saraṇyán ← √saraṇy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

पतिः॑ । भ॒व॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । सू॒नृता॑नाम् । गि॒राम् । वि॒श्वऽआ॑युः । वृ॒ष॒भः । व॒यः॒ऽधाः ।
आ । नः॒ । ग॒हि॒ । स॒ख्येभिः॑ । शि॒वेभिः॑ । म॒हान् । म॒हीभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ । स॒र॒ण्यन् ॥

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• sūnṛtānāṃ ← sūnṛtānām ← sūnṛtā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “liberality.”

• girāṃ ← girām ← gir
• [noun], genitive, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• viśvāyur ← viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vayodhāḥ ← vayodhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fortifying.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sakhyebhiḥ ← sakhya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “friendship; aid; company.”

• śivebhir ← śivebhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahībhir ← mahībhiḥ ← mahi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “great; firm.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• saraṇyan ← saraṇy
• [verb noun], nominative, singular

हे वृत्रहन् इन्द्र विश्वायुः । विश्वं संपूर्णमायुर्यस्यासौ विश्वायुः । अविनाशी वृषभः कामानां वर्षिता वयोधाः अन्नस्य दाता तादृशस्त्वं सूनृतानां गिराम् अस्माभिः क्रियमाणानां प्रियतमानां वाचां पतिः स्वामी भव । सरण्यन् सरणं यज्ञार्थं गमनमिच्छन् महान् महीभिः महतीभिः ऊतिभिः रक्षाभिः शिवेभिः कल्याणैः सख्येभिः फलप्रदानरूपोपकारलक्षणैः सख्यैश्च सहितस्त्वं नः अस्मान् प्रति आ गहि यज्ञार्थमागच्छ ॥ सुनृतानाम् । ‘ऊन परिहाणे’। सुतरामूनयत्यप्रियमिति सूनिति प्रियमुच्यते । तच्च तदृतं सत्यं चेति सूनृतम् । परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । वयोधाः । वयस्युपपदे दधातेर्विच् । गहि । गमेर्लोटि • बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । सेर्हिरादेशः । अपिच्च । तस्य ङित्त्वात् ’ अनुदात्तोपदेश° ’ इत्यादिना मलोपः । तस्यासिद्धत्वात ‘ अतो हेः’ इति हेर्लुक् न भवति । निघातः । सरण्यन् । सरणशब्दात् क्यच् । एकादेशस्वरः ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, do you, who is long lived the showerer (of benefits), the giver of food, be the lord of our true praises, repairing (to the sacrifice), come to us great, with great, friendly, and auspicious protections.”

Become lord of liberalities, you smasher of Vr̥tra, a bull of songs, conferring vigor all the life long.
Come here to us with your friendly fellowship, a great one hastening with great help.

Note the alliteration in b (… viśvā́yur vṛṣabhó vayodhā́ḥ) and the rather elementary etymological figure in d (mahā́n mahī́bhiḥ); although sakhyébhiḥ śivébhiḥ is neither the one nor the other, it seems to function as a bridge between the two.

Be Lord of joyous songs, O Vrtra-slayer, Bull dear to all, who gives the power of living.
Come unto us with thine auspicious friendship, hastening, Mighty One, with mighty succours.

Sei du, Vritratöter, der Herr der Geschenke, sei lebenslänglich der befruchtende Stier der Lieder! Komm zu uns mit deinen gütigen Freundschaftsdiensten, du der Große mit deinen großen Hilfen, dich beeilend!

Sei du, o Vritratödter, Herr der schönen Lieder, der Held der alles belebt und Jugendkraft verleiht; komm her zu uns mit freundlichen Genossen, als grosser du mit grossen Hülfen eilend.

О убийца Вритры, будь господином прекрасных даров,
(Будь) весь век быком – оплодотворителем хвалебных песен!
Приди к нам с добрыми дружескими услугами,
Великий, с великими поддержками спешащий!

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) मेघ के नाशकारक सूर्य्य के सदृश तेजधारी राजन् ! आप (महान्) प्रतिष्ठित (विश्वायुः) पूर्ण आयु से युक्त (वृषभः) सुखों की वृष्टि और (वयोधाः) जीवन के धारण करनेवाले (शिवेभिः) मङ्गलकारक (सख्येभिः) मित्रों के कर्म्मों से (महीभिः) बड़ी (ऊतिभिः) रक्षाओं आदि से युक्त (सरण्यन्) अपने चलन वा विज्ञान की इच्छा करते हुए (सूनृतानाम्) उत्तम सत्य से युक्त (गिराम्) वाणियों के (पतिः) पालनकर्त्ता (भव) हूजिये और (नः) हम लोगों को (आ, गहि) प्राप्त हूजिये ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्य बोलने शत्रुता को त्यागने अपने प्राण के तुल्य सम्पूर्ण जनों के पालन करने और सूर्य्य के सदृश विद्या धर्म और नम्रता के प्रकाश करनेवाले विद्वान् स्वामी हों, वे श्रेष्ठ होवैं ॥१८॥

अन्वय: हे वृत्रहन्निन्द्र राजँस्त्वं महान् विश्वायुर्वृषभो वयोधाः शिवेभिः सख्येभिर्महीभिरूतिभिः सह सरण्यन्सन् सूनृतानां गिरां पतिर्भव नोऽस्मानागहि ॥१८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पतिः) पालकः स्वामी (भव) (वृत्रहन्) मेघहन्ता सूर्य इव वर्त्तमान (सूनृतानाम्) सुष्ठु ऋतानि सत्यानि यासु तासाम् (गिराम्) वाचाम् (विश्वायुः) पूर्णायुः (वृषभः) सुखवर्षकः (वयोधाः) यो वयो जीवनं दधाति सः (आ) (नः) अस्मान् (गहि) आगच्छ प्राप्नुहि (सख्येभिः) सखीनां कर्मभिः (शिवेभिः) मङ्गलकारिभिः (महान्) पूज्यतमः (महीभिः) महतीभिः (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः (सरण्यन्) आत्मनः सरणं गमनं विज्ञानं वेच्छन् ॥१८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सत्यवाचोऽजातशत्रवः स्वात्मवत्सर्वेषां पालकाः सूर्य्यवद्विद्याधर्मविनयप्रकाशका विद्वांसः स्वामिनस्स्युस्ते महान्तो भवेयुः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्य वचन, शत्रुत्वाचा त्याग, आपल्या प्राणाप्रमाणे संपूर्ण लोकांचे पालन व सूर्याप्रमाणे विद्या, धर्म व नम्रतेचा प्रकाश करणारे विद्वान असून स्वामी असतील तर ते श्रेष्ठ असतात. ॥ १८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡म् अङ्गिरस्व꣡न् न꣡मसा सपर्य꣡न्
न꣡व्यं कृणोमि स꣡न्यसे पुराजा꣡म्
द्रु꣡हो वि꣡ याहि बहुला꣡ अ꣡देवीः
सु꣡वश् च नो मघवन् सात꣡ये धाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgirasvát ← aṅgirasvát (invariable)
{}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saparyán ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇomi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purājā́m ← purājā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sányase ← sányaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bahulā́ḥ ← bahulá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

drúhaḥ ← drúh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

तम् । अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् । नम॑सा । स॒प॒र्यन् । नव्य॑म् । कृ॒णो॒मि॒ । सन्य॑से । पु॒रा॒ऽजाम् ।
द्रुहः॑ । वि । या॒हि॒ । ब॒हु॒लाः । अदे॑वीः । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ । च॒ । नः॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । सा॒तये॑ । धाः॒ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aṅgirasvan ← aṅgirasvat
• [adverb]

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• saparyan ← sapary
• [verb noun], nominative, singular
• “worship.”

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

• kṛṇomi ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sanyase ← sanyas
• [noun], dative, singular, masculine

• purājām ← purājā
• [noun], accusative, singular, masculine

• druho ← druhaḥ ← druh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “deception; druh; misrepresentation; fraudulence; offense; injury.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• bahulā ← bahulāḥ ← bahula
• [noun], accusative, plural, feminine
• “frequent; endowed; much(a); many; abounding in(p); abundant; bahula [word]; accompanied; prevailing.”

• adevīḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adevīḥ ← devīḥ ← deva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine.”

• svaś ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द्र अङ्गिरस्वत् अङ्गिरस इव नमसा स्तोत्रेण सपर्यन् पूजयन् विश्वामित्रोऽहं तं तादृशमहिमोपेतं पुराजां पुरातनं त्वां सन्यसे संभजनाय नव्यं कृणोमि । स्तोतव्यतयाभिनवं करोमि । अदेवीः तमोरूपत्वेनाद्योतमानान् बहुलाः बहून् द्रुहः द्रोग्धॄन् शत्रुभूतान् राक्षसान् वि याहि विशेषेण मृतिं प्रापय । हे मघवन् इन्द्र नः अस्मभ्यं स्वः स्वं धनं च सातये संभजनार्थं धाः धेहि ॥ अङ्गिरस्वत् । अङ्गिरस इव । तेन तुल्यम्’ इति वतिप्रत्ययः ।’ नभोऽङ्गिरोमनुषां वत्युपसंख्यानम्’ इति भसंज्ञायां सकारस्य रुत्वाभावः। सपर्यन् । सपरशब्दः कण्ड्वादिः। नव्यम् । ‘णु स्तुतौ’ इत्यस्मात् ‘ अचो यत्’ इति यत्प्रत्ययः । ‘धातोस्तन्निमित्तस्य’ इति वान्तादेशः। यतोऽनावः ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कृणोमि । कृवेर्लटि रूपम् । सन्यसे । सनतेर्भावे क्विप् । यसु प्रयत्ने’। अस्मात् क्विप् । सनः संभजनस्य यसे यत्नाय । संभजनार्थमित्यर्थः। पुराजाम्। जनेर्विटि आत्वे रूपम्। याहि । यातेर्लोटि रूपम् । स्वः । ‘स्वरादिनिपातमव्ययम्’ इत्यव्ययसंज्ञायाम् ‘अव्ययादाप्सुपः’ इति सुपो लुक् । सातये । ‘षण संभक्तौ । भावे क्तिन् । ’ जनसन’ इत्यादिना आत्वम् ।’ ऊतियूति°’ इत्यादिना निपातनादुदात्तः ॥

English translation:

“Worshipping him with reverence, like an aṅgiras, I make the ancient (Indra) renovate to accept the oblation; destroy the many impious oppressors (of your worshippers) and bestow upon us, Maghavan, yours own (wealth) for our acceptance.”

Serving him with homage like the Aṅgirases, I make new (their hymn) born of old, for the older one.
Run over the deceits, manifold and godless, and set us up to win the sun, bounteous one.

Pāda b, návyaṃ kṛṇomi … purājā́m “I make new (the hymn) born of old,” is about as succinct a summary of the RVic poetic enterprise as we can find in the text: the poets’ focus on ever new expressions based on traditional techniques and themes. In this particular case, Geldner suggests that purājá- refers to the Preislied of the Aṅgirases, about which we heard in vss. 7-8.

On the √dhā + inf. construction, see vs. 13 above.

Like Angiras I honour him with worship, and renovate old song for him the Ancient.
Chase thou the many godless evil creatures, and give us, Maghavan, heaven’s light to help m.

Ihn ehre ich nach Art der Angiras´ unter Verbeugung und mache ein vor Zeiten entstandenes Lied zu einem, das dem Ältesten ganz neu ist. Durchkreuze die vielen gottlosen Tücken und laß uns, du Gabenreicher, die Sonne gewinnen!

Mit Anbetung ihn nach Angiras-Art verehrend, mach’ ich das alterzeugte [Lied] neu dem Alten; die vielen bösen Unholdin- nen fahre über, und lass uns, o mächtiger, Glanz erlangen.

Подобно Ангирасам, почитая его с поклонением,
Я делаю для древнего давно рожденную (песню) новой.
Преодолей многие безбожные обманы
И дай нам, о щедрый, захватить солнце!

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा और प्रजा के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्गिरस्वत्) विद्वानों के सहित विराजमान (मघवन्) श्रेष्ठ धनयुक्त राजन् ! (पुराजाम्) पहिले उत्पन्न और (नव्यम्) नवीन के सदृश वर्त्तमान (तम्) प्रथम कहे हुए आपकी मैं (सन्यसे) अलग-अलग बटे हुए पदार्थों में प्रयत्न करते हुए के लिये (नमसा) सत्कारपूर्वक (सपर्य्यन्) सेवा करता हुआ (कृणोमि) प्रसिद्ध करता हूँ आप (बहुलाः) बहुत (द्रुहः) शत्रुतायुक्त (अदेवीः) विद्यारहित स्त्रियों को (वि, याहि) दूर कीजिये (नः) हम लोगों के (सातये) संविभाग के लिये (स्वः, च) सुख को भी (धाः) धारण कीजिये ॥१९॥

भावार्थभाषाः - प्रजारूप जनों को चाहिये कि न्याय विनय आदि शुभ गुणों से युक्त राजा आदि जनों का सदा ही सत्कार करें और राजा आदि पुरुषों को चाहिये कि प्रजाजनों का सदा पिता के तुल्य पालन करें और स्त्रियों को विद्यायुक्त करें, इससे अनेक प्रकार से सुख की वृद्धि करें ॥१९॥

अन्वय: हे अङ्गिरस्वन्मघवन् राजन्पुराजां नव्यं तं त्वामहं सन्यसे नमसा सपर्यन् कृणोमि त्वं बहुला द्रुहोऽदेवीर्वियाहि दूरीकुरु नः सातये स्वश्च धाः ॥१९॥

पुना राजप्रजाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तं राजानम् (अङ्गिरस्वत्) अङ्गिरसो विद्वांसो विद्यन्ते यस्य तत्सम्बुद्धौ (नमसा) सत्कारेणान्नेन वा (सपर्यन्) सेवमानः (नव्यम्) नवमिव वर्त्तमानम् (कृणोमि) (सन्यसे) सनां विभजतां मध्ये प्रयत्नाय (पुराजाम्) पुराजातम् (द्रुहः) द्रोग्ध्रीः (वि) (याहि) प्राप्नुहि (बहुलाः) (अदेवीः) अविदुषीः स्त्रियः (स्वः) सुखम् (च) (नः) अस्माकम् (मघवन्) पूजनीयवित्त (सातये) संविभागाय (धाः) धेहि ॥१९॥

भावार्थभाषाः - प्रजास्थैर्जनैर्न्यायविनयादिशुभगुणान्विता राजादयो जनाः सदैव सत्कर्त्तव्या राजादिपुरुषैश्च प्रजाः सदा पितृवत्पालनीयाः स्त्रियश्च विदुष्यः संपादनीया अनेन बहुविधं सुखमुन्नेयम् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - प्रजेने न्याय, विनय इत्यादी शुभ गुणांनी युक्त राजा इत्यादी जनांचा सदैव सत्कार करावा व राजाने प्रजेचे सदैव पित्याप्रमाणे पालन करावे, स्त्रियांना विद्यायुक्त करावे व अनेक प्रकारच्या सुखाची वृद्धी करावी. ॥ १९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मि꣡हः पवाकाः꣡+ प्र꣡तता अभूवन्
सुअस्ति꣡ नः पिपृहि पार꣡म् आसाम्
इ꣡न्द्र त्वं꣡ रथिरः꣡ पाहि नो रिषो꣡
मक्षू꣡-मक्षू कृणुहि गोजि꣡तो नः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

míhaḥ ← míh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pāvakā́ḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prátatāḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pipr̥hi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rathiráḥ ← rathirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

gojítaḥ ← gojít- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

makṣū́-makṣu ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

मिहः॑ । पा॒व॒काः । प्रऽत॑ताः । अ॒भू॒व॒न् । स्व॒स्ति । नः॒ । पि॒पृ॒हि॒ । पा॒रम् । आ॒सा॒म् ।
इन्द्र॑ । त्वम् । र॒थि॒रः । पा॒हि॒ । नः॒ । रि॒षः । म॒क्षुऽम॑क्षु । कृ॒णु॒हि॒ । गो॒ऽजितः॑ । नः॒ ॥

• mihaḥ ← mih
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fog.”

• pāvakāḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, plural, feminine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pratatā ← pratatāḥ ← pratan ← √tan
• [verb noun], nominative, plural
• “branch; fork.”

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pipṛhi ← pṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rathiraḥ ← rathira
• [noun], nominative, singular, masculine

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• riṣo ← riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• gojito ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gojito ← jitaḥ ← jit
• [noun], accusative, plural, masculine
• “curative; removing; victorious; winning.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे इन्द्र ते पावकाः पापानां शोधयित्र्यः मिहः सेचनसाधनान्यापः प्रतताः लोके प्रकर्षेण विस्तृताः अभूवन् । आसाम् अपां स्वस्ति विनाशरहितं पारं तीरं नः अस्मदर्थं पिपृहि जलैः संपूर्णं कुरु । जलमवारपारीणं कुर्वित्यर्थः । रथिरः रथवान् त्वं रिषः हिंसकात् शत्रोः सकाशात् नः अस्मान् पाहि पालय । अनन्तरं नः अस्मान् मक्षुमक्षु अतिशीघ्रं गोजितः गवादिपशूनां जेतॄन् “कृणुहि कुरु । वृष्टिप्रदानेन तटाकादिजलाशयान् संपूर्णान् कृत्वा गवादिधनयुक्तान् कुर्विति भावः ॥ अभूवन् ।’ भू सत्तायाम्’ इत्यस्य लुङि रूपम् । निघातः । पिपृहि । ‘पॄ पालनपूरणयोः’ । जुहोत्यादिः । ‘अर्तिपिपर्त्योश्च’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । हेर्ङित्त्वादगुणः । निघातः । रथिरः । मत्वर्थे ‘मेधारथभ्यामिरन्निरचौ ’ इतीरच्प्रत्ययः । रिषः । ‘रिष हिंसायाम् ’ । क्विप् । ‘सावेकाच: ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । मक्षूमक्षू ।’ नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्वचनम् । संहितायाम् ऋचि तुनुघमक्षुतङ्’ इति दीर्घः ॥

English translation:

“You purifying water have been spread abroad; fill their beds for our welfare; riding on the car, defend us from the malevolent, and make us quickly the conquerors of cattle.”

The far-extended mists have just become clear; carry us across to the edge of them, to well-being.
O Indra, as charioteer protect us from harm. Quickly, quickly make us winners of cows.

The mists are probably in part metaphorical – menacing threats and mental darkness – but may also refer physically to morning mists, which are clearing as the dawn sacrifice begins. Note also that pāda-initial míhaḥ is a mirror image of máhi, which opens so many pādas in this hymn (see comm. ad 12b).

Far forth are spread the purifying waters convey thou us across them unto safety.
Save us, our Charioteer, from harm, O Indra, soon, very soon, make us win spoil of cattle.

Die ausgebreiteten Nebel haben sich jetzt geklärt, bring uns glücklich an ihr Ende! Du, Indra, der Wagenlenker, bewahre uns vor Schaden; mach uns recht bald zu Erbeutern von Rindern!

Viele schwüle Nebel waren ausgebreitet, führe uns durch sie hindurch zum Heile, o Indra, du Wagenstreiter, schütze uns vor dem Feinde; bald, recht bald lass uns Rinder erbeuten.

Простершиеся туманы стали прозрачными:
Благополучно переправь нас на ту сторону их!
О Индра, ты, колесничий, сохрани нас от повреждения!
Как можно скорей сделай нас захватчиками коров!

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश तेजस्वी राजन् ! (रथिरः) रथ आदि वस्तुओं से युक्त (त्वम्) आप (नः) हम लोगों की (रिषः) हिंसाकारक जन से (पाहि) रक्षा कीजिये (नः) हम लोगों को (गोजितः) पृथिवी के जीतनेवाले (मक्षूमक्षू) शीघ्र-शीघ्र (कृणुहि) करिये (आसाम्) इन शत्रुओं की सेनाओं के (पारम्) पार पहुँचाइये जो (मिहः) सींचनेवाले (प्रतताः) विस्तारस्वरूप और गुणों से युक्त (पावकाः) पवित्र और दूसरों को पवित्र करनेवाले (अभूवन्) होते हैं उन लोगों से (नः) हम लोगों के (स्वस्ति) सुख को (पिपृहि) पूरा कीजिये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - प्रजा और सेना के पुरुषों को चाहिये कि अपने प्रधान पुरुषों से इस प्रकार की याचना करें कि आप लोग हम लोगों से शत्रुओं को जीत-जीत कर सुख उत्पन्न करो। जैसे बिजुली आदि पदार्थ वृष्टि के द्वारा क्षुधा आदि दोष से दूर करके आनन्द देते हैं, वैसे ही हिंसा करनेवाले प्राणियों से शीघ्र दूर कर और रक्षा करके निरन्तर आनन्द दीजिये ॥२०॥

अन्वय: हे इन्द्र रथिरस्त्वं नो रिषः पाहि नोऽस्मान्गोजितो मक्षूमक्षू कृणुहि। आसां शत्रुसेनानां पारं नय या मिहः प्रतताः पावका अभूवन् तैर्नः स्वस्ति पिपृहि ॥२०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मिहः) सेचकाः (पावकाः) पवित्राः पवित्रकराः (प्रतताः) विस्तीर्णाः स्वरूपगुणाः (अभूवन्) भवन्ति (स्वस्ति) सुखम् (नः) अस्मभ्यम् (पिपृहि) पूर्णं कुरु (पारम्) (आसाम्) (इन्द्र) सूर्य्य इव राजन् (त्वम्) (रथिरः) रथादियुक्तः (पाहि) (नः) अस्मान् (रिषः) हिंसकात् (मक्षूमक्षू) शीघ्रम् शीघ्रम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। मक्ष्विति क्षिप्रना०। निघं० २। १५। (कृणुहि) (गोजितः) गौर्भूमिर्जिता यैस्तान् (नः) अस्माकम् ॥२०॥

भावार्थभाषाः - प्रजासेनापुरुषैः स्वेऽध्यक्षा एवं याचनीया यूयमस्माभिः शत्रून् विजयित्वा सुखं जनयत यथा विद्युदादयो वृष्टिद्वारा क्षुधादिदोषात्पृथक्कृत्यानन्दयन्ति तथैव हिंसकेभ्यः प्राणिभ्यः सद्यः पृथक्कृत्य रक्षित्वा सततमानन्दयत ॥२०॥

भावार्थभाषाः - प्रजा व सेनेच्या पुरुषांनी आपल्या मुख्य पुरुषाला अशी याचना करावी की, तुम्ही शत्रूंना जिंकून सुख उत्पन्न करा. जसे विद्युत इत्यादी पदार्थ वृष्टीद्वारे क्षुधा इत्यादी दोष दूर करून आनंद देतात, तसेच हिंसक प्राण्यांपासून शीघ्र दूर करून रक्षण करून निरंतर आनंद द्या. ॥ २० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡देदिष्ट वृत्रहा꣡ गो꣡पतिर् गा꣡
अन्तः꣡ कृष्णाँ꣡ अरुषइ꣡र् धा꣡मभिर् गात्
प्र꣡ सूनृ꣡ता दिश꣡मान ऋते꣡न
दु꣡रश् च वि꣡श्वा अवृणोद् अ꣡प स्वाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádediṣṭa ← √diś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gópatiḥ ← gópati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)
{}

aruṣaíḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kr̥ṣṇā́n ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

diśámānaḥ ← √diś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)
{}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sūnŕ̥tāḥ ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)
{}

avr̥ṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svā́ḥ ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अदे॑दिष्ट । वृ॒त्र॒ऽहा । गोऽप॑तिः । गाः । अ॒न्तरिति॑ । कृ॒ष्णान् । अ॒रु॒षैः । धाम॑ऽभिः । गा॒त् ।
प्र । सू॒नृताः॑ । दि॒शमा॑नः । ऋ॒तेन॑ । दुरः॑ । च॒ । विश्वाः॑ । अ॒वृ॒णो॒त् । अप॑ । स्वाः ॥

• adediṣṭa ← dediś ← √diś
• [verb], singular, Imperfect

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• gopatir ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gopatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• kṛṣṇāṃ ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• aruṣair ← aruṣaiḥ ← aruṣa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “red; red.”

• dhāmabhir ← dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• gāt ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sūnṛtā ← sūnṛtāḥ ← sūnṛtā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “liberality.”

• diśamāna ← diśamānaḥ ← diś
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; give; give; teach.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• duraś ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• avṛṇod ← avṛṇot ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• svāḥ ← sva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

वृत्रहा वृत्रस्य हन्ता गोपतिः गवां स्वामी सन्निन्द्रः गाः अदेदिष्ट अस्मभ्यं दिशतु । तथा कृष्णान् कर्मविघ्नकारिणोऽसुरान् अरुषैः आरोचमानैः धामभिः तेजोभिः अन्तर् अन्तर्धानं विनाशं गात् गमयतु । तथा सूनृताः प्रियतमा गाः ऋतेन प्रतारणवर्जितेन’ सत्येन वाक्येन प्र दिशमानः अङ्गिरोभ्यः प्रदिशन्निन्द्रः विश्वाः सर्वाणि दुरः गवां स्वेच्छया निर्गमनद्वाराणि स्वाः स्वकीया गाः च अप अवृणोत् । व्रजे गाः स्थापयित्वा तानि द्वाराण्याच्छादितवानित्यर्थः । अदेदिष्ट । *दिश अतिसर्जने’ इत्यस्मात् यङ्लुकि लङि व्यत्ययेनात्मनेपदम् । अडागमस्वरः । गोपतिः । ‘पत्यावैश्वर्ये ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । गात् । ‘इण् गतौ ’ । अन्तर्भावितण्यर्थः । दिशमानः । दिशेः व्यत्ययेन शानच् । तस्य लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे शस्वरः । अवृणोत् । ‘वृञ् वरणे’ इत्यस्य लङि रूपम् ॥

English translation:

“Indra, the slayer of Vṛtra, the lord of herds, has discovered the cattle, and by his radiant effulgence driven away the black (asuras), and indicating with veracity (to the aṅgirasas) the honest (kine), he shut the gate uon all their own cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He shut the gate upon all: duraśca viśvā av.ṛṇod apa svāḥ = having plural ced the cattle in the cow-pens, he covered or closed the doors, vraje gāḥ sthāpayitvā tāni dvārāny acchāditavān

The Vr̥tra-smasher, lord of cows, has put his cows on display. He has come between the black (nights) (and bright days) with the ruddy
manifestations (of the cows [=dawns]).
And allotting the liberalities [=gifts] in accord with truth, he opened up all the doors that are his own.

I follow Schaeffer (Intens., 133-34) in taking the medial intens. dédiṣṭe in the meaning ‘display (one’s own X)’ – hence my different tr. of ádediṣṭa (a) ‘has put on display’ and diśámānaḥ ‘allotting’.

I interpr. b as having a more complex construction than the standard interpr.

The trouble is the antár phrase: when antár governs the acc., it is only used with dual (or plurals conceived as duals – jātā́n ubháyān [IV.2.2], e.g.), but kṛṣṇā́n has no overt partner here. I suggest that it is an elliptical plural-for-dual: “black (nights) and (bright days)”; cf. VIII.41.10 śvetā́n … kr̥ṣṇā́n used for days and nights. The elliptical kṛṣṇé used of Night and Dawn in 17a would support this, and in 20a the clearing of the mists at daybreak (if I’m right) might provide the other half of this elliptical duality. If this is correct, Indra comes between (antáḥ … gāt) the nights and days with the entities appearing in the instr. (aruṣaíḥ dhā́mabhiḥ). aruṣá- ‘ruddy’ can of course be used of Dawn and her various associates, esp. her “cows”; dhā́man- is a frustratingly multivalent word, but here I think it means ‘manifestation’ vel sim, and the phrase refers to the dawns, who of course come temporally between night and full day.

The positioning of ca in d is somewhat disturbing, but I see no other way to explain it than Klein’s (DGRV I.225, II.102 n. 28): it conjoins the first and second half-verses, but takes Wackernagel’s position in the 2nd pāda of the 2nd half-verse “following an intervening participial phrase.” svā́ḥ ‘his own’ is in a very prominent position, as the last word in the last real vs. of the hymn (before the refrain, vs. 22). Why it should be emphasized that the doors that Indra opens are his own I do not know, beyond the fact that anything belonging to Indra is highly noteworthy. But I would point out that svā́ḥ may be a pun on s ú vaś (s ú vaḥ in pause) ‘sun’ initial in 19d (though unfortunately svā́ḥ is not distracted here as it so often is).

His kine their Lord hath shown, e’en Vrtra’s slayer, through the black hosts he passed with red attendants.
Teaching us pleasant things by holy Order, to, us hath he thrown open all his portals.

Der Vritratöter hat als Rinderbesitzer die Rinder zugewiesen. Er schloß die Schwarzen aus mit den feuerfarbigen Wesen. Und die Gnadenbeweise nach dem Rechte zuweisend sperrte er alle seine Tore auf.

Der Vritratödter, der Herr der Kühe, wies Kühe als Ge- schenk an; mitten durch die schwarzen [Dämonen] ging er mit den feuerrothen Scharen [der Blitze]; und mit Gerechtigkeit die herrlichen Gaben anweisend erschloss er alle seine Thüren.

Убийца Вритры как господин коров указал коров.
Он вытеснил черных с помощью алых существ.
Указуя прекрасные дары согласно закону,
Он открыл все свои врата.

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब कौन गुरु होने के योग्य हें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! जैसे (वृत्रहा) मेघ का नाशक सूर्य्य अपनी किरणों से संसार की रक्षा करता है और जैसे (गोपतिः) गौओं का पालनकर्त्ता (गाः) गौओं की रक्षा करता तथा (अरुषैः) लाल गुण विशिष्ट घोड़ों और (धामभिः) स्थान विशेषों के साथ (कृष्णान्) काले वर्णों को (अन्तः) मध्य में (गात्) प्राप्त होवें (दुरः, च) और द्वारों को (अप, (अवृणोत्) खोलै वैसे (ऋतेन) सत्य के सदृश जल के सहित (विश्वाः) सम्पूर्ण (स्वाः) अपनी (सूनृताः) सत्य आदि लक्षणों से युक्त वाणियों के (प्र, दिशमानः) अच्छे प्रकार उपदेशक (अदेदिष्ट) आप अत्यन्त उपदेश कीजिये ॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग सूर्य्य गौओं के पालक और पिता के सदृश सबकी रक्षा करते हैं, वे ही गुरुजन होने योग्य हैं ॥२१॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा वृत्रहा सूर्य्यः किरणैर्जगत्पाति यथा गोपतिर्गा रक्षत्यरुषैर्धामभिः सह कृष्णानन्तर्गाद्दुरश्चाऽपावृणोत् तथर्त्तेन सहिता विश्वाः स्वाः सूनृता वाचः प्रदिशमानोऽदेदिष्ट ॥२१॥

अथ के गुरवो भवितुमर्हन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अदेदिष्ट) भृशमुपदिशत (वृत्रहा) मेघहा सूर्य्य इव (गोपतिः) गवां पालकाः (गाः) धेनूः (अन्तः) मध्ये (कृष्णान्) कृष्णवर्णान् (अरुषैः) रक्तगुणविशिष्टैरश्वैः। अरुष इत्यश्वना०। निघं० १। १४। (धामभिः) स्थानविशेषैः (गात्) प्राप्नुयात् (प्र) (सूनृताः) सत्यादिलक्षणान्विता वाचः (दिशमानः) उपदिशन्। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (ऋतेन) सत्येनेव जलेन (दुरः) द्वाराणि (च) (विश्वाः) समग्राः (अवृणोत्) वृणुयात् (अप) दूरीकरणे (स्वाः) स्वकीयाः ॥२१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपामलङ्कारः। ये सूर्य्यवद्गोपतिवत्पितृवत्सर्वान् रक्षन्ति त एव गुरवो भवितुमर्हन्ति ॥२१॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक सूर्य, गोपालक व पित्याप्रमाणे सर्वांचे रक्षण करतात तेच गुरुजन होण्यायोग्य आहेत. ॥ २१ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रो वा कुशिक ऐषीरथिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं꣡ हुवेम मघ꣡वानम् इ꣡न्द्रम्
अस्मि꣡न् भ꣡रे नृ꣡तमं वा꣡जसातौ
शृण्व꣡न्तम् उग्र꣡म् ऊत꣡ये सम꣡त्सु
घ्न꣡न्तं वृत्रा꣡णि संजि꣡तं ध꣡नानाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātau ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिर्लाभो यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः । अस्मिन्भरे । बिभ्रति जलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः । सङ्ग्रामः । तस्मिन्सङ्गामे शुनं शूनमुत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मघवानं धनवन्तं अत एवेन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसम्पन्नं नैतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम । कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तमस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं शृण्वन्तमुग्रं शत्रूणां भयङ्करं समत्सु सङ्ग्रामेषु वृत्राणि वृत्रो पलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिंसन्तं धनानां शत्रुसम्बन्धिना सञ्चितं समग्जेतारं त्वामूतये रक्षणाय वयमाह्वयेम । शुनम् । टुओश्वि गतिवृद्ध्योरित्यस्य निष्ठायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेर्बहुलं छन्दसीति सम्प्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रूपम् । निघातः । धरे । भृञ् भरणे । घः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । वाजसातौ । षणु दाने । भावे क्तिन् । जनसनेत्यादिनानुनासिकस्यात्वम् । भौव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । समत्सु । आद भक्षणे । सम्पूर्वात् क्विप् । सम्भक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः सङ्ग्रामाः । कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । हन हिम्साअगत्योरित्यस्य शतरि गमहनेत्यादिनोपधालोपः । हो हन्तेरिति घत्वम् । सञ्जितम् । जि जये । क्विप् ॥ २२ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra, distinguished in this combat, the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praise), terriblein battles, the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in this fight where spoil is gathered.
The Strong who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

= 264, 22

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного-для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गाथिनो विश्वामित्रः, ऐषीरथीः कुशिको वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब कौन विजयी होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वीर पुरुषो ! जैसे हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (वृत्राणि) मेघों के अवयवों को सूर्य्य के समान (अस्मिन्) इस वर्त्तमान (भरे) पुष्ट करने के योग्य (वाजसातौ) अन्न आदि के विभागकारक संग्राम में (धनानाम्) धनों के (सञ्जितम्) उत्तम प्रकार जीतनेवाले (नृतमम्) अतिप्रधान (समत्सु) संग्रामों में (घ्नन्तम्) नाश करते और (शृण्वन्तम्) सुनते हुए (उग्रम्) तेजस्वी (शुनम्) वृद्धिकर्त्ता (मघवानम्) अत्यन्त धन से युक्त (इन्द्रम्) शत्रुओं के विदारनेवाले का (हुवेम) स्वीकार वा प्रशंसा करें, वैसे इस पुरुष का आप लोग भी आह्वान करें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। उन्हीं लोगों का निश्चय विजय होता है कि जिनके अत्यन्त धन बलयुक्त और सब वचनों के सुननेवाले श्रेष्ठ पुरुष जो कि संग्रामों में शत्रुओं के मारने जीतनेवाले हों ॥२२॥ इस मन्त्र में अग्नि, विद्वान्, राजा की सेना, मित्र, वाणी, उपदेशकर्त्ता और प्रजा के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इक्तीसवाँ सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वीरा यथा वयमूतये सूर्य्यो वृत्राणीवाऽस्मिन् भरे वाजसातौ धनानां सञ्जितं नृतमं समत्सु घ्नन्तं शृण्वन्तमुग्रं शुनं मघवानमिन्द्रं हुवेम तथैतं यूयमप्याह्वयत ॥२२॥

अथ के विजयिनो भवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) वर्धकम् (हुवेम) स्वीकुर्याम प्रशंसेम (मघवानम्) परमधनयुक्तम् (इन्द्रम्) शत्रूणां विदारितारम् (अस्मिन्) वर्त्तमाने (भरे) भरणीये (नृतमम्) अतिशयेन नायकम् (वाजसातौ) अन्नादिविभाजके सङ्ग्रामे (शृण्वन्तम्) (उग्रम्) तेजस्विनम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) नाशयन्तम् (वृत्राणि) मेघावयवानिव (सञ्जितम्) सम्यग्जयशीलम् (धनानाम्) ॥२२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। तेषामेव ध्रुवो विजयो येषां पुष्कलधनबलाः सर्वेषां कथन श्रोतारो नरोत्तमा युद्धेषु शत्रूणां हन्तारो विजयमानाः स्युरिति ॥२२॥ अत्र वह्निविद्वद्राजसेनामित्रवागुपदेशकप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकाधिकत्रिंशत्तमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्यांचे धन व बल अमाप असते व जे नरश्रेष्ठ सर्वांचे वचन ऐकतात, युद्धात शत्रूंचे हनन करून त्यांना जिंकतात त्याच लोकांचा निश्चित विजय होतो. ॥ २२ ॥